Osasuna

Osasuna

OME (1948): Ongizate fisiko, mental eta sozial erabatekoa dagoen egoera, ez soilik gaixotasun eza.

Espainiar Konstituzioaren 43. art: Pertsona orok du isasunerako eskubidea, bere ekonomia eta la egoera

edozein dela ere.

Eragina

duten

faktoreak

Faktore genetikoak: Herentziaz jasotako genetikaren zerikusia du, geneek akats genetikoak transmiti ditzakete

adb 21 trisomia.

Ingurumen faktoreak: Norbanakoa bizi den ingurunearekin lotura du kutsadura, gai-toxikoak, patogenoa, etab.

Ingurumenean daude eta gaitzak eragiten dituzte.

Faktore pertsonalak: gizabanako bakoitzak duen ezaugarri biologikoekin zerikusia du bere inmunologia

sistema, metabolismoa, sexua..

Arrisku faktoreak: gaixotasuna garatzean edo sortzen duten egoera (elikadura ohitura txarrak, sedentarismoa,

tabakoa, alkohola eta beste drogak, obesitatea, ..).

Dieta

• Osasunarekin erlazio zuzena du.

• Dieta: Egunean zehar harttzen ditugun elikagai solido eta likidoen kantitate eta motari deritzogu.

• Dieta osasungarria: organismoak eneregia premiei aurre egiteko behar dituen mantenugaien kantitate egokia

orekatua eta osoa izan behar du.

• Mediterranear dieta: gantzak baino gluzido gehiago dauzka, zuntz asko eta arrain zein lekale proteinak dituena .

Elikagaien

kontserbazioa

Beroa

Mikroorganismo patogenoak suntsitzeko propietaterik galdu gabe.

Pasteurzizazioa: Esnean. 72ºC-ra berotu 15-20´´ eta berehala hoztu.

Esterilizazioa 110-140ºC-ra minutu batzuez (UHT 145ºC-ra 2´´).

Ontziratzea: Ontzi hermetiko beteak ur berotan sartu (100-150ºC).

Hotza Mikroorganismoen hazkuntza murrizteko propietaterik galdu gabe.

Hoztea: Izozte puntura ailegatu gabe (1-5ºC) frigorifikoa.

Izoztea: -20-0ºC etxeko kongeladorea .

Ultraizoztea: -40 eta -70ºC artean erabilera indutsrialean.

Deshidratatzea

Mikroorganismoen hazkuntza murrizteko, mantenugai batzuk galtzen dira.

Lehortzea: Elikagaien ura kentzea (labean, eguzkitan..)

Gazitzea: Gatza gehitu eta lehortzen utzi.

Liofilizazioa: -80ºC-eko Tª eta hutsa eginez deshidratatzea.

Askotarikoak Mikroorganismoak suntsitzeko, hazkuntza murrizteko edo kanpo eragileetatik babesteko

ketzea, ozpintzea, azukreztatzea, hutsa, irradiatzea.

Gehigarriak

Elikagaiei gehitzen zaizkien substantziak. E XXXX (lehen zifra: gehigarri mota)

Koloregaiak

Kontserbatzaileak: mikrobien garapena ekiditu eta zailtzeko.

Antioxidanteak: elikagaiak oxidatzea eta lizuntzea ekiditu (az. Askorbikoa)

Egonkortzaileak: itxura era ukia mantentzeko.

Emultsionatzaileak: ura dispertsatzeko (lezitina)

Zapore indartzaileak: zaporea indartzeko (glutamato).

Azidifikatzaileak: Mikroorganismoaen garapena ekiditeko (az. Zitrikoa)

(Jarraitzen

du..)

Osasuna

Osasuna Dieta

Etiketa Informazio argi eta osoa eman behar du.

Agertu beharreko ezinbesteko informazioa: Produktuaren izena, osagaiak eta gehigarriak, eduki garbia,

enpresaren identifikazioa, fabrikazio sorta, ontziratze data, ahal bada kontsumitzeko data, iraungitze

data.

Malnutrizioa

Nutrizio desegokiari deritzogu, elikagai urritasunagatik (desnutrizioa) edo gehiegitasunagatik, nahiz

eta elikadura jokabidearen gorabeherengatik.

• Urritasuna:

Abitaminosia: Funtsezkoak diren bitaminen faltak sortutako gaitza.

A bitamina, erretinola (azenahorioetan, kalabazan…): gaueko itsutasuna

B bitamina B1 bitamina , tiamina (zereal, arroz eta lekaleetan): beriberi-a

B2 bitamina, erriboflabina (legami, esneki, arrain, arrautz..): dermatitisa

B3 bitamina, niazina (landare zein animalia jakietan): pelagra

B12 bitamina, konalamina (arrautz, gibel, esneki, arrain): anemia kaltegarria

C bitamina, az. askorbikoa (fruitu eta barazkietan): eskorbutoa

D bitamina, kalziferola (esneki eta arrautzetan): errakitismoa

E bitamina, tokoferola (orri berdeko barazkietan): nerbioetako lesioak

K bitamina, fitomenadiona (orri berdeko barazkietan..): hemorragiak

Marasmoa: Desnutrizio larria, heriotza ekar dezake. Proteina gabeziak eraginda batik bat (garapen

bidean dauden herrietan)

• Obesitatea: gorputzean koipe eta pisu handia izatea. Gaixotasun kardiobaskularrak,

artikulazioetakoak eta arnasketakoak, diabetea.. Izateko arriskua dakar.

