1
UNHA FIESTRA EN LIBERDADE FEITA POR MURADANS
E ADICADA A TODOLOS MURADANS
REVISTA DIXITAL
DE ARTE E CULTURA
Nº 19
DECEMBRO—2014
The Muros
Times
Fotografía: Nieves Formoso Vidal
2
Cadro de Redacción:
Director: Jorge Lago de Pexejo
Director xefe de edición e maquetación:
Manuel Lago Álvarez
Director de edición en área de Lingua:
Henrique Monteagudo Romero
Director de edición en área de Historia e Mar:
Manuel M. Caamaño
Area de Mediciña: María Castiñeira
Area de Poesía: Manuel María Pena Silva
Area de Teatro e Belas Artes: Antón Lago
Area de Educación: Marisé Luces
Area de Música: Alianza Uhía
Area de Natureza: Amado Barrera
Área de Costumes: Manuela Tajes
Área de Fotografía: Nieves Formoso Vidal e José M. Formoso Luces
Área de Etnografía: Manolo de Lajo
The Muros Times
Director: Jorge Lago Rama - Editor: Manuel Lago Álvarez
Difusión da Cultura—
Depósito legal : C2437-2013
3
Indice:
Carta da Redacción Páx. 4
Novas de onte: Os Japistas de Muros (p/ Manuel Lago Alvarez) páx. 5
Cousas de antes (p/ Neves Formoso Vidal) páx. 6-7
A Nosa Xente (D. José Lado Formoso) páx. 8-9
Muros e os Fondos Europeos (p/ Inés Monteagudo Romero) páx. 10-11
A Incineración (p/ Marcelino García Lariño) páx. 12-13
Entrevista a José Manuel Abeijón (p/Jorge Lago de Pexejo) páx. 14-17
A Igrexa de Santo Estevo de Abelleira (p/ Xokas Figueiras.) páx. 18
A impartición da música moderna en España (p/ Esmu-Carnota) páx. 19
Os campos de concentración de Muros (p/ Francisco Abeijón Núñez) páx. 20-21
Para recordar a un abuelo: Al abuelo Manolo da Roura. (p/ Domingo Medina) páx. 22
Panxoliñas (p/ Jorge Lago de Pexejo) páx. 23
Don Ricardo Tobío Rama (III) (p/ Amador Martín Armesto) páx. 24-27
Os nosos fotograf@s: Alianza Uhía Patiño páx. 28-29
Comercio y tráfico marítimo en la Galicia del Antiguo Régimen, 1750-1820 – (I)
(p/ Isidro Dubert García) páx. 30-33
A fragata da Capela do Remedios (p/ Manuela Tajes) páx. 34
Beléns muradanos (p/ José Manuel Formoso Luces) páx. 35
Estela Galaico-Romana de Tal (p/ Elixio Vieites) páx. 36
A voz dos nosos poetas (Manuel da Roura) páx. 37
Aa Cruces de Consagración da parroquial de Muros (p/ M. Lago Álvarez) páx. 38-39
“THE MUROS TIMES” non se responsabiliza nin se identifica coas opinions
verquidas por parte dos seus colaboradores nos materiais publicados.
The Muros Times Nº 19 - DECEMBRO—2014
4
Carta da Redacción:
Chegamos ao mes de decembro, e en TMT non podemos menos que alegrar-
nos de case cumprir un ano mais de vida nas redes. Un ano no que a difusión
das nosas “cousas”,(arte, cultura, historia, tradicións), alcanzou a un maior nú-
mero de xentes, i é que TMT está acadando recuperar i anunciar a todos, pro-
pios e alleos, que Muros é distinto pero non distante.
Cando fai uns días soubemos que Revista de outubro alcanzara as 22.200 en-
tradas, non puidemos menos que aledarnos ao ver o interese que alcanza a
revista entre os seus moitos lectores.
Levar adiante a revista non e unha tarefa fácil, pero con tesón e sorteando cen-
to e unha dificultades, seguimos aquí facendo un pouco de historia; historia pa-
ra Muros e as súas terras. Poucos concellos poden presumir de ter unha revis-
ta dixital como a nosa; poucos teñen xente disposta e comprometida, aquí e na
diáspora, capaces de dar o mellor de si, para disfrute de todos.
Seguiremos adiante coa axuda de todos, e seguiremos porque estamos dispos-
tos, mentres teñamos o apoio dos nosos lectores, a seguir a labor de divulga-
ción cultural que nos propuxemos un grupo de muradáns comprometidos coa
seu pobo e as súas xentes.
Este 2014 que remata non foi precisamente un ano de ledicias, pero foise supe-
rando; con dificultades i esforzos, pero a vida sigue e seguirá. Dende TMT de-
sexamos a todos que no vindeiro 2015 se cumpran todos os bos desexos de
cantos, homes e mulleres, saben desprenderse de un pouco de si, para com-
partir cos demais e que veña cargado de bens, ilusións i esperanzas para to-
dos, cargado de ventos de liberdade en todos os ordes; cheo de novas ideas
que sexan capaces de devolvernos mais e mais as ilusións que nos faltan.
5
Acción Popular foi un partido político español
confesional católico fundado recen proclamada a
Segunda República co nome de Acción Nacional
e que cambiou de nome un ano despois. Este par-
tido foi o núcleo aglutinante da “Confederación Es-
pañola de Derechas Autónomas” (CEDA).
As xuventudes deste partido chamábanse
“Juventudes de Acción Popular” e foron creadas
no ano 1933. Tamén se lles coñecía popularmente
por “japistas” ou “camisas verdes”.
En Muros e as súas terras, tiveron bastantes adep-
tos. Foi moi sonado o miting que se celebrou en
Muros en setembro de 1935, co que se inaugurou
a “Academia de Oratoria y Círculos de estudio”, e
que contou con unha afluencia masiva de afiliados
e simpatizantes, e no que, segun as crónicas, pre-
dominaban “el bello sexo y el elemento marinero”.
Neste miting tomou a palabra o ex-presidente de
Acción Popular don Felix Tomé Lourido, que de-
senrolou o tema: “Necesidad de la Academia de
Oratoria y Círculos de estudio”. O orador rematou
dicindo: “a Acción Popular le preocupa grande-
mente la formación moral, cultural y política de la
juventud, para que éstos estén convenientemente
preparados a fin de extender por todos los pue-
blos, villas y ciudades, las ideas salvadoras del
partido”.
Na foto, un grupo de xóvenes muradanos mem-
bros da JAP, cos seus uniformes. Pasado o tem-
po, un deles, foi ordenado sacerdote, chegando a
ocupar a praza de párroco dunha importante fre-
guesía da contorna.
NOVAS DE ONTE:
“Os Japistas de Muros” p/ Manuel Lago Álvarez
6
Cousas de antes
p/ Neves Formoso Vidal
As xentes da miña xeración, aínda que anos non
temos moitos, sí que temos os suficientes para lem-
brar como cambiaron os usos e costumes das xen-
tes ao longo do tempo.
Eu, que tiven a sorte de nacer na aldea, (á onde as
novidades chegaban a última hora), nunca botei de
menos o que os novos tempos e o aumento do po-
der adquisitivo iña traendo.
Na casa onde eu nacín e criei oubo dende sempre
unha tenda, que era moi coñecida en Louro. A ten-
da era de miña nai e de miña aboa, e estaba situa-
da no Rueiro de Arriba. Alí ían moitas xentes de
Louro a facer as súas compras. Compraban, mais
que nada, os artigos mais imprescindibles, pero
entrados nos anos sesenta, a radio e a televisión,
(o igual que agora), fixeron estragos, e a xente em-
pezou a pedir cousas que para nós eran do mais
raro.
Pasouse do chocolate Raposo ao Colacao; do xa-
bón de sosa a a granel ao ”Persil” ; do papel de
periódico (para aquelas cousas) ó papel en rollo
“Elefante”; da auga da fonte, a beber “La Casera”,
e así con un montón de outros produtos, como o
pedramol, o estropallo de esparto, a pedra pómez,
os “Celtas” e “Penínsulares”, etc, etc, que o aumen-
tar o nivel económico das xentes, pasaron a mellor
vida.
Son cousas de tempos pasados, pero non e malo
recordalas, porque forman parte da pequena histo-
ria de cada un de nos e das nosas familias. Agora
os nosos fillos están con outras cousas. Eles xa se
criaron de outra maneira, rodeados de certas como-
didades que nos nosos tempos parecíannos a nós
que eran cousas das películas...
Aquí deixo unhas poucas fotos de algúns dos pro-
dutos de todo tipo, que empezaron a conocerse
nos anos sesenta.
7
8
Don José Lado
Formoso.
p/ Milagros González Maceiras.
Don José Lado Formoso naceu
na parroquia de San Juan de Serres
(Muros, A Coruña) no ano 1894. Re-
alizou os estudos sacerdotais na Uni-
versidade Pontificia Compostelana e
foi ordenado sacerdote no ano 1923.
Pouco despois destinárono ao conce-
llo pontevedrés de Moraña como co-
adxutor da parroquia de San Pedro
de Rebón e como encargado da de
Amil. Nesta última, debido á enfer-
midade do seu antecesor, Don Ma-
nuel Durán Pereira, ao que sucedeu
como cura ecónomo ata o ano 1926,
cando foi nomeado por concurso pá-
rroco reitor de Amil. Tamén exerceu
na parroquia cercana de Santa María
de Cosoirado.
Era un home de grande estatura, de
semblante serio, xeneroso e cheo de
humanidade, un gran benefactor so-
cial e tamén cultural. Esta faceta
quedou claramente reflectida nas ac-
cións que liderou en Amil e parroquias
limítrofes.
O seu labor en Amil
Amil é unha parroquia coñecida por-
que nela está un dos santuarios ma-
rianos máis importantes de Galicia:
Os Milagros de Amil. Don José foi pá-
rroco deste lugar durante 39 anos e
neste tempo sempre amosou preocu-
pación pola vida da parroquia e dos
seus fegreses e fegresas.
A NOSA XENTE
9
O seu primeiro proxecto foi a restaura-
ción da casa reitoral de Amil no ano
1930. A esta obra seguiulle a adquisi-
ción de terreos para ampliar o campo
do santuario, xa que quedaba pequeno
para acoller a todos os romeiros/as e
ofrecidos/as.
A isto hai que sumar o acceso ao san-
tuario, unha das maiores preocupa-
cións de Don José, de aí que puxera
todo o seu empeño na construción du-
nha escalinata dende a estrada ata o
santuario. Esta gran obra foi realizada
por canteiros de Moraña entre os anos
1948 e 1952 e o empeño de Don José
por facela realidade ten moito que ver
coas súas orixes, xa que procede du-
nha familia de canteiros de Serres co-
ñecida co alcume de Os Xirolmes.
A súa obra converteuse en parte da
historia de Amil, onde residiu case to-
da a súa vida e onde faleceu rodeado
da súa familia o 26 de outubro de 19-
65. Foi enterrado no cemiterio parro-
quial e no 1972 os fegreses xunto con
Don Amador Guinarte, párroco naquel
momento, homenaxearon o seu labor
e amosaron o seu afecto a Don José
coa colocación do seu busto presidindo
a escalinata do santuario do que foi
párroco entre 1926 e 1965. Grazas a
esa homenaxe e á importancia que ten
á escalinata para o santuario a súa fi-
gura continúa estando moi presente na
parroquia.
