54 canciones traducidas al mixteco

Embed Size (px)

Citation preview

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    1/95

    CINCUENTA Y CUATROCANCIONES

    TRADUCIDAS

    AL MIXTECO

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    2/95

    CINCUENTA Y CUATRO

    CANCIONESTRADUCIDASAL MIXTECO

    Artemio Cruz Domínguez

    INSTITUTO POLITÉCNICO NACIONAL

    – M É X I C O –

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    3/95

    PRIMERA EDICIÓN: 2002

    D.R. © 2002, INSTITUTO POLITÉCNICO NACIONALTres guerras 27, 06040, México, D.F.

    ISBN: xxxx

    Impreso en México / Printed in Mexico

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    4/95

    1. AMAR Y VIVIR 27(Kunii yo te itiakui)

    2. BÉSAME MUCHO 28(Chituyu inga te inga)

    3. CANCIÓN DEL ALMA 29(Yaa anima)

    4. CANCIÓN MIXTECA 31(Yaa dabi)

    5. CÁNTARO FIEL 32(Yoo nsi’aká)

    6. CUATRO VIDAS 34(Nuni kakui kumi xichi)

    7. CHACHA LINDA 35(Ku chacha biko)

    8. DIOS NUNCA MUERE 36(Dios ma bada kuiya)

    9. DOS ALMAS 38(Ui anima)

    10. EL FEO 39(Te feu)

    11. EL MIÓN 40(Te ichindia)

    12. EL PENÚLTIMO BESO 41(Chitui mi yu’u)13. ELLA 43

    (Miiñá)14. EMBRUJO 44

    (Kue’e tadi)15. ESPEJITO 45

    (Yutata ti)

    16. LA JUANITA 46(Ku Juanita)

    Í ndice

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    5/95

    17. LA LLORONA 48(Ku yorona)

    18. LA MARTINIANA 51

    (Ku Martiniana)19. LA MISMA NOCHE 52(Dibini ñuu)

    20. LA PETRONA 54(Ku Petrona)

    21. LA SANDUNGA (Versión antigua) 55(Ku Sandunga)

    22. LA SANDUNGA (Versión moderna) 57

    (Ku Sandunga)23. LAS TRES COSAS 59(Nsi unia ikumu)

    24. LA ÚLTIMA COPA 61(Nde ña yo’oni ko’i)

    25. LA VIDA ES UN MOMENTO 63(Too uuni ya’ana ñu ibi)

    26. ME DESPIDO DE TI 64(Nakindei xu)

    27. MI JUCHITÁN 65(Juchitaan xi)

    28. MI LINDA OAXACA 67(Oaxaka biko xí)

    29. MI VIDA 69(Ña mani)

    30. MUJER 70(Ku Lía)

    31. NAELA 71(Ku Naila)

    32. POBRE DE MÍ 72(Nda’bí yu)

    33. POR LA CRUZ 73(Sa'a miya)

    34. PRESENTIMIENTO 74(Ini ni xini inia)

    35. QUE CHULA ES PUEBLA 75(Na bikokua ia Tensio’o)

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    6/95

    36. QUE TE VAYA BIEN 77(Ni chindee ya yo)

    37. RECUERDOS DE TI 79

    (Nsinuu ini yo)38. SALINA CRUZ 80(Ñuu Salina Kruus)

    39. SENTENCIA 81(Nsinuu inu yuu)

    40. SHUNCA 82(Ku xunka)

    41. SIN TI 84

    (Nu kou)42. SOLAMENTE UNA VEZ 85(In mindaa xichi)

    43. SURIANITA 86(Ku Surianita)

    44. TE AMARÉ TODA LA VIDA 87(Kuni yo dukan ni kua’an)

    45. TEHUANITA 88(Ku teguanita)

    46. TEHUANTEPEC 89(Teguantepeek)

    47. TEMOR 91(Yu yu’ii)

    48. TODA UNA VIDA 92(Dukan ni kua’an)

    49. TRES PALABRAS 93(Nsi unia)

    50. TÚ ERES MI DESTINO 94(Miu nduu sitnuu xi)

    51. TÚ ME ACOSTUMBRASTE 96(Yo dakaun ini)

    52. UN MOMENTO 97(Iyu’u ini animo)

    53. UNA COPA MÁS 98(Ko’ona ingaña)

    54. VIVES EN MÍ 99(Itiaku ini anime)

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    7/95

    La Mixteca continúa luchando. Goza de óptima salud. Y pro-sigue su caminar hacia el futuro.Se encuentra fresca su presencia histórica.Hoy como ayer, el mixteco es dueño de singular inte-

    ligencia, clarividencia y tenacidad. Su cultura permaneceencendida aunque no la miren los numerosos y distintosmedios de comunicación.

