1949 urtea. ARRASATE ETA MUNDUAhedatuz.euskomedia.org/5443/1/1949001076.pdf · 2016. 11. 28. · kometak proiektatutako it zalak eraginik izango al zuen? Auskalo! Egia bakarra da,

1949 urtea.ARRASATE ETA MUNDUA

Josemari Velez de Mendizabal

ISBN: 978-84-6134-897-8D.L.: SS-1206-2009

Michelena artes gráficasAstigarraga (Gipuzkoa)

Eskaint za: Mundura 1949an agertu ziren Arrasateko lagun guztiei.

5

Zalant zarik gabe, 1949 urte emarit sua izan zen. Horren adierazlea da, jaun andreok, 2009an lehen hirurogeiak betet zen ditugunok jaio ginela. Ez al da nahikoa, beraz, 1949koa uzta ikaragarri ona izan zela adierazteko1? Agian ez gara onenak izango... baina bai, behint zat, goxoenak! Gu, behint zat, harro gaude. Gutariko bat zuk, urte barruan, zentratuago munduratu ziren, maiat za-ekaina-uztaila-abuztu inguru loret suan; beste bat zuk, berriz, urte hasiera edo amaiera darakut saten urtarril edo abendu hot zetan. Ozta-ozta sartu ziren, baina urtekoak ditugu. Kaniketan ari ginenean esan ohi genuen bezala, “Arrisku, buena”. Gainerakook, urtearen anonimato epelean ekarri gintuzten, ez hot z ezta bero ere. Hori bai, Union Cerrajeraren argigint zapean, izan ere –Arrasaten jaiotakoek, behint zat– egunekoaz gain ikusi zuten lehen argi artifiziala artean herriko enpresa enblematikoa genuen hark ahalbidet zen zuen.

“El año que comienza hoy se pronostica como un período de fantástica prosperidad, pero realmente nadie sabe lo que ha de suceder...”2 zioen La Voz de España egunkariak urteko lehen egunean. Auskalo zer esan nahi zuen! Garaiko komunikabideen hizkera hiperbolikoak asmakunt zetarako bidea ire-kit zen zuen etengabe.

Hirurogei urte betet zen ditugunon ospakizunean ari garen guztiok, ordea, ez gintuzten mundura Arrasaten ekarri. Baina elkart ze honek esan nahi du Arrasatek hartu gintuela bere magalean eta arrasatear kut suak eman digula gure izaeraren alde minenetakoa. Lotura bizia dugu Arrasaterekin, –bestela ez ginatekeen ospakizunetara gehituko– eta berari esker, hein handi batean bede-ren, gara garena. Hemen jaiotakoak, kanpotik bertaratuak, hemen jaio baina orain kanpoan bizi direnak,... den-denok daramagu Arrasate gure bihot zetan. Eta “de buen cristiano” da Arrasateri diogun maitasuna ozen ezagutaraztea, inon dudarik egon ez dadin.

1. Errioxako ardo urteei dagokienez, XX. mendekoen arteko sailkapen bat egin da eta 1949ko ardoari “oso ona” kalifikazioa eman diote.

2. “LVE” Urtarrilaren 1.

Josemari Velez de Mendizabal6

Arrasate dugu, beraz, ardat z gure efemeride honetan, eta, diodan legez, bere babesa izan dugu gure bizit zaren aldiren batean. Bat zuk, gehienak, denbo-raren espazioan erabat identifikatuta daude herriarekin. Eta gainerakook modu desberdinez neurt zen dugu harekiko toki dependent zia. Baina, kasu guztietan, azpimarratu nahi dut, lotura animiko positiboarekin ageri gara Arrasaterekiko. Ala ez?

Eskerroneko aitorpen honetan beste subjektu bat zuk ere sartu behar ditu-gula uste dut. Gurekin zeharo erlazionatuta dauden edo egon diren pert sonei nagokie, hain zuzen. Beti da arrazoi objektibo bat toki konkretu batekin harre-mana lora dadin. Arrasaten munduratutakoek garbi daukate gurasoei egot zi behar dietela euren “mundrautartasuna”, nahiz eta gerta daitekeen euren sus-traiak aurreko belaunaldietan bertan erroturik ez edukit zea. Label handiene-koak, beraz euren herritartasuna betiko “bouquet”arekin neur dezaketenak ditugu. Zorionekoak eurak! Hona beste nonbaitetik etorritakoon artean, bes-talde, arrazoiak desberdinak izan daitezke, baina erant zunen kont zentraziorik handiena “senar/emaztea” binomioan aurkituko dugulakoan nago, kide batek bestea erakarrita. Bada beste arrazoi sendo bat ere, lagun bat zuk guganaino ekarri dituena: lana. Egia aitort zera, Arrasate bikain portatu da alde horretatik gurekin. Eta, noski, beti geratuko da bateon bat aurreko sailkapenetan sart zen ez dena. Den-denok gara, edozein modutan, zordun Arrasaterekiko.

Urte berdinean jaiot zeak lot zen gaitu. Hain justu, 2009an hirurogei urte betet zeak adierazten duena da tropel kide egiten gaituena. Salbuespenen bat edo beste egon daitekeen arren, gure amok ant zerako baldint zetan munduratu gintuzten. Ama-klinikarik ezean, gurasoen et xea ohi zen lur hart zeko pista, eta hala gertatu zen gutariko gehienokin. Eta gu jaio bezain laster senitartekoen bisita izango zuten gurasoek –ez dakit ama erditu berriaren ondoan egongo ote ziren une hartan aitak; gu gint zaizkion buruhausteak kezkatuta nonbait, et xetik kanpo harrapatuko zuen seguru asko gure jaiot zak.

Bisitak gailetak, t xokolate edota oiloren bat eramango zituen et xera, opari haiekin guk adierazten genuen zama gurasoek hobeto arinduko zutelakoan. Amak freskagarriren batekin eskertuko zien bisitei. Ez zien Coca-Cola ate-rako...arrazoi sinplearengatik: Espainian lur hartu gabe zegoen artean produktu amerikarra. Gu jaio ginen urte hartan Coca Cola Frant ziara heldu zen. Hurbil genuen... baina ez ezezaguna zit zaigun.

Jaioak ginen eta badaezpada ere, biharamunean bataiatu gintuzten, eliza katolikoak aholkat zen zuen modura. Ez zen gaur bezala, linboa desagertu bide dela. Orduan umeren bat bataiatu aurretik hilt zen bazen –garbi dago, ez dela gure kasua– eliz zeremoniarik gabe lurperat zen zuten, zerurako bidea it xita bait zuen. Horregatik, lehen bait lehen egin behar gintuzten kristau. Lehen semearent zat, aitaren aldeko aitona –aitajauna– eta amareneko amona –aman-drea– ohi ziren aita-ama pontekoak. Lehen alabarent zat, berriz, amona eta

1949 urtea. Arrasate eta mundua 7

aitona ohi genituen, bizi baziren, jakina. Eta bataio egunean, elizarako jarrai-goak aitapontekoa buru izaten zuen, amapontekoak argizaria eskuan zerama-larik, eta gu –normalean– amari erdit ze lanetan lagundu zion emakumearen besoetan helt zen ginen tenplura. Aita ere inguruan ibiliko zen. Amak, ordea, bere gorput za purifikatu bitartean ez zuen elizara sart zerik.

Eta izena? Hort xe izaten zen borroka, aita-ama pontekoen artean! Bestela, kristau egutegiko santuari zegokiona hautat zen zuten. Hirurogei urte eman ondoren, bat zuek madarikatu egiten dute oraindik ere jaio ziren eguna, ez –noski– jaio zirelako, baizik egunak markat zen zuen santuaren izena jarri zio-telako... Izen zatarrez beteta dago kristau egutegia!

Behin umeari ipini behar zit zaion deituraz jabetuta, abadeak ekingo zion zeremoniari, latinez noski, eta galderei, begi bistako arrazoiengatik guk erant zuterik ez genuela, aitapontekoak egin behar zien, oso garbi ulert zen ez zuen hizkeran:

– Credis in Deum Patrem omnipotentem?– Credo.– Credis in Creatorem coeli et terrae?– Credo.– Credis in Iesum Christum?– Credo– Credis in Spiritum Sanctum?– Credo.– (Maria Carmen, Jose Antonio, Carlos,…) Vis baptizari?–Volo.

Abadeak ur bedeinkatua botako zigun buru gainera, errezitat zen zuen batera:

– (Maria Carmen, Jose Antonio, Carlos...) Ego te baptizo in nomine Patris... et Filii... et Spiritus Sancti.

Gu, zalant zarik gabe, uraren kontaktuarekin automatikoki negarrez hasiko ginen. Eta elizaren atartean umeteria it xoiten egongo zen, aitapontekoak botako zien “bolo-bolo”aren zain.

Gu pontean bustiko gintuen apaizak parrokiaren aginduan zeudene-tako bat zen, noski. Urte hartan Arrasateko eliz betebeharrak honako hauek betet zen zituzten: Jose Luis Iñarra, erretore lanetan; Francisco Imaz “Don Paco”, Jose Maria Arizmendiarrieta, Justino Uribesalgo eta Justo Jauregi, lagunt zai-leak; Dionisio Isasmendi, organista; Joaquin Urrutia, Garagart zako ekonomoa; Miguel Urkia, Udalako ekonomoa; Jesús Amundarain, Santa Agedako ekono-moa. Kont zezinoko mojen kapelauak ere, Celestino Alvarez, lagunt zen zuen katekesiko meza ematen.


Aipatu dut boloboloaren oparia eta denok egongo zarete nirekin, opa-riak jasot zeko urteko jairik handiena Errege Magoen egunekoa izan ohi zela. Guret zat ez zen Olent zerorik egon; ez genekien ezta existit zen zenik ere, are gut xiago gu jaio ginen urtean, ginenaren gaineko kont zient ziarik artean ez genuen eta. Baina Errege Magoak Arrasatera ere etorri ziren 1949an, eta gure et xeetan –bat zuetan gure zain bazeudela– modu berezian ospatu zuten, izar baten at zetik herriko kaleetara azaldutako pert sonaia haiek gure iristearen mezulariak izan balira bezala.

Baina baziren, jakina, Errege Magoengandik modu normalean ezer gut xi espero zezaketen haurrak: sendi behart suetan jaiotakoak. Eta horient zat eliza-mugimenduetako ekint zek diru eta materialen bilketak egiten zituzten, “Día del Niño Pobre” zerit zanean. 1949ko egun hartan 140 pare oinetako, 58 pare bota, 43 zapatila, 310 pare galt zerdi, 142 elastiko eta 100 zamarra batu ziren. Eta horrekin 182 pakete egin ziren Errege Magoen egunerako3.

Urte hartako Gabon jaietan, ohiturari jarraiki, Bizarzuri ere agertu zen Arrasateko kaleetan barrena, abenduaren 22an, Santamasak ospat zen ari ziren eguneko arrat saldean. Gutariko gehienont zat –urtea amait zeko egun gut xi gerat zen ziren arren bat zuk artean mundura azaldu gabe zeuden– Errege Magoen aurreko lehen aurkezpen ofiziala izan zen, gure gurasoek gure izena idat zi zutelarik mezulari magikoaren eskuetan ut zitako gutunean. Bi egun geroago, berriz, umeen ilusioa berpiztuz “recorrido de la simbólica carroza de Gabon” eratu zen. Eta gure lehen Gabon Zaharrari agurra egiteko, herriko plazan haur bilkura antolatu zuten Ekint za Katoliko elkartekoek4, t xistulari eta dant zariek lagun. Ilunt zeko 7’30ak ziren eta ordurako et xeetako sukaldeak janari goxotako usainez betet zen ari ziren.

Baina 1949 urtea, hain justu, hamabi hilabete lehenago hasi zen:

“Que la estrella de Oriente os guíe hasta los balcones de esta pobre y desventurada Europa. No será difícil. Nada es difícil para vuestras mágicas majestades, y por otra parte, el Occidente también tiene una estrella –no tan dulce ni tan blanca como la vuestra– una estrella que guió a un mago, quizá en estos momentos más conocido entre los hombres que mis señores Melchor, Gaspar y Baltasar. Don Carlos Marx también tenía barba blanca y su estrella roja reina sobre media Europa, asoma en la otra mitad y sóla-

3. “Equis” boletina, 22 zenbakia. 1949ko Gabonak.

4. Zenbait bat zorde prestatu ziren antolaketa lanetarako, eta zerrendetan herritar askoren izen propio askoz gain, “Los Geómetras” taldea aipat zen da, Arizmendiarrietaren alboko lehen gazteek –Alfonso eta Julio Gorroñogoitia anaiak, Jose Mari Ormaet xea, Jesus Larrañaga, Javier Ortubay, Luis Usatorre eta beste banaka bat zuek osatua.


mente en España –gracias a Dios– fue rota a tiras una noche de Navidad por los soldados de Cristo...”5.

Ongi hasten zen urtea!

Errezibitu gintuen giro ultrakatoliko itogarri hartan debeku eta baimenak betet zeko zeuden, zalant za guztien gainetik. Edozein salakunt zak –anonimoa bazen ere– egiaztagiriko maila lort zen zuen besterik gabe, aldeko frogak aur-kezteko aukera gut xi gerat zen zit zaizkiolarik salatuari. Prent sak gogorarazi egiten zien gure gurasoei, urte hartako Aste Santua zela eta, debekatua zutela dant za egitea, “en bailes públicos y de sociedad”, apirilaren 3 eta hil berdineko 16 bitartean, “lo que se hace público para general conocimiento y el más exacto cumplimiento”

Dena den, eta urte hari dagokionez bederen, dant zaren debekua askoz hobeto eramango zuten, batez ere, gure aitek, debekuaren jasoaldiarekin batera Errealaren igoera etorri bait zen. Hain zuzen, gu jaio ginen urtean Erreala lehen mailara igo zen, azken partidua apirilaren 17an jokatu zuelarik. Egunkariek zio-ten: “Vuelve a estar entre los mejores, por rango de Primera División, sin haber dejado nunca de serlo por historia y personalidad. También por honradez”6 Ant zerako erretolika ent zuten ari gara azken bi urteotan, komunikabideek bonbardeatuta. Hirurogei urte geroago, igoko al da Erreala?

JAIO GINENEKO GIROA

Ez dut uste ezer berezirik deskubrituko dudanik ondorengo lerroetan, baina jaio ginen urte inguruko giroa nolakoa zen oroit zea ez zaigu gaizki eto-rriko. Izan ere, nor bere garaiko seme-alaba dela esan ohi da, eta ni behint zat aburu horretakoa naiz, nahiz eta gero bizit za bera doan egunez egun zize-lkat zen gu guztion nortasuna. Egokitu zit zaigun 1949an jaiot zea. Arrazoiak? Gure gurasoen arteko maitasuna suposat zen dut, noski; baina izango al zuten zer ikusirik goiko zeruko astroen mugimenduek? Edota haut s kosmikoaren ibilaldi etengabeak? Udalait z-Anboto-Aloña hiru angeluaren gainean Halley kometak proiektatutako it zalak eraginik izango al zuen? Auskalo! Egia bakarra da, gu urte hartan jaio ginela eta kito!

Beraz, garai hartako seme alabak gara. Eta gure gurasoek sortu gintuzte-nean, oro har, gizarteak gordin-gordin pairatutako gerraren amaieratik bederat zi urte bereizten gintuen. Une zailak ziren, alde guztietatik begiratuta. Arrasateko

5. “La Voz de España” 49-01-06.

6. “LVE” Apirilaren 19.


giza komunitate t xikian, ordea, agian zailagoak, gerrak irekitako hainbat zauri artean bizi-bizirik bait zeuden.

Testuinguru orokorrean, Franco diktadoreak espainiar gizarteari urte berriarekin luzatu zion diskurt soko hit zak dira ondokoak:

“Yo os aseguro que habrá trabajo para todos. Son tantas las cosas que la Patria necesita y tan grande el vacío que en ella heredamos, que a nuestra generación se le presenta tal cantidad de trabajo y de tarea por delante, que su coronación forzosamente ha de dilatarse en el horizonte de un futuro lejano”.

Hilabete bat zuk geroago, espainiar Gorteak 1949ko irekit ze ekitaldian honela zioen jeneralak:

“No olvidemos que en los tiempos que nos toca vivir, lo social mueve y conmueve al mundo, y que la ignorancia y errores doctrinales de las masas en los otros países empujan a los pueblos hacia la catástrofe. Se camina, sin saberlo, hacia formas nuevas más justas y sociales, que no serán las liberales capitalistas que las masas repugnan, ni las materialistas y groseras que un marxismo fracasado nos pretende imponer; salvar las esencias de una civi-lización católica a punto de perecer; abrir cauce a las realizaciones sociales que la mayoría de la Nación demanda constituyó el anhelo del Régimen español desde sus albores”.

Eta hit zaldiaren beste une batean:

“La única forma para nosotros de afianzar la paz era la de no haber consentido que nadie se hubiera aprovechado de la guerra; pero mientras

haya tanta libertad que reivindicar la guerra seguirá latente7, el rescoldo del fuego dormirá bajo el manto del terror para encenderse con los primeros vientos”.

Eta idi horiekin jorratu behar izan zuten gure gurasoek gure jaiot zako soroa! Ez zen t xant xetako lana! Franco ez zen izango, hain zuzen 1949ko urtarrilaren 30ean eraildako Gandhiren irit zikoa: “Bakea ez da tent siorik eza, justiziaren praktika, baizik” Gure gizartean bazekiten, ongi jakin ere, justizia noren aldetik zetorren. Gainera, gauzak Espainian beste modura izan zitezkeela pent sat zen zutenent zat ostikada izan zen Amerikako Estatu Batuek Francori lagunt za luzat zea, 1949an bertan hasi zena. Nazioarteko testuinguruan, 1949an Mao Zedongen –Mao Tse Tung– garaipen historikoa eman zen eta sobietarrek lehen lehergailu atomikoa eztandarazi zuten. AEB-ren antikomunismoa, macar-tismoa eta urtebete beranduagoko Coreako gerra izan ziren arrazoi nahiko ame-

7. Jose Luis Iñarra erretoreari, 1967an, ant zerako mehat xua egin zioten Ideal Cineman, parrokian apurtutako horma hil harria zela eta frankistek eginiko ekitaldian.


rikar erraldoiak Francoren erregimenarekin negoziat zeko. Hark base militarrak ezarri behar zituen Europan; diktadorea lagunt za ekonomikoa eta militarraren premian zegoen, eta batez ere nazioarteko errekonozimendu internazionala behar zuen.

Ezkont za horrek orekatu egiten zuen, 1949an Argentinak –Espainiak hego amerikar estatu harekin zituen zorrak ez zituela ordaint zen eta– gari bidalt zea eteteak adierazitako eskasia. Gari biltegietako maila apalagoak bizimoduaren garestit zea ekarri zuen, ondorioz, eta gure gurasoek garbi nabaritu zuten eros-keta saskian. Ordurako gure nagusiek mat xinada bat zuk bizi izan zituzten, besteak beste Euskadi mailan 1945 eta 1947an emandakoak. Azken horretan, gainera, Arrasatetik hurbil –Bergaran– maiat zaren 5ean, ikurrin bat jart zeagatik Agustin Unzurrunzaga gudari ohia at zeman zuten eta jasandako torturen ondo-rioz, eta bert sio ofizialari jarraiki– bihot zekoak jota hil zen; poliziak, dena den, zurrumurrua hedatu zuen Unzurrunzagak bere buruaz beste egin zuela, trena-ren gurpiletara jauzi eginez.

Aipatutako bigarren greba horretan Arrasateko langileen erant zuna herriko elizaren t xosten batetik8 ezagutu dezakegu:

“El día 1 de mayo transcurrió pacíficamente. Se iba a celebrar una concentración pacífica y disimulada en un sitio céntrico, lugar corriente de aglomeración, a las seis y media de la tarde, pero no se llevó a efecto por una lluvia torrencial que cayó a esa hora y las tabernas y los bares se llena-ron de gente ofreciendo el aspecto de los días festivos. No trabajaron ese día como otros las horas extraordinarias en los talleres después de la jornada de trabajo”.

Grebaren arrazoiei buruz, berriz:

“El deseo de solidarizarse con los [obreros] bilbaínos, y desde luego, se observa que en la masa obrera cada día va penetrando más la política des-pués de un época en que la preocupación principal gravitaba sobre proble-mas de otra índole como abastos, vivienda, etc... Va cundiendo la máxima de que es inútil preocuparse de otras cosas, tomar en serio otros problemas siendo lo más urgente, a juicio de los mismos, la lucha contra el régimen y después de derribar el régimen se arreglarán las cosas”.

Eta grebaren eragileen gain t xostenak dio:

“El Comité de resistencia, constituido por elementos de la Unión General de Trabajadores y de la Solidaridad de Trabajadores Vascos, que entre ambas organizaciones casi a medias inspiran la vida de casi toda la

8. Aita Santuaren Nunt zioak Jose Luis Iñarra erretoreari eskatutako argibideak dira. Abade guztien izenean doan idazkiaren kut suari ausart samarra derit zot.


masa obrera. Fuera de una minoría de un 20% escaso constituido por algu-nos excombatientes de las filas gubernamentales los demás fácilmente acatan sus consignas aun cuando no todos estén afiliados. En la primera de dichas organizaciones la mayoría son izquierdistas y en la segunda católicos”.

Eta elizaren buruen arabera, grebak ez zuen ezelako ondorio larririk ut zi herritarrengan, beste herri bat zuetan ez bezala, eta zioen:

“Se han renovado algunas llagas que parecían estar cicatrizadas y curadas con el tiempo y olvido. En Mondragón, no ha dejado el conflicto ningún resabio y hay paz”.

Hala ere, gerrak ut zitako zauriak ez ziren ahazten. Eta, gainera, ez direla oroimenetik ezabatu behar esango nuke, gerrak eta bortizkeria errepika ez daitezen... nahiz eta hirurogei urte betet zeak ematen duen perspektibatik azter-tuta, aitor daiteke lasai asko gizon-emakumeok birritan eta gehiagotan ere egi-ten dugula estropozu harri berdinean... Bistan dago ez dugula ikasten! Gu jaio ginen urtean ere, gerrako irabazleek ozen aldarrikat zen zuten garaipena:

“Mañana lunes, la villa de Mondragón celebrará con solemnes actos religiosos, patrióticos y populares el XIII aniversario de la liberación por las

tropas nacionales”9.

Zauriak ixteko gerrako irabazleen borondaterik eza erakusten duen beste adibide bat jar daiteke, haient zat den-dena zaku berean sart zen zela garbi ageriz. 1949ko urriaren 9an, igandez, meza izan zen Arrasateko parrokian, 1934ko urriaren 5eko gertakizunetan hildakoen alde. Ohiko hizkera frankista-rekin idazten zuen kazetariak:

“... se celebraron solemnes funerales en sufragio de las almas de los vecinos de dicha villa que fueron asesinados el día 5 de octubre de 1934, con ocasión del movimiento rojo-separatista. Al piadoso acto asistieron autorida-

des, jerarquías y numeroso público”10.