—-0—-
10
MUROS E OS FONDOS EUROPEOS
Inés Monteagudo Romero
Técnico de promoción e inspección – Agader
Aínda que os fondos mariños da nosa ría, dos que
xa se ten falado nesta revista, son un tema moito
máis interesante e cercano, non é sobre eses fon-
dos sobre os que trata este artigo, se non sobre os
fondos europeos. Ao longo deste ano, no que hou-
bo eleccións europeas, escoitamos que as deci-
sión que se tomaban en Europa influían na nosa
vida cotiá, ata o punto de que, pola aplicación da
normativa europea, sabemos se as patacas que
imos mercar son de Coristanto ou de Exipto. Imos
tratar agora de acercarnos aos instrumentos finan-
ceiros cos que conta a Unión Europea (UE) e a
algunhas das actuacións que, nos últimos anos, se
teñen realizado no noso concello con cargo a estes
fondos. Non é tarefa fácil, xa que son moitas e va-
riadas as actuacións acometidas polas administra-
cións públicas e por promotores privados que se
financian con cargo a estes fondos, e que van, por
citar as últimas coñecidas, dende as estufas de
biomasa coas que o concello vai dotar a varios edi-
ficios públicos de calefacción ata o programa de
mellora de camiños de titularidade municipal, xes-
tionados ambos por Agader con cargo a fondos
FEDER.
A UE conta con varias ferramentas financeiras pa-
ra levar a cabo as políticas rexionais acordadas
polos seus organismos, entre elas os Fondos es-
truturais e o Fondo de cohesión por un lado, e os
fondos adicados á conservación e xestión dos re-
cursos naturais, sinaladamente a pesca, a agricul-
tura e o medio ambiente, por outro.
Os fondos estruturais financian a política rexional,
contribuíndo aos obxectivos de cohesión económi-
ca, social e territorial das rexións europeas. En Es-
paña aplícanse dous: o Fondo europeo de desen-
volvemento rexional (FEDER), e o Fondo social
europeo (FSE). O primeiro concede axudas para a
construción de infraestruturas e investimentos pro-
dutivos que xeren emprego, o segundo financia
principalmente actividades de formación, activida-
des que no noso país levan xa en cuestión bastan-
te tempo. Para o período 2007-2013 a dotación
financeira destes fondos é de 278.000 millóns de
euros para toda Europa.
O fondo de cohesión, destinado a países cun PIB
medio per cápita inferior ao 90% da media comuni-
taria, entre os que non está España, financia pro-
xectos de infraestruturas relacionados co medio
ambiente e os transportes. No mesmo período o
11
importe asignado a este fondo acadou a cantidade
de 70.000 millóns de euros.
Exemplo dos investimentos en infraestruturas fi-
nanciados con cargo aos fondos FEDER nos últi-
mos anos témolo ben á vista no peirao de Muros,
xa que a ordenación dos atraques na dársena inte-
rior financiouse con estes fondos.
Dos fondos adicados á conservación e xestión dos
recursos naturais, sinaladamente a pesca, a agri-
cultura e o medio ambiente, os que teñen mais pre-
senza no noso concello, son os xestionados polo
Fondo europeo da pesca (FEP), antes denominado
instrumento financeiro de orientación á pesca
(IFOP), e os que se xestionan a través do actual
Fondo europeo agrícola de desenvolvemento rural
(FEADER), antes denominado Fondo europeo de
orientación e garantía agrícola (FEOGA). Así os
fondos da pesca teñen financiado actuacións que
van dende a automatización das subastas na lonxa
ata a creación de establecementos de hostalería,
cal é unha das últimas actuacións que se está a
levar a cabo no mesmo Curro da Praza da nosa
vila, pasando, por exemplo, por actuacións no sec-
tor da acuicultura.
En canto a proxectos financiados con cargo aos
actuais fondos FEADER, temos tamén no noso
concello varios exemplos. Entre os de promoción
pública, promovidos polo concello, podemos citar a
rehabilitación e equipamento do edificio San Xosé,
dedicado a Escola Municipal de Música, ou o alu-
meado do casco histórico de Muros. Lamentable-
mente nos últimos anos o concello non foi quen de
promover outros proxectos propios que puidesen
optar a financiarse con este tipo de fondos, xa que
o previsto “Centro para a promoción e reinserción
social de desempregados”, que se ía facer no polí-
gono, parece que finalmente non se vai executar.
Si houbo algunhas iniciativas de carácter privado
nestes últimos anos, cal foi a construción dun taller,
dun tanatorio ou a rehabilitación dunha edificación
para establecemento de hostalería. A pesar pois da
crise galopante quedan aínda emprendedores e
empresarios que están dispostos a apostar por Mu-
ros, e de feito, algúns dos proxectos que se están a
executar actualmente no polígono contán con fi-
nanciamento FEADER. Neses proxectos, e noutros
que se leven a cabo, está o noso futuro. Se non
somos capaces de aproveitar as escasas oportuni-
dades que se presentan, de incentivar a creación
de emprego e o desenvolvemento de iniciativas de
carácter económico e social, non vai a haber fondo
que nos chegue.
Como vemos, estar na Unión Europea supón moito
máis do que pensabamos, supón non só a acepta-
ción dunhas institucións e normas comúns, senón
tamén a oportunidade de contar cunhas axudas
que, en moitos casos contribúen a facer reais as
ideas e proxectos dos nosos veciños.
12
p/ Marcelino García Lariño
Lévase, nestes tempos, moito de moda a costu-
me, por no dicir o vicio, de reducir todo a cin-
zas. E, en este todo, están tamén incluído os
cadáveres de persoas. Non son quen para xul-
gar se está ben ou está mal queima-los mortos,
pero a min todo que sexa queimar chéirame
moito a chamusco.
Sei tamén que a incineración de cadáveres está
permitida pola lei e que nin a mesma relixión
se opón. Non obstante isto de queimar, repíto-
volo, sempre me cheira a chamusco. E sei
tamén outras cousas; cousas que pasan coas
cinzas dos incinerados. Veredes:
Eu Cuba incineraron a un home, non precisa-
mente da nosa parroquia, e mandaron as cinzas
para aquí co gallo de que fosen colocadas nun
nicho do panteón familiar; e por correo aparte,
o mesmo día e á mesma hora, mandaron
tamén unha carta coas doadas instrucións. Por
arte de "birbiriloque" ou como queirades cha-
marlle, chegou uns días antes o tarriño coas
cinzas que a carta. Os familiares que se estra-
ñaron de recibir algo de Cuba, cismaron uns
cos outros que clase de pos serían os que esta-
ban dentro daquel recipiente de vidro. Nesto, o
vinculeiro da casa que era o máis listo, para
algo era o vinculeiro e ademais fora algo a es-
tudio, dixo: “Estas sónchevos especies de Cu-
ba, que é un país moi rico en especies. Outra
cousa non terán, pero as súas especies son as
mellores do mundo”. E a nai da casa, no intre,
tamén dixo: “¡Ai! Que ven me veñen para bo-
tarllas agora mesmo a empanada que estou fa-
cendo”. E dito e feito. A empanada, segundo
eles, estaba riquísima e notábaselle moito o
sabor das especies cubanas”.
Ó outro día recibiron a carta de que nese ca-
charriño de vidro estaban os restos do noso Fi-
lomeno como lle chamaban eles o seu parente.
Agora decídeme: ¿Estivo ben o que fixeron?
¿Pódeselle chamar antropófagos? Se non
queimaran ós mortos non lle houbera pasado
iso.
INCINERACIÓNINCINERACIÓNINCINERACIÓN
13
Pero aínda hai máis, moito máis, pero non vos
conto todo. Só quero dicirvos que non hai
moitos días lin nunha Gran Enciclopedia (que
para min non era tan grande; era coma un li-
bro calquera, máis ben mediano) que o atraso
da India é debido á falta de fósforo. E aí vou
eu a parar; claro que se debe a iso: na India
queiman os mortos e perden o fósforo. Se os
enterraran, o fósforo ía para a terra que os
vexetais tamén necesitan fósforo para desen-
rolarse. E en todo mundo civilizado o que non
anda ben da chaveta, é dicir: que os miolos do
cerebro da cabeza non lle regulan como fose
mester, os psicólogos, psiquiatras e outros sa-
bichóns din: ese ten falta de fósforo. ¿E iso a
que se debe? A queimar os mortos.
E agora só vos vou contar, e xa non quero
contar máis, ata onde chega a falta de fósforo
nas persoas. Este día dando un paseo de Mu-
ros ó Espadanal, atopeime na Cova de Vella
cunha coñecida, e saudeina dicíndolle:
–Fulaniña –non teño por que dicilo nome–, ¿e
de onde ves?
–Veño de rezarlle o defunto do meu home que
o teño por aquí.
–¿Aquí en onde?
–Aquí, ciscallado todo por aquí.
–Pero onde, ¿pola banda do mar ou pola ban-
da do monte?
–Metade e metade. Metade para o mar e me-
tade para o monte.
E coidei que non soamente estaba tola ela se-
nón que tamén estábame contaxiando a min.
Cando xa no sabía como remata-la conversa,
nin que facer con ela, ocorréuseme falarlle:
Pero mira muller, razoa. ¿Cómo o vas ter aquí
ó defunto do teu home, se por aquí non hai
ningún camposanto.
E cal non sería a miña sorpresa cando me di:
–Non o enterramos. Mandámolo a queimar e
espallamos todo por aquí as cinzas; botámo-
las a eito: metade para o mar e metade para a
terra.
Agora dicirme vós: ¿Débense queimar os
mortos? De seguir por este vieiro, ¿non coida-
des que imos a quedar todos sen fósforo?
¡Isto chéirame moito ó chamusco!
14
Entrevista a José
Manuel Abeijón. P/Jorge Lago de Pexejo
Case sempre empezo as miñas interviús adian-
tando unha pequena biografía do personaxe en-
trevistado. Esta vez vou abreviar a presentación
para que sexa José Manuel Abeijón o que nos
conte as súas andanzas. Só direi que enche a
boca cando dí con moito orgullo que é gale-
go, de Esteiro e muradán e para darse a coñecer
di: “A miña familia son os Ferreñas de Solleiros
ainda que o meu apellido (Abeijon) non provén de
Esteiro posto que meu pai ( e dous irmans del que
casaron para Solleiros/Esteiro, viñan de Abeixón,
Tállara-Lousame que moi posiblemente sea a cu-
na onde nacera o apellido xa que aparenta ser
toponimico, o igual que o meu segundo apellido
(cernadas)”
J.L._ Dinos cómo viñeches a parar a EE.UU.
José M. Abeijón._ Eu vin a parar os EEUU a
principios do ano 1991, concretamente o 8 de
febreiro, en plena guerra do golfo ( a primeira)
entre EEUU e Irak, por ter invadido Kuwait. Día
memorable por tan longa mudanza dunha fa-
milia completa, e mais porque o avión viña ca-
si vacío debido o medo que a xente tiña a via-
xar os EEUU neses poucos dias que esa gue-
rra durou, ainda que o meu destino de acabar
nos EEUU forxouse cando meu pai emigrou
para Nova Iorque no ano 1985 que foi cando el
emprendeu camiño hacia América despois de
ter navegado moitos anos.
J.L._ Antes de virte aos 18 anos para este país,
cóntanos cómo foron os teus anos de infancia e
adolescencia en Esteiro.
José M. Abeijón._ Pois a miña infancia foi moi
bonita. Crieime en Esteiro con meus pais, tíos
e avás maternos. Asistín a escola infantil no
que era neses intres a escola de Dona Domin-
ga na "Casa da Sociedade" de Esteiro , logo
primeiro curso na escola do Areal e o resto de
EXB no colexio de Freixeiro- conocido hoxe
como o CEIP Médico Ricardo Tobio.
Cando terminei EXB, asistín ó instituto de Fon-
texeria- Muros hasta COU. Como a todos os
nenos gustabame xogar cos amigos no rueiro
do canle en Solleiros as canicas, trompas, es-
condite ou o que se nos ocurrira ese día, e de
mais mozo ir as festas patronais e a Praia no
verán. Tamén me gustaba moito saír o mar a
pescar ou mariscar.