    En el corazón del pueblo mixteco yace su cultura. Ésta

    se divide en dos vertientes: una es el sentimiento y, laaspiración, la otra. El sentimiento es el amor por la Mixtecay su pueblo. La aspiración es el cultivo del corazón, o sea, elcentro del edificio de la Mixteca baja Ñuniñe, "por ser tierracálida" (región limítrofe entre Puebla y Oaxaca), donde seguarda el proyecto del país de Míxtecatl , padre de la Mixtecatotal.

    Al finalizar el segundo milenio, siglo XX, surge un mixte-co, al parecer endeble, con una fuerza y amor a Xayacatlánde Bravo, Puebla, extraordinario. Su nombre: Artemio CruzDomínguez, nacido en Xayacatlán, el 23 de diciembre de1935, casado, lleva también en su común denominador lacédula profesional número 451050, fundador del conjuntomusical "Los Cocuyos".

    ¡Quién midiera la fuerza de una bomba atómica y sinembargo carga gran potencialidad! Perdónenme la com-paración con la que detecto el inmenso amor del catedrático

    en el Instituto Politécnico Nacional, contador general devarias empresas industriales, escritor, musicólogo-composi-tor y excelente mixteco.

    Artemio Cruz Domínguez es heredero de los sacer-dotes: De los Reyes (1580) que escribiera el Arte en la len-

    11

    LA MIXTECA

    TAMBIÉN CANTAPor Senén Mexic

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    8/95

    gua mixteca, Alvarado (1593) autor de un Vocabulario enlengua mixteca, Burgoa (1605-1681) que nos legara sumagnífica Geográfica descripción, también, de los cronistasde los siglos XVI y XVII, Herrera y Torquemada o de los

    descendientes de autóctonos como Ixtlilxóchitl, Tezozómocy Chimalpain.Artemio Cruz Domínguez ha compilado y traducido

    magníficamente 54 canciones al mixteco, como Bésamemucho (Chituyu inga te inga), Canción mixteca (Yaa dabi),Dios nunca muere (Dios ma bada kuiya), La llorona (Kuyorona), La sandunga (Ku sandunga, versión antigua ymoderna), entre otras. ¡En verdad, ha triunfado! Nos haprobado rotundamente que "el que acomete vence".

    El maestro Artemio tiene su domicilio en la ciudad deMéxico, se encuentra atareado en sus cátedras, atiende susasuntos familiares; y a pesar de las tensiones, rara es lasemana que deje de visitar a su pueblo natal; por lo cual,

    12

    LA MIXTECA TAMBIÉN CANTA

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    9/95

    está plenamente identificado con la problemática de sucomunidad.

    Se ha echado sobre sus hombros el propósito de traba- jar un Método para hablar y escribir el mixteco, proyecto

    muy difícil porque esta lengua de artistas prehispánicos estonal y atonal, es decir, las palabras varían su sentido segúnsea el tono o acento de su pronunciación. También es autorde la letra y música de 64 canciones maravillosas que sal-drán a la luz próximamente; en ellas se manifiesta su talen-to, inspiración y amor a la tierra mixteca que lo vio nacer.

    Además, el maestro Cruz Domínguez está preparandoun grupo cultural denominado Tierra mixteca de Xaya-catlán, Marciano Z. Martínez con el objeto de conservar lastradiciones de su pueblo y poblados adyacentes como losfestejos del 1 y 2 de noviembre, navidad, matrimonio, te-quio, cofradías, etcétera.

    Nadie es profeta en su tierra, dijo Cristo. Así es. Pero apesar del rechazo de algunos paisanos, Artemio Cruz Domín-guez —amante como pocos de la raza de los Ñuu Davi—lleva encendida la antorcha del espíritu mixteco porque sabeque el espíritu nunca muere.

    Espero que la mixteca —Ñuniñe o simplemente Nuiñe—donde cae el sol de punta, no se avergüence de hablar ycantar en mixteco porque de lo contrario está a punto deperder su identidad y mística.

    Felicito al maestro Artemio Cruz Domínguez y nueva-mente le reitero que soy su admirador, amigo y hermano.

    13

    LA MIXTECA TAMBIÉN CANTA

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    10/95

    Con gran orgullo y emoción dirijo estas sencillas pala-bras a todas las personas que quieren y aman entrañablemen-te a la raza mixteca, así como su lengua, sus costumbres ysus tradiciones; Dios me concedió la gracia divina de naceren Xayacatlán de Bravo, pedazo de patria de la mixtecapoblana y aprender a hablar la lengua mixteca, desde queme encontraba en el vientre de mi madre y escuchar susarrullos, sus cantos y sus rezos a Dios y a la Sagrada Virgen

    de Ocotlán.Ya'aka nsi'a ni'nu ini anime te kudiika ini kua'in ka'in nututuyo, nuu nsidaa ne ibi kuu sastnu'u inine sa'a ñuudabi, sa'a da'anna, te sa'a nsidaa ña ni kida nechi xiinande sana'a; bachi Dioos ni taxiya ña nsi'a nuii, ña yu ni kakui ñuu Xayakatlan xi Brabo, in yuchi ñuu dabi Tensio'o, te ni kutu'e ka'in da'an dabi nde na ni sainakai ini tixi di'í, te ni sa inini ña ndisa nsi'a xitoné, tenakuatune nu Dioos tesnaa nu nsi'a dimani xinaOkotlaan.