“Rojo-separatista” deiturari, diktaduraren kanonei dagokienez,”masonikoa” falta zaiola esango nuke. Hori zen, hori, “churras y merinas” nahasteko afizioa!

Gure 1949 hartan bertan, Arrasateko behargin katoliko bat zuek, Gasteizko “Surge” aldizkari erlijiosoari bidalitako eskutit z bat irakurt zen da. Ezin zaie ukatu ausardia, eta eskutit zak zein nolako ondorioak ekarri zituen ez dugu ezagut zen. Ohiko tonu isil eta et sigarriz gaindi doa mezua, estilo zuzen eta argigarriz:

9. “LVE” Irailaren 25.

10. “LVE” Urriaren 12.


“Todas las guerras son malas, pero la más repugnante es la guerra civil, la guerra entre hermanos. A los doce años siguen sin curar las llagas de aquella maldita guerra y las revistas religiosas, en vez de procurar a curar, se empeñan en irritar y muchas veces faltando a la verdad. Lo más doloroso es de que hable una revista de la Diócesis de Vitoria.

“Surge” Revista mensual Sacerdotal de Orientaciones del Apostolado, nº 63 de septiembre de 1949, en su crónica “Suiza en negro y blanco” por Casimiro Sánchez Aliseda, nos cuenta el siguiente diálogo con un Padre holandés misionero en Chile:

El Padre misionero: “Vean, padresitos, mi prelado necesita sacerdotes. Yo tengo encargo de él de buscarselos en Europa y mejor en España, que ya llevan la ventaja de la lengua.

Le contesta el Sr. Sánchez: “Pero reflexione Vd. En nuestra diócesis fusilaron los rojos más de cuatrocientos. Y en toda España serían diez mil los muertos. Eso en la diócesis del norte de la península”

Adjunto le mandamos una lista de los fusilados del Arciprestazgo de Mondragón, en lo que son cuatro sacerdotes, cinco mujeres y cincuenta hombres, en total 59 fusilados por los fascistas. Ahora, de su parte, publiquen la lista de los fusilados de nuestro bando, del bando rojo, a ver si llegan a cinco ni a tres, y luego pasaremos al Arciprestazgo de Vergara, y después que publiquen la lista de Vergara pasaremos a Eibar etc. y verán quiénes son los campeones en la Diócesis de Vitoria...

Sigan, sigan con la música, pero tengan presente que el general Primo de Rivera, con la colaboración de Vds. nos trajo la República, y el general Franco, con la misma colaboración, nos ha de traer el comunismo. Varios

obreros católicos”11.

Aipatu dugu eliz barrutia, eta gogoratu behar da gure urte hartan Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa lurraldeek osatutakoa –egoit za 1851tik Gasteizen kokat zen zelarik– zatitu egin zutela Erroman. Lehenago, 1949ko ot sailaren lehenean, Gasteizko azken got zaina, Carmelo Ballester zendu zen. Abenduaren 20an, berriz, Bilbo eta Donostiako eliz barrutien sorkunt zaren berri ofiziala eman zuen Vaticanok, sort zearen erabakia azaroaren 2koa izan bazen ere, espainiar gobernuaren eta Vatikanoaren arteko Itunaren bidez, eta biak Burgoseko art za-pezpikuaren menpe jarri ziren. Oroituko dugun bezala, gure lehen got zaina Jaime Font i Andreu izan zen, geure adin inguruko gehienoi bezala Arrasateko parrokian sendot zako sakramentua administratu ziguna.

Gorago grebari buruz aipatu t xostenak azalerazten duen errealitatearen proiekzioa egingo bagenu, badirudi gu jaio orduko Arrasateko giroa onbide-

11. “El hombre cooperativo. Pensamiento de Arizmendiarrieta” (Joxe Azurmendi.1992).


rat zen ari zela. Areago, t xostenaren beraren tonuak ematen du adierazpen-askatasuna toki hart zen ari zela. Baina ez zen horrela.

Gu munduratu gineneko Arrasate hartan 8.300 biztanle inguru bizi ziren, mende hasieran baino 5.000 lagun gehiago, gut xi gora behera. Eta ezin daiteke esan inongo “baby boom”-eko produktuak garenik, izan ere Arrasateko jaiot za-indize gordina jait si egin zen 1941-1950 urteetan mendeko aurrekoekin aldera-tuta. Gerrak eta gerra ondoko giroak ez bide zuten populazioaren hazkundean lagundu. Gure gurasoak ausartagoak izan al ziren? Bakoit zak atera dit zala nahi dituen ondorioak. Arrasaten emandako datuak dira ondokoak:12

Hamarkada Biztanleak Jaiot zak Indizea Heriot zak Indizea

1901-10 3.766 1.407 37’5 895 23’8

1911-20 4.572 1.536 33’5 891 19’3

1921-30 5.826 1.756 30’1 801 13’5

1931-40 6.939 1.397 20’2 813 11’7

1941-50 8.270 1.510 19’2 12 743 9’5

Gu jaio ginen hamarkadan, Arrasateko populazioaren hazkundea handia-goa izan zen (jaiot zak - heriot zak) eraginarengatik inmigrazioarengatik baino; azken hori, lau ehun pert sona ingurukoa izan zen, batik bat espainiar lurralde desberdinetatik irit sita, gehienak lan bila. Hurrengo hamarkadan hasiko ziren aldat zen sakon biztanleriaren hazkundearen arrazoiak.

Arrasateko udal estatistikak arakatuta, gure urte hartan herriko erroldan –gertat zezkoak– 10.085 biztanle zeuden. Gorago emandako datuekin den dife-rent zia Santa Agedako populazio bereziari dagokio. Ia bi mila gaixo zeuden orduan zoro et xean, herriko populazioaren %25, gut xi gora behera. Hain zifra handia, Santa Agedan espainiar estatu osoko gaixoak jasot zeari zor zaio.

Jaio ginen urtean, ordea, Gipuzkoak beste zoro et xe berri bat ireki zuen, Donostian, eta haren diseinat zaile eta arduradun nagusia Ricardo Olaran arrasa-tear arkitektoa izan zen. Hiriburuko prent sak ez zuen kalifikatiborik aurrezten,

“... El Pabellón Psiquiátrico con que contamos ya es, sencillamente, uno de los mejores establecimientos de su género en el mundo entero. La causa, aparte del buen deseo de la Diputación, ha sido la del genio, avan-zado en ideas de arquitectura clínica, de don Ricardo Olarán, un arquitecto guipuzcoano de treinta y tantos años, que ha tenido el privilegio, que pocos innovadores poseen, de ver realizadas sus concepciones antes de que la pos-

12. Espainiar indizea 1949an 23 da, 1000 biztanleko..


teridad les levante monolitos conmemorativos, cuando ya no tiene remedio la condenación que la sociedad –casi siempre enemiga de lo grande, lo bri-

llante y lo nuevo– hizo en vida del autor o inventor...”13.

Ricardo Olaran Añibarro14, Ricardo Añibarro Santa Agedako lehen zuzen-dariaren biloba zen eta bere aita ere –Julio Olaran Jauregi aret xabaltarra– Santa Agedako arduradun nagusia izan zen, bere aitaginarrebaren ostean. Arrasateko garaiko goi mailako sendi bat zuetan errotua –Jose María Resustaren berbiloba genuen– oso lan bikainak burutu zituen arkitekto bezala garatutako karreran. Arkitektura klinikoan espezializatu zen eta horretarako Europako eta Amerikako Estatu Batuetako ospital ugari bisitatu zituen.

Ricardo Olaranek Arrasaten ere beste obra bat ut zi zuen: Esteban de Garibayri 1960an eskainitako monumentua. Estilo aurrerakoian eraikia, gauetik egunera “desagertu” zen Garibay kaleko bere tokitik oraingo mende honen hastapenetan, arrastorik ut zi gabe, eta oraindik ez zaio inori errespont sabilita-terik eskatu.

Heriot za tasa haurt zaroan (lehen urtebetea egin aurretik) 1949an, mila jaiot zako 38koa zen espainiar estatuan. Bizit zeko adin iragarpena, 1949an jaio-tako batent zat, 60 urte15 zen, hamar gehiago gerra amait zean baino eta gut xi gora behera mende hasierakoaren bikoit za. Emakumeen kasuan apurt xo bat handiagoa zen gizonezkoena baino.

Eta osasun egoera? Gerra osteko gaixotasunen artean gehien hedatutakoa tuberkulosia izan zen. Ezjakitearen gaixotasuna esaten zit zaion eta sarritan ut zikeriaren eta ohitura t xarren ondorioz sort zen ziren. Arrasateko industriek Tuberkulosiaren kontrako Zerbit zua antolatu zuten 1946an, eta egundoko emait za positiboa ekarri zuen herrira. X Izpien bitarteko azterketak egiteari ekin zioten eta esan daiteke herritar guztiak pasatu zirela Salvador Bravoren zuzendarit zapean, Calixto Yeregi medikuak eta Sor Agustina mert zedariak kudeatutako zerbit zutik.

“Servicio Antituberculoso Industrial de Mondragón” haren instalazioe-tan, 1949an, 4.292 explorazio egin ziren eta horiei esker 40 lagun tuberku-losi aktiboak eta beste 19 tuberkulosi ult zeratuak jota zeudela detektatu zen. Ikertutakoen %1’4 zegoen, beraz, tuberkuloso. Ia 50 lagun, bestalde, zirrotikoak ziren.

13. DV (1949-12-16).

14. 1912ko maiat zaren 25ean jaio zen, Gesalibarren eta bertako elizan bataiatu zuten.

15. LA TRANSICIÓN SANITARIA EN ESPAÑA DESDE 1900 A 1990 (Elena Robles González (1,2,3), Fernando García Benavides (2,4) y Josep Bernabeu Mestre (1,3).


Zifra horiek, dena den, hobeak ziren hiru urte lehenagokoekin aldera-tuta, 6.331 azterketetatik tuberkulosia 194 kasutan detektatu bait zen, hau da %3 baino gehiago. Gaixotasunaren hedapena murriztu ahal izan zen profi-laxi aktiboari eta enpresen lan zuzenari esker, langileen eta, oro har, popu-lazioaren kont zient ziazioa lort zeko. Bestalde, isolatu egin ziren kut sakorrak zitezkeen gaixoak eta tuberkulosiaren kontrako BCG t xertoa masiboki aplikatu zen herrian.

Bada estatistika bat, oso interesgarria, arrasatear umeen bilakaera fisikoare-kin burutua. Horrela, badakigu 1946an, zazpi urteko ume batek, bataz beste, 22’5 kilo zituela, 1949ko adin bereko batek 23 kilo zituen bitartean. Hamairu urtekoen artean diferent zia handiagotu egiten zen 36tik 39ra. Alturari dagokio-nez, berriz, zazpi urteko umeen arteko aldea 2 zentimetrokoa zen (111-113) eta ant zerakoa 13koen artean (144-146)16.

Haurrei buruz ari naizelarik, aprobet xatuko dut esateko, 1949an kanpaina bati ekin zit zaiola gure herrian Haur Dispent sario bat irekit zeko. Antituberkulosoa zegoen Ospital zaharreko eraikin berdinean planteatu zen, eta kont sultategirako mediku baten eta haurt zain erlijioso baten zerbit zuak kontenplat zen ziren.

“Todas las fuerzas vivas de Mondragón deben volcarse para estable-cer rápidamente su Dispensario Infantil, que junto al Servicio Industrial Antituberculoso” puede ser un botón de muestra del espíritu elevado de un

pueblo”17.

Aipatu dut gerra ondoko giroak ez zuela alaitasun larregirako ahalbi-det zen, eta horren harira esan daiteke gure gurasoen soldatek ere ez zutela askorako ematen, 1936koak baino, bataz beste, %35 t xikiagoak bait ziren, esta-tuan18. Arrasateko egoera, dena den, ez zen hain larria, gure artean behint zat ez bait zen lanik falta izaten, nahiz eta langileen betebeharrak aset zeko lan ordu extra ugari egin behar izaten zituzten. Diodan, urte hartan egunkari bat eros-teak 0’5 pezeta kostat zen zuela, eta –noski– luxut zat hart zen zen et xe askotan, gehienez jota igandeetarako uzten zelarik eguneroko prent saren irakurketa.

Eta ekonomiaren gaineko konparaketarekin jarraituz, 1949ko behargin baten bataz besteko soldata, Arrasaten, 1.500 pezeta ingurukoa zen, hileko. Et xebizit za batengatik gut xi gora behera 45.000 pezeta ordaint zen zen. Arazoa, ordea, et xerik eza zen, sendietan hiru belaunaldi elkarrekin bizit zea zeharo

16. “Servicio Antituberculoso Industrial de Mondragón” Memoria 1949-1950.

17. “Equis” boletina, 22 zenbakia 1949ko Gabonak.

18. Higinio Paris Eguilazen “Diez años de política económica en España, 1939-1949” (1949).


arrunta zelarik. Eta, gainera, sendiak oraingoak baino kide gehiagokoak ziren. Oroit zapenak dant zan jart zean harritu egiten naiz, et xe haietan hainbeste lagun nola sar gintezkeen pent satuz. Egia da premiak irtenbideak aurkit zen dituela, baina ez da egia t xikiagoa 1949an et xebizit za arazoa oso gordina zela gure artean, eta giza pilaketak osasun arazoak ekart zen zituen maiz.

Ikusgarriak dira ondoko datuak19:

Urtea Ezkont zak Et xebizit zarekin Beste bat zuekin

1941 38 20 18

1942 41 18 23

1943 35 17 18

1944 41 14 27

1945 49 13 36

1946 49 11 38

1947 54 15 39

1948 51 7 44

358 115 243

Hau da, gure jaiot zaren aurreko urtean Arrasaten izandako 51 ezkont zeta-tik zazpik bakarrik aurkitu zuten et xea, bikotea bakarrik bizit zeko. Gainerakoek konpartitu behar izan zuten espazioa, senideekin edo beste lagun bat zuekin. Estatistikak azalt zen digun egoera oso t xarra zen.

Horren inguruan irakurt zen dugu 1948-49ko Memorian:

“Cuando hace unos años iniciábamos nuestro programa antitubercu-loso, incluíamos como uno de los pilares de la organización el problema de la vivienda y decíamos que era preciso una lucha contra el tugurio y mejo-rando así las condiciones generales de habitación disminuiríamos, no sólo la mortalidad general, sino también la tuberculosis.

En este aspecto, la labor realizada en Mondragón ha sido ejemplar, habiéndose construido 79 viviendas, hallándose 19 en construcción y otras en proyecto. El reparto de estas viviendas ha sido hecho teniendo en cuenta los fundamentales fines médico sociales. En primer lugar figuran las indica-ciones médico sociales del Dispensario Antituberculoso; en segundo lugar, las familias numerosas o que viven agregadas a otras; y por último, los que desean contraer matrimonio.

19. Servicio Antituberculoso Industrial de Mondragón” Memoria 1948-49.


De las viviendas entregadas, 17 lo fueron por indicación médica, 29 por familia numerosa y 33 por matrimonio”.

Gogorat zen al dugu, bestalde, errazionamendua? Ume koskorrak ginela, sarritan egokitu zit zaigun guretako askori Unión Cerrajeraren ekonomatora jot zea, olio, azukre, t xokolate eta beste zenbait jangai lort zeko. Prezio bereziak genituen erosketarako, langileriaren soldata murrit zari nolabaiteko lagunt zat xoa emanez. Gu jaio gineneko urtarrilean honako prezio hauek ordaindu behar izan ziren: olioa, litro erdi pert sona bakoit zeko: 4’60 pezeta; azukrea, berrehun gramo pert sonako: 1’50 pezeta; garbant zuak, berrehun gramo pert sonako: 1’60 pezeta; patatak, bi kilogramo pert sonako: 1’20 pezeta kiloa. Arraut zak, urte hartako ot sailaren 18an, Gasteizen, 14 pezetatan zeuden, dozena!

Elikagaien gabezia, dena den, eramangarriagoa izan ohi zen, haurdun zegoen emakumearen et xean. Eta gure amen kasua izan zen 1949an! Beraz, gu jaiot zear geundelako gure et xeetan errazionamendu osagarri baten abantailaz gozatu ahal izan zen. Horrela, adibide gisa, urte hartako urtarrilean hiru kilo patata erosi ahal izan zituzten gure amek, 1’35 pezeta kiloko, eta berrehun eta berrogeita hamar gramo azukre 1’90 pezetaren truke. Abantaila garbiak, bai horixe, ikus daitekeen moduan! Izango al zen hori, gu jaiot zean besapean genekarren ogia? Auskalo!

Prezioekin jarraiki, arrainetan, gehien kotizat zen zena angula genuen, berrehun pezetatan kiloa. Legat za, buruarekin, hogei pezeta kiloa, buru gabea-rengatik 23 ordaint zera ailegat zen zen bitartean. Aitortu behar da, espekulazioa bizi-bizia zegoela orduan ere, legat z kilo batengatik donostiar arrant zaleek 8 pezeta kobrat zen bait zuten, hiriburuko arraindegietara heldu orduko hirukoiztu egiten zelarik. Merlenka –pescadilla– 11 pezeta kiloko kobrat zen zen eta bisi-guarengatik 4 pezeta kiloa. Oraingo perspektibatik barregarriak derizkiegun arren, prezio horiekin ere gure et xeetan arraina edo okela egunero jatea luxua-ren hurrena zen 1949an. Bit xia da, Gipuzkoako Okela, Larrua eta Deribatuen Zerbit zuko agintari batek kazetariaren galderari emandako erant zuna:

– “¿La carne es un lujo, cuando las interinas llevan abrigos de pieles, y los zapa-teros de portal fuman tabaco rubio?

– Sin duda alguna. Ha tenido y tiene que ser así, ya que si a todos los españoles nos estuviera económicamente permitido comer carne a diario, nos comería-

mos la ganadería nacional en 365 días”20.

HETRUC zen Unión Cerrajerako langileak bilt zen zituen Anaiartea. Eta 1949an HETRUCeko bazkideen ohiko bilt zar nagusiak aukeratutako bat zordeak t xosten bat zuzendu zion Anaiarteko lehendakariari. Bertan irakur zitekeen:

20. “La Voz de España” 1949-01-22.


“... el 80% de nuestros asociados apenas cubren con sus ingresos norma-les las necesidades imperiosas de la simple subsistencia alimenticia. Eso es gravísimo ya que en el caso de enfermedad no pueden disponer de reservas

provenientes de sus ingresos normales”21.

Unión Cerrajeraren zuzendariak “Juicios de un empresario católico” titulu-pean 1949an idat zi zuen t xosten batean22 ematen zituen datuen arabera, langile ezkonge batek 27’70 pezeta irabazten zuen eguneko, “jornal muy suficiente”-t zat hart zen zuelarik. Ezkondutako langilearent zat, aldiz, 33 pezeta egokit zen zit zaion, “cantidad un poco justa, pero tampoco puede considerarse como un jornal de hambre” irudit zen zit zaiola. Hiru, lau eta bost seme-alabatako sen-dient zat 37’95, 45’56 eta 66’76 pezeta zegoen hit zartuta eguneko,

“salarios ciertamente escasos. Sólamente para comer consiguiendo unas 2.500 calorías, son necesarias al precio que están hoy en día los artículos de primera necesidad un mínimo de 8 pesetas por persona y día, y por tanto estas familias no podrán cubrir sus necesidades con menos de 40, 56 y 80 pesetas respectivamente”.

Arrasateko langileriaren mult zo handi bat HETRUC-en zegoen afiliatuta baina gainerako enpresetan ari zirenek euren babesa ere prestatu nahi izan zuten eta Hermandad Sanitaria de San Juan Bautista derit zana sortu zuten berrogeietako hamarkadan. Gure urte hartan Anaiarteak bulego berriak inau-guratu zituen, oraindik ere gaur egun dauden tokian, Nafarroa Etorbidean. Inaugurazioa urriaren 16an egin zen, Iñarra erretoreak bedeinkatu zituelarik, Santiago Bastida alkatearen lehendakarit zapean.

Urte hartako eguraldia gorabeherat sua izan zen gure herrian. Bero larriko aldiei, hot z eta hezetasun handikoek jarraitu zieten. Gut xi gora behera... gaur egun bezala! Geroago ikusiko dugunez, Arrasate aspalditik burdin eta alt zairuko industriarekin lotuta egon bada ere, hiritar mult zo baten bizimodua zeruaren haserre eta barealdiekin zegoen baldint zatua. Irregularra zen, eta guztiz euren eskuetatik kanpokoa, baserritarren ekonomia. Honela idazten zuen “Basarri” zenak:

“Serán contados los pueblos guipuzcoanos que no hayan tenido que

lamentar los desgarradadores efectos de las últimos pedriscos23. Este año, con más saña que nunca, los elementos atmosféricos se han encargado de desbaratar y anular los esfuerzos de nuestros labradores. En Guipúzcoa, más

21. “Arizmendiarrieta Fondo” Euskomedia Fundazioa.

22. “Arizmendiarrieta Fondo” Euskomedia Fundazioa.

23. Arrasaten abuztuaren 24an jasandako ekait za sekulakoa izan zen. Eta ez bide zen t xikiagoa zazpi egun beranduago erori zena, abuztuaren 31an, hain zuzen, t ximistek bi behi eta t xahal bat hil bait zituzten bi baserritan. Ez zen zorit xar pert sonalik jasan.


que nada, se temía por la suerte que pudiera corrrer el trigo, sin embargo la cosecha ha sido buena, en términos generales.

En las zonas hostigadas por el devorador pedrisco ¿qué cosecha de maíz y alubia se puede esperar? Los maizales, después de sufrir la dura prueba de la prolongada sequía, se habían erguido victoriosos y prometían producir más de lo que nos supusimos. ¿Quién iba a decir que las duras pruebas de antes no significaban nada? El maiz y la alubia no han podido resistir al despiadado pedrisco.¡Mal año el presente para el sufrido nekazari guipuzcoano y, en consecuencia, para los habitantes de las poblaciones urbanas. Siendo la alubia el artículo de más consumición entre la clase obrera, esta restricción obligada ha de repercutir en todos.

Por lo que hace referencia a los estragos causados en las huertas gui-puzcoanas, recogeremos una impresión deplorable. Los tomates y pimientos que ahora debían nutrir y abastecer nuestros mercados, han tenido que doblegarse y reconocerse completamente derrotados”.

Bego hor bert solari-idazle errezildarraren kronika. Dena den, esperant zari leiho t xiki bat ireki nahi zion artikuluaren amaieran:

“Mas si un año es el pedrisco, otro será la sequía, el exceso de hume-dad, el viento huracanado, la nieve o la helada los que se opondrán a los planes del baserritarra. Con resignación cristiana y con redoble de fe al Creador, volvamos a empezar de nuevo. Llegado el tiempo propicio cultive-mos, laboremos, sembremos...Dios es poderoso pero también misericordioso.

Aprieta pero no ahoga. Tengamos confianza en él”24.

