11. erroma

ERROMA

JATORRIA: ELEZAHARRA Elezaharra:

K.a. 753an Tiber ibaiaren ertzean (zazpi

muinoen artean) Romulo eta Remo anaiek

herrixka fundatu Marteren seme bikiak Osabak saski batean utzi Tiber

ibaian Otseme batek titia eman Artzai batek eta emazteak hazi Liskarra: Romulok Remo hil

JATORRIA: INDUSKETAK

K.a. IX. MendeanMuietan bizi

zirenak ibaiaren ertzeko herrixkekin elkarturik sortu

GEOGRAFIA

K.a. VIII. Mendean: Italiar penintsularen

iparraldean Latindarrak

Etruskoak

Hegoaldean Greziarrak: Hegoaldea

Sizilia

GOBERNU-SISTEMAK.a. VII. mendean

Monarkia Botere osoa zuten

Armadan agintzen zuten Justizia ematen zuten Erlijio-agintari gorenak ziren

Etruskoek Italiar penintsularen zati handi bat menperatu Erregeak ezarri Beraien alfabetoa ezarri Beraien jainko-jainkosak ezarri Ezagutza artistiko eta teknikoak hedatu Hiriak handitu: zubiak, akueduktuak, estolda sarea, etxeak,

tenpluak eta harresi handi bat

GOBERNU-SISTEMAK.a. VI. mendean

Latindar nobleak etruskoen kontra matxinatu Errepublika sortu K.a. 509an

Gizon noble edo patrizioek bozkatzeko eskubidea Bost mende iraun zituen Hiru erakunde zituen:

Magistratuak Komizioak / herri batzarrak Senatua

Kargu nagusiak: kontsulak eta pretoreak

ERAKUNDEAK Magistratuak:

Urtebeterako Bakoitzak eginkiaun bat

Komizioak / herri batzarrak: Magistratuak hautatu Legeak onartu Bake eta gerrari buruzko

erabakiak hartu Taldeka banatuta

aberastasunaren arabera Senatua:

Erromako gobernu-organo gorena

Kontsul edo magistratuak izandakoek osatua (noble edo patrizioak)

GIZARTEA Patrizioak: hiritar askeak

Familiarik aberatsenetako kideak

Lur gehienen jabeak Senatariak izan zitezkeen

Plebeioak: hiritar askeak Lurjabe txikiak, nekazariak,

artisauak eta merkatariak Ezin zuten gobernatu Zergak ordaintzen zituzten Armadan zerbitzatu behar

GIZARTEA Esklaboak: ez ziren

hiritarrak eta ez zuten eskubiderik

Gerrako presoak edo esklaboen seme-alabak

Ondasun bat gehiago Denborarekin askatasuna

erosi ahal (liberto) Atzerritarrak: Ez ziren

hiritarrak eta ez zuten eskubiderik

Askeak

ESKUBIDEAK K.a. V. mendean

Plebeioak matxinadak egin patrizioen eskubide berdinak lortzeko Beraien ordezkari bat lortu: plebearen tribunoa Magistratuak eta senatariak izateko eskubidea lortu Patrizio-familietako kideekin ezkontzeko aukera

Emakumeek ez zituzten gizonen eskubideak Ezin zuten parte hartu bizitza politikoan Legez gizonen menpe zeuden

Aitaren menpe Senarraren menpe

ERREPUBLIKAREN HEDAPENA

Konkistak: Italiar penintsula Mediterraneo aldeko lurralde asko

Mendebaldeko Mediterraneoan: Gerra Punikoak K.a. 264-146: kartagotarrei nagusitu Iberiar penintsularen zati handi bat Galia

Ekialdeko Mediterraneoan: Mazedonia Grezia Asiako kostaldea Afrikako iparraldeko lur batzuk

Militarrak eta patrizioak aberastu konkistetatik Nekazariek lurrak utzi behar armadan sartzeko Gizarte-desberdintasunak matxinadak piztu