    Hace aproximadamente veinticinco años me nació lacuriosidad de traducir algunas canciones a la lengua mixte-ca; y al percatarme que la gente de mi tierra sentía unagran emoción al escucharlas y le llegaba hasta muy adentrodel alma, me di a la difícil tarea de seguir trabajando sobre

    dicho tema hasta terminar el presente trabajo. Esto ha sidoposible gracias a que desde niño tuve una gran afición por lamúsica, con el transcurso del tiempo empecé a cantar y atocar la guitarra, actividad que hasta la fecha realizo conmucho entusiasmo.

    15

    PRESENTACIÓNPRESENTASIOON 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    11/95

     Adi sakuan'ana na in oko uni kuia ni kesa'a saxinitnuniikidachuan daya'a yaa da'an dabi, do ña sani chutna'ainga ne ibi, da'an kastila; te na ni kesa'í xitoi ñama ni kundaa ini, nsi'aka saa yaa dabima ndee ini anima

    nsidaa ne ibi kundaa ini xi da'an dabi, dandu ni kesa'í kida chun ndise nde ni sai nidaxinui chun ni kesa'í sana'a; chun yo batuni ni kidea bachi dende tii, ndisakua'a ni sakudii ini koti te ka'bi chilolo kuati yaa te ni kesa'í xitoi yaa te kidandaí guitarrá; te nde bichi kua'asastnu'u kudii ini anime na xitoi te kidandaí.

    Hablar la lengua mixteca no es fácil, escribirla resultamás complicado y traducir una canción a ésta es todavíamucho más difícil, debido a que el mixteco carece de un lé-xico amplio a diferencia del idioma español, y, además, laletra debe estar medida de acuerdo con la música de larespectiva canción.

    Ña ka'ana da'an dabi, ndisa u'i kidaná; do ña tianábi'iká u'i; te nu kunina daya'ana in yaa da'an dabi sani chutna'ané da'an kastila; bi'iká u'i sastnu'u kidaná,

    bachi ko kua'a ña ansa kachina da'an dabi na in da'ankastilá; ya'aka u'i kidana chun yo bachi ikuminachitaku'ana ña kachina da'an dabi, na kua'a xikan ñakachi chilolo yaa ituu nuu tutu.

    Para facilitar la escritura del mixteco tal como se pro-nuncia, se han eliminado las siguientes letras: ll, q, v, w y z;la c y la h solamente se utilizan para formar la letra ch.

    Sa'a chiká ma u'i tiana da'an dabi bii nansa ka'ana ña,ma kuinchuun kana letrá kua'in kachi: ll, q, v, w xi z; tec xi h kuinchuun ná sa'a chutna'ana letrá ch.

    16

    PRESENTACIÓN

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    12/95

    Por otra parte, cantar enlengua mixteca es relativa-mente sencillo cuando yase tiene la traducción,

    porque la misma músi-ca lleva a los diferen-tes tonos o sonidosque corresponden ala letra de una can-ción; sólo debe te-nerse en cuenta quecuando aparezca elsigno '  en medio dedos letras o sílabas, lapronunciación se haráen forma cortante.

    Nua kunina kotona in yaa sani ya'a da'an dabi, ma u'i kidaná, bachi mi chilolo kuatimani'á tachina ansa kua'an yaa ma; nu kua'anna kotona, xiñu'una kunde'ena indu ituu in si tenkua tii yo ' ma'in

    ui letra o ma'in ui silaba, dandu ikumina ta'nde tachina.

    Estoy convencido que cuando hay voluntad, fe, decisión,disciplina, perseverancia e inteligencia para realizar algogrande en la vida, por difícil que sea, sí se logra. En lo que serefiere a este trabajo, constituye una satisfacción muygrande para mí dar a conocer la traducción al mixteco de 54canciones de diferentes compositores de nuestro país, que

    han alcanzado gran prestigio internacional al crear ver-daderas joyas de la canción mexicana, como por ejemplo:Canción Mixteca, de J. López Alavés; Mujer, de Agustín Lara;Bésame Mucho, de Consuelo Velázquez; Temor, de GonzaloCuriel; Dios Nunca Muere, de Macedonio Alcalá; etc.