Cabe decir que toda a miña familia contribueu
a facerme o home que hoxe en día son. Como
di o dito inglés: "it takes a village", o que que-
re decir que non soio os pais crían o fillo, si-
nón o entorno familiar completo, e que bo tra-
ballo que fixeron!
J.L._ E xa cos pes en terras americanas, qué de-
cidiches facer da tua vida?
José M. Abeijón._ Pois o mais importante nun
principio foi enrolarme na escola e terminar o
Instituto para logo poder asistir a universida-
de, aínda que o mesmo tempo, traballei en di-
versos lugares mentras estudiaba. Tan boa foi
a combinación que eventualmente terminei tra-
ballando para a universidade onde asistín.
J.L._ Traballabas mentres estudabas que é o ha-
bitual neste país. Qué carreira querías conseguir e
onde estudaches?
José M. Abeijón._ Despois de terminar o institu-
to, encamiñeime a universidade (Mercy Co-
ENTREVISTA
15
llege) onde cursei nun principio estudos de Ad-
ministracion de Empresas e Comercio Interna-
cional.
E unha vez conseguida a diplomatura continuei
cunha maestría (MBA) especializándome en Mar-
keting (comercialización de produtos ou servi-
cios)
como anécdota, cabe anotar que para ese enton-
ces a universidade onde estudiei contratoume
para dirixir a oficina de asistencia financieira dos
estudiantes do seu principal campus en Dobbs
Ferry, NY e ahí iniciei o traballo que desempeño
hoxe en día, aínda que hoxe en día traballo para
a Universidade Estatal de NY (SUNY) no condado
de Westchester.
J.L._ Non perdiches o tempo. Durante eses primei-
ros anos de traballo e estudo, custoute adaptarte ao
país? Notaches ou sentiches as diferenzas cultu-
rais?
José M. Abeijón._ Persoalmente non me foi moi
difícil posto que dende un principio tiña decidido
que estábamos aquí para quedarnos, e aínda que
as diferencias culturais, e de idioma son moi
grandes e tiña deixado a moitos amigos atrás,
pronto fixen amigos novos aquí e o idioma e
maila maneira de ver a vida dende o punto de
vista "americano" pouco a pouco fóronse apren-
dendo tamén.
J.L._ Percibo certo entusiasmo na túa resposta. Sig-
nifica que América che caeu ben dende un princi-
pio? Imaxinábasteo tal e como o viches?
José M. Abeijón._ Pódese decir que si, América
caeume ben dende un principio, aínda que nese
entonces non sabía que esperar nin me imaxina-
ba o que viría nun futuro. Nese entonces non ti-
ña punto de comparación con nada máis que
con España, posto que aparte de algun viaxe a
Portugal, nunca tivera saido do país
J.L._ Volviches a Muros mentres estiveches a estu-
dar?
José M. Abeijón._ Pois si, teño ido hasta catro
veces nun ano anque xeralmente viaxaba unha
vez ou dúas anualmente no verán e no Nadal.
J.L._ E agora visitas tan frecuentemente?
José M. Abeijón._ Non tan frecuentemente como
me gustaría posto que agora somos unha familia
de cinco e faise un pouco complicada a viaxe
pero seguimos visitando unha vez o ano repar-
tindo o tempo entre Esteiro e Xixón, de onde e a
miña muller e onde viven seus pais
J.L._ Cóntanos un pouco como funciona iso de diri-
xir a Oficina de Asistencia Financeira de Estudantes
na SUNY.
José M. Abeijón._ Pois a mois grandes rasgos, a
SUNY e a universidade estatal de Nova Iorque,
consistente de 64 campuses esparcidos por todo
o estado. Eu traballo nun deles, os campuses
operan independentemente e o meu equipo e
mais eu encargamonos de publicar, promocio-
nar, e gestionar todo o relacionado con solicitu-
des de becas para este campus universitario no
condado de Westchester. Cabe mencionar que
somos un dos campuses con mais estudantes
dentro do sistema SUNY (con sobre vinte mil es-
tudiantes), e que a maioría deles reciben algún
tipo de beca ou préstamo estudiantil para poder
pagar o costo da matrícula e gastos relaciona-
dos os estudios. Cada ano gestionamos mais de
50 millóns de dólares en axudas para os nosos
estudantes.
Unha cousa interesante desde o meu punto de
vista é que a nosa oficina representa a pluralida-
de que hai en Nova Iorque casi perfectamente,
somos 15 persoas e entre hai xente que sabe
falar, aparte do inglés, chino, francés, alemán,
español, portugués, e galego! aparte hai xente
que fala dialectos africanos de Nixeria e Came-
16
rún, e mais a peculiar maneira de falar inglés
que hai en algunhas illas do Caribe (broken En-
glish de Jamaica e Creole da illa de Antigua).
J.L._ É moi caro ter estudos universitarios
en EE.UU aínda sendo nunha universidade estatal?
José M. Abeijón._ Caro é, pois por moi pouco
que se cobre por as matrículas (as escolas per-
tencentes a SUNY son as mais baratas que vas
a ter no estado de Nova Iorque) a xente comun-
mente non ten xuntos os cartos necesarios para
asistir. Hai que ter en conta que fan falta cartos
para mais que pagar a matrícula cando se asiste
a universidade: un necesita cartos para trans-
porte, libros, comida, e vivenda mentras se asis-
te, e aparte hai moita xente que mentras estu-
dan, ou non traballan ou reducen os horarios
laborales.
J.L._ Estaríamos falando de un coste superior a
11,000 dólares anuales si non vives no campus e
eres residente do estado?
José M. Abeijón._ Si, aproximadamente uns
12,000 dólares para os residentes do estado e
uns 22,000 para os non residentes. Ahora ben,
os residentes con baixos recursos mentras te-
ñan calificacións superiores a nota media, casi
sempre lles conseguimos suficiente diñeiro en
becas para cubrir eses gastos e non teñen que
desembolsar nada pola sua parte. O goberno
federal americano e mais o estatal son bastante
xenerosos se eres estudante e tes poucos re-
cursos.
J.L._ Aclarado. Ademais de xestionar tantos millóns
de dólares, Que outras actividades exerces?
José M. Abeijón._ Pois aparte do meu traballo
regular da universidade, en diferentes épocas
do ano dedícome a facer charlas en escolas se-
cundarias para promocionar que a xente que
está no instituto continúe e asista a unha uni-
versidade, e explicar que existen axudas para
cubrir o costo de matrícula e como solicitalas.
Aparte deso, en época de eleccións, tamén cola-
boro coa Xunta Electoral do condado de West-
chester xa ben de inspector electoral, tradutor,
coordinador ou simplemente representandoos
onde sexa necesario.
J.L._ Ademáis de traballar tanto. Tes algún
hobby?
José M. Abeijón._ Pois nos momentos libres gús-
tame pasalo coa familia, teño tres nenos, tamén
me gusta salir a pescar, especialmente en bar-
co, andar en moto con amigos e máis plantar
unha pequena horta de vexetais.
J.L._ Está visto que para tí, o sono americano con-
virteuse nuha realidade. Cantos anos tés?
José M. Abeijón._ Pois pódese afirmar que Amé-
rica a min hasta ahora nunca me fallou. Eu teño
41 anos e levo en Nova Iorque casi 24.
J.L._ Dada a situación laboral que hoxe existe en
Galicia, atreveríaste a aconsellar a aqueles que de-
ciden emigrar e tal vez escoller a este país como
meta para mellorar o seu futuro?
José M. Abeijón._ Dada a situación laboral en Ga-
licia e posto que somos históricamente unha
17
nación de emigrantes, eu o único que aconsella-
ría é que se aventuren a traballar polo mundo
adíante, pero que vaian a tiro fixo; en outras pa-
labras, que leven claro o que queren facer, que
teñan facilidade co idioma do outro país, que
sepan exactamente onde van a traballar, e se hai
necesidade de conseguir permisos de traballo
no país a onde vaian, que esos estén en regla
antes de viaxar. Hoxe en día os gastos comúns,
como a vivenda sonche moi caros para que al-
guén se aventure e saia do país "a ver o que pa-
sa". Ademáis hoxe en día co internet as comuni-
cacións son moi rápidas e as facilidades de
anunciar traballos, e entrevistar por videoconfe-
rencia están a orde do día.
J.L._ Xa sei que tes moitos amigos virtuales nas
redes soiciais. Gustaríache aproveitar da ocasión
para saudar a algún en particular de carne e óso no
teu Esteiro?
José M. Abeijón._ Os amigos virtuales son bási-
camente a xente que teño lonxe e mais os cono-
cidos (ou amigos de algún amigo) pero si me
gustaría mandar un saludo a miña xente de Es-
teiro, en especial a meus pais e familia.
J.L._ Non me queda outra que dar por rematada tan
agradable conversación. Grazas José Manuel polo
tempo concedido.
Aí che vai o cuestionario de Bernard Pivot.
1. J.L_ Cál é a túa palabra favorita?
José M. Abeijón._ Podemos! Ou pódese, no sen-
tido de que se te pos a algo se pode lograr.
2. J.L._ Cál é a menos favorita?
José M. Abeijón._ posiblemente sexa simple-
mente "non"
3. J.L._ Qué te emociona?
José M. Abeijón._ A sorrisa dos fillos emoció-
name
4. J.L._ Qué son ou ruído che gusta?
José M. Abeijón._ A son que mais me gusta e
ese da música
5. J.L._ Qué son ou ruído detestas?
José M. Abeijón._ E o que menos serían chirri-
dos
6. J.L._ Cál é o teu xuramento favorito?
José M. Abeijón._ Xeralmente non uso xuramen-
tos, pero como no galego o que mais gracia me
causa e calquera que conteña a palabra
"carallo"-- manda carallo!
7. J.L._ Qué profesión ademais da que exerces che
gustaría facer?
José M. Abeijón._ Gustaríame dirixir unha ONG,
repartir axuda onde mais se necesite, ainda que
as veces o meu traballo asemellase a eso.
8. J.L._ Qué profesión non desexarías facer?
José M. Abeijón._Nestes intres non me gustaría
nada ser político en España, hai demasiada co-
rrupción ahí para o meu gusto
9. J.L._ Se o ceo existe, Qué che gustaría oír que
che dixese Deus cando chegases ás portas celes-
tiais?
José M. Abeijón._ E o chegar o ceo, Gustaríame oír: "benvido" (non creo ser tan malo como para que me cerrasen a porta nos fuciños)
18
p/ Xokas Figueiras.
Tipo de ben: Igrexa, Camposanto,
Concello: Muros / Muros (comarca)
Parroquia: San Estevo de Abelleira
Lugar:
Outra denominación do ben: Parroquial de Abe-
lleira
Cronoloxía: Idade Moderna (XVI-XVIII),
Descrición:
Conxunto parroquial composto pola igrexa de estilo
neoclasico, con planta en cruz latina, cubertas de
boveda de canón, as capelas laterais, e a zona
central cuberta con teitos de tella a dúas augas. A
igrexa esta rodeada polo cemiterio, dividido en
dúas partes: o vello, intramuros, cheo de lápidas de
pedra no chan; e o novo, para o que se ampliou o
valado. Sobre o muro do cerre encóntrase unha
espadana de dúas arcadas rematada en pináculos
que manten a súa función de campanario.