Ez dakit arrasatear baserritarren ekonomia ahulerako aringarriak izango ote ziren “Basarri”-ren hit zak. Edozein modutan eta kazkabarra jausten ari zela Jaungoikoa norant z begira egongo zen asmat zea zaila den arren, diodan arrasatearrak fededunak zirela neurri handi batean, abuztuko t xingor ekait zak gertatu baino zenbait egun lehenago errogatibak egin bait ziren lehortearen eragina arint zearren euria eskat zeko:

“Durante estos días se han celebrado en la alta Guipúzcoa solemnes rogativas para implorar del Todopoderoso los beneficios de la lluvia de la que tan necesitadas están las tierras guipuzcoanas –como la del resto de

España– debido a su prolongada sequía”25.

Eta hiru egun geroago:

24. “LVE” Irailaren 15ean.

25. “LVE” Abuztuaren 25ean.


“Las tormentas de estos días, con acompañamiento de fuerte pedrisco, han causado grandes daños en los campos de la alta Guipúzcoa, espe-cialmente en Oñate, Mondragón, Vergara y otros pueblos de aquella

comarca”26.

Garbi dago inoiz ez duela guztien gusturako euririk egiten!

Baina, edozein modutan, adierazi behar da gaur egun bezala eguraldia ezinbesteko gaia zutela gure aurrekoek euren elkarrizketetan. Errepikatu egiten zen solasaldietan, goi zein behe mailakoetan. Eta orduan ere eguraldiaren gai-neko aditu zientifikoek, naturarekiko kontaktu zuzenak eskainitako eskarmen-tua zuten gizon-emakumeen lehia pairat zen zuten. Oso ent zutet sua izan zen 1949an “Errezilgo baserritarra” –el cashero de Régil– garaiko medioetako ira-garle bihurtu zena, bere bitarteko naturalez baliatuta asteko, hileko eta urteko iragarpenak egiten zituena. Ospet su egin zen Espainia mailan, iragarri zuenean 1949ko udaldian azaroaren 7an elur egingo zuela Madrilen, ordurarteko lehor-teari amaiera emanez.

Ez dakit lehortearengatik edo beste arrazoirengatik izan zen, baina 1949 urtean UCEM-ek argindarra garestitu egin zien arrasatear kont sumit zaileei, eta hori gut xi bailit zan horniduran etenak eman ziren, gainerako enpresa gehienen errieta sorraraziz27. Unión Cerrajera 1906tik arrasatear herritarrei zein gainerako enpresei argi indarra eskaint zen hasi zenetik, denei erre-gimen berdinean egiten zuen, hot s, hornidurako ordu kopuru ber-dint suekin, industriak ezelako ara-zorik izan ez zezan. Gu jaio ginen urte hartan, ordea, Unión Cerrajerak murriztu egin zuen beste enprese-tarako argindarreko ordutegia, eta hark aste guztian lan egiten zuen bitartean gainerako tailerretan hiru egunetara mugat zen zuten ekint za.

Et xebizit zei buruzko gora-goko aipamenak dakarkit gogora, bestalde, 1949an ekin ziola “Obra Sindical del Hogar” zerit zan elkarteak Arrasateko San Juan –Sola– auzoko

26. “LVE” Abuztuaren 28an.

27. “Arizmeniarrieta Fondoa” Euskomedia Fundazioa.


et xeak eraikit zeari. Urte hartako aurrekontuen arabera 45.000 pezetako kostua zuten et xeek. Arrasateko Udalak, 1948ko azaroaren 25eko osoko bilkuran, et xe horietako lurraren prezioa, 32’56 pezeta metroko, markatu zuen. Baina hiru urteren buruan, et xeak amait zen ari zirela, kostua 82.000 pezetaraino igo zen, horrek suposatu zuen eskandaluarekin. “Asociación Mondragonesa del Hogar” izenekoak, 1953an Makat zena auzoan egiten ari ziren et xebizit zak 52.000 peze-tatan atera zituen. Hogeita hamar mila pezetako diferent zia hark eraman zituen hogeita hamabi arrasatearrek –“ex-combatientes y ex-cautivos”– 1953ko aben-duaren 9an Franco jeneralari idaztera, protestaka.

Esan daiteke, bestalde, “Obra Sindical del Hogar” delakoak erregulatu egiten zuela et xe berrien alokairuaren prezioa eta ehun metroko et xebizit zena 400 pezetatan jarri zen, hileko.

Baina ingurugiro goibelt xo eta gris hartan –alderdi askotatik begiratuta– gure gurasoei mezu “adoregarriak” iristen zit zaizkien erregimen frankistatik, espainiar aberria jasot zeko behar zen indar eta kemena gogoz eta balaztarik gabe eman zezaten:

“Debemos confeccionar una reglamentación unitaria de trabajo que, sin embargo, conserve una flexibilidad de categorías conducentes a desper-tar el viejo estímulo que hoy requiere el elemento humano de trabajo, princi-

pal preocupación de Falange”28.

Edo beste hau, zaporet sua ere bai:

“No puede ser nunca denigrante el trabajo honrado. Lo que si es suble-vante es que en este medio social superficial y paganizado que hoy impera todavía, se preste más consideración a cualquier campanudo logrero sin conciencia a quien encumbró el agiotismo o enriqueció el azar; cualquier mequetrefe que a cuenta del esfuerzo de todos exhibe por las calles la frívola vanalidad (sic) de su vida vacía, que a españoles laboriosos y honrados que, con el patriotismo recio de la eficacia entregan su existencia a la prosperi-dad nacional regando la tierra con el sudor de sus calcinadas frentes, desde las trágicas acrobacias de un andamio, frente al aliento infernal de un con-vertidor o en la penumbra hostil de una galería bajo el traidor acecho de la

dinamita y del grisú”29.

Harrapazak(n)! Bistan dago erregimeneko ospet suen hizkunt zaren erabi-lera arabeskoak ez zuela elkar ulert zea ahalbidet zen. Zaila izan da, nolanahi ere, garai guztietako politikoei ulert zea. Eta gu jaio eta hirurogei urte geroago

28. Jose Antonio Girón. Lan Ministroa. (1949ko diskurt so batean).

29. Jose Antonio Girón. Lan Ministroa (1948ko maiat zaren 9ko diskurt soa).


ere mint zaira desberdinetako salt sa-malt san galduta gabilt za, iristen zaizkigun mezu politikoetako hizkera metaforikoekin erdi t xoratuta.

Edozein modutan, ez dut uste gure gurasoak girondar harribit xi horie-kin gosalduta joango zirenik lanera, digestio t xarrari beldur, nonbait. Nahikoa zuten goizero lantegira helt zearekin, eta osat zen ari ziren familia nola edo hala aurrera aterat zearekin. Aipatu behar da, Arrasateko populazio aktiboaren banaketaren port zentaiak honako hauexek zirela, gut xi gora behera, gu 1949an jaio ginenean30:

Lehen sektorea Bigarren sektorea Hirugarren sektorea Denera

6’83 77’73 15’44 100

Garbi dago industriak agint zen zuela –hurrengo hamarkadan gorant z egingo zuen– eta nekazarit zak ozta-ozta eusten ziola aktibitateari –beherant z egingo zuen, nabarmen gainera, hurrengo hamar urteetan.

Espainiar erregimenak ezarritako autarkiak porrot izugarria ekarri zuen ekonomiara. Industriak ezin zion muga it xiko politikari segitu eta alderdi tek-nologikoak zein energetikoak nabarmen pairatu zuten it xialdia. Espainian era guztietako jakien eskasia jasan zen eta horrek gosea ekarri zuen, batez ere berrogeietako urteetan. Errazionamendua, estraperloa eta merkatu belt za gogo-rat zen ditugu, gu jaio ostean ere zabal praktikatutakoak.

Gu jaio ginen urte hartan Espainian 47 pert sona zeuden urteko errenta milioi bat pezetatik gora zeukatenak. Horietako zazpi Bizkaikoak ziren eta hauetako gehienak ezkongeak genituen31.

Egunkari, aldizkari eta irratiek behin eta berriz arrosa kolorezko mezuak botat zen zituzten populazioaren morala eror ez zedin. Horrela, Espainian urte hartan zort zi mila bat auto fabrikatuko zirela esaten zen, nahiz eta inork ez zekien non eta nola lortuko zen hori. Baina, aldi berean, gipuzkoar industrian –Gorteetako prokuradorea zen Juan Pagola donostiar ingeniariaren ustez– “los problemas se sintetizan en solo uno: producir, producir, producir”32.

Hala ere Francok, 1949ko maiat zean, Gorteen irekiera ekitaldian, ekono-miaren mart xa t xarra “la falta de abonos y ... y las sequías sobre nuestras tierras

30. “Mondragón y su futuro” (Siadeco. 1972).

31. DV (1949-11-25).

32. “Seminario de Estudios Políticos, Económicos y Sociales”. Hit zaldia. Maiat zaren 9an.


acumulada” arrazoiei leporat zen zien. “La pertinaz sequía” ospet sua! Egia esan, eguraldiak Francoren kontra jokatu ote zuen ala balizko beroaren eragina kalte guztien jatorrit zat jot zen ote zen ezagut zea zail samarra zaigu, batez ere dikta-duraren komunikabide sistemak jeneralaren ahalmena gorat zen zuen bitartean haren esku ez zeuden aldagaiak demonizat zen bait zituen. Horregatik ez da harrigarria, Sevillan abuztuan termometroak 53º mailara heldu zela irakurt zea33. Albisteaz jabetuta, egun hartan Arrasateko Avenida de Navarrako San Lorenzo jaiak erat zen zihardutenak kezkatuta egongo ziren, nonbait, arrat saldeko usakume tirora ikusliarrik ez zela gerturatuko beldurrez34.

Gorago aipatu soldaten beherakadari jakien murrizketak jarraitu zion, eta Espainian ez zen gerra aurreko elikadura maila berreskuratu bosgarren hamar-kadaren erdialdea gainditu arte. Autarkiari eta jakien gabeziari Argentinak 1949n gari bidalt zeari ut zi ziola gehit zen badiogu35, biztanleriaren premiak nolakoak ziren asmat zea ez da gauza zaila. Argentina eta Espainiaren arteko harremanen etenak hizkeraren aldaketa ere ekarri zuen, harrez geroztik Peronek ez bait zuen “hispanitatea” hit za erabili “latinitatea” baizik. Eta aipatu behar da, handik gut xira Manuel Aznar36 enbaxadoreak erabat gaiztotu zituela Argentinarako loturak.

Arrasaten, berriz azpimarratu behar da, lanaren bilakaera positiboak egoera leundu zuen, eta zenbait kasutan oso bizit za premia larriak gertatu baziren ere, arrasatearrok aurre egin ahal izan zioten duintasunez gerra amaitu ondorengo lehen hamarkadari. Industriak tiratu egiten zuen herri mailako ekomomiatik eta enpresarik garrant zit suenak –Unión Cerrajera S.A– bere bazkideen Ohiko Bat zar Nagusirako deia egin zuen. Artean bere barneko krisiaren gorabeherak pairatu gabe ari zen UCEM, dirua polito irabazten, eta San Lorenzo eguneko Bat zar Nagusiak dibidendoak onet si zituen, bazkide askok bilera amaitu bezain laster kobratu zituztenak, badaezpada ere. Produkzioko indize guztien ara-bera, motoreak mart xa bizian zituen garai hartan enpresak; eta horren adibide-rik argienetakoa, t xant xa puntu bat jart zearren, honako hauxe liteke: Ricardo Oreja Administral Kont seiluko presidenteak Bat zar Nagusirako uztailaren 21ean sinatutako deialdia... egun bat lehenago ageri zen prent san! Horri esaten zaio azkar ibilt zea!

33. “La Voz de España” Abuztuaren 10.

34. Estatistiken arabera, 1949ko abuztuan, Sevillako tenperaturik altuena 47º -koa izan zen, sei gut xiago prent sa ofizialak adierazitakoa baino.

35. Etena gertatu zen Espainiak Argentinari pilatutako zorra ordaint zen ez ziolako.

36. Manuel “Imanol” Aznar, Et xalarren jaioa, Jose Maria Aznar espainiar presidente ohiaren aitona izan zen.


Gure urte hartako Unión Cerrajeraren ibilbide ekonomikoa berriz ere positibot zat jo dai-teke, abenduaren 20ean donostiar prent san agertutako iragarki bati jaramon eginez gero, izan ere 1949-1950 aldiari egoki zekiokeen dibi-dendoa aurrerat zen zela zioen, akzio bakoit zeko hogei pezeta ordainduz, ekitaldiaren azken emait zaren kon-tura. Urte hartako urtarrilaren 4an, Bilboko Burt san 480tan kotizat zen zen Unión Cerrajeraren akzioa, hot s, nominalaren ia-ia bost aldiz gehiago.

Industria ongi ibilt zeak arra-satear gizartearen bizipozean ere eragina zuen eta bere sostengu ekonomiko garrant zit suena sarrail-gint zatik aterat zen zuen herriak San Martin de Hungria –San Martin de Tours– zaindaria ospatu zuen urte hartan ere. Apustu egingo nuke gaur inor gut xik gogorat zen duela urteko zein egunetan dugun saindu horri eskainitakoa. Bada ezpada ere, horra hor: azaroaren 11. Urte hartan, ostiralez. Eta gure gurasoetako askok aprobet xatu zuten gaua apurt xo bat luzat zeko... nahiz eta biharamunean lanera it zuli beharra zegoen, artean “sábado inglés”-a inbentat zeke zegoen eta.

Arrasateko alkatea, 1949ko lehen bi hilabeteetan Isidoro Et xebarria Maidagan izan genuen, urte hartako mart xoaren lehenean Santiago Bastida Mondragon aukeratu zutelarik. Aukeratu baino adit z egokiagoa, izendatu erabi-liko dugu, ezta?, denok asma dit zakegun arrazoiak tarteko.

Arrasate t xiki hark bazituen bere udalt zainak 1949an: Joxe Manuel Arriola “Dongi”, Bonifazio Zubialdea “Torres” eta Eugenio Barrutiabengoa “Arbe”.

Gure arteko giro politikoa murriztuta zegoen hut saren hurrenera. Erregimen diktatorialaren garro itot zaileek ez zuten ahalbidet zen mugimendu-rik. Hala ere, erbestetik eraginda eta barne aldeko zenbait ausartiren ekimenez, Aberri Egunak erat zen ziren. 1949ko edizioan, apirilaren 17an, Radio Bilbao-ren emisioa eten zuten ezezagun bat zuek eta Jose Antonio Agirre Lehendakariaren mezu bat irakurri zen.


Lehen aldiz, 1949ko abenduaren 3an –San Frant zisko Xabier eguna– eta Eusko Ikaskunt zaren ekimenez, Euskararen Nazioarteko Eguna ospatu zen, munduko zenbait hiritan. Euskal Herrian ez zen posible izan, Francok indart su segit zen bait zuen eta bere indarraren erakuspenak egiten zituen, zihoan toki guztietan. Hala ere, zenbait lekutan nahastu egiten ziren “Franco, Franco...” oihuak eta protestak, 1949ko ekainaren 1ean Bart zelonan eztanda egin zuten hamar lehergailuekin gertatu zen bezala. Ordurako, jenerala Donostiarako udako bere egonaldia prestat zen egongo zen, hilabete bat zuk lehenago –api-rilaren 21ean– entregatu zioten “Azor” ont zia lehen aldiz gipuzkoar hiriburura helduko zelarik. Kat xaloteak dardaran zeuden Kantauri partean! Urte hartan uztailaren 29an heldu zen pert sonaia Donostiara: “San Sebastián se engalanó para recibir a Franco”37 zion titularrak.

Francorekin t xant xetan ibilt zea ez zen, dena den, salgai merkea. 1936ko urriaren lehenean espainiar Caudillo zerit zanak bere burua estatuburu alda-rrikatu zuenetik erregimenak haren inguruan eraiki zuen estatuaren bizit za ofi-ziala. Gure urte hartan ere, Francok bere jaia izan zuen, garaiz adierazi zena:

“El próximo día primero de octubre, festividad del Caudillo, las empresas deberán conceder a los trabajadorees que lo solicitan el tiempo necesario para asistir a los actos oficiales que en dicho día se celebren, sién-doles de abono los haberes correspondientes y sin que tengan el carácter de

recuperables”38.

Urriaren 1ean, berriz, egunkariek lehen orrialdea diktadorearen gaineko laudorioak azalt zeari eskaint zen zioten, ondoko hit zek darakut saten bezala:

“Francisco Franco no ha desmentido su condición de Caudillo del pue-blo español, y está cumpliendo hora por hora su palabra. En este primero de octubre, cuando España gana en el interior y en el exterior sus más claras y decisivas victorias, los españoles nos volvemos hacia Francisco Franco para

renovarle nuestra lealtad”39.

Handik zenbait egunetara, urriaren 22an, diktadoreak bere agintaldian Espainiatik kanpora eginiko bidaia bakarra burutu zuen, Portugalera, hain zuzen, zeinean beste diktadore batek –Carmona mariskala– agint zen zuen. “Nuestra Cruzada unió a España y Portugal con lazos imperecederos” bota zuen Francok, hara irit si bezain laster. Denborak ez dio arrazoia eman!

37. “LVE” Uztailaren 30.

38. “LVE” Irailaren 28.

39. “LVE” Urriaren 1.


Erregimenaren indar erakus-pen gisa eta estatu buruarekiko at xikimendu it su eta faxistaren azalpen moduan, urte hartako uztail eta abuztuan bizi izan zen Arrasaten ekint za bit xi bat. “Falanges Juveniles de Franco” zerit zan erakundeak Gipuzkoan barreneko mart xa eratu zuen, “en honor de los héroes de la Cruzada española”.

Birritan igaro ziren Arra-satetik, lehena uztailaren 27an, eta kronikak honela erregistratu zuen:

“A las 10’45 de la mañana llegaron las ocho centurias a Mondragón, siendo reci-bidas por el alcalde y jefe local del Movimiento con el Ayuntamiento y el delegado provincial del Frente de Juventudes de Guipúzcoa. El alcalde dió la bienvenida al Jefe del Campamento y la banda local interpretó diversas composiciones y marchas durante el tiempo que los cadetes falangistas permanecieron en descanso, pero sin romper las formaciones, en el centro de la plaza de la localidad. Al iniciarse nuevamente la marcha, el alcalde y demás autoridades despi-dieron a los camaradas del Campamento, que salían cantando canciones mientras la banda de música interpretaba nuevamente marchas. Gran can-tidad de público acudió a la plaza, y desde los balcones muchos vecinos de

Mondragón presenciaron el paso de las Centurias”40.

Abuztuaren 9an Arrasatera heldu ziren bigarren aldiz eta honela deskri-bat zen zuen prent sa idat ziak:

“Procedentes de Vergara llegaron a las nueve y media de la mañana a Mondragón los cadetes de las Falanges Juveniles, que están realizando la marcha a través de Guipúzcoa. A las once se trasladaron a San Adrián, donde establecieron el campamento. A las siete de la tarde se trasladaron a la iglesia parroquial, recibiéndoles el alcalde. Los cadetes rezaron el santo rosa-rio y después hicieron la ofrenda ante la Cruz de los Caídos. Hoy emprende-

40. “LVE” Uztailaren 28.


rán la marcha a Oñate y después subirán a Aránzazu, donde ofrecerán un

manto a la patrona de Guipúzcoa”41.

Aste ederra Arrasaten bizi izan zen hura! Izan ere, gazte parafernalia haren ostean eta Monterrongo Konteek gonbidatuta, bi egun geroago, gure herrira Franco jenerala bera heldu zen, bere sendiarekin.

* * *

Gu jaio ginen urteko Nobel saria, literatura arloan Wiliam Faulknerri eman zioten, iparramerikar eleberrian egindako ekarpen baliot suarengatik. Baina haren ekarpena ez zen gure et xeetan irakurt zen zena, jakina. Gure nagu-siek espainiar literaturaren egile baimenduak bakarrik zituzten eskuragai, hot s

41.. “LVE” Abuztuaren 10.


“Indice” ospet suan ez zeuden tituluak Urte hartan Jose María Peman, Camilo José Cela, Rafael Sanchez Mazas eta ant zerakoak zituzten iturri gure gurasoek. Noski, zent surak topean funt zionat zen zuen, espainiar sentimendua euren hezur mamian eraman zezaketen idazleenganaino iristen zelarik: Lope de Vega, Quevedo, Samaniego... Zent soreen guraizeak dant zan ari ziren uneoro, izpiritu garbi eta orban gabearen aldeko kanpaina oro jalean.

Liburuetan eta prent sa orokorrean gauza berdina gertat zen zen, noski. Gure urte hartako uztailaren 20an, espainiar kazetarien lehen karneta eman zioten Francori eta bigarrena Ramón Serrano Suñer koinatuari. Hortik atera kontua!

Irakurt zeko gaien artean, 1949an, Florita izeneko aldizkaria agertu zen, nerabe emeent zat.

Mutilek, berriz, bazuten euren almanakea, “Chicos”, baina hori baino arrakasta handiagoa izan zuen “El guerrero del antifaz” zerit zanak.

Eta zinea? 1949 urte hartako Oskarrak honako hauexek izan ziren:

Pelikularik onena: El político (“All the King’s Men”)

Zuzendaririk onena: Joseph L. Mankiewicz (Carta a tres esposas)

Aktorerik onena Broderick Crawford (El político) Izendatuak: Kirk Douglas, Gregory Peck, Richard Todd eta John Wayne.


Aktoresarik onena Olivia de Havilland (La heredera) Izendatuak: Jeanne

Crain, Susan Hayward, Deborah Kerr eta Loretta Young.

Baina ez da pent satu behar, besterik gabe Arrasateko zine aretoetara iris-ten zirenik pelikula haiek. Gehienez jota, Juan de Orduñaren 1948ko Locura de amor eta Ramón Torrado eta Jose Luis Azkarragaren Boton de Ancla kas-trensea, José Luis Sáenz de Herediaren “Raza“ –Franco jenerala bera gidoila-ria zelarik– edota 1949ko José Luis Sáenz de Herediaren La mies es mucha, Luis Luciaren La duquesa de Benamejí, Luis César Amadoriren Don Juan, eta beste produktu jasanezinetako katea luze batekin osatua. Horietatik, folklo-rikoen filmak nabarment zen ziren, luzez gainera, Lola Flores, Juanita Reina, eta abarrekin.

Baina, hori bai, pelikula guztien aurretik, ezinbesteko NO-DO dokumen-tala ikusi behar zen, erregimenaren leiho propagandistikorik zuzenena 1943tik, telebistarik ez zegoen garai haietan. Matias Prat sen ahot s epikoa –berdin zion tonurako futbol partidu baten kronikak edo hiletaren baten gainekoak– helt zen zen, zuri belt zean. Urtegien inauguraketak, Garaipeneneko desfile mart zia-lak, Carmencitaren agerpen barregarriak, ... eskaint zen zizkiguten. Den-dena, Espainia “reserva espiritual de Occidente”-ren aint zarako!

Irratia? Gure gurasoak behartuta zeuden... zerbaitetaz jabetu nahi izateko-tan, “mugimenduko” irratia piztut zera. Radio Nacional de España, bere “parte hablado”ekin, zen egunez gehien sintonizat zen zena. Guk ere, geroago, urte-tan ent zun behar izan genuen albistegi hura, sintonia ezagun batekin hasi eta bukat zen zuena42.