    17

    PRESENTACIÓN

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    13/95

    Yu'u ina'a gua'i, nua kuu sastnu'u inina sa'a ña kidanate dukastna kua'a sastnu'u ni'nu inina sa'a Ya, te kua'akida chun na, te nua ndisa gua'astna saxinitnuninakidana te chutna'ana in ña ya'aka ndia; mate ya'aka u'i 

    iaa tuxi inina, BATUNI KIDA NA. Nua chun ni daxinuiyo,kua'a sastnu'u ndiaa nu anime, bachi ndisa kua'a ni kida chuun saxinitnunii ni kui ni daya'i da'an dabina ui diko uxin kumi yaa da'an kastila ni chutna'a te nchichi ñuu Mejiko, té kua'a sastnu'u dandeninute ndo ini kutuñu ibi sa'a yaa biko xite, ña ndia sastnu'u na in kaaye'e: YAA DABI, xi te J. Lopes Alabees; KU LIA, xi te Agustin Lara; CHITUYU INGA TE INGA, xi ku KonsueloBelaskes; YU YU'II, xi te Gonsalo Kurieel, DIOOS MABADA KUIYA, xi te Masedonio Alkalaa; te dabaka yaakumani.

    La traducción al mixteco de las canciones que integraneste trabajo, constituye mi aportación a la maravillosa cul-tura mixteca, porque como ya lo mencioné, siento un orgu-llo muy grande en pertenecer a esta raza indígena, que es lade mis antepasados, mis abuelos y mis padres.

    Nsidaa yaa ni daya'i da'an dabina ndua in ña ya'aka ndiaikumi tutu yo, yu ni kidea sa'á ni kundaa ini nsidaa ne ibi ñuuna o nechi inga xan, ña ya'aka kua'a sastnu'u ndiada'an na; ña jaan nduu ña dakuta'bi anime te saxinitnunii nuu ne ibi dabi, bachi nsi'a sastnu'u ni'nu ini anime ñani kakui ñuu dabi yo, te dukastna ñu'u yo ndua ñuunechi xiii sana'a, lante xi te dukastna ndua ñuu yua di'í.

    Artemio Cruz DomínguezXayacatlán de Bravo, Puebla.

    18

    PRESENTACIÓN

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    14/95

    La misión principal del Instituto Politécnico Nacional espreparar profesionales de alto nivel como técnicos al servi-cio de la patria; pero también se dedica a fomentar y apoyaractividades de carácter cultural como danza, teatro, música,literatura, entre otras, en beneficio de los estudiantes de lainstitución y del país. De ello estoy convencido porque des-de 1977, laboro como profesor de enseñanza superior endicho Instituto.

    In chun ya'aka ndia sastnu'u ikumi Instituto PoliteknikoNasionaal ndua china'a te tabá nechi nchichi, sa'a ni kidachuunne nu patria xina; do dukasna ndisa kua'a ingaña kida sa'á te kuachi xi ña'a kuachi dakua'asnaa kutasa'abikoa, dandeña'a ana sakú o ana saku, dakua'a kotayaa nsi'a, ka'abia chilolo kuati yaa o sibia te kidandaá,te dukasna ka'bia te chutna'a poesía o inga ka tutundia, te dabaka ña kumani; nsidaa yo chindea ña kuachi dakua'a be'e nchichí yo sa'a bi'iká ni ku nsi'a anima tesaxinitnunia, xi nsidaasna ne ibi inikitu paiis xina. Yuina'a gua'i kuu nsidaa yo, bachi nde 1977 ni kesa'i kidachuin yo; nde daa xi ndé bichi iee china'in te kuachi  xi ña'a kuachi be'e nchichí yo.

    Tomando en cuenta lo anterior, en forma personal, mepermito manifestar mis más sinceros agradecimientos al C.

    Lic. Miguel Ángel Correa Jasso, Director General del InstitutoPolitécnico Nacional; al C. Ing. Francisco Bojórquez Hernán-dez, Director de la Unidad Profesional Interdisciplinaria deIngeniería y Ciencias Sociales y Administrativas, así como atodas las autoridades de la misma Unidad en donde actual-

    19

    MIS AGRADECIMIENTOS AL INSTITUTO

    POLITÉCNICO NACIONAL

    YU NAKIMANII NU INSTITUTO POLITEKNIKONASIONAAL

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    15/95

    mente presto mis servicios, por el gran apoyo que me hanbrindado para la edición y promoción de esta obra literaria,cuyo título es Cincuenta y cuatro canciones traducidas almixteco, correspondientes a diferentes compositores de re-

    conocido prestigio en nuestro país. Esta maravillosa obratiene como finalidad conservar, preservar y manifestar lapresencia de la lengua mixteca en el ámbito nacional, queconstituye un valioso patrimonio cultural de la raza mixteca,una de las etnias más importantes con que cuenta la Repú-blica mexicana.