Categoría do Ben: Catalogado (Catálogo da Xunta
e dos PXOM)
Elementos mobles:
Tradición oral:
Referencias bibliográficas:
Arquitecturas da Provincia da Coruña, Carnota,
Lousame, Muros, Noia, Outes e Porto do Son
Jose Ramón Soraluce Blond Xosé Fernández Fer-
nández
http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/
mapes/MUROS/documents/22396CA016.pdf
http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/
mapes/MUROS/documents/22396CA011.pdf
Afeccións
Ten camiño de acceso?: Si
Está cuberto de maleza: Non
Está afectado por algunha obra: Non
Igrexa de Santo Estevo de Abelleira
19
A IMPARTICIÓN DA
MÚSICA MODERNA
EN ESPAÑA.
p/ Esmu-Carnota
NO MARCO OFICIAL
A ensinanza da música moderna no noso país, está
lastrada por unha lexislación inmadura. No 1995
contemplouse por primeira vez no noso país a intro-
ducción do jazz nos conservatorios, únicamente no
trama das Ensinanzas Superirores (Real Decreto
617/1995). Dende entón implantáronse nos conser-
vatorios superiores de Barcelona, San Sebastián,
navarra e A Coruña, sendo os propios centros os
que deciden qué especialidades instrumentais ofer-
tan. De forma significativa, aínda non se implantaron
en Madrid. A culminación dos estudios superiores de
jazz otorga o título Superior de Jazz (equivalente a
Licenciatura/Grado). Os centro superiores ofertan,
polo xeral, titulacións como batería ou canto mo-
derno, ausen-
te nos tramos
educativos
inferiores.
O tramo de
estudios ofi-
ciais inmedia-
tamente ante-
rior ao Supe-
rior consti-
túenno as
denomina-
das Ensinanzas Profesionais de música, que é o
que ofrecen os conservatorios profesionais e os cen-
tros privados autorizados. A incorporación da músi-
ca moderna no grado profesional tivo lugar de forma
tardía e incompleta en 2007, mediante a inclusión
das primeiras especialidades modernas: baixo eléc-
trico e guitarra eléctrica. Pese ao impulso legal dado
por esta normativa, a implantación un verdadeiro
grado profesional de jazz e música moderna nos
conservatorios supón unha ardua trea na que co-
menzaron a abordar algún conservatorios profesio-
nais. A Escola de Música Creativa foi o primeiro cen-
tro en implementar e ofertar os estudios profesionais
oficiais de Bixo eléctrico e Guitarra eléctrica en toda
España, sumando así estas especialidades ás qe xa
viña ofertando. A culminación dos estudios profesio-
nais otrorga o Título Profesiional na especialidade
instrumental correspondente.
NO MARCO NON OFICIAL
Como aínda os conservatorios tocan a Música mo-
derna moi tímidamente, surxiron multitude de Esco-
las de Música por toda a nosa xeografía que impar-
ten estudios de música moderna, rock, jazz, etc.
Existen centros privados que facendo uso da homo-
logación de estudios a nivel europeo que oferta o
Plan Bolonia, ofrecen titulacións superiores oficiais
en especialidades coma o Rock, aínda que os exa-
mes hai que realizalos fora do noso País.
Hai moitas e moi boas Escolas deste tipo (poñamos
por exemplo “Estudio, Escola de Música” en Santia-
go de Compostela), pero encóntranse co hándicap
de que non poden ofertar ningunha clase de titula-
ción, a pesares de que saen músicos perfectamente
formados. Non cabe dúbida de que non podemos
deixar de mirar a algún países europeos coma o
Reino Unido ou aos Estados Unidos, con escolas
como Berklee que levan anos titulando alumnos en
diferentes especialidades dentro da música moder-
na.
20
p/ Francisco Abeijón Núñez
Moito se ten oído falar sobre a instalación no con-
cello de Muros durante a guerra civil de campos de
concentración con prisioneiros procedentes maiori-
tariamente da fronte de Asturias. Sen embargo,
constan moi pouquiños datos sobre as característi-
cas dos mesmos. Apenas a verificación da súa
existencia e unha rúa que parece ser que conserva
o nome dun oficial responsable do presidio. E moi
poucas cousas máis.
Eu tiven a sorte de poder recoller a testemu-
ña de persoas que aínda lembraban ter acompaña-
do, de cativos, á súa nai para levarlle alimentos
aos presos do campo de Anido en Serres. Exer-
cendo así unha solidariedade que eles tamén agar-
daban que se tivese cos seus familiares combaten-
tes no bando republicano e presos noutras zonas
do estado. A xente mostrábase así disposta a re-
partir aquelo do que non tiñan e camiñaban cara a
Muros arríscandose a atopar no camiño coa garda
civil ou dar coa temida patrulla de falanxistas, que
naquela época sementaría o terror polas estradas
da comarca.
Sen embargo, pola súa corta edade, éstas
persoas tan solo podían recordar efectivamente ter
ido coas súas nais e pouco máis. Sen poder dar
ningunha explicación que non fose acreditar os
malos tempos que tiveron que soportar e a moita
fame que pasaron.
Gracias ao tesouro histórico que significa o arquivo
municipal de Muros e a colaboración da responsa-
OS CAMPOS DE CONCENTRACIÓN DE MUROS:
(1300 presos en 1937.)
21
ble da súa custodia, dona Pepita Fernández, a
quen agradezo sinceiramente a súa amabilidade e
comprensión na miña búsqueda, podemos dimen-
sionar o volume dos campos de concentración exis-
tentes en Muros polo menos a altura de novembro
de 1937 en 1300 presos. Unha cantidade de xente
que supoñía máis do 10% da poboación total do
municipio. Así como tamén podenmos dar conta
dalgunha das miserentas condicións nas que vi-
víron os prisioneiros de guerra.
Nunha carta o daquela alcalde de Muros trans-
mitíalle ao gobernador civil da provincia os motivos
das súas malas relacións co comandante militar da
vila. Que provocaran unha denuncia do militar quei-
xándose do alcalde por terse negado a prestarlle
auxilio ás autoridades militares. Nesta misiva, que
recorda moito polo seu contido a loita de dous ga-
los dentro dun mesmo poleiro. E que está datada o
12 de novembro de 1937, dise textualmente:
“…No primeiro do actual, foron traídos a cam-
pos de concentración situados neste pobo uns
1.300 prisioneiros de guerra, e como faltasen bom-
billas para o alumado de tales centros esta alcaldía
prestouse gustosísima, como non podía ser menos,
a facilitar todas as que foron precisas, das reserva-
das para o alumado público, auxilíandolles ademais
con verdadeiro amor para xuntar auga, palla para
albergarse, leña e todo o demais preciso, de que se
carecía nas citadas concentracións, tal vez por des-
cuido da persoa encargada para que estivese pre-
parado todo o necesario con anticipación á chega-
da dos prisioneiros a este pobo (…)
* Con data 5 do corrente (11/1937) ordenara dito
comandante militar entre outros servizos que se
cumpriron por esta alcaldía dispuxera a instalación
en cada campo de concentración de un servizo de
palanganero completo, recordando esta orde a me-
dio de comunicación datada o 9 do actual…”
Pola disputa entre as autoridades civís e militares,
podemos acreditar a dimensión do presidio e temos
un mínimo coñecemento das condicións nas que
malviviron os prisioneiros de guerra. Este escrito
dun acalde franquista serve de testemuña dunha
negra época da nosa historia na que o alcalde lexí-
timo de Muros D.Xosé Veloso Maio, acabaría
tamén preso, neste caso no penal de Santoña
(Cantabria) –como se mostra na fotografía- .
22
p/ Domingo Medina
Dicen que cuando uno se hace muy mayor regre-
sa nuevamente a los primeros años de su vida.
Se supone que es por eso que vuelven todos los
recuerdos de la infancia y la primera juventud. Yo
no tengo tan claro que así sea. Me parece más
bien que cuando uno presiente el final o cree que
puede estar próximo, uno comienza a pensar en
la manera en la que quiere que lo recuerden. Pe-
ro ya tendré tiempo para averiguarlo por mi mis-
mo…
Como las otras cosas maravillosas –ya innumera-
bles- que me ha traído el encuentro con Maruxa
en esta vida, también al abuelo lo conocí gracias
a esa coincidencia. Hace ya más de nueve años
de eso. Lo primero que recuerdo es que tanto a
él como a la abuela Elena les dije abuelo y abue-
la desde la primera vez. No hubo manera de que
les llamara Don Manolo o Doña Elena. Yo que
sólo conocí a mi abuela materna –mi siempre
querida abuela Mereja- inmediatamente me sentí
como su nieto; me gusta creer que también ellos
así lo sintieron.
La abuela Elena partió hace ya algunos años. El
mismo en que nació Valeria. Así, ese 2008 feste-
jamos y disfrutamos la llegada de Valeria y llora-
mos la partida de la abuela. No se nos ocurrió
pensar en ello entonces, pero la coincidencia de
esa llegada y esa partida -¿metáfora de nuestro
paso por este mundo?- pudo significar una cone-
xión entre bisabuela y bisnieta que no podíamos
ni siquiera intuir. ¿Cuánto de la abuela Elena hay
en Valeria? Sólo Maruxa y quienes de verdad
llegaron a conocer a la abuela podrán decirlo.
Hoy el abuelo Manolo pasa por una situación
muy delicada. No quiero que se entienda que es-
toy dando esta batalla por perdida y que estoy
despidiendo al abuelo. No soy –ni me gustaría
ser- quien dictamina el tiempo de hombres y mu-
jeres en este planeta. Esa batalla es del abuelo y
sólo él sabrá hasta dónde luchar, si es tiempo de
vencer una vez más o de rendir las armas. Si es
esto último, sé que sabrá hacerlo con la dignidad
que siempre llevó sobre sus hombros. Si sigue
venciendo, seguiremos llenándonos de recuerdos
y de historias para contar a sus nietas.
Yo lo recordaré siempre como creo que él quiere
que lo recuerden. Un muchacho de un pueblo de
la costa de Galicia que correteaba feliz y orgullo-
so por sus playas. Un muchacho de un pueblo
pesquero que sin embargo se dejó embrujar y
prefirió las letras. Allí están sus poemas para
atestiguarlo. Un muchacho rebelde que estudió
en convento franciscano, para salir comunista y
ateo. Un muchacho que llegada la hora no tuvo
miedo y le dijo sí a lo nuevo, a lo desconocido.
Un muchacho que se embarcó en miles de aven-
turas. Una de ellas lo trajo a esta tierra de gracia.
Todo un océano no fue suficiente para vencer el
amor por su pueblo y por su familia. Un amor que
hoy perdura en Maruxa, en Roura y en Valeria.
“Bueno Domingo, ¿y qué?”, me preguntabas
siempre. Aquí, abuelo, listo para seguir escu-
chando tus cuentos, como antes escuché los de
Mereja. Unos cuentos y unos recuerdos que nos
reivindican con la vida.
Como en aquél lejano día de hace más de medio
siglo cuando llegaste a Venezuela, dejemos que
el destino siga haciendo su trabajo.
Para recordar a un abuelo
Al abuelo Manolo da Roura.
23
PANXOLIÑAS
p/ Jorge Lago de Pexejo
O villancico como forma musical ten as súas orixes
alá polo século XV en case todos os países de tradi-
ción cristiá coas variantes que se foron manifestan-
do en diferentes culturas e continentes.
Os diversos estilos musicais foron adaptados dou-
tros anteriores de estilo popular que non necesaria-
mente estaban relacionados coa música litúrxica.
Parece ser que as Panxoliñas teñen unha orixe moi-
to máis antiga que os vilancicos e non necesaria-
mente como canto de Nadal ata que ambas coinci-
diron no tempo. Según algún, a palabra panxoliña
provén do himno eucarístico Pange Lingua que es-
cribiu San Tomás de Aquino e foi alterándose co
tempo as veces en pango liña ata polo que se coñe-
ce hoxe como Panxoliña que ademais adquiriu ou-
tros significados máis mundanos no dicir da xente
como crer en panxoladas parvadas ou mexevadas.