Gauez, berriz, uhinak beste nonbaitetik iristen ziren gure et xeetara. Nork ez du gogorat zen “Radio Andorra” eta bere ahot s bizi eta alai hura “Aquí Radio Andorra. Emisora del Principado de Andorra” Gero jakin dugu, Victoria Zorzano izeneko emakume gaztea zela, bere ahot sarekin ent zuleen baitan ilusioa pizten zuena. Ausartenak “Radio Paris” sintonizat zen zuten, erbes-teko albisteak ezagut zeko –Julián Antonio Ramírez eta bere emazte Adelita del Camporen ahot sekin, batez ere– edo Radio España Independiente–Radio Pirenaica, kut su politiko gehiagorekin.

Espainiako telebistaren sorrera 1949an jart zen dute bat zuek, urte har-tako uztailaren 16ean transmisio bat egin bait zen, lehen aldiz. Zezenketa bat

42. Sintonia hura, gerra amaitu zenetik egunero zenbait aldiz Radio Nacional de Espa-ñak eskainitakoa, Nemesio Otaño jesuitak “Generala” bezala erregistratu zuen bere izenean, eta Konpainiak egundoko dirut za kobratu zuen egile eskubideengatik. Dirudienez, Espainian irrati bidez zabaldutako musika konposizioen artean gehien kobratu dutenenetako bigarrena da. Berre-hun milioi pezeta inguru jaso zuela esaten da, 1939-1977 tartean.


izan zen, Madrileko Las Ventasetik eta konexioa El Pardo jauregiarekin eta Madrileko Arte Ederretako Zirkuluarekin egin zen.

“La Voz de España” donostiarrak 1949ko ekainaren 23an agert zen zuen iragarkia dugu ondokoa; horren irakurketatik ondoriozta daiteke NO-DOk aktualitatea hurbilt zea zuela helburu, batez ere erregimenari interesat zen zit zai-zkion gaiekin. Egun bat zuk lehenago Espainiako futbol taldeak 5-1 irabazi zion Irlandakoari, eta garaipenak “espainiar nazioartekotasuna” adierazten bide zuen, propagandista frankisten irit ziz.

ARRASATEN, ZER?

Arrasaten urte hartan gertatu zenari buruzko ideia egiteko iturri desber-dinetara jo dut, eta prent sa idat zia izan da horietako bat. Aitortu behar dut arrasatear bizit zarekin erlazioturiko oso albiste gut xi agertu zirela gure lurral-dean garaian argitarat zen ziren bi egunkarietan, La Voz de España eta El Diario Vasco43. Futbola eta pilota dira, albisteetako mult zorik zabalenak. Bit xia bada ere, diodan, gure herrian hildakoen eskelen kopurua oso t xikia dela. Begi bistan dago, garai hartan gaur baino askoz larriagoa zela donostiar hiriburua-ren eta Arrasateren arteko distant ziaren diferent zia... Ezaguna den moduan, Arrasatetik Donostiara 80 kilometro inguru izan diren bitartean, alderant zizko

43. Oro har, Diario Vasco aurrea hart zen ari zit zaiola esan liteke. La Voz de Españak –“Por Dios, por España y por Franco”– estatiko jarrait zen zuen bere estilo monolitikoan. Diario Vascok lurraldeetako informazioa emateari ekin zion, edizio desberdinak ahalbidetuz. Kirol arloan argaz-kiek eta marrazkiek it xura modernoagoa eskaint zen zioten Diarioari. Hirurogei urte geroago, Dia-rio Vasco da nagusi komunikabide idat zietan eta La Voz de España historiako erreferente hut sa dugu.


traiektuak kilometro gehiago “izan” ditu beti,... hiriburutik arrasatear gizarteari eskainitako arreta dela eta. Gogo distant ziak dira.

Urte hartako berriei begira, behint zat, gainerako gipuzkoarrent zat Arrasate herri fantasma ant zerako bat bezala agert zen da. Oso noizean behin azalt zen ziren albisteek ez zuten adierazten Arrasate herriaren lurralde mailako garrant zia. Begira, bestela, abendukoak, La Voz de Españaren “Guipúzcoa” sai-lean irakur zitezkeenak:

“En Mondragón, un ciclista atropelló al vecino Pablo Jáuregui, cau-sándole heridas de importancia. El atropellado fue conducido a una clínica

de San Sebastián”44.

“Parece probable que el próximo domingo y en el Teatro Victoria Eugenia de San Sebastián, dé un concierto correspondiente al ciclo organi-zado por Educación y Descanso, la notable Banda Municipal de Mondragón,

bajo la dirección del Maestro Munárriz”45.

Gu jaio ginen urte hartako San Juan jaietan bisitatu gintuen azkeneko aldiz Leon Salvador Valladolideko salt zaile ibiltari ospet suak. Mirariak egiten zituen bere produktuekin, Ferial ondoko estratan jart zen zuelarik bere salto-kia. Mimika eta oratoriarako trebetasun handiarekin, gai zen edozein produktu salt zeko, bezeroen errezelo guztiak gaindituz. Era guztietako ukenduak, sake-lako erlojuak, bizarra egiteko makinat xoak, ile aterat zeko likidoak, limoi eta laranjen zukugailuak, ... “... ni a quince, ni a siete ni a cinco pesetas... ¡a dos cincuenta y además le regalo un sacacorchos!!” ozen batekin sentent ziat zen zuen tratua. Bada, gu jaio ginen urte hartako abuztuan hil zen, bihot zekoak jota, Bilboko jaietan, bere salgaien bikaintasunak kantat zen ari zela. Aurrerant zean ez ziren herrietako jaiak berdinak izango!

Jaiekin jarraituz, urte hartako San Bartolome egunean, abuztuaren 24an, egundoko t xingorkada izan zen, batez ere Uribarri auzoan, zaindariaren ospa-kizuneko ekitaldiak bertan behera ut zi behar izan zirelarik. Lekukoek diotenez, inoizkorik gogorrena izan zen kazkabar ekait za, baina bit xiena da guztia hasi zela, udal Musika Bandak –auzoak lehen aldiz kontratatua giroa alai zezan– bere egitarauari ekin zion unean bertan. Harrez geroztik ez bide dute beste inoiz kontratatu...

44. “LVE” Abenduaren 7.



Kirola

Juventud Deportiva Mondragón futbol taldeak Gipuzkoako afizionatu mailan ihardun zuen 1948-1949 eta 1949-50 denboraldietan. Aurrekoan, finalera heldu zen eta Bergarako Agorrosin zelaian Azkoitiko Lagun Onak taldea gain-ditu zuen, 5-1.

Hauexek izan ziren arrasatear futbolariak: Balzategi; Errasti, Uribarren, Errasti II, Egidazu, Uribesalgo, Kortabarria, Zubizarreta, Iriarte, Bolinaga, Zubillaga. “Mondra”-ren golak Iriartek, Bolinagak (bi) eta Zubillagak (bi) egin zituzten.


Gero lurralde t xapelketa ere polt sikoratu zuten, Gasteizko Mendizorrot zan Logroñoko Rayori irabazi ziotela finala, 2-1. Eta denbo-raldi horretan final erdietara ailegatu zen taldea, Espainiako Txapelketan, Indaut xuren kontra galdu zutelarik. 1949-50 denboraldian ere, Preferenteko eta lurraldeko t xapeldun gertatu zen “Juventud Deportiva”, Agorrosineko finalean Elgoibar azpiratuta (4-2) eta Miranda de Ebron Gimnástica Arandinari 2-1 irabazi ondoren46. Goian aipatutako jokalariez gain, urte hartan arrasatear

elastikoa jant zi zuten beste bat zuk dira Tololo, Divino, Txant xote, Erreget xo, Arizaga, Arregi, Aranburu, Mendizabal, Guridi, Máximo, ...

Liga erregularrean ere une alaiak eman zizkien taldeak zaletuei, mart xoaren 6an, Mutrikun bertako taldearen aurka jokatu zuenean bezala. Bi egun geroa-goko kronikan irakurt zen zen:

“No puedo perdonar al Motrico la falta de agradecimiento a mi pro-nóstico que les daba vencedor sobre el Mondragón. Porque aún justificando su derrota, lo que no puede admitirse son esos ¡once! goles que les marcaron los cerrajeros”.

46. “Pequeña historia del futbol en Mondragón (Jose Letona Arrieta. 1985).


Garai hartako Juventud Deportiva Mondragón elkartearen lehendakaria Jose Martinez de Ubago zen. Eta zuzendarit zatik kirol arauak betearazten saiat zen ziren arren, askotan zail samarra gertat zen zit zaien, futbolak grina sort zen baitu eta zaletuak ez dira normalean hain konformaerrezak izaten. Horrela, gure urte hartako urriaren 9an Iturripe fut-bol zelaian jokatutako J.D. Mondragón-Tolosa par-tiduan gure taldeak 1-2 galdu zuen, eta Marteat xe prent sa korrespont salaren arabera:

“La figura aciaga del partido fue el señor Marticorena, carente de energías. Dejó desde un principio que los forasteros sacaran a relucir recursos reprobables y, natu-ralmente, perdió el control sobre el campo, y cada cual

campó por sus respetos”47.

Zaletuen erreakzioak zigorra ekarri zion Juventud Deportivari, “por con-ducta incorrecta del público para con el equipo visitante y el arbitro” Eta 250 pezetako isuna jarri zioten Gipuzkoako Futbol Federaziotik.

Azaroaren 15ean, Mondrak Beasainen jokatu zuen, bertakoen kontra eta 3-1 galdu zuten arrasatearrek. Partiduaren kronikan irakur daiteke:

“...el árbitro, bien situado, decretó el correspondiente penalty; los ner-vios hicieron su aparición y el señor Salvador rodó por el campo, impulsado violentamente por el volante Eguidazu; a su vez, el portero se incomodó con

el respetable, que se merece todos los respetos y actuó la fuerza pública...”48.

Lehiaketako Bat zordea biharamunean bilduta, Juan Egidazu “Kurri” sei partidutarako zigortu zuten eta Victor Balzategi atezaina lautarako.

Preferente mailan jokat zen zuen Juventud Deportiva Mondragónek, eta urte hartako irailaren 25ean ekin zion denboraldiari, taldea behin berriztatu ondoren.

“... También este año “hay” equipo, y si las zarpas de las lesiones no hacen presa en nuestros jugadores, otro año más habrá que contar con la J.D. Mondragón, que por su condición netamente amateur, merece el más

decidido apoyo de toda la afición”49,

47. LVE (1949-10-11).

48. LVE (1949-11-15).

49. DV (1949-09-24).


idazten zuen “C” sinat zen zuenak50. Lehen partidu hartan Mondrak 4-3 irabazi zion Villafrancari, honako jokalariekin: Balzategi II, Errasti I, Arregi, Uribarren, Egidazu, Bolinaga, Divino, Tololo, Balzategi I, Errasti III eta Guridi.

Baina Arrasaten bazen beste futbol talde bat, probint ziako t xapelketetan esku hart zen zuena: UCEA. “Unión Cerrajera Escuela de Aprendices”-ren akro-nimoa zen taldearen izena, eta Gaspar Ezkurra zen presidentea. Urte hartako abenduaren 4an oso partidu garrant zit sua jokatu zuten Oñatiko Aloña Mendiren kontra, Gipuzkoa mailako bigarren erregionaleko finala, hain justu, eta 4-3 irabazi zuten arrasatearrek. Talde hartan, Ment xaka, Dominguez, Berezibar, Azkoaga, Mendizabal, Aranburu, Mendikute, Valdes, Heriz, Uribet xebarria, Kortabarria, Agiriano, Resusta, Jauregi, Uribarren eta beste zenbait zu aritu ziren. UCEA taldeak Zaldispen jokat zen zuen, Unión Cerrajeraren kirol espa-rruko zelaian.

Futbolarekin jarraituz, garai hartan ere kuadrillen arteko t xapelketa erat zen zen. Gure urtean, Iberia izenekoa gertatu zen garaile, It xaropena taldeari 4-2 irabazi ondoren, ekainaren 19ko eguerdian. Kronikak laudatu egiten du talde irabazlearen meritua, baina aipamen berezia eskaint zen dio epaileari:

“Nota destacada del encuentro resultó el magnífico arbitraje de Alpont xo Gorroñogoitia, que llevó con mano dura y enérgica la dirección del encuentro, no permitiendo el juego peligroso y sabiendo aplicar en todo momento la ley de la ventaja. Era un partido que tenía lo suyo para arbitrar, pero supo capear el temporal valientemente. Nuestra más cordial enhora-buena y que siga por el camino emprendido, que no le faltarán partidos

para arbitrar”51.

Aipatu behar da, Errealean arrasatear batek jokat zen zuela urte hartan: Patricio Egidazu “Patri”, erdiko at zelari bikaina.

Eta ez dut futbolari eskainitako tartea amaitu nahi, zaletuen grina aset zeko Arrasatetik, noizik behin, auto-busak antolat zen zirela hiriburuetara, goi mailako par-tiduak ikusteko. Beraz, ez da pent satu behar oraingoa

50. “C” batekin izenpet zen zuen, garai hartan zenbait mediotan idat zi zuen Luis Aret xaga adiskideak. Pensamiento Alavés, Diario Vasco, Radio Mondragón eta Sprint aldizkaria dira Luisen ekarpena jaso zutenetako bat zuk. Berarenak ere izan daitezke, sinadurarik gabe agert zen diren zenbait kronika. Kiroletaz gain, gai orokorrak ere jorrat zen zituen, oso estilo biziarekin. Aret xaga da, ia-ia anonimatotik arrasatear bizimodua suzpert zen modu askotan saiatu diren pert sonetako bat.

51. DV (49-06-22).


denik ohitura hori. Gu jaio ginen urtean ere horren gisako zerbit zuak anto-lat zen ziren, ondoko iragarkiak darakuskigun bezala:

“Al partido Old Boys-Real Sociedad. En vista del gran interés observado en nuestra villa para presenciar el encuentro entre los argentinos y la Real Sociedad, a celebrar el domingo en Atocha, Alejandro Garmendia ha mon-tado un autocar que saldrá del bar “Caserío” a las 12’30 con regreso de la Plaza de Guipúzcoa, de la Bella Easo, a las 7 de la tarde. El precio del viaje,

ida y vuelta, es el de 35 pesetas”52.

Gogoratu behar dugu, 1949ko arrandegietan legat z freskoaren kiloa 23 pezetatan ordaint zen zela!

Pilota zuten arrasatearrok euren arretaren beste jomuga. Herriko zenbait pilotari goreneko mailan ari ziren eta haien balentria eta ekint za gogoangarriak kontat zen zituzten egunkariek.”¿Es Bolinaga el mejor delantero?” titulat zen zuen la Voz de Españak53, “El chatillo mondragonés continúa su racha triunfal de euforia destacada... Tanto es así que muchos pelotazales le consideran ya como el mejor delantero manista” azalduz. Urte hartako urrian ere salt sa apur bat bota nahi izan zuten eskuko pilotarien artean eta Ezkiaga kazetariak zioen “¿Vencerá Barberito a Bolinaga?”54 eta jarrait zen zuen:

“Abel San Martin es una primerísima figura, con sus 22 años,... y yo creo que debe triunfar Barberito. Le encuentro más recursos que a Bolinaga para triunfar como manomanista...”.

Hurrengo astearteko egunkarian55, ordea, honako titularra irakur zitekeen: “Bolinaga arrolló (22-4) a Barberito” Eta Ezkiagak idazten zuen:

“Bolinaga, que no se distingue como mano-manista, jugó como debía hacerlo. Hizo gala de una preparación física formidable. Y Barberito, sin moral, sin derecha, sin preparación... estuvo hecho una calamidad...”.

Prent saren laudorioek jarrait zen zuten Bolinaga-rent zat:

52. DV (1949-12-30).

53. Urtarrilaren 25ean.

54. Urriaren 30ean.

55. Azaroaren 1ean.


“Eugenio Bolinaga se nos presentó en Vitoria en espléndida forma, con toque aceptable y bien de facultades... En el primer toque ya hizo botar la pelota cerca del cuadro seis. Y pasó del cinco en casi todos los tantos...

Consecuencias de su magnífica preparación”56.

Komunikabideek oso zalaparta handia atera zuten Bolinagaren garaipen haren ostean. “Pacorro” kritikoak idat zi zuen:

“Entre Bolinaga y Barberito existe una rivalidad profesional bastante acentuada. El ex campeón nacional es de baños del Río Tobía. Al mondrago-nés se le considera casi casi como de Tricio porque va a contraer matrimonio con una señorita de este pueblo riojano. Y como Tricio y Baños de Río Tobía están muy próximos entre sí, ya os podéis suponer lo demás. Sencillamente las discusiones entre “bolinaguistas” y “barberistas” nunca terminan, habiendo llegado a contagiarse los dos pelotaris interesados de la pasión de sus respec-

tivos partidarios”57.

Bolinagak urtea beste jipoi batekin amaitu zuen, abenduaren 25ean Felipe pilotariari errepaso ederra eman ziola: 22-6, lau t’erdiko koadroetan burutu par-tiduan. Bolinagak aitort zen zion Ezkiaga kazetariari: “Estoy contento y como soy profesional... jugaré contra quien me pongan las Empresas”58.

Zer gertat zen zen Arrasateko beste pilotari profesionalekin? Santi Et xebarria “Zurdo de Mondragón”-ek maila ona eman zuen urte osoan zehar. Eta 1949ko urtarrilaren 30ean Atano III-ri Donostiako Gros frontoian eskainitako ome-naldian, arrasatearra Miguel Gallastegirekin batera, Felipe-Et xabe IX-Atano IV hirukotearen kontra aritu zen, 22-11 irabaziz. “Bolinaga y el Zurdo, los dos pelo-taris mondragoneses, están eufóricos” idazten zuen Ezkiagak La Voz de España”-n59 Ez zen aldi bakarra urte hartan hirukote baten aurka ibili zela, Eibarko at zelari t xapeldunarekin errepikatuz Atano IV eta VII anaien eta Kortaren kontra ihardun bait zuen apirilaren 24an, 22-12 garbi batekin garaile atereaz.

“La pareja desarrolló un juego práctico, pues el Zurdo, cargando todo el juego a la zaga, obligaba a Atano IV a entregar la pelota, para que el poderoso zaguero eibarrés con sus imponentes trallazos se hiciera dueño absoluto de la situación”.

idat zi zuen Ezkiagak60.

56. DV (azaroaren 3an; “Pacorro”).

57. DV (1949-11-19)

58. Abenduaren 27an.

59. Ot sailaren 23an.

60. Apirilaren 26an.


Mart xoan partidu bat zuk jokatu zituen Zurdok Gasteizen, Eibarren eta Grosen, emait za desberdinekin. Edozein modutan, galdu zuenean ere, honelako loreak botat zen zizkion kritika adituak:

“Atano VII-Gallastegi, 22; Zurdo de Mondragón-Kortabitarte, 19.... Destacó, entre todos, Zurdo, que estuvo enorme, ya que tuvo que luchar él solo contra la potente pareja contraria. En el tanto 17 suyo (por 20) se llenó la cancha de prendas y el público puesto en pie le ovacionó durante varios minutos”.

Eta arriarandarrak? Urte polita izan zen haient zat ere, batez ere Joxerent zat. Enpresen programazioan noizean behin Felix eta Pako – Arriaran I eta III hurre-nez hurren, agert zen ziren, Felixenak pilotari profesional bezala ematen zituen azkenetakoak izan zirelarik. Pako, berriz, hasten ari zen pilota munduan.

Baina anaien artean argi bereziz nabarment zen zena Joxe zen. Bere izpi-ritu menderakait zak garaiko pilota enpresekin tirabirak edukit zera eraman zituen. Joxeri berari ent zun genion behin:

“Enpresas Unidas” beste edozein gauza zen batasuna baino. Negozioa lau narru sendok manejat zen zuten, eta pilotariak panpina hut sak ginen haien eskuetan. Nire aitaren negozioari esker, kontratuak negoziat zeko orduan anaia Pacok eta biok indar apur bat gehiago genuen beste pilotari askok baino, jokatu gabe egon baikintezkeen tipo lot sagabe haien esanetara

makurtu barik”61.

Gauza da, 1949ko urte hartako apirilaren 1enean Ezkiagak honela idat zi zuela Voz de españa egunkarian:

“Hasta nosotros ha llegado el rumor. Se trata del manista mondra-gonés Arriaran II, hasta ahora en discordancia con las Empresas Unidas. Y digo hasta ahora porque, si es cierto lo que hemos oido, pronto volverá al redil...”.

Badirudi enpresako arduradunak Joxeren et xera agertu zirela, eta bi aldeek negoziatu egin zituztela arrasatearra kant xetara it zult zeko baldint zak. Eta hil hartan bertan –apirilaren 6an, ekin zion berriz ere partiduak jokat zeari Gasteizen. Dena den, debut haren harira anekdota t xiki bat eman zen, Ezkiagak berak azalt zen digunez, egun hartako kronikan:

“Arriarán II, el buen zaguero de Mondragón, ha llegado a un acuerdo y ha firmado su contrato con las Empresas Unidas. Por cierto, que reapa-

61. Euskonews&Media (2005-5-20/27) Zuriñe Vélez de Mendizabalek egindako elkarrizketa.


rece hoy en Vitoria. Con Mendieta, rivalizará contra Zurdo de Mondragón y Leyaristi. Cuatro magníficos y jóvenes valores. ¿Supondrá su primer éxito contra su paisano? Es de destacar que para mañana está anunciado en Vergara y Eibar a la misma hora. Lógico es suponer que Arriarán solo jue-gue en un frontón de los dos. ¿En cuál?... Un detalle, la verdad es que no es nada aleccionador, máxime partiendo de unas Empresas que se denominan Unidas...”.

Hasierako partidu hartan 22-19 irabazi zuen Joxek Gasteizko frontoian. Eta aipa daiteke, Joxeren aurretik Felix anaiak jokatu zuela eta baita garaile atera ere. Baina partiduan Joxek min hartu zuen eskuan eta biharamuneko bi partiduetako bat ere ez zuen jokatu ahal izan.

Urte hartako zenbait partidutan Bolinaga-Arriaran II aritu ziren eta oso emait za onak lortu zituzten. “Forman un dueto magnífico... Están eufóricos de juego...” eta horren gisako loreak irakur zitezkeen egunkarietan.

Herriko San Juan jaietan Gurea frontoi berriztatuan goi mailako partiduak programatu zituzten, eta, uneko beste pilotari profesional handiekin, arria-randarrak –Félix, Joxe eta Pako– Zurdo de Mondragón, Bolinaga, Chiquito de Mondragón eta Mondragonés aritu ziren. Gauza bera esan daiteke Santo Tomas jaietako programazioaz –“En Mondragón tenemos doble sesión... en el frontón que ha sido reformado y acicalado”62 Aipatu Mondragonés hori ez zen Juan Bautista Azkarate t xapeldun ohia, bere seme Tadeo baizik. Eta Chiquito de Mondragón izenarekin, berriz, Victorio Castelok jokat zen zuen. Santos Azkoagak ere partidu bat zuk jokatu zituen urte hartan profesional mailan.