    Sa'a nsidaa ña sani kachi diki xi, bichi yu ndisa kua'anakimanii nu licenciadu Miguel Ángel Correa Jasso,Direcktor Jeneraal xi Instituto Politekniko Nasionaal; nuinjenieru Fransisko Bojorkes Ernandes, Direktoor xi Unidad Profesionaal Interdisiplinaria xi Injenieria teSiensias Sosiales te Administratibas, te dukasna kua'anakimanii nu nsidaa nechi ita sa'nu nuu be'e nchichí indu kidachuin nde kibi bichi, bachi nsidaané kua'asastnu'u ni chindeené yu ní na ya'a yaa xi ikumi tutuyo, sa'a dukan ni kundaa ini nsidaa ne ibi ansa kachia;

    te nania "Ui diko uxin kumi yaa ni ya'a da'an dabi", yaakastila sani dachutna'a inga kompositoor ndia sastnu'unuu paiis xina. Tutu ni chutna'i yo, ni kidea sa'a masandañu'u da'an dabina, te ni kuna'a nsidaa ne ibi nasioon xina, ña kua'a sastnu'u ndia da'an na, te dukan kua'asnandia nechi dabi, bachi xiina ndisa kua'a sastnu'u ndianete dukan nsi'a ndia ña ni nakoone nuu inikitu nasioonMejiko.

    Artemio Cruz DomínguezXayacatlán de Bravo, Puebla.

    20

    AGRADECIMIENTOS

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    16/95

    21

    Doy gracias:Yu nakimanii:

    1. A Dios todo poderoso, por haberme dado dos manosmaravillosas y una inteligencia privilegiada para trabajary realizar grandes obras, y también porque me concedióla gracia divina deaprender a hablar

    y escribir la lenguamixteca y sentirlaen la intimidad demi corazón.

    Nu Dioos ya'akandia ini kutu ñu ibi,bachi miiyá ni taxiyaui nda'i ya'akansi'a te dukastnani taxiya nsi'a insaxinitnunii sa'adukan batuni kidachuin te chutna'i ña nsi'a te ña kua'andia; bachi miiyá ni dakuta'biya yu ña ya'aka nsi'a ni kutu'e ka'in te tié da'an dabina; da'an na inakaa nde ini anime.

    2. A Cristo Jesús, el hombre Dios que fue crucificado en elCerro del Calvario para salvar a todos los hombres de estemundo, porque Él me ha dado una inmensa fuerza pararealizar obras de gran valor cultural relacionadas con laraza mixteca y su lengua.

    AGRADECIMIENTOSNAKIMANII 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    17/95

    22

    Nu Kristu Jesuus, tia nduuya Dioos, ni xi'iya nu kruusYuku Kalbariu ni kida te dana sána'a, sa'a dakakuyaanima nsidaa ne ibi ndoo nuu ñu ibi; bachi miiyá, kua'asastnu'u chindeeyá yu chutna'i tutu ya'aka ndia nuu ne

    ibi dabi, te dukastna ndiaa nu da'an dabina.3. A la Sagrada Virgen de Ocotlán, patrona del pueblo de

    Xayacatlán de Bravo, porque me ha cuidado toda mi viday me ha iluminado para realizar este trabajo y otros más,que son de gran valor en el difícil arte de la música y lalengua mixteca, y extiendo todo mi agradecimiento a laVirgen de Guadalupe, reina de todos los mexicanos y a laVirgen de Santa Cecilia, patrona de todos los músicos.

    Nu nsi'a Dimani Okotlaan, sto'o ñuu Xayakatlan xi Brabo, bachi miiyá ndiaya yu nde na ni kakui tedukanikua'an, te kua'a datnuuya saxinitnunii ñachutna'i tutuyo te nsidaaka ña tiai kibinuuxi; ña kua'asastnu'u ndiaa nu nsidaa chilolo kuati yaa, te dukastnakua'a ndiaa nu da'an dabina. Dukastna nakimanii xi nsidaa anime nu Dimani Guadalupe, sto'o nsidaa ne ibi 

    ñuu Mejiko; te nsi'a nakimanistnee nu Dimani SantaSesilia, sto'o nsidaa nechi sibi o kidandaa, nechi xito otu'a ka'bi o chutna'a chilolo kuati in yaa.

    4. Al Padre Senén Mexic, fiel defensor de los humildes, glo-ria de la raza mixteca, bardo y literato de gran prestigio,confesor de ilustres poetas como León Felipe, Juan Rulfo,Carlos Pellicer y otros más, por todos los sabios consejos

    y apoyo moral que siempre me ha brindado.

    Nu Dutu Senen Mejik, ya ndisa kua'a chindee nsidaa neibi nda'bi, ya kua'a sastnu'u ndia nu ini kutu ñu ibi dabi,te nsi'a tutu tiaya, te ndisa kua'a tenchichi ina'a xi ya ini 

    AGRADECIMIENTOS

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    18/95

    23

    kutu ñuu Mejiko xi nsidaaka ñuu xika; ya ni dana'ma xi kua'a tenchichi tia tutu nsi'aka ndia, na in: te LeonFelipe, te Juan Rulfo, te Karlos Peyiseer te nsidaaká te xi kumani nuu tutuyo; bachi miiyá, kua'a sastnu'u ni 

    saka'anya xi, te chindeeyá yu nde di'na te dukastnabichi.