Grako anaiak: aberastasunen banaketa bidezkoagoa izatea eskatu

Espartako esklaboa Senatuak buruzagi militar batzuen esku utzi boterea

Gerra zibila biztu K.a. 48an Julio Zesar buruzagi militarrak botere osoa lortu

Senatuari aurre Lau urtera hil Bere iloba Oktaviok jaso postua

Beste gerra zibil bat sortu Errepublikaren amaiera ekarri

ERREPUBLIKAREN KRISIA

ERROMATAR IMPERIOA

K.a. 31an: amaitu Erromako Gerra zibila Oktavio nagusi

K.a. 27an: Senatuak Augustus titulu sakratua eman

Jainko-jainkosen babesa Oktavio Augustok = Erromako lehen enperadorea

Armadaren buru (imperator) Justizia eman Legeak egin Erlijio-bizitza kontrolatu

Errepublika bukatu

PAX ROMANA I-II. Mendeak

Armada ahaltsuak segurtasuna bermatu Egonkortasuna

eta oparotasuna Erromak goia jo: hiri

aberatsa Erromaren

antolakuintza ekonomiaren hazkundea ahalbidetu

Erromatar zibilizazioaren goren aldia

INPERIOAREN ANTOLAKUNTZA

Administrazio sendoa sortu = Inperio Zabala gobernatzeko Enperadorearen ordezkariek probintziak gobernatu

Zerga handiak ordaindu = armada + funtzionarioak ordaintzeko

Merkataritza bizia garatu Hiri asko sortu = Magistratuek gobernatu

Ordenari eutzi Herri-lanak egin Zergak bildu

Galtzadak sortu Erromarekin komunikatzeko

INPERIOAREN AMAIERA K.a. IIItik aldaketa sakonak ekonomian + politikan

Krisialdi Politikoa

Iparraldean: Germaniar herrien (barbaroen) erasoak Ekialdean: Persiarren erasoak

Ekonomikoa Segurtasun eza = merkataritzak behera Hiriek garrantzia galdu = Inperio landatardu Zergak handitu Esklabo gutxi = landatzeak behera = prezioek gora

Militarra Jeneralen botereagatik Anarkia militarra

Soziala Biztanlearia pobretu = matxinada sozialak

INPERIOAREN ZATIKETA ETA AMAIERA

Mugaldeko segurtasun eza K.o. 395an Teodosio enperadoreak Inperioa zatitu

= Erdi Aroaren hasiera Mendebaldeko Inperioa

Honorio Hiriburua: Erroma

Ekialdeko Inperioa Arcadio Hiriburua: Konstantinopla (Estanbul)

GERMANIAR HERRIAK K.o. I.tik Rhin eta Danubio ibaien artean

Ezaugarriak: Bizimodua: abeltzaintza eta nekazaritza Buruzagiak zituzten (hasieran hautatuz, gero oinordekoz) Gehienak nomadak Ez zuten legerik = ohituretan oinarritu Urregile eta metalurgiko onak Naturako indarrei lotutako jainko-jainkosak Gizarte taldeak: germaniarrak eta erromatarrak Bakoitzak bere hizkuntza, erlijioa, legeak eta ohiturak

K.o. IV.tik Hunoak heldu Asiatik Buruzagia: Atila

Herri nomada Indarkeria erabiltzen zuten

GERMANIAR HERRIAK

ERLIJIOA

Politeistak = jainko-jainkosa asko gurtu Gehienak Greziako berberak

Hiru jainko garrantzitsuenak: Jupiter: jainko-jainkosa guztien aita/erregea

Juno: Jupiterren arreba/emaztea,

emankortasunaren jainkosa

Minerva: arteen, jakintzaren eta gerraren jainkosa

ETXEKO ERLIJIOA

Etxeko jainko-jainkosa nagusiak: Lareak: familien eta etxeen babesleak

Maneak: arbasoen edo senide hilen babesleak

Penateak: jakitokiaren, elikagaien eta etxeako

suaren babesleak (Vesta jainkosarekin lotuta)