Eta aurreko baieztapenean adierazten den moduan, 1949ko abenduan Gurea frontoiak bere ateak ireki zituen. Hain justu, abenduaren 11an izan zen inaugurazioa, goizeko 11’30etan. “Frontón Cinema Gurea”-k etapa berri bati eki-ten zion, Juventud Deportivaren eskutik. Goiz hartan, Arrasate barrutiko I Pilota Txapelketa jokatu zen, amateurrent zat. Eta lehen partiduan, Aret xabaletako Garcia-Elortondo Eskoriat zako Landa-Zubizarretaren kontra aritu ziren. Eta bigarrenean, Aret xabaletako Urkia-San Miguel Arrasateko Uriarte-Sagastaren kontra. “Habrá quinielas” zioen eguneko egitarauak.

Baina benetan bit xia dena, eskuko egitarauan zetorren idazkiñoa dugu:

“¡¡ENTENDAMONOS!! Los directivos de Juventud Deportiva consiguie-ron oportunamente que Mondragón se organizara como distrito autónomo. Así mismo, la preocupación e interés de Juventud Deprtiva por proporcionar a la juventud mondragonesa esparcimientos apropiados, ha logrado remo-zar el frontón Gurea, equipándolo con todos los servicios y transformándolo

62. LVE (1949-12-22).


en sala de cine, que funcionará sin eliminar la práctica del deporte, una vez la Junta de Espectáculos haya girado la visita de inspección y haya conce-dido la autorización.

Suponemos que todos estaremos de acuerdo que hablar de lo que se ignora es una necedad impropia de hombres. Y murmurar y criticar siste-máticamente no es lo mismo que construir y hacer labor positiva. Juventud Deportiva sabe lo que hace y a donde va. Su historial de actividades en pro del deporte y para bien de la juventud mondragonesa es suficiente garantía para no desconfiar de ella o poner en tela de juicio su rectitud”.

Urte hartako ot sailean ekin zioten Juventud Deportivakoek Gurea berriz-tat zeari, “recogiendo varias sugerencias y, al mismo tiempo, queriendo corres-ponder a un compromiso moral contraído en la adquisición del Gurea” eta pilotarako ezik zine emateko ere egokitu zen. Atondo zabala, berokunt za sis-tema eta aldagela modernoak prestat zeaz gain, 750 ikuslerent zako zine ins-talazioak egin ziren, kant xan 500 aulki mugikor jar zitezkeelarik. Gainerako jarlekuak tribuna eta palkoetakoak ziren. Obra guztien kostua 250.000 peze-tatan aurrikusi zen, 10 urtetan amortizat zeko. Pilota partiduetako emait za ekonomikoa urteko 10.000 pezetatan jart zen zen eta amortizazioko kuotaren gainerakoa zineak emandako etekinetatik aterat zea espero zen. Finant zazioa, hasteko, mailegu pribatuetatik lort zea itxaro zuten eta Juventud Deportivakoek %4 agint zen zuten kapitalaren interes moduan. Diru bilketa kanpainarako, ot sailaren 2ko datarekin argitaratutako orrian irakur zitekeen:

“Confiamos que, tratándose de una colocación de dinero muy segura y hasta lucrativa, y siendo por otra parte tan apremiante la necesidad de una sala de cine de las características de esta en Mondragón, donde no hay más que una sala y ella insuficiente, no faltarán quienes aporten alguna cantidad”.

Urrezko aroa izan zen hura Arrasateko pilotarent zat. Goi-goi mailako pilotariak ziren eta kritika espezializatuak horrela aitort zen zuen. Begira zer zioen Ezkiaga kritikoak:

¿Quién es el mejor pelotari dentro de los primeros cuadros? Yo me quedo con Dionisio Onaindia... Luego, a la misma altura, tengo a Acarregui y Bolinaga... En un plano algo más bajo me encuentro con Atano VII, Zurdo de Mondragón...

Entre los zagueros hay un “as” indiscutible: Gallastegui, actual cam-peón de España. Y tras el eibarrés pongo a Arriarán II, quien en plena juven-

tud sigue sin desmayos su carrera a velocidad de vértigo...”63.

63. LVE (1949-10-04).


Ez ziren horiek 1949an pilotaren ofizioan ari ziren arrasatear guztiak. Bazen beste bat, urte hartan Mexikon ari zena, eskuko espezialitatean ez bai-

zik zestan jokat zen zuena: Daniel Guridi Arregi. Ordurako 43 urte zituen baina, it xura denez, osasunean ziharduen, orduko kronikek diotenari jarraiki. Eskuz, palaz, erremontez eta zestaz jokatu zuen gaztetatik, espainiar t xapeldun izan zelarik 1927an, palaz, beste espezialitateetan finalista izanik. Profesionalki, zesta aukeratu zuen eta Bart zelona, Madril, Kairo, Txina, Caracas, Kolonbia, Mexiko edota Kubako fron-toietan aritu zen. Gure urte hartan Mexiko Frontoian zihar-duen, eta kronikek diotenez

“... se le quiere y se le respeta por su honestidad, su afición y su primaveral aire de colegial ansioso de victorias... Es un hombre sobrio, un celoso mantenedor de todos los rigorismos que una afición como la suya exige. En una palabra, es un espejo en el que deberán

mirarse muchos pelotaris...”64.

UCEA-ri buruzko aipamen bat egin dut gorago eta aitortu behar da Unión Cerrajera urte luzez arduratu egin zela arrasatear askoren egoera fisikoaz... mult zo horren generoa bakarra izan bazen ere. Futbola ez ezik, Zaldispeko instalakunt zetan tenis, saski baloi eta, batez ere, igeriketa praktikat zen ziren, azken horretako pribilegiatuak gizonezkook bakarrik izan baginen ere. Garaiko moralaren gauzak!

Gu munduratu gintuzten urte hartan, Unión Cerrajeraren igerilekuak bere lehen urtebetet zea egin zuen eta zegokion moduan ospatu zen: kirol t xape-lketak antolatuz. Horrela, ekainaren 19an herri mailako norgehiagoketa jokatu zen, UCEA-k eta San Luis Gonzaga Kongregazioak antolatuta65. Hamazort zi urtetik gorakoen artean Juan Herrero, Jose Errasti eta Jose Luis Uribarren gai-lendu ziren. Gaztet xoen artean, berriz, Gonzalez, Agirreurreta eta Urrutia izan ziren irabazleak. Egun hartako Arrasateko kronikan irakur daiteke, besteak beste:

“Por la calidad de los participantes y por su número, vemos con satis-facción que los organizadores pueden llevar a la práctica su idea de formar un apañadito conjunto de natación. No son las marcas como para descu-brirse, ya que se pudo observar en los participantes falta de preparación física y, sobre todo, la de un preparador técnico. A pesar de sus defectos, tenemos en Herrero un capitán para equipo, en Urrutia una gran promesa por el ner-

64. “Daniel Guridi, el más jóven y viejo de lols pelotaris” (Jose Alonso. La Voz de España, apirilaren 14an “Carta de Méjico”).

65. Emakumeek ez zuten igerilekura sart zerik; beraz, Mariaren Alabak ez ziren deituak izan antolaketarako.


vio que demostró en la carrera de 100 metros de su categoría, que le hizo ser el héroe de la jornada, y con el resto estamos convencidos que se puede preparar un equipo que puede llegar a ser el primero de Guipúzcoa, con una adecuada preparación técnica y con la magnífica piscina que se dispone.

A continuación de las pruebas, se cele-braron graciosísimas cucañas, llevándose los premios en un alarde de valor Jesús Herrasti y

el joven Valdés”66.

Sanjuanak gainean zeuden, eta UCEA nazio-arte mailako t xapelketa bat erat zera animatu zen. Horrela ekainaren 26an, Donostiako Fortuna eta Amaikak Bat, Gasteizko Judizmendi eta Baionako Aviron Bayonnais klubak agertu ziren Unión Cerrajeraren igerilekura. Egun hartan irakur dezakegu probint zia mailako kirol orrietan: “La lucha será durísima, ya que a la indudable clase francesa los nuestros opondrán su desmedido entusiasmo, animados por la afición “cerrajera”67.

Gipuzkoako Igeriketa Txapelketak –tranpolin jauzia barne– burutu ziren urriaren 9an, eta arrasatear UCEA ere, denen gainetik gailendu ziren Fortuna eta Amaikak Bat taldeen kontra aritu zen, haur mailan. J. Urrutia eta L. Herrero eta, batez ere, Juan Mari Mendiarat z izan ziren arrasatear pabilioia hiruga-rren tokian jarri zuten igerilariak. Mendiarat z t xapeldun gertatu zen tranpolin jauzian. Bere garaipenari esker, UCEA taldeak 29 puntu lortu zituen, eta sailka-pen orokorrean goian aipatutako beste bien at zean geratu ziren arrasatearrak.

Txapelketa hori dela eta, donostiar prent sak titular bit xiak eskaini zituen egun haietan, beti bezala beren perspektibatik:

“... Esperamos ver zambullirse a los nadadores mondragoneses y, aun-que en plan modesto, no deben amilanarse por el renombre de los consagra-dos, ya que también a estos acompañarán gran cantidad de modestos llenos de ilusión, que esperan en su día ser figuras. Mañana, la piscina del UCEA –¡oh, ilusoria piscina donostiarra!– vivirá un día de gloria y Mondragón

entrará en la natación por la puerta grande...”68.

66. DV (49-06-22).

67. DV (49-06-26).

68. DV (1949-10-01).


Baina ez zen t xapelketa egun hartan posible izan, gaueko euri jasak tren sarean arazoak sortu zituen eta. Donostiar titularrekin jarrait zen dugu: “Inconvenientes de no tener la piscina en casa”69 Garbi dago orduan ere –agian are ikuspegi mot zagoarekin gaurkoarekin alderatuta– gipuzkoarren et xeak Donostia izan behar zuela.

Arrasaten ez zen kirol praktika oso hedatua izaten garai hartan. Hala ere, noizean behin norgehiagoketak antolat zen ziren, normalean kanpoko kirola-riak azalt zen zirelarik. Txirrindularit za, atletismoa eta boxeoa dira horietako bat zuk, beti ere arrasatearrek –gehien bat– ikusle moduan jarraitu zituztenak.

Munduratu gintuzten urteko azken kirol albistea70, bestela ezin zitekeen bezala, pilotak ematen zuen, hurrengo egunerako –1950eko lehena– partiduak iragart zen zirelarik. Horregatik dakigu Bergarako frontoian Bolinaga Zurdo de Mondragonen kontra programatu zela. Baina jokatu zutenean Urteberri zelako... 1950ean jaiotakoen arteko norbaitek argitu beharko digu emaitza.

Kultura

Ez dakit urteko albisterik garrant zit suena izango ote zen, baina ezin uka epe luzeraz iraunkortasunarengatik gehien nabarmendu dena izan zenik. Julian Sagasta arrasatearra Erromako Santa Maria la Mayor-eko organo jot zaile izen-dat zeari dagokion albisteaz ari naiz. Honela ematen zuen albistea egunkariak:

“El R.P. Julián Sagasta, hijo de Mondragón, que estudió en Oñate y se ordenó en los Canónigos Regulares, ha sido nombrado organista de Santa María la Mayor de Roma. Así mismo, y con vistas al Año Santo, forma parte de la Comisión organística y será organista internacional junto a Dupré y Günier, poseedor este último del órgano de Bach en Leipzig. Una de las medi-das de esta Comisión ha sido la de instalar grandes órganos en la mayoría de las iglesias romanas, y acaso otra de las más acertadas sea esta de nombrar organista de Santa María la Mayor –la iglesia de la devoción y aportación de los reyes de España– al P. Sagasta, que –en ausencia del maestro Germani ejecuta en San Pedro del Vaticano. Y probablemente tendrá en breve el título

de organista honorario de la primera basílica del mundo”71 .

Urte hartan bertan Julián Sagastak kont zertu bat eskaini ahal izan zuen Arrasateko parrokian, irailaren 27ko arrat saldean, asteartez, bere jaioterrian zen-

69. DV (1949-10-04).

70. Bolinaga-Irureta III/Zurdo de Mondragon-Lazkano. Bigarren partiduan, Unamuno-Mon-dragonés/Korta-Ubilla III.

71. “La Voz de España”. Urtarrilaren 26an.


bait egun eman ondoren, Erromarako bidea hartu aurretik. Kronikak dioenez, “fue entusiásticamente felicitado por la numerosa concurrencia que acudió al templo”72 Ez dioena da, lerro hauek idazten ari denaren jaiot za ospat zearren eman ote zuen kont zertua, eliz nagusian lehen notak ent zun baino ordu gut xi lehenago munduratu baininduen nire amak... Aramaion.

Berrogei urtez aritu zen Julián Sagasta Santa María la Mayor-eko organo jot zaile titular gisa, 1989an jubilatu arte. Arrasatearra 2005eko urtarrilaren azken egunean zendu zen.

Musika kultuarekin zer ikusirik izan zuen beste albiste bat ere eman zen urte hartan Arrasaten73. Hain zuzen, Unión Cerrajeraren ekimenari esker, Madrileko Ganbara Orkestrak jo zuen, ekainaren 5ean, igandea. Ataulfo Argenta musika zuzendariaren aginduetara, taldeak egundoko kont zertua eskaini zuen, lantegiaren tailerrak eszenatoki bihurtutako espazioan. “Concierto que la Unión Cerrajera ofrece a su personal” zioen eskuko egitarauak. Kont zertua arrat sal-deko 4’15etan hasi zen.

Albina Madinabeitia bibolin jole arrasatearraren bitartekot zak egin zuen posible ekint za hura, eta bere herrikideek zuzen-zuzenean frogatu ahal izan zuten Albinaren artea, espainiar musika espektroan goren-goreneko izarra iza-tera eraman zuena. Kont zertua, Unión Cerrajerako langileen ohoretan eratu zen eta egitarauak Beethoven, Mozart, Gretry, Schubert eta Jimenezen obrak bildu zituen.

Eskuko programan irakur zitekeen:

“Hemos de subrayar la importancia y alto significado para Mondragón de esta actuación de una orquesta de tan elevado rango, y tal gentileza del Maestro Argenta y de los profesores de su agrupación merece la gratitud de nuestro pueblo.

La gran artista mondragonesa Albina Madinabeitia forma parte de este excepcional conjunto de consumados profesores, y esta circunstancia unida a que interpretará como solista una de las obras del programa, aumenta el interés de este concierto memorable”.

Albina Madinabeitiak Beethovenen “Romanza en fa” interpretatu zuen bakarlari gisa. Kont zertura herriko eta probint ziako agintariak joan ziren eta baita Orkestrako lehendakaria zen Bolarqueko Markesa ere.

72. “LVE” Irailaren 29an.

73. Aurreko urtean ere programatu zen Orkestra berdinaren kont zertua, 1948-01-06an, Ideal Zineman, eta Unión Cerrajeraren ekimenaz. Ordukoan Ataulfo Argentarekin batera Narciso Yepes gitarra jolea zegoen egitarauan.


Arrasateko Musika Bandak iharduera handia izan zuen urte guztian zehar. Eliz prozesioak, San Juanak, ez ohiko agerraldiak (falangista gazteak eta Franco bera), igandeetako kont zertuak, Santamasak, emanaldi bereziak... Horietako bat, abenduaren 18an, goizeko 11’30etan izan zen, Donostiako Victoria Eugenia Ant zokian. Irakur dezagun, hiriburuko kritikak eskainitakoa:

“La Banda Municipal de Mondragón, buen conjunto instrumental, nos ofreció en la primera parte del programa, una demostración de sus exce-lentes cualidades, reflejo de la labor inteligente y eficaz de su director don Justo Munárriz, que con maestría digna del mayor elogio desarrolló su parte, fielmente secundado por toda la banda. Ante los insistentes aplausos del

público, fuera del programa interpretó ‘La Boda de Luis Alfonso’”74.

Gure urte hartan ere, ant zokiz ant zoki ari zen beste arrasatear bat, nahiz eta jaiot zez –1898an– aret xabaltarra genuen: Cristobal Altube “Txindurri”. Bi urterekin Arrasatera aldatu zen bizit zera eta Unión Cerrajeran aritu zen lanean. Arrasateko Parrokia Abesbat zako kidea zen, tenore gisa, eta dant zaria herriko taldean. Soldadut zan zegoela Alfonso XIII erregearen aurrean abestu zuen eta handik aurrera musikaren bidetik eratu zuen bere bizit za.

Milan, Erroma, Washington, Mexiko eta munduko hainbat ant zeztokitan eskaini zuen bere artea “Txindurri”-k, 1951ean Madrilen hil arte, garaian ber-tako Musika eta Deklamazioko Nazio Kont serbategiko irakasle zelarik, kantu liriko dramatiko espezialitatean.

Gure urte hartan emanaldi bat zuk eskaini zituen espainiar eta nazioarteko eszenategietan. Kronika batean honela irakur zitekeen:

“En el teatro Principal de Valencia, se dió una representación de la magnífica ópera “El Trovador”, en la que intervinieron, entre otros, el tenor guipuzcoano Cristóbal Altube, de quien dice “Jornada” que estuvo “felicí-simo en esos agudos “únicos”, emitidos con pródiga y fácil seguridad, bellí-simos de timbre. En otro festival lírico que participó Altube, dedicado a los enfermos del Hospital Provincial, el resultado fue también brillantísimo para nuestro paisano, del que dice “Levante”: “El entusiasmo de todos los enfermos y asistentes al acto se desbordó cuando el tenor Altube, con sus portentosas

facultades de gran maestro, cantó una romanza de “Tosca””75.

San Juan eta Santo Tomas jaietan zenbait bert solari aritu ziren urte hartan, ekaineko jaietako eskuko-egitarauan Santiago Bastida alkateak idazten zuen moduan “celebrémoslas todos con el gozo renovado de cada año, y acompa-


75. DV (1949-12-03).


sando el general regocijo a la tradición vernácula que nos legaron nuestros mayores”.

Besteak beste, Basarri eta Uztapidek abestu zuten, adibidez, urte hartako ekainaren 25ean, Gurea frontoian izan zen Dant za Txapelketaren at sedenal-dian. Basarrirena da ondoko bert soa, Arrasateri eskainita, eta jaietako egita-rauan publikatua, “Arrasate Zarrari” tituluarekin:

Zure aurrean, oh Arrasate,asten naiz t xapel eraztenoso zalla da gaur zenbat zeranbert sotan adierazten.

Or t ximini, ta emen lantegibesterik ez det ikustenzure neke ta izerdi lat zakzer ondorenak dituzten...ikusi zazu zure semeaknoraño jaso zaituzten.

Biargin zint zo ta egokiaklen da orain, beti zeratelanean sortu, lanean bizilanarent zat borondate.

Urtez urtera obrak eginezerria “industriz” betebeti geiagon egarriz zaudeta iñork eztaki noiz arte...Gipuzkoaren ondra zu zeraBiot zeko Arrasate!

Kirolari eskainitako aurreko sailean komentatu dugu abenduaren 11an ireki zela Gurea frontoi eta zine areto bezala. Erabakia ez bide zit zaien bat ere samurra Juventud Deportivakoei gertatu, herriko sent sibilitate desberdinak aset zea konplikatua bait zen, arrazoi ugari tarteko. Juventud Deportivakoek aldagai asko eduki behar izan zituzten kontuan erabakiak hart zeko. Irekiera ekitaldiko esku egitarauan jart zen zuena irakurri ahal izan dugu gorago, eta testut xo hark ongi laburbilt zen zuen herriko irizpide desberdinen artean jazotakoa.

“Puestos a construir hoy un frontón de la categoría que requiere nues-tra villa no se nos ocurriría hacerlo de las medidas y disposición de Gurea. E igualmente, queriendo establecer una sala de cine no la dejaríamos como se encuentra actualmente Gurea”.


zioen Juventud Deportivako Zine Sailak burutu idazki batek76. Eta segit zen zuen:

“Juventud Deportiva por Gurea como cine paga unos impuestos y unas contribuciones como otro cinema cualquiera y de su mantenimiento como frontón no obtiene ningún beneficio, y por otra parte implica unos gas-tos continuos, que no quedan compensados por los “baratos”, que apenas cubren las atenciones del personal de vigilancia. Con esto no queremos pre-juzgar que la solución del dilema frontón o cine ha de ser con el argumento económico como base”.

Dena den, arazoaren benetako muinera helt zeko, gu jaio ginen urtearen inguruko giro morala aztertu beharko genuke eta horrek idazki honen mugeta-tik kanpo eramango gintuzkeenez, alda dit zadan lerro hauetara, “Informe sobre el proyecto sonoro” gaiarekin Arrasaten berrogeietako hamarkadako idazkiaren zati bat zuk77. Sinatua ez dagoen arren, San Viatorreko fraideburuarena dela esango nuke78. Gaia zera zen: herrian zinearen eskaint za zabaldu behar zela zioen mugimendu bat sortu zen eta ordura arte San Jose ikastet xean eta trinke-teko zine emanaldietaz ari zen idazkiaren egilea:

“...La censura de las cintas es de nuestra responsabilidad y precisa-mente por ser nosotros los censores no podemos dejar pasar defectos leves que en otras partes y con otras personas no llamarían la atención y en nuestro caso sí.

... No han ponderado con la debida reflexión la carga que supone para el operador la censura de las cintas. En el salón del frontón cubierto no hay un sitio adecuado para guardar las películas con suficientes garantías. Habría que traerlas a casa, bajarlas para probarlas, subirlas después a casa y volverlas a bajar el domingo, para volverlas a subir, y desde casa devolver-las al punto de orígen por correo, por ff.cc, o por recadista.

...El censor necesita dos horas para pasar cada programa. Con fre-cuencia nos encontraremos con que los programas llegan el sábado y tendrá que probarlos de noche o el domingo por la mañana. Si es por la noche ¿cómo van a pretender que un Hermano vaya a esas horas fuera de casa? Puede hacerse una vez por un caso imprevisto y no habiendo otro remedio, pero como norma general, NO.

76. “Jose Maria Arizmendiarrieta Fondoa” Euskomedia Fundazioan.

77. “Jose Maria Arizmendiarrieta Fondoa” Euskomedia Fundazioan. Idazkiak ez du datarik, baina “D. Jose Maria”-ren aipamena egiten du; beraz, berrogeietakoa da, zalant zarik gabe.

78. Antonio Gainzarain izan zen buru, 1944-1948 urteetan; eta Saturnino López 1948-1953 tartean.


... El actual Provincial no quiere ni oir hablar de que un Hermano sea operador acudiendo niñas. Estima que no se trata de un peligro imaginario, no se trata de escrúpulos, sino de un peligro real. La experiencia del confe-sionario basta para no extenderme más. Sé que tienen suficientes motivos ustedes para saber que existe un peligro próximo y probable.

... No se puede pensar en acudir al General... No lo desautorizaría, cuando se ve que le mueven únicamente motivos de prudencia y celo por el bien de las almas. ¿Cómo va a ver más claro el que está lejos que el que estu-dia el problema sobre el terreno?