    5. A mi madre mixteca Modesta Domínguez, mujer humildeque me dio la vida y me entregó la suya para formarme,hasta llegar a ser un hombre útil a mi familia, a mipueblo y a la patria. Este agradecimiento va tambiéndedicado a la memoria de mi padre Alfonso MarcelinoCruz, a quien he tenido presente en todos y cada uno delos actos de mi vida.

    Nu di'i dabii Modesta Domingues, miné nduune in ña'aya'aka nda'bi do ndisa nsi'a animane, ni dakakune yunu ñu ibi, te ni taxine nsidaa animane nui ini kutu kibi ni ya'ana te nde bichi, nde ni sai ndui in tia inde'e sa'anechi be'exi, te chindeí ñui, te dukan kua'astna chindeí nsidaa ne ibi ñuu Mejiko. Dukastna nakimanii kibi yué

     Alfonso Marselino Cruus, bachi miiné iane ini saxinitnunii na kidee nsidaa chun o ña chutna'i nsidaa tutu, matekua'a sastnu'u kuia sani ya'a ni xi'ine, inakaane ini anime.

    6. A mi esposa Flavia Martínez, mujer y madre ejemplar,quien me ha brindado todo su amor y su apoyo, sobretodo, en los momentos más difíciles de mi existencia, a

    la que quiero con todas las fuerzas del alma. Graciasigualmente a mis queridos hijos Artemio y María delRosario, por su amor y comprensión y por ser dos hijosmaravillosos que constituyen el tesoro más grande quetengo en la vida.

    AGRADECIMIENTOS

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    19/95

    24

    Nu ña'a di'íi Flabia Martines, ña'a ya'aka ndia te nsi'adi'i nduuña; bachi miiña ni dakuta'biña nsidaa animañanuui te kua'a sastnu'u chindeeña yuu dukanikua'an; dobi'iká kua'a chindeeña yuu kibi kekue'i o ku'i anime na

    ko kee bii in chun kidé; kua'a sastnu'u kuu ini animesa'aña. Dukastna nakimanii nu de'i: te Artemio xi kuMaria del Rosario, ña kua'a kuu inia sa'i te kundaa iniansidaa chun kidé; miá ndua de'i ya'aka nsi'a; te nduustnaana in ui kaa ye'e ndia sastnu'u ikumi nu ñu ibiyo.

    7. A los profesores Mario Martínez y Gudelia Mendoza, ami-gos entrañables de toda la vida, y ciudadanos ejemplaresde Xayacatlán de Bravo, por el apoyo franco y decididoque me han brindado cuantas veces lo he necesitado y enparticular, en lo relacionado a la lengua mixteca.

    Nu profesoor Mario Martines xi Gudelia Mendosa, kuusastnu'u ini sa'ane te dukastna nduine kuu inine sa'i;

    AGRADECIMIENTOS

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    20/95

    25

    ndisa kua'a chindeene yu na ka'in o chutna'i tutu ka'anda'an dabina. Nduine nduune ne ibi ñuu Xayakatlan xi Brabo, kua'aka ndiane te gua'a sastnu'u ini animane.

    8. Al profesor Froylán Gómez, mi compañero en la primaria,gran amigo hasta la fecha y el mejor requinto de Xaya-catlán de Bravo y de toda la región sur del estado dePuebla, por su paciencia y comprensión; y porque de élhe recibido grandes y valiosas enseñanzas para tocar laguitarra y cantar mis canciones.

    Nu profesoor Froilan Gomes, ana ya'aka biko te nsi'akidandaané guitarra nu ñuu Xayakatlan, te ini kutu ñuudabi, te dukastna nsidaa xan indu kua'an baa xi ñuuTensio'o; bachi miiné kua'aka kuune china'aneyukidandai guitarra te xitoi yaa xi.

    9. Al compositor Severiano Martínez, por su total entregapara supervisar la traducción de las canciones que con-tiene esta obra; autor de hermosas canciones en mixtecoy un excelente lingüista que domina perfectamente este

    idioma porque desde niño lo aprendió de sus padres quepertenecen a una auténtica raza mixteca.

    Nu compositoor Seberiano Martines, bachi kua'a ni chindeete yuu ndubii yaa daya'i nuu tutuyo, bachi miitesa ina'ate chutna'ate kua'a yaa da'an dabi, nsi'aka bii ka'ante da'an na bachi ni chichitea, bachi yua di'itenduune ne ibi dabi yo'o te'ena sána'a.