Lararium: etxeko santutegi txikia

Gurtza: pater familiasek zuzentzen zuen

ERROMATARRAK GREZIARRAK

Jupiter Zeus

Juno Hera

Neptuno Poseidon

Pluton Hades

Minerva Atena

Apolo Apolo

Diana Artemisa

Venus Afrodita

Marte Ares

Merkurio Hermes

Zeres Demeter

Vulkano Hefestos

Vesta Hestia

Bako Dionisos

ERROMATARREN HIRIAK

Hiriek garrantzia handia Koadrikularen arabera eraikiak Harresiz inguratuta Bi kale nagusi

Cardoa Decumanusa

Foroa (kale nagusiak batzen ziren plaza) Eraikin publiko garrantzitsuenak: Basilika…

Etxe motak: Insula: Klase ertaineko familien etxeak

(apartamentuak) Domus: Nobleen etxeak (patioa zuten etxe handiak)

INSULA

DOMUS

BIZIMODUA Janaria

Klase ertainekoek: lekaleak, ogia eta fruituak Aberatsek: lekaleak, ogia, fruituak, arrautzak eta arrain

lehorrak. Arratsaldean udalak dohaineko ikuskizunak

Gladiadore-borrokak Zalgurdi-lasterketak Antzezlanak… Magistratu batzuek ogia eta olioa oparitu behartsuenei

Iluntzean eguneko otordu nagusia: afaria Klase ertainekoek: irin-zopa, barazkiak, urdaia era urardoa Aberatsek

Soa izeneko besaulkietan eseri Musika eta dantza inguruan

NEKAZARITZA Teknika berriak asmatu

Goldea Ureztatze-sistemak Zerealak, mahatsondoak eta olibondoak hedatu

Lurrak Nekazari batzuk lurjabe txikiak Ugarienak latifundioak (jabe bakarra)

Militar edo nobleenak Esklaboak landu lurrak Kolonoak (Berant inperioan)

Ordainetan uztaren parte bat eman behar Zenbait orduz noblearentzat lan egin behar

ERAIKINAK Beste herri batzuetatik elementuak

bereganatu: Etruskoak: arkua eta ganga Greziarrak: arkitektura-ordenak

Teknika berriak: morteroa asmatu Eraikin garrantzitsuenak:

Publikoak: termak, tenpluak, basilikak, antzokiak, anfiteatroak…

Pribatuak: etxeak, mausoleoak… Ingeniaritza-lanak: bideak, akueduktuak… Oroitarriak: zutarriak, garaipen-arkuak…

TERMAK

Bainu publikoak Elkarrekin

elkartzeko Gimnasia egiteko

Ura bideratu eta berotzen zituzten sistema eraginkorrak zituzten

ZIRKUA Zaldi nahiz gurdi lasterketak eta atletismo

ariketak egiten zituzten bertan Errektangelu formakoa

ANTZOKIA

Tragedia eta komedientzako agertokia

Oinplano erdizirkularra

Agertokiaren atzealdean hormak apaintzen zituzten

ANFITEATROA Gladiadoreen eta animalien ikuskizunetarako Forma eliptikoa

ARTEA

Mosaikoak: eraikin publiko eta erromatar

aberatsen etxeetan Tesela: piesa txiki eta koloretsuekin egiten

zituzten mosaikoak

Eskultura: erretratuak nagusi. Greziako eskulturetan inspiratuta

Pintura: etxeen barrualdea apaintzeko

KRISTAUTASUNA K.o. Ian, Palestinan

Erromatarren menpe Juduak bizi bertan

Erlijio berria = Kristautasuna Oinarria = Jesus Nazaretekoaren irakaspenak

Maitasuna eta barkamena Bere heriotzarekin bildu ebanjelioak Jarraitzaileak: Hamabi apostoluak Mesiastzat hartu