... El Colegio desea colaborar y coge la parte más penosa y que más sacrificio requiere. El Director y los Profesores, después de pasar toda la semana respirando los miasmas de la clase, tienen derecho a respirar aire puro y permitirse un paseo de dos o tres horas en la tarde del domingo. Renuncian a ese placer tan legítimo siempre que sea en beneficio de la edu-cación de los niños.

... Hay que llegar a establecer cine sonoro, en el Colegio, para niños exclusivamente.

... Hay que llegar a establecer un cine sonoro, donde se crea conve-niente, para niñas exclusivamente.

... En el Sanatorio de Santa Agueda desean poner cine sonoro...

... Hay que dar al cine sonoro el carácter que debe tener. Tiene que ser la Catequesis quien figure para todo...

1949ko apirilean: Arrasateko “Liga de Educación y Cultura” elkartea erre-gistratu zen ofizialki. Hil berean elkarteak lehen buletina argitaratu zuen eta bere orrietan informazio zabala eskaint zen zuen Ligaren helburuetaz. Bost ehun bazkide militantek osat zen zuten –hileroko kuota pezeta bat zen, hiru hilean behin kobrat zen zena!– eta horietaz gain babesleak –enpresak, gehien bat– koorporatiboak –udala eta sindikatoa– ikasleen gurasoak eta merituzkoak, azken horiek Kut xako zuzendaria, herriko erretorea eta alkatea zirelarik.

Patronatoaren Bat zordea ere izendatu zen eta lehendakaria Gregorio Et xeberria izendatu zuten, ELMA-ko burua, ondoko kideekin: Ignacio Chacón, Nicolás Uriarte, Jose Ramon Aranzabal, Juan Jose Gorosabel, Claudio Aranzabal, eta Udalaren ordezkaria. Kont siliario bezala, Jose Maria Arizmendiarrieta izen-datu zuen Gasteizeko Got zaitegiak.

Urte hartako urriaren 10ean Eskola Profesionala “Liga de Educación y Cultura”ren patronatoaren menpean jarri zen. Ikasturte hartan 98 ikasle matriku-


latu ziren, horietako 12k peritajea egiten zutela, lehen mailan. Eta jatorriari dagokionez, 66 arrasatearrak ziren79.

Eskolaren bideragarritasunerako plangint zan, eraikina bera non kokatu ere aztertu zen. Lehen lehenik, Ligak Ricardo Olarani eskatu zion Viteri Eskoletako eraikinari buruzko diktamena eta arkitekto arrasatearrak proiektu bat burutu zuen, Eskola bertan egiteko. Arazo bakarra proiektuaren kostu handia zen. Eta Ligakoek baztertu egin zuten ideia. Horrela, berriz ere jo zen lehendik ardura-dunen buruetan bueltaka zebilen Iturripeko aukerara. Baina horretan ari zirela, Cometal enpresa zenaren eraikin berria erosteko egokiera izan zuten eta eros-keta it xi zen, bi milioi pezetatan.

Ligak errezeluak sortu zituen sektore bat zuetan, batez ere Unión Cerrajerako agintarien artean eta alkatearen aldetik. Adierazgarria da, oso, urte hartako azaroaren 30ean udalkide bati Ligatik igorritako eskutit za. Kontu ematen zit zaion Gregorio Et xeberriak Santiago Bastida alkateari bidalitako eskutit zen gain, Liga eta Udalaren arteko harremana biderat zeko: “...Todavía es tiempo para una solución pacífica y creo que interesa muchísimo que dejando a un lado las cuestiones puramente personales...” esateraino helt zen da.

Badirudi, Udalaren aldetik arazoa zela Santiago Bastidak Ligako lehen-dakarit za berarent zat eskat zen zuela, herriko lehen agintaria zen eta. Eta Bastidari argudiat zen zit zaion hori ez zela, inondik ere, bere pert sonarekiko mespret xua, baizik eta beste toki bat zuetan ematen ziren adibideen jarraipena. Eta Bergarako kasua aipat zen zuten, non ant zerako elkartearen presidentea Camilo Basterret xea zen, hain zuzen Unión Cerrajerako zuzendari nagusia. Ligaren proposamenari Udalak, osoko bilkura baten erabakiaren ondoren, udal ordezkaria Jose Berezibar Sagasta izango zela erant zun zuen.

Garai hartan Unión Cerrajera eta Udalaren arteko harremana oso estua zen. Eta giro hartan, Ligarekiko zuhurt ziaren egiazko arrazoia non zegoen asmat zea zail samarra da. Benetan al ziren tikimiki pert sonalak? Ala sakonagoa zen zioa? Unión Cerrajerako zuzendariak, bere idazki burut su eta zabal batean, honela baieztat zen zuen 1949ko irailaren 2an:

“No he de negarles que para el hombre de empresa católico es motivo de preocupación la intervención del sacerdote en los problemas sociales. La palabra del sacerdote viene siempre avalada por el prestigio de su estado y, en consecuencia, la influencia de su actuación es muy grande en el sector obrero católico”.

79. “Liga de Educación y Cultura” Boletin 1. 1949ko urria.


Uneko gorabeheren artean kokatu beharko nukeela, uste dut, Ligako Lehendakariordea zen Ignacio Chaconen eskutit z bat, Arizmendiarrietari aza-roaren 23an bidalia. Chacon Unión Cerrajerako Lantegi Burua zen eta enpresa-ren ordezkari bezala ari zen Ligako zuzendarit zan. Gauza da egun hartako La Voz de Españak honelako albistea eman zuela:

“En Mondragón se encuentra la Escuela de Formación Profesional, similar a la Escuela de Armería de Eibar, que dispone de tres cursos, con cien alumnos, que se llevan a cabo con plena competencia. Las clases son estima-dísimas. Esta escuela está bajo el amparo de Unión Cerrajera”.

Horren harira Chaconek idazten zion Arizmendiarrietari, Unión Cerrajeraren menbreteko eskutit zean: “¿No cree Vd. que habría que mandar una nota al periódico pidiendo no nos hagan esta mala propaganda?” Nola ulertu behar da Chaconen galdera? Bi pert sonaiak sakon ezagutu zituztenek esan didatenez, Chacon eta Arizmendiarrieta oso lagun minak bihurtu ziren.

San Juan jaiak zirela eta Udalak argitaratutako eskuko egitarauan, “Baso Jaun” izenpet zen zuenak honela idazten zuen:

“Funcionan en la villa dos Escuelas de Aprendices. Una de ellas, den-tro del recinto de Unión Cerrajera, para los hijos de los obreros y empleados de sus factorías; y la otra, para la educación de los hijos de las restantes industrias de Mondragón y la comarca. El adocenamiento de las clases tra-bajadoras, la masa amorfa, campo propicio para las doctrinas disolventes, encuentra aquí su más rotunda negación y en estas Escuelas de Aprendices reciben esmerada formación profesional los oficiales de mañana”.

Urte hartako abenduaren 29an, ofizialia eta industria maisut zako elektrizi-tate eta mekanika espezialitateak ofizialdu egin zituen Hezkunt za Ministerioak Eskola Profesionalean.

Gizarte ekint zak

Urte hartako ot sailaren 24an arrasatear alaba bat espainiar egunkari askotako protagonista bilakatu zen, bere ezkont zarengatik. Maria Anunciada Gorosabeli buruz ari naiz, gerra denboran alkate izandako Jesús Gorosabel Mendiaren alabaz. “Mendiatarrak” ziren, herriko sendi boteret suetako batean jaioak. Gerra osteko Arrasaten modan jarri zen ondoko abesti hau: “dicen que casar, casar, yo también me casaría, si la desposada fuera, una hija de Mendia”.

Senargaia Cristobal Colón de Carvajal zen, Veraguako Duke eta Ameriketara espainiar inperioaren lehen expedizioetako buruaren ondorengoa. Cristobalen gaineko erreferent zia ugari ditugu oraindik ere Arrasaten, Gualberto Ergüin ile


moztailearen lagun handia izan bide zelarik, batez ere parrandetan. Cristóbal, almirante izatera irit si zena, ETAk hil zuen 1986an

Ezkont za Madrileko San Francisco el Grande elizan izan zen eta zere-monia erlijiosoa, Arrasaten 1946ra arte abade egondako Luis Dolarak burutu zuen, garai hartan Teruelgo katedralaren kanonigo magistrala zena. Espainiar aristokraziaren goi mailako ordezkariak bertaratu ziren zeremoniara, gaurko arrosa prent sari gozaraziko ziena. Han zeuden ministroak ere, besteak beste, Alberto Martín Artajo Kanpo Harremanetarakoa, Raimundo Fernández Cuesta Justiziakoa eta Regalado Almirantea It sas Arazoetarakoa. Zeremoniako aita-amabit xiak Bart zelonako Kondeak izan ziren, bertara agert zea Francok debe-katua zuen arren beren ordezkariak bidali zituztenak.

Arrasate berriz ere azaldu zen urte hartako abuztuan espainiar komu-nikabide guztietan. Arrazoia Franco jenerala gure herrira egindako bisita izan zen. Hil hartako 11an izan zen, arrat saldez, diktadorea Monterron jauregian kondeek eratutako askarira etorri zelarik. Arrat salde hartan, Francoren emaztea eta alabaz gain, Martin Artajo Kanpo Harremanetarako Ministroa eta beste goi agintari bat zuk zeuden, besteak beste, urte bat zuk geroago- espainiar Gobernu Buru zela ETA-k hilko zuen Carrero Blanco, garaian Lehendakarit zako idazka-riorde zena. Askarian Arrasateko Musika Bandak jo zuen.

Pedro Sologaistoak –Laso– dagoen tokitik barkatuko nauelakoan nago80, baldin eta Francoren ondoan aipat zen badut lerro hauetan. Nahiko buru-hauste bizi izan zituen Pedrok euskal abert zale izateagatik, eta gainerako guz-tiei bezala toki aproposagoa zegokion, zalant zarik gabe, diktadorearen ostean agertu beharrean. Baina 1949ko urte hartan “Chato” Sologaistoak une hunkiga-rri bat bizi izan zuen, arrasatear futbol zaletuek eta, oro har, herri osoak eskai-

80. 2009-03-06an hil zen.


nia. Ondoko lerroak kirolari eskainitakoen artean sar zitezkeen, baina iruditu zait gizarte ekint za gisa jarrita modu borobilago batez oment zen nuela, urtetan lagun izan nuen pert sona. Honela irakurt zen da, urte hartako ekainaren 26ko egunkarian, herriko jaietako hirugarren egunekoan, hain justu:

“En los escaparates de un establecimiento céntrico de la villa hemos admirado estos días un magnífico recuerdo que la afición local ofrece en el día de hoy al admirado y nunca bien ponderado Pedro Sologaistoa. Está en el ánimo de todos el brillante comportamiento de este gran deportista que en muchísimas jornadas (once largos años) ha deparado al futbol mondra-gonés ocasión de lograr nuevos laureles en una entrega total, y recalcamos esto para que se tenga bien en cuenta: totalmente desinteresada. Sí señores, no descubrimos un mundo nuevo al decir que Pedro Sologaistoa tiene bien merecido el homenaje que esta tarde la afición mondragonesa le tributará como la patente de un reconocimiento de sus muchos méritos. Ha sido el jugador que en las épocas fáciles como difíciles de su club, siempre se ha mostrado el mismo: noble, desinteresado y lleno de pundonor, dispuesto a dar siempre el todo con tal de sacar adelante al equipo que en bien de años ha capitaneado con toda honra por ser el mejor; no sólo el mejor por sus conocimientos deportivos sino por ser el modelo para los demás compañeros.

Por todo ello, esta tarde la afición cerrajera se concentrará en el lugar ya señalado en los programas que se han repartido en la localidad, para ofrecer a “Chato” Sologaistoa una tarde llena de cariño y simpatía que le

sirva de grato recuerdo en lo que le resta de vida”81.

Arrat salde hartan, Iturripe futbol zelaian, Athletic de Bilbao eta Real Sociedad taldeak aritu ziren Pedro Sologaistoari eskainitako omenezko par-tiduan. Pedroren et xean oraindik ere egun hartan jaso zuen diploma ikus daiteke.

Sanjuanak aipatu ditut eta esan behar dut, urtero bezala, Udalak jai egita-rau ofiziala publikatu zuela. Merkatal informazio gehiago dakar esku-foletoak ekitaldien berri emateari eskainitakoak baino. Oso interesgarria da, batez ere aukera eskaint zen duelako garai hartako herriko industria eta merkatarit zako sektoreak osat zen zituzten firmak ezagut zeko. Behint zat neurri handi batean.

Bit xia iruditu zait, iragarkien artean modu nabarmenez gailent zeko zen-bait adibideren jokaera. Bi kasu aipatuko ditut: lehena da Merceria Alicia – José María Resusta, 20 kalean, irakurlearengana iristeko dioena:

“Si quieres comprar encajes/con poquísimo dinero/En “Mercería Alicia”/le atenderán con esmero. Medias finas y bonitas/de gasa, seda y cristal/cintas, botones, pañuelos/ y hebillas de plexiglás. Prendas interiores

81. DV (49-06-26).


finas/lanas, cordones y flores/y aunque sólo a preguntar/le atienden con mil amores”.

Bigarren kasua, estilo guztiz desberdinekoa, eta benetan deigarria izatera enfokatua “Bar Toki Ona” –Resusta, 11– tabernak ipini zuena:

“Los peores licores. Los peores refrescos. Los peores aperitivos. El peor servicio. El peor trato. Las peores meriendas. Las peores habitaciones. Las peores camas. El peor cuarto de baño. La peor ducha. ¿Bar Toki Ona? Lo peor del mundo... y de Mondragón”.

Urte hartan ere “Caza y Pesca” elkartea sortu zen, arrasatear arrant zale eta ehiztariek bult zatuta. Luis Martínez de Ubago izan zen aukeratua lehen lehendakari, zuzendarit zan, besteak beste, Luis Ayala, Juan Arana, Francisco Madinabeitia eta Pako Et xebeste zeudelarik.


UDALET XEAN

Urte garrant zit su hartan –ez ahaztu gu jaio ginenik– Arrasateko Udalak iharduera interesgarria burutu zuen, ondoko lerroetan ikusiko dugun bezala. Badira erabaki historikoak, eta beste bat zuk... gaurko ikuspegitik aztertuta barregarrit zat jo genit zakeenak. Hala ere, denek adierazten dute argi eta garbi, uneko giro politiko eta soziala.

Udalet xeko langileak genituen: Prudencio Iraeta, Felix Landa, Jose Maria Ayani, Cruz Madinabeitia, Faustino Barrena, Felipe Arzamendi, Carmelo Madinabietia, Iñaki Iraeta, Juan José Salaberri, Miguel Mendieta, Bonifazio Zubialdea, José Manuel Arriola, Eugenio Barrutiabengoa, Calixto Unzueta, Benjamin Arze, Pio San Miguel eta Cristobal Lasaga.

Herriko t xistulariak, Higinio Iriarte, buru, Félix Jauregi, José Exposito eta Jaime Zubialdea. Azken honek pregoilari lanak ere betet zen zituen.

Zigarrolako maistra María Urbana Juldain zen, eta Santa Agedakoa Isabel Iturbe.

Herriko su hilt zaileak, bestalde, ez ziren udal enplegatu finkoak. Zort zi lagunek osat zen zuten ekipoa.

Udalak, zerbit zu bat zuen artean, “Vigilancia de Empresas Cinematográficas” izenekoa eratu zuen. Helburua, norbaitek pent sa lezakeen bezala, ez zen zent sura lana burut zea, baizik eta herriko zine aretoetan –urte hartan Ideal Cinema eta Gurea– negozioaren nondik norakoa zaint zea. Izan ere, estatuak hala ut zita udalak %30 eskura zezakeen “Impuestos de Usos y Consumos de Lujo” derit zanetik. Sarrerengatik ateratakoak, beraz, pisu espezifiko handia edukit zen zuen aurrekontuetan. Zaint za lanetarako, Ayani, Barrena eta Arzamendi izen-datu zituen Udalak.

Eta zein zen 1949ko udal aurrekontua? Udal bat zak, 1948ko abenduaren 15ean onartu zuen kopurua hurrengo urterako: 1.250.000 pezeta. Hirurogei urte geroagokoak ia 5.000 bider gehiago ditugu!! Gure urtekoan bezala, ora-ingoko aurrekoetan ere, pert sonalaren gastua hirugarrena da kopuruz, udal kontuetan. Proport ziozko diferent zia, ordea, handiagoa, izan ere 1949koarekin alderatuta, ia-ia 7.000 bider gehiago baita udal langileriaren kostua. Udalak, bestalde, debekatu egin zuen 1949an udal langileek ordu extrarik egitea, espre-seki baiment zen ez zen bitartean.

Aurrekontuetako partida desberdinetatik gehien t xokatu nauena, ez bere kopuruarengatik, “Medicamentos con destino a la Guardia Civil, Beneficiencia y Caballeros Mutilados” da. Dena den, ez da makala beste hau ere: “Frente de Juventudes” erakundeak eskubidea zuen aurrekontua osoaren %4 jasot zeko,


eta udal bat zak urte hartan ere zint zo-zint zo ordaindu zuen. Nolanahi ere, bazi-ren partida politak ere; bestela, ikusi ondoko hau: “Por siete pares de alpargatas para el asilado Leturia” Gure adinekook ongi ezagutu genuen Joakin “Llagun” Leturia!

Gure adineko denok gogorat zen dugu, Portaloian izan ziren komun publikoak. Eredugarriak, ene ustez, garaiarako. Zerbit zu publiko izan arren, erabilt zaileent zako arreta pribatizatuta zegoen, udal aurrekontuen kontura. Horrela, 1949ko zenbakiei dagokienez, honako partida hau ere agert zen da: “Para la encargada de evacuatorios subterráneos” Polita titulua, ezta?

Lehen ere esan dudan bezala, urte hasierako alkatea Isidoro Et xebarria Maidagan zen, eta berarekin batera zort zi zinegot zi edo kudeat zaile –ges-tor– hala esaten diete aktetan- ari ziren: Julio Agirrebeitia, Anizeto Aranzabal, Julio Otaduy, Gregorio Ezkurra, Santos Iriondo, Miguel Agirreurreta, Juan Jose Gorosabel eta Joakin Et xebarria.

Garaiko udal idazkaria Prudencio Iraeta eta iharduneko interbento-rea Felix Landa ziren. Albaiteria, Ildefonso Herrador. Lurralde Epailea, Jesus Salazar. Notario eta –bere karguarengatik– agintari militarra, Jose Maria Marco Garmendia. Musika Bandako zuzendaria Justo Munarriz zen.

Herriko mediku titularrak Angel Espinosa, Federico García eta Mariano Briones ziren.

Osoko bilkuretan, Udalbat zak bere lanari Errege Magoen eguneko bihara-munean ekin zion. Eta, besteak beste, Madrileko Nunt ziatura Apostolikoari tele-grama bat bidalt zea erabaki zen, Espainiako hiriburuko ospitale batean zegoen Ballester Gasteizko got zainaren osasunaz galdezka. Aurrekoaren intent sitate maila berdinean, zinegot ziek suhilt zaileen taldea kide berri batekin handit zea deliberatu zuten, Marcelino Berezibar hautatuz bete behar horretarako.

Udal diru sarrera moduan, onartu ziren aurreko hileko kontuak, eta horre-gatik dakigu Alondegiko diru bilketa 96.742’40 pezeta izan zela, eta herriko ganadu Hiltegian, berriz, 11.099’72. Et xeetarako uraren gaineko zergarengatik, azkenik, Udalak 6.592’95 kobratu zituen.

Ferialeko eremuan zegoen Txoko taberna kudeat zeko Paulina Imaz idia-zabaldarrak egindako baimen eskabideari Udalbat zak erant zun zion, lizent zia eman aurretik Idiazabalgo Udalak agiri bat bidali behar ziola Arrasatekoari haren ohitura sozial eta politiko onak bermatuz82.

82. 1949ko ot sailaren 3ko osoko bilkuran eman zit zaion lizent zia, agiria agertu ondoren.


Egun bat zuk geroago, urtarrilaren 14, Udalbat zak goitik inposatua zuten ekint za bati ekin zion Osoko Bilkurak: soldadut zara joan behar zuten kideen erroldat zeari. Eta 90 mutilen izenak agertu ziren, armak hart zeko gai izango zire-lakoan. Eta zort zi egunetan zehar zerrenda osoa ikusgai jarri zen, Udalet xeko arkupeetan, alegazioak egin ahal izateko. Urtarrilaren 30ean, 14 berri gehitu zit zaizkien –jaiot zez arrasatear ez zirenak, gehienak– eta 29 kendu ziren lehen zerrendatik, gehienak hilda zeudelako.

Urtarrilaren 20ko bileran Udalbat zak lizent zia eman zuen, Antonio Balerdik “Ekint za Katolikoen Gizonak” zerit zan taldearen izenean aurkeztutako plangint zaren arabera, “para la realización de obras de acondicionamiento del Fontón Trinquete para sesiones de cine”. “Gurea” zine aretoaren berriztapene-tako lanei, beraz, argi berdea ematen zit zaien. Obren arkitektua Damian Lizaur oñatiarra zen.

Egun berean, bestalde, eta udal kanposantuko arduradunak eginiko erreklamazioari erant zuna emanez, eta “después de detenido estudio” honako erabakia hartu zuen Udalbat zak: “Hirugarren mailako hileta elizkizunetako hildakoarengatik, 15 pezeta ordaint zea lurperat zaileari; bigarren mailakoen-gatik, 40 pezeta; eta lehen mailakoengatik, azkenik, 60 pezeta. Bagenekien eliz funt zioetan prezio desberdinak aplikat zen zirela hildakoari eskainitako ohoreen arabera; baina nik behint zat ez nuen ezagut zen ehorzketan ere dife-rent ziak zirenik. Lehen mailakoak pisut suagoak izateagatik, agian? Beste mun-dura lodiagoak joateagatik?

Ot sailaren 3an, eta Garagart zako auzo alkateak eginiko eskabideari jarrai-kiz, bertako eskolarako nazio bandera bat egitea onartu zen, eta ordura arte eskolako sarrerako errotulua aldat zea erabaki zuen, lehen “udal eskola” –escuela municipal– jart zen zen tokian, nazio eskola idat ziz –escuela nacional.

Francoren ezpatapean goza zitekeen giro askearen barruko udal hau-teskundeak izan ziren 1948ko azaro eta abenduan, eta horren deira Arrasaten ere burutu ziren bozketak. “Y no puedo pasar por alto en esta hora la celebra-ción de elecciones municipales en un ambiente de absoluta libertad ciuda-dana” zioen diktadoreak 1948 urte amaierako diskurt soan. Bada, hauteskunde horien emait za ofiziala egiteko, 1949ko ot sailaren 7an ez ohiko bilera bat izan zen Udalet xean, Udal berriaren konposaketa aldarrikat zeko. Behin behineko Udalbat za osatu zen, hautagaiek lortutako botoak kontuan izanda.