    10.A mi querida Katy, el gran amor de mi vida, por ser lamujer ideal que me ha entregado todo su cariño, su almay su presencia, ha sido mi fuente de inspiración en larealización de obras de gran valor y de manera especial

    AGRADECIMIENTOS

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    21/95

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    22/95

    27

    Por qué no han de saber¿Nde chun ma kachineque te amo vida mía?yu ndisa kunii yó? ¿Por qué no he de decirlo,¿Indu chun ma datuia,si fundes tu alma con el alma mía?ña miu dakuatna’u animo xi anime? 

    Que importa si despuésKo kida te nu tname ven llorando un día,yu sakui nu ne ibi,si acaso me preguntan,

    te nu ni ndakatnu’uné,diré que te quiero mucho todavía.yu kua’in kachi ndisa manu nui.

    Se vive solamente una vez,In xichi ni itiakuna vá,hay que aprender a querer y a vivir;ndó nsi’a manika kondoona yo;

    hay que saber que la vida se alejandó ya’a uuna ñu ibi te kuisi y nos deja llorando quimeras.tnundo’o animana yá’a.

    No quiero arrepentirme después,Ma kui naxikokuin ini tnade lo que pudo haber sido y no fue,

    ña ndua ni kuu, te ma bádaka kua;quiero gozar esta vida,nsi’a yu koi nu ñú ibi,teniéndote cerca de mí hasta que muera.te yó kou núnda’i na nde kibi kui.

     Amar y vivir(Kunii yo te itiakui)

    Autora: Consuelo Velázquez

    ¿

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    23/95

    ésame, bésame mucho,Chituyu, inga te inga,como si fuera esta nochena ian ndé ñuuyo ndé ñuuyo,la última vez;miu chituyu naa;bésame, bésame mucho,chituyu, inga te inga,que tengo miedo perderte,bachi yu yu’i, yu yu’i,perderte después.dakuite yó tna.

    Quiero tenerte muy cerca,

    Kunii kukumi yó yatni,mirarme en tus ojos,nduchinuu kunde’i verte junto a mí.te koi diin yó.Piensa que tal vez mañanaNakani inu tnaa ida,yo ya estaré lejos,

    yu xika sástnu’umuy lejos de ti. xikanu mindai.

    28

     Bésame mucho(Chituyu inga te inga)

    Autora: Consuelo Velázquez

     B

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    24/95

    29

    C anción del alma(Yaa anima)

    Autor: Rafael Hernández

    o sé que tú comprendesNua yó kundaa inulas penas que hay en mí;tnundo’o kida xí,que estando yo a tu ladona yatni ie diunse acaba mi sufrir.nu yuxin ñama ná.

    Será lo que tú quieras,Ña kachi yo kunduama,la culpa tú tendrás,do kuachi miu nandua,pero mi alma te espera,

    bachi anime ia ndiatua;te espera y nada más.mia ndiatua ndixu ná.

    No sé cómo he podido estarKo ina’i ansa iake yotanto tiempo lejos de ti,ña miu xika sástnu’u io ná,

    no sé como he podido esperarkó ina’i ansa ndiatuke yó;y saber resistir.kida ndee ini naa.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    25/95

    30

    Yo vivo y tú lo sabes,Yu itiakui, te ina’udesesperado y triste,mi tnuunsí ini ya’i,y desde que te fuistekibi ní ki’un ichi;no sé lo que es vivir.anime xí’istnaa.

    No sé lo que es vivir Anime xi’istnaasin ti.nu kou.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    26/95

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    27/95

    32

    arro de fe, barro de amorNsi’aká yoo, yoo kunistnee;vibrando santa melancolía,nsi’aká tachia, nu tnunsi ini;símbolo fiel del dolorna’un na tnundo’o xí que canta en la raza mía.ña xitó ne ibi ñui.

    Eres también, del campo en labor,Yo’ó nduustnoo nu ñu’u iá biu,la dulce alegría,na bii kudii inia,barro color del dolor

    tnundo’o nduu tiaku yóque canta en la raza mía.ña xitó ne ibi ñui.

    En el triunfal hombro gentilNsi’aká io nde doko ñá,de nuestra indita samaritana,ku dabiti xi, kú nsi’a mani;

    luces tu garbo sutilbiko sástnu’uka iosaliendo de la fontana.na saki’inda tekuii.

    Igual te está la yerba de olorYo sa’un na yuku tnami stnade los esponsales,

     xi nechi nanda’a,barro color del dolor,tnundo’o nduu tiaku yó;hermano de los jacales.tna’a nsidaa be’e mi’i.

    C ántaro fiel(Yoo nsi’aká)

    Autor: Samuel Mondragón

     B

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    28/95

    33

    Cántaro fiel, timbre racialNsi’aká yoo dana’a xi del zapoteca bronceado y fuertete sapoteka ñuma sástnu’u,ya lleves agua o mezcal,ndute i’tni ni’u ná;le sirves hasta la muerte.ña jan kido nde na kuite.