Case todas as culturas celebraban con festexos dei-
xar atrás as longas e frías noites invernais e darlle a
benvida ao astro Sol. O cristianismo fixo coincidir a
celebración do Nadal de tanto significado místico na
conciencia colectiva co solsticio invernal. Para os
pagáns o Sol era luz e a esperanza que coincidía
perfectamente co sentimento dos cristiáns cara a
Xesús e non é coincidencia de que sexa precisa-
mente a luz un dos temas predominantes nesas ce-
lebracións.
Xa fose con tizóns en Galiza como nos recorda Ra-
món Otero Pedraio ou as súas variantes como o
Yule en tantos pobos do norte de Europa ou o Ca-
ganet, catalán.
O TIZÓN DE NADAL
DE DON RAMÓN OTERO PEDRAIO
"É un cáñote grande dun árbore, que nas montañas
do leste da provincia de Lugo, en moitos sitios da de
Pontevedra, e noutras terras, botan ó lume na noite
do 24 de Nadal, e deixan queimar deica a meta, e o
que queda gárdano pra cando hai treboada; entón,
bótano de novo a arder na lareira, pra arredar o pe-
drazo e os raios. Nalgún lado, semella que aprovei-
tan a borralla pra botaren nos eidos, o cal sí que é
un verdadeiro rito fertilizante de maxia agraria. Mais
tamén ten relación coa presenza das ánimas da fa-
milia na noite de Nadal, arredor do lume”.
A relixión xudéa segue co tema das luces na festa
do Hanukkah tamén chamada Festa das Luces, con
oito velas nun candeeiro que se chama Menorá.
Os sentimentos anticatólicos da reforma fixeron que
se prohibise festexar o Nadal nalgúns países pro-
testantes. Nos Estados Unidos os puritanos tam-
pouco vían con bos ollos tales celebracións pero o
desexo popular fixo que se fose impoñendo ata a
Guerra da independencia onde se volveu tratar de
prohibir non por sentimento antipapista, senón por
ser demasiado inglesa. O presiden-
te Ulysses S. Grant declarou Christ-
mas feriado federal no ano 1870. Christmas, Christ
Mass significa literalmente Misa de Cristo e non Na-
dal como se podería pensar, pero celébrase no
mesmo día e pola mesma razón.
Sen dúbida, figuras literarias como Washingon Ir-
ving ou Charles Dickens e máis recentemen-
te Hollywood teñen contribuído enormemente a po-
pularizar a celebración do Nadal en case todo o
mundo xa sexa polo seu significado relixioso ou por-
que nos sentimos inspirados para ter unha celebra-
ción común que transcenda pobos e culturas. O cer-
to é que tanto en Santiago, Londres, Sidney ou No-
va York, os Christmas Carols, Vilancicos ou-
Panxoliñas seguirán provocando en nós un senti-
mento de paz fraternal, concordia e tamén o afán de
festexar.
Bo Nadal, Feliz Navidad e Merry Christmas!
24
DON RICARDO TOBÍO RAMA (III):
-Unha vida de dedicación plena a su pueblo-
p/ Amador Martín Armesto.
En los primeros años de Don Ricardo como médico
de Esteiro, la minuta media de un médico por con-
sulta en España era de 5 pesetas. El que no podía
pagar, se apuntaba a la asistencia pública, o sea, a
la caridad. Y si no, más fácil, se moría y punto. Ir al
médico "de pago" era distintivo de clase. Datos de
1.927: El estado gasta 10.352.310 de pesetas en
abonar a 7.585 médicos la asistencia de beneficen-
cia prestada a 595.132 familias, y paga también
5.847.298 pts. del gasto farmacéutico correspon-
diente. Las ciudades atraían la migración forzada
del mundo rural hacia cinturones industriales en
franco desarrollo, formándose guetos de necesidad
en torno a ellas, donde se incubaba una potencial-
mente peligrosa reacción social; lo que aconsejaba
derivar hacia las grandes urbes la mayor parte del
presupuesto disponible; y porque en las ciudades
era donde las existencias de capital circulante ase-
guraban la inversión estatal. Por otro lado, la
"sanidad pública" era un concepto relacionado con
la prevención y tratamiento de las infecciones colec-
tivas, y las migraciones y la pobreza eran su vehícu-
lo habitual; había que proteger las ciudades. Pero si
casi 15 millones de pesetas de dicho gasto se iban
a capitales de provincia y otras grandes poblacio-
nes, ¿Que quedaba para la zona rural? ¿Quién pa-
gaba al médico de Esteiro? Pues por la ley del em-
budo, los respectivos ayuntamientos. La Ley Orgá-
nica de Sanidad de 1.855, en vigor hasta los años
40, establecía la obligación del municipio de crear
los puestos de asistencia sanitaria, proveerlos y
mantenerlos. Este principio tan sencillo de
"buscaros la vida" se mantiene en la Instrucción Ge-
neral de Sanidad de 12 de Enero de 1.904, por el
que se crea el Cuerpo de Médicos Titulares, y se
ratifica en los Reglamentos de Sanidad Municipal de
1.925, donde se matiza que el cupo de familias po-
bres por médico ha de ser de trescientas. Esto hace
que sea mucho más saludable económicamente
ejercer la medicina en una capital que en un pueblo
pequeño. El consistorio vive de las tasas e impues-
tos locales que le permite la ley, y el de un ayunta-
miento pobre, de una zona de economía de subsis-
tencia sin liquidez en metálico, acostumbrada al
trueque, tiene que articular métodos alternativos con
qué alimentar sus arcas. Las Igualas, antigua forma
de pagar servicios "A escote", regulada ya por Car-
los III, establecía una tarifación "oficial" para produc-
tos del sector primario y era un recurso habitual que
permitía abonar servicios profesionales y otras ta-
sas locales, derechos eclesiásticos y de-más. Y
aunque el párrafo parezca extraído de una descrip-
ción medieval, estamos hablando del siglo XX. El
sistema de las Igualas, un contrato de prestación de
servicios médicos que ligaba al médico titular con
las familias no comprendidas en el rango de benefi-
cencia, que impedía al médico acudir a clientela li-
bre, aún sigue vigente en algunos lugares de Espa-
ña, cohabitando con sus más y sus menos con el
sistema de la sanidad pública actual. (Lo encontra-
mos habitualmente en muchos países de América
Latina). Este sistema, o sus pretendidas actualiza-
ciones modernizantes, no pudo progresar en Gali-
cia, en el mundo rural, carente de liquidez; los médi-
cos se mantenían en su plaza por pura vocación. En
1934 se crea la figura del médico APD, asistencia
25
pública domiciliaria, centralizando el sistema en
Madrid y pasando a cubrirse las plazas por oposi-
ción; los hasta entonces llamados Médicos Titula-
res pasan directamente a esta nueva clasificación.
Don Ricardo, como tantos otros profesionales rura-
les, seguirá dependiendo del mismo sistema eco-
nómico medieval, incluso hasta mucho después de
la puesta en funcionamiento de la Seguridad Social
moderna.
Algunas fechas de referencia en cuanto a los
seguros sociales:
1855.- Primera ley española sobre sanidad, orien-
tada a la prevención de las epidemias. De carácter
policial, persigue la salubridad y la higiene pública.
1858.- Establecimiento de las Casas de Socorro,
consultorio-hospital de caridad.
1868.- Se establecen los médicos titulares para
poblaciones de más de 4.000 vecinos, con la obli-
gación de asistir gratuitamente a los pobres.
1883.- Creación de la Comisión de Reformas So-
ciales.
1900.- Ley de accidentes del trabajo.
1891.- Primer congreso de Médicos Titulares de
España.
1904.- Se crea el Cuerpo de Médicos Titulares y se
establecen sus retribuciones.
1904.- Conferencia sobre Previsión Popular.
1908.- Se funda el Instituto Nacional de Previsión.
1919.- Se establece la obligatoriedad del seguro de
Retiro Obrero.
1923.- Se crea el subsidio de maternidad.
1929.- Se establece la obligatoriedad del seguro de
maternidad.
1932.- Se amplía a los trabajos agrícolas la cober-
tura de la ley de accidentes de trabajo de 1900.
1942.- Se crea el Seguro Obligatorio de Enferme-
dad, implantado el 1 de Septiembre de 1944 y vi-
gente hasta 1978 en que se publica la vigente Ley
de General de Sanidad.
Perfil del médico rural en tiempos de Don Ricar-
do.-
A pesar de que la estrecha relación con sus pacien-
tes y vecinos desarrolla un sentimiento de amistad
y familiaridad mutuo, y de la admiración que pueda
disfrutar por parte de su clientela, el oficio de médi-
co rural era tenido a menos entre la profesión: Su
proyección profesional era nula, sus ven-tajas eco-
nómicas inexistentes y las dificultades para ejercer,
innumerables. El perfil típico de estos titulares era,
en la primera mitad de siglo, el de un hombre, de
extracción rural; hijo de terratenientes, comercian-
tes prósperos o profesionales farmacéuticos de la
zona. En Galicia había una media de dos médicos
por ayuntamiento, a mediados de siglo se contaban
700 profesionales rurales en toda la región. El mé-
dico rural era (Y sigue siendo) un cruce entre detec-
tive, sicólogo y bombero: La información sobre sus
pacientes le llega a menudo en forma indirecta y se
ve involucrado en temas de tipo social y familiar.
"Ay, dotor, a ver si lle mete medo ao meu Xosé pra
que non beba tanto..."
El papel de la Iglesia en la sociedad.-
En cierto modo, y como lo son también la práctica
totalidad de las asociaciones humanas, la iglesia es
como una empresa. Con sus objetivos, sus pre-
supuestos, sus planes de implantación y desarrollo,
su estrategia de imagen... Necesita definir y buscar
su lugar en la sociedad y el estado, más o menos
directamente y según las épocas a lo largo de la
historia. Para su supervivencia, protección divina
aparte, depende de sus ingresos como cada hijo de
vecino. Y esta es su segunda preocupación des-
26
pués del asunto celestial; "Ora et labora", o en cas-
tellano "A Dios rogando y con el mazo dando". Para
repartir caridad necesita recaudar de la cari-dad de
los demás, apelando a la solidaridad de todos y de
la administración del estado en particular. Es la
aplicación activa del sentido de vida cristiana. A
principios de siglo, esta constante se hacía mucho
más evidente que hoy día. El contacto con el pue-
blo tenía que ser directo y en persona, no había
otra forma, para mantener el clima de fe y el ascen-
dente sobre sus conciencias. No juzguemos mi-
diendo con varas actuales, entonces la gente vivía
una religiosidad integrada en su cultura como algo
normal y natural, encontrando en la fe mucho más
apoyo que sufrimiento, aunque hubo de todo. Ya en
la posguerra, en el campo que hoy ocupa parte del
actual cementerio de Esteiro, tras la iglesia vieja, se
reunía la gente los domingos para "La Misión". Allí
acudían a pasar la tarde conducidos por los respec-
tivos párrocos los vecinos de Esteiro, Tal y Abellei-
ra. Como cantaba D. José, párroco de Santiago y
de Santa Mariña cuando se aproximaban los de
San Esteban: "Ehí veñen os de Abelleira cruzando
polo barranco, dirixidos por Don Ángel no seu caba-
liño blanco". Los curas solían tener a su vez sobri-
nos curas, con lo que "se preservaba la especie".
Pero también sobrinos médicos, o maestros... Pro-
fesiones que reportaban una serie de beneficios a
la sociedad, cubriendo sus carencias en educación,
sanidad etc. Digamos que así se devolvía al pueblo
la inversión realizada en limosnas para los santos.
En el caso de D. Ricardo esta inversión fué amorti-
zada con creces.
Otros personajes de la historia de D. Ricardo.