Herriko biztanleriaren kopuruak –8.834 pert sona, 1940ko zent suaren ara-bera– bederat zi zinegot zitarako ahalmena ematen zuen, eta Legeak ahalbi-det zen zituen hiru mult zotan banatu ziren zinegot ziak: lehenean –Sendiko Buruak deitutakoa– Jose Azkoaga (495 boto) Jose Berezibar (451 boto) eta Valentin Gonzalez (436 boto) atera ziren; bigarrenean –Ordezkarit za Sindikala izenekoa– Gregorio Ezkurra (15 boto) Vicente Gonzalez (9 boto) eta Antonio


Balerdi (9 boto); eta hirugarrenean –Elkarteak, deiturapean– Mariano Azkarate (6 boto) Jose Maria Ezkurra (6 boto) eta Eugenio Ugarte (6 boto)

Isidoro Et xebarria ihardunean zegoen alkateak hartu zien bederat ziei zina “de defender los intereses morales y materiales del Municipio, dentro del mayor servicio de España y de lealtad al Jefe del Estado” Zinegot zi guztiek azaldu zuten kargurako ezinbesteko “sin tacha legal” nolakotasuna. Eta bederat zietatik alka-teak bi aukeratu zituen alkate orde: Jose Azkoaga eta Eugenio Ugarte.

Mart xoaren lehenean, berriz, alkate berriaren izendapen ofiziala egin zen Udalet xean, ordurartekoa –Isidoro Et xebarria Maidagan– eta aurrerant zean arit zeko Gobernu Zibiletik inposatutakoa –Santiago Bastida Mondragón elkartu zirelarik, Prudencio Iraeta Lasa udal idazkariaren lekukotasunarekin.

Udal berriaren lehen bilera mart xoaren 2an izan zen, eta esku artean izan zuten aurreneko gaia, herriko kaparetasun (hidalgia) espedienteen gaineko Gipuzkoako Ahaldundiaren errekisitoriarako eskabidea izan zen. Diputazioak lurraldeko espediente guztiak batu nahi zituen, haiek kont sultat zeko zerbit zu hobea emango zuelakoan. Udalbat zak, ordea, “con verdadero sentimiento”, ez uztea erabaki zuen, kaparetasunaren lekukotasun idat ziari eustea herri bakoit zaren eskudunt za eta urguilua zela argudiatuz, “como demostraron los antepasados en el cuidado de su custodia” Indarrarekin bide zetorren udal kor-porazio berria, ant za!

Hurrengo erabakia ere “gogo berria”ren erakusgarria dugu: 20.000 pezeta eman zit zaion, Hermanos de San Juan de Dios eta Hermandad de Damas y Caballeros de San Sebastián erakundeek, Gipuzkoako haur pobre elbarrient zat Donostian eraiki nahi zuten Osasun Et xe Kirurgiko-Ortopedikorako eskabi-deari. Lau urtetan ordainduko zen diru kopurua.

Udalbat zak erabaki zuen, mart xoaren 13ko bilkuran, probint ziako dipu-tatuak hautatu ahal izateko konpromisarioa alkatea bera izatea. Gorteetako prokuradoreen hautaketan parte hartu ahal izateko ere, apirilaren 3ko bilkuran, alkatea izan zen aukeratua.

Mart xoaren 29ko bileran, Ogasun Bat zordeak –Bastida, Azkoaga eta Balerdi– salaketa egin zuen, ardoa eta zenbait produkturen kont sumoan iruzu-rra egiten ari zela argudiatuz, zerga gut xiago kobrat zen ari bait zen:

“Expone la existencia de dos tipos contributivos para el vino a domicilio y para el que se consume al por menor en los establecimientos de bebidas, lo que induce a suponer la existencia de fraude de bastante consideración, cuya suposición se confirma con el aumento de salida de vinos para alma-cén desde el 43% el año 1946, en que no existía dicho impuesto diferencial, al 63% en 1948. Y que, aparte de ello, otro medio de fraude existe en deter-


minados artículos que entran en la villa por medio de recadista y las que con pretexto de entrar de tránsito para Aramayona quedan en Mondragón”.

Hori dela eta, Udalbat zak erabaki zuen ahalmena ematea alkateari urte amaierara arte Zergen Zaint zaile bat izendat zeko.

Egun bereko bileran, Gobernazio Bat zordeak –Ugarte, Vicente Gonzalez, Berezibar– puntu bat zuk mahairatu zituen, kale garbit zaile eta gau zaint zaileen plantillen birmoldaketa, besteak beste, baina erabaki bakarra bandoei buruzkoa izan zen,

“Exigiendo del vecindario el cumplimiento de las órdenes, acordándose se anuncien tres días consecutivos, haciendo saber que una vez de ellos sufri-rán el castigo a que hubiere lugar”.

Garaiko hizkeraren estiloa da!

Sustapen Bat zordeak –Balerdi, Gregorio Ezkurra, Valentín Gonzalez– berriz, aurreratu zuen San Juan egunetako jai egitaraua, eta erabaki zen Athletic de Bilbao gonbidat zea –“como en años anteriores” Eta ekint zen artean

“Combates de boxeo; novena con sermones asistiendo el Ayuntamiento en Corporación; Bandas de Música de Oñate, Vergara y Municipal de Vitoria, o caso contrario alguna Banda Militar para el día de San Juan; actuación del Orfeón Donostiarra; partidos de pelota y fútbol; concurso de ganado; berso-

laris y juegos rurales; ciclo cross y socamuturra”

iragarri ziren.

Aurreko egun batean Udalbat zak Gipuzkoako Ahaldundiari ezet za eman ziola ikusi dugu, kaparetasunaren inguruko gaia zela eta. Bada, ant za denez, defent sarik onena erasoa delakoan konbent zituta, mart xoaren 29ko bilera horretan deliberatu zen Diputazioari eskat zea Arrasatera it zult zea Tolosako Lurralde Art xiboan zeuden Arrasateko udal dokumentuak. Ikusten denez, indart su zetorren korporazio berria.

Bada beste erabaki bat, bit xia gertat zen dena, denboraren perspektibatik aztertuta. Zaldibarko frontoiari dagokio eta akta irakurri nuenean irribarrea eto-rri zit zaidan, mende erdi bat inguru geroago –herrian jasan dugun azpiegitura bilakaera bortit zaren sukarrak jota– beste korporazio batek ant zeko erabaki bat hartu nahi izan zuela gogoratuz. Bastida alkateak informatu zuen

“Que varios vecinos, con motivo de aproximarse las fiestas de San Juan, habían interesado del mismo el arreglo del Frontón Municipal, pero que estudiado qué costo podía ello suponer resulta el mismo muy elevado a causa de encontrarse su pared izquierda en pésimas condiciones y seguramente


para no quedar bien definitivamente, lo cual unido a que una vez termina-das las obras de construcción de las Viviendas Protegidas en los Jardines de Sola, es probable sea menester llevar a efecto su derribo”.

Horregatik, beraz, ez zen urte hartan berriztapen lanik burutu eta, zorio-nez, ez zen frontoia bota.

Egun betea izan zen mart xoaren 29a, 1948ko gastu eta diru sarreren emait za onartu baitzen, Felix Landa Gomez behin behineko kontu-hart zaileak aurkeztutako t xostenean. Horrela, diru sarrerak 1.336.108’92 izan ziren eta gas-tuak 1.0889.095’36. Superabitaren ostean, tesorerian 662.171’55 pezeta zituela ekin zion Udalak 1949 urteari. Ez zen gut xi, alajaina!

Baina ez nahikoa, dirudienez, beste gai honetarako: Udalbat zak at zera egitea erabaki zuen, Garagart za auzoan garbitoki publiko bat egiteari zegokio-nez. Gertatu zen, urte hartako urtarrilaren 8an auzo hartan garbitokia jart zeko obretarako enkantea egin zela. Vicente Et xebarriak irabazi zuen adjudikazioa baina bi hilabete geroago Udalak adierazi behar izan zion Et xebarriari dirurik ez zegoela eta bertan behera geratu zen garbitokiaren gaineko ideia.

Eguneko ezustekoekin jarraikiz, bileraren gai zerrendako hurrengo pun-tuak gorengo arreta irabazi zuen. Eta aktan agert zen den bezala aldat zea merezi duelakoan nago, irakurle bakoit zak bere ondorioak atera dit zan. Bastida alka-teak hartu zuen hit za eta bat zarkideei mint zatu zit zaien, honela:

“En relación con el cese en su cargo de Alcalde Presidente de este Ayuntamiento de don Domingo Arzamendi, hace constar los siguien-tes extremos: Durante varios años este Sr. Arzamendi ha desempeñado la Presidencia de esta Alcaldía. Hombre bueno, hombre comprensible, sincero, austero; y muy honrado.

Sin ninguna retribución; quiero decir sin cobrar nada por su cargo, ha subido a este despacho día tras día a resolver muchas papeletas desagra-dables y poner todo su interés por la Patria, por el bien ciudadano y por su municipio. Tanto es así que a raíz de la guerra su firma era el supremo valor para salvar a cientos de mondragoneses, y me consta que así lo hacía. En varias ocasiones salió responsable de detenciones y las abortaba por la paz del pueblo y tranquilidad de muchas familias; tiene además en su haber y será orgullo el proyecto de las viviendas de la Obra Sindical, nada menos que 199 viviendas con un valor de 11.000.000 de pesetas, con dos amplias plazas y un solar para el pueblo.

El Dispensario Industrial, otra de las maravillas conseguidas a fuerza de su deseo y constancia. La rectificación de las cartillas, donde se vio extre-madamente comprometido por el ingreso mensual de las familias, según la tabla de clasificación que en este pueblo como industrial rebasaba toda familia humilde y de 3ª pasaba a 1ª y todos a 2ª, y él se daba cuenta de la


catástrofe del obrero y tuvo que ir a la Superioridad y oír cosas desagrada-bles, para furioso contestar que él sabía leer, comprender y acatar pero que era imposible que los obreros de Mondragón estuvieran clasificados como estaban.

Ha impuesto multas; ha metido gente a la cárcel, como bien le corres-pondía a su autoridad, por el bien de todos. Y el pago de todo esto, sin más aviso, fue un 2 de octubre su cese y el de todo el Ayuntamiento. Y esto es lo que yo quiero rectificar, como ha rectificado la Superioridad, diciendo que fue engañado y yo diciendo con todo mi Ayuntamiento que estamos muy agradecidos a su gran labor y que constamos en el acta unánimemente que

hacen falta Alcaldes como D. Domingo Arzamendi83”.

Garai hartako botere politiko eta elizarenen arteko muga non zegoen asmat zerik ez da gauza erreza, eta hori gure herrian ere, elizaren betebeharrak bekoki zabaleko Iñarra erretoreari zegozkion arren. Eta horren adierazgarria da, erretoreak udal onespena eskatu zuela, zertarako eta Ostegun Santuaren arrat saldeko Aginduaren Hit zaldia goizean eman ahal izateko. Udalbat zak onartu egin zuen eskabidea. Eta horren “eskuzabaltasuna” erakustearren edo, beste erabaki hau ere hartu zuen: “que cuando tengan lugar los actos religiosos de Semana Santa, se proceda al arreglo y blanqueo de los claustros del Santo Hospital”.

Goian aipatutako udal frontoiaren auzia pil-pilean zegoen Udalet xean eta maiat zaren 19an Obretako Bat zordeak –Valentin Gonzalez, Jose Maria Ezkurra, Vicente Gonzalez– adierazi zuen plangint za bideratua zeukala eta aurrera jot zeko baimena eskat zen zuen.

“Como el frontón municipal actual, con ocasión de la construcción de viviendas protegidas en los Jardines de Sola tiende a desaparecer, tienen en estudio la forma de llevar a cabo la construcción de uno nuevo.... detrás de las casas de la calle Arrabal, que dan hacia el Ferial con extensión de dos mil y pico metros cuadrados, en donde además de emplazar el frontón podría habilitarse un hermoso Parque de recreo...”.

Udalbat zak t xosten oso bat eskatu zion Bat zordeari, aurrekontuarekin.

Ikusi dugu lehenago soldadut zarako tramiteak burutu zirela Udalet xean, eta horrekin jarraituz, ekainaren 4an, agertu behar arren deialdira aurkeztu ez zirenen gaineko erabakia hartu zuen Udalbat zak, eta Modesto Arregi Aranzabal eta Ignacio Guridi Uriarte iheslarit zat eman zituen.

83. Domingo Arzamendi 1921-23 eta 1938-1948 aldietan izan zen alkate.


Ekainaren 28an, berriz, urari irit si zit zaion t xanda, eta eskasia kro-nikoari nolabaiteko arintasuna ekart zearren, Manuel Santos Saralegi Bidetako Injineruak prestatutako t xostena aztertu zen. Ura Aret xabaletako Urkulu erre-katik, eta konkretuki Urbalt za iturburutik ekart zea proposat zen zen t xostenean, hogei litro segundoko emariarekin. Udalbat zak aho batez onartu zuen propo-samena eta ahalmena eman zion alkateari, Espainiako Iparraldeko Zerbit zu Hidraulikoetatik baimena lort zeko, lurren nahitaezko desjabet zeari ekiteko. Obretako gastuen kopurua 1.845. 546’76 pezeta ziren.

Antituberkuloso Zerbit zua Ospitalean jarri zenean, bertatik eskola zaharra desagertu zen eta haren ordez Udalbat zak deliberatu zuen, ekainaren 28ko osoko bilkuran, beste bat eraikit zea Uribarri auzoan, maistrarent zako et xebi-zit zarekin batera. Obren arkitekto Damian Lizaur izendatu zen.

Erabaki “t xikien artean” honako hauexek hartu zituen Udalbat zak San Juan jaien ondoko lehen bilkura hartan: Musakola auzoko biztanleei galdet zea telefono lokutorio bat nahi ote zuten; postari baten beharra ant zemanda, Komunikazioetako Zuzendarit za Nagusitik kargu horretarako norbaiten izenda-pena eskat zea; Arrasateko garapen industriala ikusita, Telefono Zerbit zua ez egokit zat hartuta84, Diputazioari –“o a quien corresponda”– kabina gehiago jart zea eskat zea, “quizás en algún bajo del Grupo San Juan”; kanposantuko planoa prestat zea, erabilt zaileen ordurarteko zalant za eta gorabeherak saihes-teko; herri osoko planoa ere egitea, etorkizuneko zabalguneak kontuan izanda, et xe-eraikunt zan gehiegikeriarik gerta ez zedin; Diputazioari eskat zea nekaza-rit za eta abelt zaint zako eskola ibilkorrak sort zea, ferietako egunetan hit zaldiak emateko; herriko zerbit zu elektrikoa Iberduerori pasatuz gero, Unión Cerrajerari eskat zea, behint zat kaleetako argietarako hornidura eskaint zen jarrait zeko.

Izendapen bat eman zen bilkura hartan, Udalt zainen Inspektore Burua, hain zuzen, eta Udalbat zak ordurarte Lehen Udalt zain izandako Miguel Mendieta Barrena hautatu zuen kargurako, aho batez, automatikoki

“Aplicando dicha corrida de escala a los restantes Guardias municipales, que pasan a ocupar los puestos inmediatos superiores, quedando en conse-cuencia vacante la plaza de Guardia diurno número cuatro”.

Gorago azaldu dut Franco jenerala Arrasaten egon zela, abuztuaren 11an. Eta hil hartan bertan, 22an, ez ohiko bilera burutu zuen Udalbat zak, kide guztiak bertaratu zirelarik, gai zerrendan zegoen puntu bakarra aztert zeko:

84. San Juan jaietako eskuko egitarauan irakur daitekeenez, eskasiari aurre egiteko, baziren establezimenduak, euren ohiko lanerako telefono bakar bat erabilt zen zutenak. Adibide garbia da, “Agirre-Uriarte” sendiarena, 694 zenbakiko telefonoa bait zuten, “Mercería Alicia”, “Bar Toki Ona” eta “Hermanas Uriarte, El palacio de las medias”, lehen biak Resusta kalean eta hirugarrena Franco kalean (Erdiko Kale).


Estatuburu Txit Gorena Arrasateko Ohorezko Alkate izendat zea. Historikoa delako, bat zar hartako akta bere osotasunean aldatu nahi dut hona. Irakurt zen da:

“Seguidamente el Sr. Presidente expuso que, conforme se hacía constar en la orden de convocatoria cursada, el objeto único de la presente sesión es el de proceder a la adopción del acuerdo de nombramiento de ALCALDE HONORARIO DE ESTA VILLA A S.E. el Jefe del Estado, Invicto Caudillo de la España Nacional DON FRANCISCO FRANCO BAHAMONDE, como testimo-nio de la leal e inquebrantable adhesión a la persona que en momentos en que parecía que todos los enemigos de nuestra Religión y de nuestra Patria se habían desencadenado para sumirnos en el caos y en la desesperación, con la negación de todo lo bueno y santo y exaltación de todo lo material y bajo, con verdadera fe que hace grandes a los hombres y con patriotismo difícil de igualar, salvó a nuestra querida Patria en cruenta pero Gloriosa Cruzada de Liberación, y como expresión de profundo reconocimiento al que con mano firme y segura viene conduciendo la nave del Estado con la mira en Dios, rey de Reyes, de quien tan solamente puede proceder la salvación de la humanidad en los calamitosos momentos por los que la misma atraviesa, como consecuencia de falta de verdadera fe en Él.

Igualmente hizo constar que el pueblo de Mondragón, a fuer de agra-decido no puede olvidar que por mediación de la Obra Sindical del Hogar y Arquitectura, una vez de la tramitación pertinente se están construyendo ciento noventa y siete viviendas protegidas, problema de vital importancia para esta localidad, que si bien no resuelve en su totalidad el mismo, da un paso trascendental. Por todo ello y por el honor que supone que el Caudillo ostente el cargo honorífico de Alcalde de esta villa, propone se tome dicho acuerdo por parecer conforme.

La Corporación Municipal puesta en pie con verdadero entusiasmo y fervor a S.E el Jefe del Estado, acuerda por parecer unánime nombrarle ALCALDE HONORARIO DE ESTA VILLA y hacerle entrega del presente nombramiento”

Niri, diktadore hilt zailea Ohorezko Alkate izendat zeak adieraz dezakeen astakeriaz gain –zinegot ziren bat egun hartako bileran gogoz kontra zuti-tuko zelakoan nago– oso garbi gerat zen ez zaidana zera da: Solako et xeak, Francoren bitartekot zaz eraiki al ziren? Orduan, Franco “Caudillo de España por la Gracia de Dios” zenez gero... et xe horiek Jainkoak berak ukituta al daude? Oker nengoen, beraz; izan ere, Santi “Xagu” Bastida alkate frankista-ren abuztuaren 22ko hit zak irakurri arte, uste nuen Solako et xeen gauzaketa Domingo Arzamendi alkate ohiaren ekimena izan zela, “Xagu”-k berak urte hartako mart xoaren 29ko osoko bilkuran emandako diskurt sotik ondoriozta-tuta. “Xagukeriak”, ant za denez!


Urteko lehen osoko bilkuran Udalbat zak telegrama bat bidali zuen, Erromako Madrilgo Nunt zioari, orduan gaixorik zegoen Ballester Gasteizko Got zainaren egoeraz kezkatuta. Artean euskal eliz barrutia bakarra zen, hiru probint ziei zegokienez. Urte hartan, Erromak –Madrilek behartuta– eliz barruti bakarra hirutan zatit zen da, eta gainera arkidiozesis desberdinetara egokit zen dira hiruak. Frankismoak gogor jokatu zuen eliz-kontu horrekin eta, Diputazioak hala eskatuta, lurraldeko udal guztiek bat egin behar izan zuten erabakiarekin.

Arrasateko Udalbat zak, 1949ko azken osoko bilkuran, onartu zuen alka-tea Donostiara joatea arrasatearron izenean

“Al Solemne Te Deum que para agradecer al Altísimo el establecimiento de la Diócesis Episcopal de San Sebastián se celebrará en la Iglesia de Santa María de dicha capital el día 31 a las 12 y media... y hacer un llamamiento al vecindario para que ese mismo día engalane los balcones y ventanas de sus casas con colgaduras...”.

Modu horretan amaitu zuen Arrasateko Udalbat zak 1949ko bere iharduera.

Gure adineko beste lagun bat zuk

Mundu osoan gu bezala 1949an jaiotako beste lagun bat zuk dira ondo-koak: Richard Gere, Meryl Streep, Bruce Springsteen, Mark Knopfler, Sigourney Weaver, Arsene Wenger, Benjnamin Netanyahu, George Foreman, Whoppi Goldberg, Lionel Richie, Pedro Almodóvar, Jessica Lange, Patrick Suskind, Tom Wait s, Billy Joel, Joaquin Sabina, Manuel Orantes...

“Et xekoen” artean, zerrenda ere ez da bat ere t xant xetakoa: Joxe Martin Apalategi antropologoa, Mari Asun Landa, Toti Martinez de Lezea eta Joxe Agustin Arrieta idazleak, Pedro Barea aktorea, Jose Miguel Beñaran “Argala” eta-kidea, Txema Auzmendi kazetaria, Jose Luis Korta arraunlaria, Martin Zabaleta mendigoizalea, Rosa Miren Pagola irakaslea, Xabier Alkorta Gipuzkoa Kut xako zuzendari ohia...

Zerrenda osat zen joan daiteke, bakoit zak ezagut zen dituen izenekin.