• Jokabidearen

gorabeherak

Bulimia: era konpultsiboan jan eta ezkutuan oka egin.

Anorexia: ez jatearen ondoriozko gehigizko argaltasun edo desnutrizioa.

(.. Aurretik

dator)

Gaixotasuna

Bizi funtzioen eta egituren nahasmendua, gizabanakoaren ongizateari kalte egiten diona.

Ezaugarri

klinikoak

Sintomak: Sentipen subjetiboak dira (mina, zorabioak…)

Seinaleak: gorabehera objektibo, behagarri eta identifikagarriak (sukarra, oka, eztula..)

Gaixotasunen

sailkapena

Iraupena. Kronikoak (zirrosia) edo akutuak (elgorria)

Pronostikoa: Onbera (hotzeria) edo gaiztoak (HIESa, minbizia)

Hedadura: Edipemia (kolera, gripea) edo pandemia (gripea, HIESa)

Non eta noiz agertzen dira: endemikoa (malaria), noizbehinkakoak (polinosia..)

Sortutako faktoreak: inguruneari lotua, sortzetikoak, degeneratiboa, inmunitarioak, mentalak,

metabolikoak, neoplasikoak, nutrizioari lotuak, infektiotsuak….

Osasuna

Gaixotasuna

Gaixotasun

infekziotsuak

Birusak •Zelularik gabeko organismo bizidunak. Kapsida batez inguratutako azido ukleikoa du. Ez

denez kapaza bakarrik ugaltzeko, beste zelula batzuk infektatzen dituzte.

•Gripea, HIESa, poliomelitisa…

Bakterioak •Zelulabakar prokariotoak. Gehienak onuragarriak izan arren, batzuk kaltegarriak.

•Tuberkulosia, pneumonia, kolera, sifilisa, tetanoa..

Protozooak •Zelulabakar eukariotoak. Ingurune hezeetan bizi dira.

•Paludismoa edo malaria, disenteria amebianoa, loaren eritasuna..

Onddoak •Zelulabakar edo zelulanitz eukariotoak heterotrofoak.

•Bizkarroiak direnek gaixotasunak sortu (mikosiak) kandidiasia, atleta oina..

Harrak •Animalia ornogabe bizkarroiak, gaixotasun pasasitario edo izurriteak sortzen dituztenak.

•Nematodoak (trikinosia, anisakia, heste zizareak..) platelminteak (tenia..)

Eragile

patogenoak

Transmisioa

Zuzenekoa: Kontaktu fisikoaren bidez. Eskuak, musuak, sexu harremanak, eztula,.. (batzuk amaren

plazentatik haurrari sifilia, errubeola..)

Zeharkakoa: Bitartekarien bidez. Ura, airea, animaliak (intsektuak, abereak..)

Gaixotasun

ez-

infekziotsuak

Gaixotasun

kardiobaskularrak

Minbizia

Alzheimerra

Bihotzari eta odol hodiei dagokie. Bizi-ohitura ez osasungarrien ondorio.

• Hipertetsio arteriala: Arterien paretetan odolaren presioaren igoera anormala.

• Arterioskleriosia: Arterien barneko paretan kolesterola eta beste gantz batzuk pilatu, plakak

sortu, hodiak gogortu eta loditu koagulua eta tronboak.

• Miokardioko infartua: bihotzeko arteriak erabat edo parte batean ixtean, ez da oxigenorik

ailegatzen bihotzeko giharretara, zelulak hilez eta miokardio parte bat suntsituz.

Tratamendua

Zelula masa baten ugartze anoral eta kontrolik gabekoa. Faktore genetikoez gain, eragile kartinogenoek

ere probokatu.

Tumore onebra mantso hazten da, eremu jakin batean kokatuta eta beste ehunei kalterik ez.

Tumore gaitzoa (minbizia) bizkor hasi, beste ehun eta organoetara hedatu (metastasia) Tumorea

kentzen da eta ondoren kimioterapia edo erradioterapiaren bidez zelula gaiztoak ugal daitezen saihesten

da. Prozesu neurodegeneratiboa, garuna hondatzen duena, garuneko azaleko zelulak hitzen dira

memoria galera, denboran -espazioan orientatzeko zailtasunak, senitartekoak ezagutzeko zailtasuna

ezintasuna..

Ez dago argi zergatik sortzen den. Ez dago tratamendurik.

Aurrea

hartzea Neurri orkorrak: bizimodu eta bizi ohitura osasungarriak

Espezifikoak: txertoak eragile patogeno ahulak sartu linfozitoek antigorputzak sortzeko.

Botikak

Gaixotasunen eragileak suntsitzeko gai kimikoak.

•Antibiotikoak: zelulak kaltetu gabe bakterioak haztea (bakteriostatikoa)eta ugaltzea (bakterizida) eragotzi.

• Gazurak: gaixotasunaren antigenoen kontrako antigorputzak dituzten prestakinak (tetanosa edo hozkadak).

• Antibirikoak: birusen kontrako botikak, ez dira oso ugariak. Aciclovir, ..

• Fungizidak eta parasitoen kontrakoak: onddo , protozoo eta algen kontrakoak. Bide topikotik hartzen dira

(pomadak, baltsamoak..)

Beste batzuk Psikoterapia, kirugia, transplanteak..