Don Antonio. Fue el padrino y mentor de Don Ricar-
do. Aunque fue bautizado con el nombre de Perfec-
to, al ordenarse sacerdote consideró la convenien-
cia de cambiárselo por el de Antonio. Destinado a
Pontevedra, a la parroquia de Nuestra Señora de
Los Placeres en Lourizán, conoce a D. Eugenio
Montero Ríos, que coincide entre los asistentes a
sus homilías y simpatiza con el sacerdote. De ahí
surge una amistad que sin duda influye en la pro-
gresión social de D. Antonio, brindándole una serie
de importantes relaciones sociales. La influencia de
D. Antonio, canónigo, era públicamente conocida.
Don Ricardo libra de la mili: En aquellos tiempos se
compraba la exención del servicio y los buenos
"enchufes" lo facilitaban. Cuando se produce la va-
cante del médico de Esteiro por jubilación del mari-
do de Doña Delfina, se presentan dos candidatos al
puesto. La promoción que realiza el padre de D.
Ricardo entre los vecinos fué importante. Pero si
consideramos que el otro candidato era un Romaní,
la influencia de D. Antonio tuvo que ser decisiva.
Don Eugenio Montero Ríos, santiagués,
(13/11/1832-12/5/1914) fue un célebre jurista del
XIX. Catedrático de derecho en Oviedo y Santiago,
político liberal, ocupó las carteras de justicia y fo-
mento en varias legislaturas; en 1905 fue nombra-
do Presidente del Gobierno con Alfonso XIII. Co-
fundador de la Institución Libre de Enseñanza en
1877, fue su primer rector. Presidió la delegación
española que firmó el tratado de París, con el que
se ponía fin a la guerra con los Estados Unidos por
Cuba, Puerto Rico y Filipinas. Consejero privado de
la reina María Cristina, por el Pazo de Lourizán, su
casa familiar, solía pasar lo más granado de la alta
burguesía liberal gallega. Todo un personaje; me
permito apuntar el dato para recalcar que Don Ri-
cardo pudo haber optado por otros destinos más
aparentes, apoyos no le habían de faltar y cualida-
des humanas o técnicas tampoco. Sin embargo, se
ve que consideraba a sus paisanos más merecedo-
res de sus servicios.
Doña Mercedes, esposa de D. Ricardo, fué siempre
llamada "Señorita" por todos los vecinos de Esteiro.
27
También lo fué su hija María, en menor medida. Es
de destacar su adaptación al medio rural, extraño
para ella; criada en la capital de España y de clase
"Pudiente", tuvo que acostumbrar-se a un medio
completamente distinto y desconocido. Acompaña-
da por una criada con una sombrilla, acudía a su-
pervisar las labores del campo en sus propiedades
y repartir "La parva". Dio a luz 14 hi-jos, uno muerto
apenas nacido: María, Joaquín, Luís, Ricardo, Cán-
dida, Mercedes... Ya en la casa nueva de Creo ,
Concha, Pepita, Margarita, Paco, Abelardo, Pepe y
Pilar. Vivos actualmente, Mar-garita, Abelardo y Pi-
lar. Aunque ninguno se dedicó a la profesión de D.
Ricardo, un hijo de Luís, Ri-cardo Tobío Calo, ejer-
ce como médico en Madrid.
Barro es un pueblo cercano a Noia de donde era
natural Don José Rodríguez Romero, conocido por
esto como Don José de Barro. Como comercial no
tendría precio hoy día, su gestión económico-fiscal
entre sus feligreses para obtener fondos para la
construcción de la nueva iglesia es digna del mejor
ministro de hacienda: La prueba física de sus es-
fuerzos seguirá presente por muchas generaciones:
La iglesia nueva. Hombre agraciado y de buena
presencia, que por ello despertaba ciertas envidias
infundadas entre mozos y maridos, Don José atraía
a sus fieles por su magnetismo personal, o más
bien por su insistencia. Era omnipresente y pesado,
nunca le valía un "No". Está claro que la
"propiedad" de la iglesia nueva pertenece a todos
los vecinos, pues se construyó gracias a su esfuer-
zo y solidaridad; pero la iniciativa del sacerdote bien
merece la mención que de él se hace en la placa
recuerdo colgada en las paredes del templo. En So-
lleiros, barrio cercano a la iglesia, se concentra-ba
la gente pía de la parroquia. Por eso se ganó el mo-
te de "O Car.. Santo.", que actualmente ostenta un
equipo de fútbol de la liga de barrios.
"La farmacéutica".
María, hija mayor de D. Ricardo, contrajo matrimo-
nio con el titular de la farmacia del pueblo, Don Ro-
mán Romaní Ferrer. Sus apellidos nos aclaran per-
fectamente su pertenencia a la élite de origen cata-
lán establecida en la zona y vinculada con activida-
des comerciales derivadas de la pesca. Una hija del
matrimonio, Marina, llegará a licenciarse en farma-
cia y continuará en el pueblo con la actividad de su
padre. María "La farmacéutica" enviuda joven; por
esto sus hijos, muy niños todavía en ese momento,
se acostumbraron a llamar "Papá" a Don Ricardo y
a considerarlo como tal.
"El Estanco" era un bar regentado por Belarmino,
cuya esposa, Cándida, era pariente de Don Ricar-
do. A este local, sito en el mismo lugar que ocupa
hoy el actual "Bar Estanco", y que casual-mente
regenta un sobrino nieto del médico, acudía D. Ri-
cardo las tardes de los días de fiesta a participar de
la tertulia entre amigos y a jugar una partidita a las
cartas, tantas veces interrumpida por alguna urgen-
cia médica que requería su presencia. Esta activi-
dad de ocio era la única que se conoce que practi-
cara D. Ricardo, aparte de las que disfrutase en su
casa, con su familia. Su afición era la lectura, y
cuando la ceguera se lo llegó a impedir, requería a
alguno de sus nietos para que le leyesen.
"Os Moletes". De la casa matriz de Outeiro, en So-
lleiros, salió más de un cura. Aparte de D. Antonio y
D. Serafín, sobrino de D. Ricardo, parece ser que
existía un precedente en la familia. Hermanos de
Joaquín, padre de D. Ricardo, eran Enrique, Pepe y
Perfecto (D. Antonio). Joaquín casó para Riomaior,
con María "Do Rateiro", su padre tuvo este mote por
proceder de Rateira, cerca de Abelleira. La casa de
"Os Moletes" fué casa pudiente de antiguo, de la-
bradores propietarios.
28
Alianza Uhía Patiño: Todos a conocemos por “Ali”, pero mais aínda que
por Ali, a coñecemos pola súa eterna e contaxiosa
sonrisa. Ali é unha fotografa ocasional. O seu non é
precisamente a fotografía. O seu é a música, e a mú-
sica, xa se sabe, enche os corazóns de ledicia.
Fotograficamente non é que faga grandes fotos, pero
como todo afeccionado ten as súas preferencias e as
de Ali son moi particulares. Como persoa, aberta,
cercana, xovial e comprometida, as preferencias de
Ali, pasan case en exclusividade por facer fotos da
súa familia e dos seus amigos, fotos nas que recolle
de maneira natural os seus. Non hai poses; non hai
posturas calculadas; so hai, e só están, os seus e os
seus amigos, retratados sempre con caras alegres e
nas mais diversas actividades, valendo calquera en-
contro para inmortalizar momentos de ledicia. Puide-
ra pensarse que todo o resto non lle importa, pero
non é así. Tamén fai fotos con temas mariños, ani-
mais, prantas, do día a día da súa Vila de Muros, etc,
e así vai conformando un gran albún no que as súas
fotos dixitalizadas se contan por miles.
Os nosos fotograf@s
29
30
COMERCIO Y TRÁFICO MARÍTIMO EN LA GALICIA DEL
ANTIGUO REGÍMEN, 1750-1820 – (1)
(Muros en su apogeo)
p/ Isidro Dubert García
Catedrádico de Geografía e Historia en la Universidad de
Santiago de Compostela
Resumen. En este trabajo se atiende a los efectos
que sobre el futuro desarrollo comercial
de la Galicia litoral
tuvo la centraliza-
ción y jerarquización
portuaria iniciada a
mediados del
siglo XVIII, ratificada
luego en 1785 con
la fundación del
Real Consulado de
Comercio de
A Coruña. Asimis-
mo, se presta aten-
ción a los avatares que expresa tanto la situación
de la
coyuntura comercial, el comercio y el tráfico maríti-
mo de toda Galicia, como la de los puertos situados
en la mitad meridional y septentrional de su fachada
atlántica. Un contexto geográfico este último donde
se estudiarán las claves del funcionamiento de los
mercados costeros y la estructura comercial de uno
de los enclaves litorales más importantes del sud-
oeste gallego.
El artículo finalizará analizando el impacto y las im-
plicaciones del comercio marítimo en la evolución
de la economía y la sociedad gallega en el tránsito
de los siglos XVIII al XIX.
A pesar de los casi 1.500 km. de costa que existen
en Galicia, un 19% del litoral español,
rara vez el modernismo compostelano prestó aten-
ción a los avatares económicos que en ella se suce-
dían. Al respecto, los resultados de los trabajos lle-
vados a cabo desde los comienzos de la década de
1960 por Antonio Meijide Pardo sobre el tráfico co-
mercial marítimo o la exportación pesquera, apenas
si hicieron mella en un grupo de investigadores que
a finales de esa misma década se encontraba em-
barcado en la aplicación de los presupuestos de
una Historia Rural y una Demografía Histórica de
matriz francesa al conocimiento del pasado de Gali-
cia durante la Época Moderna1. Gracias a sus apor-
taciones, en los años siguientes fue cobrando fuer-
za la idea de hallarnos ante un reino formado casi
en exclusiva por pequeñas comunidades rurales,
donde el grueso de la actividad comercial se redu-
cía a intercambios de escaso volumen e importan-
cia, los cuales, en la mayoría de las ocasiones, no
iban más allá del estricto ámbito local o comarcal.
Era esta una Galicia donde el campesino hacía acto
de presencia en los mercados o en las ferias para
vender y comprar ganado, aperos o alimentos, la
mayor parte de estos últimos destinados a su propia
subsistencia. Al fin y al cabo, los recursos proce-
dentes de una agricultura arcaica basada en el culti-
vo del maíz o del centeno solo conseguían cubrir
las necesidades alimentarias básicas de dos de ca-
da tres labradores durante unos pocos meses al
año. Monasterios, hidalgos y demás grupos de ren-
tistas y privilegiados aparecían así como principales
proveedores y beneficiarios de la mayoría de las
operaciones realizadas en el comercio local, en par-
ticular, en tiempos de carestía.
A otro nivel, el comercio gallego no iba más allá de
llevar y vender las cosechas de vino de las zonas
productoras a las zonas consumidoras, la importa-
ción de los llamados “granos del mar” cuando el
hambre se enseñoreaba de las comarcas del inte-
rior o, y a partir de 1760-1770, de colocar la produc-
ción de lienzos caseros en Castilla gracias la acción
de los emigrantes allí desplazados para las tareas
estivales de la siega.
En este cuadro, la Galicia litoral de finales del Anti-
guo Régimen se dibujaba salpicada de pequeñas
villas marineras, cuya principal característica eran
sus limitadas infraestructuras portuarias y sus esca-
sas posibilidades mercantiles. No en vano asenta-
ban su desarrollo sobre un traspaís pobre, carente
de una red viaria que permitiese llevar al interior las
mercancías desembarcadas en la costa, o conducir-
las con rapidez y comodidad hasta los grandes mer-
cados urbanos de la vecina Castilla2. Solo los puer-
tos de A Coruña y Ferrol escapaban a este esque-
ma. El primero gracias a su vinculación con el co-
mercio ultramarino en 1765, y el segundo por haber
nacido de la mano de la acción político-militar desa-
rrollada por la monarquía borbónica a partir de me-
diados del siglo XVIII. Más tarde, ya a finales de la
década de 1780, vendría a unírseles la villa de Vigo
31
en razón de su probada capacidad para exportar
sardina salada al Mediterráneo.