Titularrak egunkarietan urtean zehar

Urtarrila85

1 “Producir es la consigna de nuestra hora” (Franco) Larunbata

2 “Orden de alto el fuego en Palestina e Indonesia (pero no se respeta)”

Igandea

4 “Egipto acepta la orden de alto el fuego de la ONU” Asteartea

5 “Notas conminatorias de los occidentales a la URSS” Asteazkena

6 “Los judíos se han retirado de Egipto. Inglaterra acusa a Israel” Osteguna

7 “Monseñor Ballester, Obispo de Vitoria85, gravemente enfermo” Ostirala

8 Fotografías de la vida privada del Caudillo en la prensa de Londres Larunbata

9 Los matrimonios interraciales prohibidos en Estados Unidos Igandea

11 Resurge el nacionalismo alemán Asteartea

12 El Cardenal Wyzinski nuevo primado de Polonia Asteazkena

13 Continúa sus tareas el Consejo de la Sección Femenina Osteguna

14 Estragos de la televisión: Hollywood amenaza derrumbarse Ostirala

15 Judíos y árabes se dan seguridad de no agresión Larunbata

16 Se constituye el Patronato guipuzcoano de la vivienda Igandea

18 El politburó comunista de EEUU en el banquillo de los acusados Asteartea

19 Albert Einstein reestablecido y en su casa de EEUU tras su operación

Asteazkenean

20 El nuevo Hospital donostiarra será muy moderno Osteguna

21 Truman jura el cargo de presidente de EEUU Ostirala

22 Se niega a España una ayuda económica que se prodiga a otros (la justicia exigirá algún día que se reparen los daños que nos fueron inferidos)

Larunbata

23 Pekín se rinde a los comunistas. Son duras las condiciones que pone Mao Tse Tung

Igandea

25 En Rusia la gente vive bajo el terror Asteartea

26 El obispo de la diócesis en estado de máxima gravedad Asteazkena

27 España camina hacia su resurgir económico, su bienestar y su seguridad

Osteguna

28 Ya no habrá más catarros: se ha conseguido aislar el virus Ostirala

29 Pasa a las Cortes el presupuesto de los territorios de Guinea Larunbata

85. Garai hartan, eliz barruti bakarra zen artean Araba, Bizkaia eta Gipuzkoarako.


30 Franco preside la clausura del Pleno de Investigaciones Científicas: España vuelve a la vanguardia de la investigación

Igandea

Ot saila

1 Los comunistas entran en Pekín. Asteartea

2 Gran sentimiento en la diócesis por la muerte del Dr. Ballester Asteazkena

3 Ya no hay billetes en Madrid para el estreno de “Mirent xu” Osteguna

4 Comienza en Budapest el proceso contra el cardenal Mindszenty Ostirala

5 Inglaterra dispuesta a conservar Hong Kong Larunbata

6 Depuración del ejército checo. Se ha descubierto un complot en Polonia

Igandea

8 El domingo se constituyeron los Ayuntamientos en toda España Asteartea

9 El Cardenal Mindszenty condenado a cadena perpetua Asteazkena

10 Se hunde en el mar un avión de la línea Madrid Copenhague Osteguna

11 Las concesiones a Rusia en Yalta remuerden la conciencia a los yanquis

Ostirala

12 Corrido como una mona quedóse Albornoz en Roma Larunbata

13 Excomunión de los que juzgaron al Cardenal Mindszenty Igandea

15 28 muertos en catástrofe ferroviaria por sabotaje línea Madrid-Barcelona

Asteartea

16 España admitida en varios organismos consultivos de la ONU Asteazkena

17 Detenidos seis barcos españoles que pescaban en aguas de Biarrit z

Osteguna

18 Está concluido y a punto de firmarse el tratado de paz entre Israel y Egipto

Ostirala

19 Según los rusos, Goethe era comunista militante Larunbata

20 La carta del Papa al clero húngaro llega a su destino Igandea

22 Comienza la vista de la causa contra los del consorcio harino-panadero

Asteartea

23 En el ensanche de Amara se construirá un trinquete Asteazkena

24 La Pasionaria dirige la acción terrorista contra nuestra Patria Osteguna

25 Firma del armisticio entre árabes y judíos Ostirala

26 Se aumenta el subsidio de paro por escasez de fluido eléctrico Larunbata

27 Churchill dice que la ONU es un gallinero Igandea


Mart xoa

1 Los curanderos de Africa desafían a los médicos ingleses Asteartea

2 La situación de los católicos alemanes es desesperada Asteazkena

3 XV aniversario de la fusión de la F.E y JONS en Valladolid Osteguna

4 Condecoraran a los camaradas vilmente asesinados en Barcelona Ostirala

5 “Nuestro régimen sirve siempre al bien de España (Fernández Cuesta)

Larunbata

6 Gromyko nombrado viceministro de asuntos exteriores de Rusia Igandea

8 Reunión para estudiar la constitución de la Unión Europea Asteartea

9 Alcalá Zamora murió en el seno de la religión católica Asteazkena

10 Caseros, pescadores y artesanos elegirán procuradores en Cortes Osteguna

11 La huelga de enterradores es un choque más entre la Iglesia y el comunismo

Ostirala

12 35 niños austriacos acogidos en Guipúzcoa Larunbata

13 Es una hipocresía no tener embajador inglés en Madrid Igandea

15 El Plan Marshall se prorroga quince meses Asteartea

16 El mundo está hambriento Asteazkena

17 Perón jura la nueva Constitución argentina Osteguna

18 Hoy se hará público el Pacto Atlántico Ostirala

19 En Francia hay 36.000 reclusos Larunbata

20 Ha aumentado el fervor religioso a causa de la guerra Igandea

22 Ayer fueron elegidos los nuevos diputados provinciales Asteartea

23 Posibilidad de yacimientos de petróleo en la península Asteazkena

24 El Superior General de los Marianistas en Aranzazu Osteguna

25 Telegramas entre el Jefe del Estado y el General Perón Ostirala

26 El rey de Grecia pide un nuevo esfuerzo a su pueblo Larunbata

27 Formaciones de aviones de EE.UU llegan a Alemania Igandea

29 Reunión de diez países occidentales para crear el Consejo de Europa

Asteartea

30 Sin España el Pacto del Atlántico no será más que una débil alambrada

Asteazkena

31 Posibilidades de la industria vascongada para la exportación Osteguna


Apirila8687

1 “No desertaré jamás de mi puesto de honor, de mando y de com-bate” (Franco)

Ostirala

2 Contrabando de billetes de 5 pesetas, falsifi cados Larunbata

3 Las reliquias de San José de Calasanz en Tolosa Igandea

5 Ayer se fi rmó en Washington el Pacto del Atlántico Asteartea

6 Anchoa ayer: empezó a venderse a 8 pesetas y terminó a 48 Asteazkena

7 Despliegue de tropas norteamericanas en Alemania Osteguna

8 Ola migratoria hacia Israel Ostirala

9 ¿De dónde salía tanta cocaína? Dos trafi cantes detenidos en Biarritz

Larunbata

10 Franco y Oliveira Salazar han hablado en la hora precisa Igandea

12 Inglaterra mantiene sus derechos sobre las Malvinas Asteartea

13 Maurice Chevalier llegará hoy a San Sebastián Asteazkena

1486 Los centros existencialistas de Paris son cuevas inmorales Osteguna

16 Una encíclica de Su Santidad sobre Jerusalén Larunbata

17 Nada podemos temer de la ONU los españoles: el mal ya nos lo hizo en su día

Igandea

19 ¡Aupa La Real!87 Asteartea

20 Gestión rusa para poner fi n al bloqueo de Berlín: los occidentales ponen condiciones

Asteazkena

21 Los comunistas chinos hunden un barco inglés Osteguna

22 Catástrofe marítimo en Lequeitio: un barco y cinco hombres perdidos

Ostirala

23 100 millones para evitar el paro en las comarcas afectadas por la sequía

Larunbata

24 Acuerdo comercial y de pagos hispano-belga-luxemburgués Igandea

26 Inglaterra no se opondrá en la ONU a ninguna gestión a favor de España

Asteartea

27 300.000 soldados defenderán Shangai Asteazkena

28 El Magisterio español reitera su adhesión al Jefe del Estado Osteguna

29 Irlandeses y españoles somos viejos amigos Ostirala

30 Proceso contra personalidades alemanas en Nuremberg Larunbata

86. Ostegun Santua.

87. Lehen mailara igo zen bi egun lehenago.


Maiat za

1 Franco preside una reunión de científicos Igandea

3 El príncipe Juan Carlos en Burgos Asteartea

4 El Banco de Importación y Exportación norteamericano concierta un préstamo con la banca española

Asteazkena

5 Los jugadores del Torino perecen en un accidente de aviación Osteguna

6 Continúa en la ONU el debate sobre España Ostirala

7 Derrota de los comunistas chinos al oeste de Shangai Larunbata

8 ONU: Libertad de acción para las relaciones diplomáticas con España

Igandea

10 Nace la República Federal Alemana Asteartea

11 La guerra de casinos en Biarrit z en pleno apogeo Asteazkena

12 Bonn elegida capital de Alemania Occidental Osteguna

13 Por sorpresa se suspendió la sesión plenaria de la ONU Ostirala

14 Quedaron constituidas las Cortes españolas Larunbata

15 Chang-Kai-Chek da por terminada la resistencia: Mao podrá formar gobierno

Igandea

17 ONU: ha sido rechazada la propuesta sobre España. ¡Estadistas, no mercachifles!

Asteartea

18 Rusia ansía matar de hambre a España, invocando su amor al pueblo

Asteazkena

19 Nuestra razón está por encima de lo que intente una Asamblea sin autoridad sobre nosotros

Osteguna

20 Telegramas de toda España, identificándose con el Caudillo Ostirala

21 España devuelve golpe por golpe Larunbata

22 Los peregrinos vascos ante la Virgen del Pilar: homenaje a la patrona de España

Igandea

24 Inundaciones en Texas Asteartea

25 41.000 kilos de plata entran por Irún: procedían del Banco de España en París

Asteazkena

26 Hoy se hará la proclamación en el Vaticano del Año Santo Osteguna

27 La India en peligro: Rusia dirige hacia allí sus baterías

28 Acuerdo de navegación aérea hispano-italiano Larunbata

29 Pio X va a ser beatificado. Próxima canonización de María Goretti Igandea

31 Los bilbaínos supieron perder la Copa ante el Madrid deportivamente

Asteartea


Ekaina

1 El Plan Marshall es una sangría para Norteamérica Asteazkena

2 Los participantes en Concurso de Coros y Danzas desfilan por Madrid

Osteguna

3 Los ingleses están nerviosos ante el Derby que se corre mañana Ostirala

4 “El TALGO hará en Agosto el recorrido Madrid-Irún Larunbata

5 Se espera una amnistía política en Francia Igandea

7 España renueva su fe en los valores de la dignidad humana Asteartea

8 La anormalidad hidroeléctrica actual no tiene precedentes Asteazkena

9 Millares de alemanes mueren en campos de concentración Osteguna

10 Muchos países establecerán relaciones con España Ostirala

11 Se van a acuñar duros de níquel Larunbata

12 Democracia yanqui: el Ku Klux Klan en acción Igandea

14 Atentado contra Hiro Hito Asteartea

15 Se acusa de perjura a la señora Roosvelt: llamó a su padre “borracho disoluto”

Asteazkena

16 Los franceses temen a Zarra, Gainza y Basora Osteguna

17 En toda España se conmemoró la festividad del Corpus Ostirala

18 Gestiones de España para la libertad de los Santos Lugares Larunbata

19 El cerebro electrónico es ya una realidad Igandea

21 Expedición para colonizar Groenlandia Asteartea

22 Concierto del Orfeón Donostiarra en la embajada de España en Paris

Asteazkena

23 Rusia y sus aliados rompen con Yugoeslavia Osteguna

24 Homenaje en Azcoitia a Julio de Urquijo: hijo adoptivo de Guipuzcoa

Ostirala

25 Libertad de precios para los artículos manufacturados de algodón Larunbata

26 El gobierno checo se incauta de conventos y monasterios católicos

Igandea

28 Réplica de los hombres de Derecho de España a la política de la ONU

Asteartea

29 Etapa para el fin de la discriminación de blancos y negros en Estados Unidos

Asteazkena

30 Escasea el hielo en Madrid y lo venden de estraperlo Osteguna


Uztaila

1 Las existencias de trigo están garantizadas con la cosecha y las importaciones de Argentina

Ostirala

2 Se establecerán comunicaciones telefónicas con Filipinas Larunbata

3 Desde primeros de Agosto habrá 50.000 fumadores más Igandea

5 El año pasado se matricularon 5.572 mujeres en las universidades, de 42.000 nuevos ingresos

Asteartea

6 Tito en peligro. El Kremlin prepara un complot para derribarlo Asteazkena

7 Un manto a la Virgen de Aranzazu, ofrecido por el Frente de Juventudes

Osteguna

8 Empeora la situación hidroeléctrica nacional Ostirala

9 Las córneas de un ajusticiado para devolver la vista a un ciego Larunbata

10 La etapa donostiarra de la Vuelta a Francia tuvo un éxito rotundo Igandea

12 Estado de excepción en Inglaterra para hacer frente a las huelgas Asteartea

13 Indalecio Prieto sigue pidiendo el cerco del hambre para España Asteazkena

14 Las Cortes aprueban los Institutos de Enseñanza Media Profesional Osteguna

15 Todo católico que se adhiera al comunismo queda excomulgado Ostirala

16 Circular del Gobernador Civil sobre inmoralidad en las playas

17 Mañana se conmemorará la fecha del 18 de Julio Igandea

19 XIII Aniversario del Alzamiento Nacional: en toda España se inau-guraron obras públicas y entregaron viviendas

Asteartea

20 Presiones anglo-francesas han impedido las relaciones entre España y Norteamérica

Asteazkena

21 Cien mil toneladas de trigo ha vendido Argentina a España Osteguna

22 Norteamérica ratifica el Pacto del Atlántico Ostirala

23 Los embajadores inglés y yanqui piden entrevista con Stalin Larunbata

24 380.000 millones de marcos costó la guerra a Hitler Igandea

26 Homenaje a un brigadier que encontró a más de 800 maridos desaparecidos

Asteartea

27 Se descubre otra espía comunista, funcionaria de la ONU, en Norteamérica,

Asteazkena

28 El consumo de gasolina crece alarmantemente Osteguna

29 Hoy llega el Jefe del Estado a San Sebastián, a la una de la tarde Ostirala

30 “Si en Octubre llueve nuestra situación será magnífica “ (Ministro de Industria)

Larunbata

31 La esposa y la hija del Caudillo visitaron la Basílica de Loyola Igandea


Abuztua

2 Muchas conversiones al catolicismo en Japón Asteartea

3 Se hace público el programa para el Año Santo 1950 Asteazkena

4 El decreto de excomunión leído en las parroquias de Italia Osteguna

5 Como en Levante se asan los turistas, vienen a riadas a Guipúzcoa Ostirala

6 La inclusión de España en el Plan Marshall no es aceptada por razo-nes de procedimiento

Larunbata

7 Leopoldo de Bélgica aceptará el referendum Igandea

9 Los falangistas siguen siendo fieles a una constante verdad: Dios y la Patria

Asteartea

10 Llega a Lisboa el Jefe de una tribu negra Asteazkena

11 Sesión inaugural del Consejo de Europa Osteguna

12 Franco en M ondragón Ostirala

13 El Frente de Juventudes ofrenda un manto a Nuestra Señora de Aránzazu

Larunbata

14 Una filial del Instituto del Hierro y el Acero en Guipúzcoa Igandea

16 A la tradicional Salve asistió S.E. El Jefe del Estado, con los minis-tros de Justicia y AAEE

Asteartea

17 Decreto del Santo Oficio sobre el matrimonio de los comunistas Asteazkena

18 Franco: el primer amigo del País Osteguna

19 “España no tiene odios y ofrece su colaboración a Portugal” (Franco)

Ostirala

20 Ha muerto de repente León Salvador Larunbata

21 Estados Unidos: cohete dirigido por radio desde tierra Igandea

23 Hallazgo de los restos de San Pedro en Roma Asteartea

24 “Quiero estrechar en un abrazo a los hijos de Guipúzcoa” (Franco) Asteazkena

25 El Jefe del Estado da por terminada su estancia en San Sebastián Osteguna

26 Sólo el 165 de su capacidad embalsan los pantanos españoles Ostirala

27 Adenauer, posible Primer Ministro de la República Occidental alemana

Larunbata

28 Se aconseja el reajuste de algunas monedas europeas con el dólar Igandea

30 Plan general de reconstrucción de ferrocarriles españoles Asteartea

31 No se ha confirmado el hallazgo de los restos de San Pedro Asteazkena


Iraila

1 Los occidentales quieren evitar la guerra en los Balcanes Osteguna

2 4.000 millones de dólares a Europa, pero no a España Ostirala

3 No aparece el Arca de Noé Larunbata

4 Ayer llegó al Ferrol la escuadra norteamericana. Asistieron a una corrida de toros presidida por Franco.

Igandea

6 Tres pesqueros guipuzcoanos naufragan por el temporal Asteartea

7 Conversaciones católicas internacionales en San Sebastián Asteazkena

8 Crisis y déficit, palabras que se repiten sin cesar Osteguna

9 Ayer falleció el compositor Ricardo Strauss Ostirala

10 El rey de Jordania llora de emoción al llegar a Madrid Larunbata

11 Se admite la enseñanza libre en las universidades Igandea

13 Hoy XIII Aniversario de la liberación de San Sebastián Asteartea

14 Incendios en Las Landas: 84 muertos Asteazkena

15 La fuerte tormenta del Atlántico impide las comunicaciones Europa-América

Osteguna

16 Puede considerarse liquidada la insurrección en Bolivia Ostirala

17 Guipúzcoa es la provincia que consume más energía eléctrica Larunbata

18 Se ha robustecido la amistad hispano-árabe Igandea

20 Casi todos los países de Europa van a ajustar sus monedas Asteartea

21 El filipino Rómulo nombrado presidente de la ONU Asteazkena

22 Establecimiento de la República Popular China Osteguna

23 Serenidad en los sectores de la economía española Ostirala

24 Rusia tiene ya bombas atómicas Larunbata

25 Un gigantesco bloque de granito al Valle de los Caídos Igandea

27 Hay que ultimar rápidamente el programa de ayudas en armas a Europa

Asteartea

28 Nuevos yacimientos de uranio en España Asteazkena

29 Lluvias en casi toda España; inundaciones en el Sur y en Levante Osteguna

30 Franco visitará Portugal Ostirala


Urria

1 Franco cumple su palabra Larunbata

2 Inundaciones en varios pueblos de la provincia Igandea

4 Rusia reconoce a la China roja Asteartea

5 Se prepara el referéndum belga que decidirá la situación del rey Asteazkena

6 Dimite el Gobierno francés Osteguna

7 El Ministro de Haití presenta sus credenciales al Caudillo Ostirala

8 Habrá guerra si no se elimina a Tito Larunbata

9 La televisión en colores ha comenzado a funcionar. En Londres un aparato blanco y negro cuesta 1.200 pesetas

Igandea

11 Un gran órgano que los vascos ofrecen a la Virgen del Pilar Asteartea

12 Hispano-América es una unidad indisoluble: religión, raza y lengua son nuestros nexos

Asteazkena

13 Guipúzcoa a la cabeza del progreso siderúrgico Osteguna

14 Se decide que Libia sea estado independiente Ostirala

15 Normas para incrementar la producción triguera en España Larunbata

16 Xavier Cugat, rey español en Norteamérica Igandea

18 Llegada del Pandit Nehru a Norteamérica Asteartea

19 El TALGO toma las curvas a 160 kilómetros por hora Asteazkena

20 Los turistas franceses a España recibirán por 14 francos una peseta

Osteguna

21 Hoy embarca en Vigo para Portugal el Jefe del Estado Ostirala

22 Franco embarcó a las 10 de la noche en el “Cervantes” Larunbata

23 “Mi corazón se desborda de gratitud y afecto” (Franco a la multitud en Lisboa)

Igandea

25 Franco investido “Honoris Causa” en la Universidad de Coimbra Asteartea

26 El Senado belga comienza el debate sobre el plebiscito acerca de si rey o no

Asteazkena

27 Franco visita el santuario de la Virgen de Fátima Osteguna

28 En nombre de toda España, Madrid dio la bienvenida a Franco Ostirala

29 Se estrella un avión en el pico de las Azores y mueren todos; viajaba el boxeador francés Marcel Cerdan

Larunbata

30 Gran Bretaña va a retirar sus tropas destacadas en Grecia Igandea


Azaroa

1 Cada día se estudia más el castellano en Inglaterra Asteartea

2 Medidas para evitar la entrada subrepticia en España Asteazkena

3 Indonesia, estado independiente Osteguna

4 La cortisona ¿nueva droga eficaz? Ostirala

5 Suministro de algodón de EE.UU a España Larunbata

6 El ejército USA está preparado para derrotar a cualquiera Igandea

8 Un corazón artificial: se están haciendo pruebas sorprendentes Asteartea

9 Gran Bretaña, Italia y Francia montan un sistema defensivo del Mediterraáneo

Asteazkena

10 El Caudillo se muestra escéptico sobre la bomba atómica rusa: podría tratarse de un bluff

Osteguna

11 Venezuela construirá una escuela en la aldea de Bolivar (Vizcaya) Ostirala

12 El Gobierno español se ocupa del Oriente Medio y de los Santos Lugares

Larunbata

13 Tito dice que la URSS está perdiendo la cabeza Igandea

15 600 sectas y sociedades secretas en Paris; todas están compuestas de atrabiliarios semi-locos

Asteartea

16 Tráfico de pastores vascos para los Estados Unidos Asteazkena

17 Por ahora el régimen de Pekín no será reconocido por Estados Unidos

Osteguna

18 Crece la agitación obrera en Italia Ostirala

19 El gobierno acuerda crear 30.000 escuelas en cinco años Larunbata

20 Llegó el tren TALGO: las locomotoras quedarán en Bilbao y los vagones en Pasajes

Igandea

22 Basarri campeón del mundo de versolaris. Regresó a España con el trofeo ganado en Urrugne

Asteartea

23 Concluye la conferencia entre los comisarios aliados y Adenauer Asteazkena

24 “Nuestro país no expresó en ningún momento el menor deseo de pertenecer a la ONU” (Franco)

Osteguna

25 Incendio en la basílica del Santo Sepulcro en Jerusalén Ostirala

26 Libertad de comercio y precios del plátano Larunbata

27 Se impondrán sanciones severas a los especuladores de pisos Igandea

29 Hace cinco años que la Kominform intenta sembrar la agitación en España

Asteartea

30 No habrá rearme de Alemania Asteazkena


Abendua

1 Pronto habrá café de nuevo con relativa abundancia Osteguna

2 Fracasa la huelga general en Italia Ostirala

3 Javier, un santo y un símbolo Larunbata

4 Cumpleaños de Franco: 56 años Igandea

6 Alemania reanuda las relaciones diplomáticas con España Asteartea

7 Una cadena de radar protegerá a EEUU Asteazkena

8 Ofrenda de Franco al Papa: Un artístico martillo para la apertura de la puerta santa

Osteguna

9 Un profesor barcelonés deduce por cálculo que el gordo de Navidad será para el 20.899

Ostirala

10 Indulto total y parcial con motivo del Año Santo Larunbata

11 Rusia se hace cargo de los ejércitos búlgaro, rumano y húngaro. Igandea

13 La paz no puede nacer si no es de una conciencia cristiana Asteartea

14 Catástrofe marítima en el sur por el temporal: 15 embarcaciones hundidas y 80 muertos

Asteazkena

15 Primeras pruebas del TALGO: bendecido en Pasajes, hizo el trayecto Irún-San sebastián

Osteguna

16 Franco, alcalde honorario de Eibar Ostirala

17 Mao-Tse-Tung llega a Moscu. Sukarno presidente de Indonesia. Larunbata

18 ¿Una mujer presidente de EE.UU? La senadora Chase Smith no tiene inconveniente

Igandea

20 Se crean las diócesis de San Sebastián y Bilbao Asteartea

21 La producción mundial de alimentos superará a la demanda actual

Asteazkena

23 Premio gordo de Navidad: 55.666 Ostirala

24 Hoy comienza el Año Santo Larunbata

25 Con el martillo de plata ofrendado por Franco el cardenal Verde abre Santa María la Mayor

Igandea

27 Un fakir pasará encerrado en su urna 24 días, sin tomar alimentos y dormirá sobre vidrio

Asteartea

28 La gasolina valdrá a 4’25 pesetas el litro y para la agricultura a 3 pesetas.

Asteazkena

29 92.000 muertos por accidente de automóvil en 1949 en EE.UU Osteguna

30 9 millones de chinos al borde de perecer por hambre Ostirala

31 Independencia de Vietnam Larunbata

Documents

1949 urtea. ARRASATE ETA MUNDUAhedatuz.euskomedia.org/5443/1/1949001076.pdf · 2016. 11. 28. · kometak proiektatutako it zalak eraginik izango al zuen? Auskalo! Egia bakarra da,