Paulo Tarsokoak kristautasuna predikatu juduak ez zirenen artean

BIBLIA Biblia = kristauen liburu sakratua

73 liburuz osatua Itun Zaharra

Sakratua Juduentzat eta kristauentzat Hebreeraz eta arameeraz idatzia

Itun berria Mateoren, Markoren, Lukasen eta Joanen Ebanjelioak bildu

Erromako zenbait enperadorek kristauen kontrako jazarpenak antolatu

Kristauek ezkutuan predikatu Katakonbetan

313an Konstantino enperadoreak etena egin = Milango Ediktua

380an Teodosio enperadoreak erlijio ofizial izandatu

KULTURA-ONDAREA Erromanizazioa = Konkistatutako herrietan Antolamendua = hiri eta bide-sare zabala sortu

Lutetia (Paris) Londinium (Londres) Vindobona (Viena) Colonia Agripina (Kolonia) Pompaelo (Iruñea) Corduba (Kordoba)

Eraikin eta monumentu ondare baliotsua utzi Errepublikan K.o. 534an

Justiniano enperadoreak lege guztiak bildu Zigor-zuzenbidea: epaiketak, abokatuak eta

akusatzailea Estatuaren antolakuntzaren alderdi asko arautu

Latina = Hizkuntza askoren jatorria Kultura-hizkuntza gisa erabili

Zientzia eta filosofia tratatuak idazteko

Gaur egun izen zientifikoetarako erabili Zuhaitzak

Animaliak

Botikak…

KULTURA-ONDAREA

EUSKAL HERRIA Erromatarren aurretik

Akitaniarrak: Garona ibaitik Pirinio mendietaraino

Autrigoiak Biskaiko mendebaldean eta Arabako iparraldean

Barduliarrak Gipuzkoan eta Arabako eta Nafarroako zati batean

Baskoiak Gipuzkoako ekialdeko muturrean, Nafarroa ia osoan eta Aragoi

Garaian Beroiak

Arabako Errioxan eta Errioxaren zati handi batean Ez zuten euskaraz hitz egiten (Zeltak)

Karistiarrak Arabako lautadan eta Bizkaiko ekialdean

GAINONTZEKO IBERRIAR PENINTSULAN

IBERIARRAK Tributan antolatuta Penintsularen ekialde eta hegoaldean Burdingintzan jardun Zeramika tornua landu Herri kolonizatzaileekin harremanetan dirua erabili Idazten ikazten zuten

ZELTAK Kantabriar mendikatean, ipar Mesetan, Erdialdeko Mesetan

eta Penintsularen iparmendebaldean K.a. V. Mendean Zeltiberiar kultura

Euskal Lurren menderaldia K.a. Ian Erromatarrak heldu

Konkista astiro-astiro (ia bi mendez) Ebro ibaiaren haranetik iritsi (k.a. 194an) K.a. 178an Gaccurris (Erroixa) sortu K.a. 75an Pompaelo (Iruña) sortu K.a.110-106 bitartean moteldu aurrekada… Erromanizazio prozesua jarri martxan

Bi lurralde bereizi: Ager (Ebro, Aragoi, Arga eta Egaren haranean) Saltusa (Pompaelotik Iparralderako mendialdea)

Produktuak ekarri: olioa, ardoa, zerealak…

Euskal lurrak Tarraconensis probintzian sartu

Iparraldeko lurraldeak Akitania probintzian

K.a. IIan Novenpopulania izendatu

Landa-eremuko bizitza villa izeneko

etxaldeetan

Euskaldunak erromatarren garaian

HISPANIAKO PROBINTZIAK

INPERIOAREN AMAIERA

581an Victoria sortu

711an bisigodoak (Rodrigo) musulmanen aurka borrokatu

KULTURA ETA ARTEA Artelan ugari utzi Iberiar

penintsulan Arkitektura-lanak

Tenpluak Antzokiak Anfiteatroak Termak

Herri-lanak: Akueduktuak Gorazarre-arkuak Zubiak Eskultura Pintura Mosaikoak

Kultura-ondareak Hizkuntza Erlijioa Hezkuntza Zuzenbidea Administrazioaren

antolaera Ohiturak

EUSKARAREN HEDAPENA