A grandes rasgos, esta fue la perspectiva historio-
gráfica que alimentó las escasas miradas que el mo-
dernismo compostelano se decidió a lanzar sobre el
comercio marítimo4. Por el contrario, en el ámbito
de la Historia Económica las llamadas de atención
de Antonio Meijide Pardo tuvieron una mayor tras-
cendencia. Prueba de ello, es la aparición en el pa-
norama historiográfico gallego de mediados de los
años setenta de un plantel de investigaciones que
atendían al estudio de la pesca y la comercialización
de la sardina. Una línea de trabajo que pronto habría
de desembocar en el análisis de las implicaciones
que tuvo el comercio trasatlántico en el puerto de A
Coruña tras su habilitación en 1765 para negociar
con el Nuevo Mundo en régimen de monopolio5.
Desde la particular óptica de la Historia Económica
se desvelaba entonces la enorme potencialidad co-
mercial de los puertos gallegos de la época. Y es
que la mayoría de ellos demostraba poseer condi-
ciones más que suficientes para mantener un creci-
miento económico sostenido en el tiempo: bahías
protegidas y de fácil atraque, importantes retenes de
población marinera, núcleos de comerciantes forá-
neos esperando a convertirse en la futura burguesía
litoral gallega, abundante presencia de arriería en
las feligresías vecinas, etc. De hecho, la lectura de
estos trabajos ofrecía la impresión de que durante la
segunda mitad del siglo XVIII y los comienzos del
XIX, la Galicia costera había conocido momentos de
esplendor muy semejantes a los vividos durante las
primeras fases de la Edad Moderna.
No fue hasta finales de la década de 1990 que el
modernismo gallego no comenzó a dejar atrás esa
mirada lanzada al comercio marítimo desde las en-
trañas de la Galicia rural. Bastó con contextualizarlo
y dar entrada en él a los avatares por los que había
atravesado la población, la economía y la sociedad
de las distintas villas marineras estudiadas. Un es-
fuerzo que habría de continuarse en los años si-
guientes con investigaciones donde todavía se pres-
taba una atención indirecta al tema, como lo revela
la atención otorgada al corso marítimo, a la gesta-
ción y nacimiento de la burguesía comercial en las
comunidades litorales o a los aspectos político-
institucionales que limitaban su desarrollo mercan-
til8. Yendo un poco más allá, en este trabajo preten-
demos acercarnos al conocimiento de algunos de
los aspectos más sobresalientes del comercio y el
tráfico marítimo en la Galicia de finales del Antiguo
Régimen. Entre otras cosas, en él pasaremos revis-
ta a las implicaciones derivadas de la falta de una
flota comercial propia, a los efectos originados por la
paulatina centralización portuaria acaecida en el cur-
so del siglo XVIII, o a la serie de circunstancias que
explican las diferentes coyunturas comerciales que
padecieron los principales puertos de Galicia.
1. Cambios y permanencias en las bases del co-
mercio marítimo: la flota y la centralización por-
tuaria
A mediados del siglo XVIII, en Galicia había aproxi-
madamente unos 61 barcos dedicados al transporte
de pasajeros y carga entre puertos vecinos y a la
importación-exportación de mercancías. Esto supo-
nía un 4.3% de las 1.420 embarcaciones catastra-
das en 1752. A comienzos del siglo XIX, un informe
a la Secretaría de Hacienda señalaba que el reino
contaba con un total de 89 barcos mercantes. Es
decir, que un 9.5% de los existentes en la España
de 1802 tenían su base en los puertos gallegos, los
cuales, acaparaban de este modo un 7.7% del total
del tonelaje hispano.
A pesar del incremento registrado por las cifras de
navíos entre ambas fechas, un 31.5%, lo cierto es
que la naturaleza y el tipo de embarcaciones que se
esconden tras ellas no son del todo equiparables.
En 1752 casi la práctica totalidad de esos navíos
estaba formada por pinazas y pataches de muy es-
caso peso y porte, con o sin cubierta, que, movién-
dose entre las 20 y las 50 toneladas de arqueo bru-
to, eran tripuladas por una media de cinco a siete
hombres en derrotas que rara vez perdían de vista
la costa durante sus navegaciones. Trece años más
tarde este panorama se vería parcialmente modifica-
do debido a la incorporación a la flota gallega de las
fragatas y bergantines estatales, de los correos ma-
rítimos, destinados a unir A Coruña con el Nuevo
Mundo. En su caso, tenían entre 200 y 300 tonela-
das, de diez a veinte cañones y una tripulación de
entre quince y dieciséis hombres. Su número en la
carrera de Indias varió en función de las coyunturas
bélicas, y con él variarían también los beneficios que
32
generaban. Por ejemplo, en 1769-1770 es posible
encontrar operando en el puerto coruñés a un total
de once correos, mientras que en 1779- 1780 ape-
nas lo hacían cinco; una reducción explicable por
haber sido destinado el grueso de los mismos a las
tareas de vigilancia costera en el marco de la co-
yuntura bélica que en esos instantes se vivía con
Inglaterra.
Con todo, estos correos nunca fueron más allá de
ser un máximo de trece o catorce embarcaciones.
Sumadas entonces a las siete u ocho de propiedad
particular que tras 1778 acabarían yendo y viniendo
a Montevideo, Buenos Aires o la Habana desde A
Coruña o Vigo, resulta que solo un 25% de los 89
barcos a los que se refería el mencionado informe
de 1802 eran buques de alto bordo empeñados en
la navegación trasatlántica. El resto, tres de cada
cuatro, seguían siendo las clásicas pinazas y pata-
ches a las que nos hemos referido, las cuales, en
última instancia, definen la verdadera naturaleza de
la flota gallega, amén de permitirnos calificar sin
ambages el tipo de navegación que realizaban de
costera. Esta circunstancia, que llegado el caso ha
de ayudarnos comprender el porqué de la evolución
del tráfico marítimo gallego a los puertos del norte
de España, nos remite ahora a la estrecha depen-
dencia que nuestro comercio tuvo de las flotas forá-
neas y a la debilidad de las burguesías litorales au-
tóctonas para poner remedio a esta situación. Esto
no quiere decir que Galicia hubiese jugado un papel
secundario en el comercio cantábrico, y sí que la
mayor parte del mismo acontecía en barcos de
otras procedencias. En este sentido, hace ya algu-
nos años que se demostró que hasta mediados del
siglo XVIII Galicia copaba en torno al 50% de la ac-
tividad comercial desplegada en las costas del can-
tábrico, (Provincias Exentas excluidas). Una activi-
dad que a raíz de la entrada en vigor del Decreto de
1765 habría de llegar al 60% del total entre 1765-
1768, porcentaje que iría en aumento en los años
siguientes toda vez que los correos marítimos es-
trechasen más aun los lazos que desde ese año
unían a Galicia con América vía A Coruña.
Por otra parte, el contenido de los expedientes que
las autoridades portuarias remitieron a la Secretaría
de Marina en distintos momentos del siglo XVIII in-
formando de las entradas y salidas de navíos objeto
de interés, bien fuese por la carga que transporta-
ban o bien por el carácter militar del buque, contie-
nen preciosas indicaciones acerca de algunas de
las claves básicas que marcaron el discurrir del co-
mercio marítimo en las costas de Galicia. Aunque
no son una fuente que permita estudiar de una ma-
nera exhaustiva y sistemática el total anual de em-
barcaciones entradas en puerto, ya que no dan
cuenta del tráfico local, de aquellas naves sin inte-
rés para la administración o de las que carecían de
dicho carácter militar, sí que nos permite hacernos
con una rápida y primera idea acerca de la desigual
importancia que tuvieron las distintas ciudades y
villas litorales en el tráfico marítimo costero. Asimis-
mo, nos permite también detectar los cambios y
permanencias habidas en el tipo, origen y carga del
barco, aspectos de los que cabe deducir la existen-
cia de posibles modificaciones en la naturaleza del
comercio practicado.
En lo referido a las entradas en puerto, llama la
atención que siete u ocho de cada diez barcos in-
formados en 1749-1750, 1759-1760, 1769-1770 y
1779-1780, hubiesen atracado en la ensenada de A
Coruña14. Hecho que viene a confirmar la preemi-
nencia lograda por los puer-
tos del norte de la fachada
atlántica gallega frente a lo
sucedido en la primera mitad
del siglo XVIII, cuando los del
sur, caso de Vigo, Baiona o
Pontevedra, se situaban a la
cabeza del comercio litoral acontecido en el reino.
Pese a ello, más interesante nos parecen las varia-
ciones recogidas en los mencionados expedientes
acerca del tipo de barco, origen y naturaleza de la
carga transportada, puesto que de algún modo se
hacen eco del salto experimentado por el comercio
marítimo imperante en el norte peninsular cantábri-
co, en general, y en Galicia, en particular, basados
ambos casi en exclusiva en la costera, a uno cuyo
cabotaje combinaba y aprovechaba en su desarro-
llo los beneficios generados por el comercio tras-
atlántico.
Muestra de esto, es que la mayoría de los barcos
que aparecen reflejados en las 27 entradas infor-
madas en 1749 por el ministro de marina de A Co-
ruña: trece pataches y pinazas asturianas, cánta-
bras y vizcaínas de unas 16 toneladas de arqueo
bruto, y siete urcas, pingues y galeotas holandesas,
todas ellas con “madera para la construcción del
Arsenal” de Ferrol, se asemejan en todo punto a los
navíos que conformaban la flota gallega del mo-
mento, la cual en esos mismos instantes traficaba
con mercancías muy parecidas hacia otros destinos
peninsulares. Por el contrario, de las 15 arribadas
de navíos a A Coruña objeto de expediente en
1769, catorce eran buques correo de unas 250 to-
neladas de porte medio que llegaban de América
cargados con un total de 603.940 reales de la Real
33
Hacienda, 874.620 reales de la Renta del Correo,
1.717.980 de reales de particulares, 18.047 cueros
al pelo, 1.5 toneladas de lana de vicuña, más de
medio quintal de café, 326 kilogramos de tabaco, 51
pieles de tigre, etc.. Es decir, este reducido número
de navíos venía a sobre-imponerse en Galicia, a la
vez que a estimular, un tráfico y un comercio litoral
de corte tradicional basado en el cabotaje, mayori-
tario por la cantidad de barcos que ponía en juego
con sus idas y venidas al norte y sur de España. En
el siguiente apartado, profundizaremos en detalle
sobre este aspecto concreto.
Resumiendo, todo apunta a que con posterioridad a
la entrada en vigor del Decreto de 1765, la flota ga-
llega experimentó ciertos cambios en su composi-
ción interna.
También, a que la aparición por esas fechas del
comercio trasatlántico en el noroeste peninsular fue
la que acabó dando lugar a la supeditación de la
lógica interna de esa flota a los avatares expresa-
dos por los flujos comerciales que desde América y
Europa convergían en A Coruña. Un puerto conver-
tido desde mucho antes de ser habilitado para el
comercio americano, en cabeza visible del “sistema
comercial gallego” merced a las continuas idas y
venidas de pataches y pinazas de las más variadas
procedencias. Sin embargo, su ratificación oficial
como tal cabeza no llegaría hasta 1785, coincidien-
do con la creación en su seno del Real Consulado
de Comercio.
Fundado y radicado en A Coruña, la entrada de es-
ta institución en la historia de Galicia vino de la
mano de la reordenación administrativa de los re-
cursos aduaneros que la monarquía borbónica tenía
en la costa, con el objetivo declarado de mejorar su
eficiencia y capacidad recaudatoria17. De ahí pues
la jerarquía interna establecida en los 37 puertos
gallegos habilitados para el comercio, al procederse
a distinguir entre subalternos y agregados, situados
en la base del nuevo esquema organizativo, fiela-
tos, localizados a un nivel intermedio del mismo, y
la cabeza del sistema, enclavada en A Coruña. Por
poner ejemplo, Portonovo, Marín y Cangas eran
puertos subalternos del fielato de Pontevedra, mien-
tras que los de Corcubión, Muros, el Freixo, Noia,
Santa Uxía, Vilaxoán, Vilanova de Arousa, Vilagar-
cía, Cambados o el Grove, pongamos por caso,
estaban agregados al fielato de Carril. No obstante,
todos ellos dependían, rendían cuentas y dirimían
sus diferencias o los problemas existentes entre sus
mercaderes en A Coruña. Como puede apreciarse
en el Mapa nº 1, la susodicha reordenación admi-
nistrativa dejó fuera del mencionado esquema a los
puertos del Cantábrico, lo que habría de ser aprove-
chado en 1797 por Ferrol para pedir la erección en
su seno de un Consulado de Comercio con jurisdic-
ción sobre las costas de Mondoñedo18. Más allá
del fracaso cosechado por este y otros empeños
semejantes, lo cierto es que a nivel geográfico dos
de cada tres puertos consulares se localizaban en
las Rías Baixas, uno de cada cinco en las Rías Al-
tas, caso de A Coruña, Ares-Betanzos o Ferrol, y
una proporción semejante en la Costa da Morte.
A pesar de esta distribución espacial, la ría de Arou-
sa era la que concentraba un mayor número de
esos puertos, dado que 13 de los 37 estipulados, es
decir, más de un tercio del total, se disponían a lo
largo y ancho de sus costas. La razón de tal sobre-
abundancia parece haber sido el deseo de las auto-
ridades de evitar el contrabando que podía generar-
se en una ría amplia, de fácil atraque, con numero-
sas comunidades litorales abiertas al mar y un tráfi-
co de cabotaje incesante y de difícil control. Argu-
mentos a los que habrían de apelar los responsa-
bles de las Rentas Generales de Aduanas y del
Real Consulado coruñés para desestimar en 1813
la demanda de habilitación del puerto de Carril para
abordar el comercio exterior en las mismas condi-
ciones que los de Vigo y A Coruña. Una negativa
que no fue sino una más de las muchas ofrecidas
en este sentido por el Real Consulado, ergo, por lo
más granado del comercio coruñés, en su deseo de
no perder las ventajas de las que desde 1785 dis-
frutaban sus mercaderes por el mero hecho de ope-
rar en una plaza convertida oficialmente en cabeza
visible de un sistema comercial jerárquico y centrali-
zado. (continuará)
34
p/ Manuela Tajes
Fotografías: José M. Formoso Luces
A coñecida por Capela dos Remedios, atópase
ó final da rúa Axesta. É unha capela de traza
sinxela e pequenas dimensións e que foi fun-
dada e mandada construír por Dona María Po-
se de Leis, no ano 1744, e adicada a Santa
Isabel, nai de San Juan Bautista.
No século XIX, a capela pasou a chamarse
“dos Remedios”, e elo pola devoción que tiñan
moitas xentes a esta advocación mariana, nun
tempo en que en Muros funcionaban un bo nú-
mero de fabricas conserveiras, nas que a man
de obra e maioritariamente feminina.
Foron tempos nos que as mulleres traballaban
de sol a sol, sen ter nin un día de descanso á
semana. Moitas de esas mulleres eran veciñas
de Lira, onde a devoción a Virxe dos Remedios
era i é moi grande. E así, o non poder, nin tan
sequera poder acudir aos cultos solemnes que
en honor a Virxe se celebraban en Lira o pri-
meiro martes de Pascua, optaron, facendo un
petitorio entre elas, por adquirir unha imaxe
da súa patrona, que colocaron na Capela de
Santa Isabel, en Muros, e co tempo a capela
pasou a chamarse “dos Remedios”, celebrán-
dose tamén, en Muros, a festa dos Remedios o
primeiro martes de Pascua.
Dentro da Capela, pendida do teito, hai unha
maqueta dunha fragata de tres paus, pero non
se trata dun exvoto. A historia desta maqueta
remóntase aos anos cincuenta do século ante-
rior. Nesas datas celebrábase en Muros unha
gran festa en honor aos Remedios, e para re-
cadar fondos, o muradán Don Manuel Beiro
Cambeiro (O Sr. Manolo de Carracá), ofreceu-
se a facer a maqueta dun barco para rifala e
así recadar fondos. O Sr. Manolo, pese a que
nunca traballara de carpinteiro (sempre foi
barbeiro i antes, canteiro), fixo un traballo
meritorio. A maqueta rifouse pero non apare-
ceu o agraciado. Pasados os meses, o Sr.
Manolo pideu que non se volvera a rifar e que
se colocara no pequeno templo como ofrenda
a Virxe dos Remedios.
A fragata da Capela dos Remedios.
35
Beléns MURADANOS
p/ José Manuel Formoso Luces.
A tradición dos Beléns remontase a séculos atrás. Cón-
tase que foi San Francisco de Asís, no século XIII, o
primeiro que tivo a inspiración de reproducir o nace-
mento de Xesús en Belén. En Muros e as súas terras,
chegado o tempo de Nadal, existe dende sempre a
costume de instalar Beléns nas casas. Un dos Beléns
mais famosos de Muros e o que, ano tras ano, instala
Felipe Martínez Caamaño (Felipe de Chuvasco), no
baixo da súa casa, no campo da feira.
De grandes dimensións e primorosamente ordenado,
conta con bonitas figuras que reproducen os mais di-
versos oficios das xentes daqueles tempos. A case
totalidade das casiñas foron feitas por Felipe, con nota-
ble paciencia, non faltándolle detalle. Polo río e regatos
discorre unha auga cristalina, e de moitos dos tellados
das casas sae fume. Todo o Belén, en armoniosa
composición, e visitado cada ano por mais persoas,
que quedan sorprendidas pola beleza do “misterio”. O
Belén de Felipe cada ano estrea algunha peza nova e
para o seu montaxe conta coa axuda de dos seus ami-
gos, xa que o grande da composición require de mans
amigas que axuden a colocar os centos de pezas coas
que conta esta magnífica reprodución do nacemento
do Salvador.
36
p/ Elixio Vieites.
Tipo de ben: Escudo / Epígrafe,
Concello: Muros
Parroquia: Tal (Santiago)
Lugar: Tal
Outra denominación do ben:
Cronoloxía: Época Romana,
Descrición:
Segundo a información do grupo Muro-
sarqueolóxico esta estela galaico-
romana (século II-III) apareceu no ano
2011 nun control arqueolóxico no en-
torno da casa reitoral de Tal, aínda que
os veciños xa sabían da súa existencia.
Foi depositada no Museo das Peregri-
nacións en Santiago. No mapa de situa-
ción sinalárase o lugar onde apareceu.
A foto é de César Cándamo.
Propiedade: Descoñecida
Uso actual: Outros
Código no Catálogo da Xunta:
Categoría do Ben: Dato descoñecido
Elementos mobles:
Tradición oral:
Referencias bibliográficas:
Afeccións
Ten camiño de acceso?: Si
Está cuberto de maleza: Non
Está afectado por algunha obra: Non
Estado de conservación: Regular
Atópase en perigo nestes momen-
tos?: non
Estela galaico-romana de Tal
37
A voz dos nosos poetas
O CANTOR DO CEO. Por Manoel da Roura.
________________
Na costa do convento, antre os outeiros
que coroan o verde matorral,
un santuario para uso persoal
fabricou Manoeliño de Piñeiros.
Naquel cenobio, de pedra construído,
rodeado de santas e santiños,
de niños xesuses, albos anxeliños,
foxe Manoel do mundanal ruído.
Alí está o home a toda hora,
diante dun crucifixo ensanguentado,
alí bica corenta veces o sobrado,
alí fai penitencia, reza e chora.
Alí queda a salvo tras do muro
que o libra,¡Señor!, de todo mal;
alí está o Manoel anxelical,
alí está o Manoel virxen e puro.
E ¡que ben canta, Deus Sacramentado!
cando lle mete o canto gregoriano,
¡porque eso sí que non!, canto profano
non canta Manoel, porque é pecado.
Unha vez que o fixo, equivocouse,
porque a voz levantouno canto pudo
pero ao chegar ao tono máis agudo,
escordóuselle a noz e asfixiouse.
Contan por aí que tras da porta
onde o cadáver de Manoel xacía,
o canto, machacón, permanecía
como si aquela voz non estivese morta.
Alá arriba no ceo, na lonxanía,
co halo na cabeza, alas no lombo,
unha lira na man, camisón longo,
canta San Manoel a letanía.
E dalle tan bó xeito, tan ben canta
os cantos que de neno deprendera,
que cantando parece que tivera
un xílgharo metido na garganta.
Cando nas noites de luar caladas
óese cantar ao moucho nun penedo,
non hai motivo para temblar de medo
porque aí non hai moucho nin hai nada.
Os murmullos que escoitas, camiñante,
e que poñen en tensión a túa mente,
veñen do Manoel que, alegremente,
anda cantando polo ceo adiante.
Fotografía: Nieves Formoso Vidal
38
As Cruces de Consagración
da parroquial de Muros.
p/ Manuel Lago Álvarez A igrexa parroquial de Muros conserva no seu
interior, en diferentes lugares do templo, un
conxunto de doce cruces gravadas en pedra. Non
é fácil velas porque tampouco é moi coñecido o
seu significado.
Chámanse “Cruces de Consagración” a cada unha
das doce cruces unxidas co óleo sagrado (crisma),
dispostas no interior dunha igrexa ou catedral
durante a cerimonia da súa consagración polo
bispo diocesano. As doce cruces representan aos
apóstolos como piar da Igrexa e para a maior gloria
de Deus.
De ordinario, estas cruces, en si, poden estar
pintadas, ser de de metal, gravadas ou talladas nos
seus soportes, sexan muros, piares ou columnas.
Normalmente, diante de cada cruz situábase un
candelabro de consagración, para que lucira alí
unha candela no aniversario da consagración. As
cruces representan un dos mais importantes signos
da santidade da Igrexa.
As cruces muradanas están distribuídas gardando
unha simetría singular. Oito, a dereita e esquerda,
sobre os capiteis dos arcos góticos; dúas no
presbiterio, na parede este, e as outras dúas no
39
fondo do templo, no interior da fachada oeste, a
ambos lados da porta principal. As cruces,
gravadas nos sillares, son do tipo “ensanchada ou
patada”, incrustadas nun círculo cóncavo.
O templo de Muros, que foi rematado no ano 1400,
como así o acredita a inscrición que hai nunha das
portas laterais, debeu ser consagrado polo
Arcebispo de Compostela, e Señor de Muros, Don
Lope de Mendoza. A inscrición a que me refiro,
completada e traducida polo historiador López
Ferreiro, indica na súa primeira liña: “O
ARZOBISPO DON LOPO A MANDOU FACER E
FEZ”. Dudosamente puido o Arcebispo Don Lopo
ordenar construír o templo e rematarse no 1400,
porque o citado Arcebispo, foi nomeado no ano
1399, durando o seu pontificado ata o ano 1445,
pero en todo caso, si puido o bispo consagrar o
templo.
A cerimonia de consagración non foi
documentada, pero non debeu diferir moito da
consagración da Catedral de Santiago, (21 de abril
de 1211), e na que tódolos presentes deron tres
voltas o exterior do templo con cánticos e oracións
antes de acceder ao templo, seguindo a cerimonia
con unha procesión por dentro do templo, onde
estaban as cruces, que foron unxidas e bendicidas
polo bispo da diócesis.
40
COLABORA:
CONCELLO DE MUROS