    Y riegas tú la tierra sin florÑu’u ko ita yo sodu ña,de la sepulturansidaa ñaña ichí barro color del dolor

    tnundo’o nduu tiaku yó;llorando tus amarguras.na sakú, ku uunka inu.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    29/95

    34

    ida, si tuviera cuatro vidas,Lía, nuni kakuí kumi xichi,cuatro vidas serían para ti;kumi xichi kundui nechi xú;vida, si te llevas mi vidaLía, nuni ku’un xi anime,contento moriría por ti.nu nsi’a yu kui sa’u ná.

    Alma, si te llevas mi almaIni, nuni ku’un xi ini,contento moriría por ti;nu nsi’a yu kui sa’u ná;ser, si te llevas mi ser,

    sto’o, nuni ku’un xi stó’i,contento moriría por ti.nu nsi’a yu kui sa’u ná.

    Corazón, ¡ay! corazón,Lía xi, ku Lía xi;en el corazón te llevas mi alma,nuni ku’un xi anime, xi ini,

    mi vida y mi ser;te nde sto’i stná;si tuviera cuatro vidas,nuni kakui kumi xichi,cuatro vidas serían para ti.kumi xichi kundui nechi xú.

    C uatro vidas(Nuni kakui kumi xichi)

    Autor: Justo Carreras

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    30/95

    35

    C hacha linda(Ku chacha biko)

    Autores: Hermanos Martínez Gil

    hacha, mi Chacha linda,Chacha, ku chacha biko,cómo te adoro mi linda muchacha;kua’a sástnu’u kuu ini nu na chacha,no sé si pueda vivir sin mirarte,yu ko ina’i a kuika kutiakui;no sé si pueda dejarte de amar.nu kou inde’i a kui nakostnee yó.

    Toda mi vida se funde en tu vida,Dukan ni kua’an ni kakui xi animo,toda mi alma nació para tu alma.ini anime dasaia nu animo.Y hasta mi sangre daría

    Te nsidaa niii nakoi por no perderte mujer.ña ma ndañu’u nui.Mujer de mi alma,Nde na ni kakui,nací para quererte.yo nsi’a manu nui.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    31/95

    36

    uere el sol en los montesDa’biya ma’in yuku,con la luz que agoniza,nsidaa nduaya ni nda‘ba,pues la vida en su prisandó te ia nu ñu ibi nos conduce a morir.kuina in kibi tná.

    Pero no importa saberDo kó dansi’ama yuque voy a tener el mismo finalña in kibi tná, anime kuistnaa,porque me queda el consuelo

    bachi yu kundaa ini,que Dios nunca morirá.Dios ma báda kuiya naa.

    Voy a dejar las cosas que améYu nakoi nsidaa ñá nsi’a kuni yu,la tierra ideal que me vio nacer,ñu’u ndé indu ni kaku yu,

    pero sé que después habré de gozaryu ina’i kibi tná, nsi’a mani koi,la dicha y la paz que en Dios hallaré.kodadi ini; yu ndaku’ian nu Dios.

    Sé que la vida empiezaYu ña ie nu ñu ibi,

    en donde se piensaina’in kesa’aque la realidad termina.índubi xinu ichina.

     Dios nunca muere(Dios ma bada kuiya)

    Autor: Macedonio Alcalá

     M 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    32/95

    37

    Sé que Dios nunca muereIna’i, Dios ma kuiya,y que se conmueveiniya kuba’adel que busca beatitud.nu ana ko kuachi xi.

    Sé que una nueva luzIna’i inga nchii,habrá de alcanzarmia ndaku’an ndónuestra soledadña ndoo mina yo;y que todo aquél

    te nsidaa káneque llega a morirnu ni xi’ine,empieza a vivirbichi kakuneuna eternidad.te ma ndá’bane.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    33/95

    38

     Dos almas(Ui anima)

    Autor: Don Fabián

    os almas que en el mundoUi nechi ndoo ñu ibi había unido Dios,ni dakuastna’a yá,dos almas que se amabanui nechi kunistna’a;eso éramos tú y yo.dibia ni sanduu ndó.

    Por la sangrante heridaNa ni sa ikumi yó,de nuestro inmenso amor,miu ni sakunu yuu;gozábamos la vida

    na mani ni sandoona,como jamás se vio.ma badaka kundua.

    Un día en el caminoDo ichina in kibi,que cruzaban nuestras almas,ña animana chindaa,

    surgió una sombra de odioni kixi in ña u’i que nos separó a los dos.té ni san’de daba ndó.

    Y desde aquel instanteNde da kibi ni kuamamejor sería morir,

    ni xi’ina ni kui,ni cerca ni distantenu ndua yatni a xika;podemos ya vivir.ma kuika koi xi yó.

     D

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    34/95

    39

    Autor: Demetrio López

     E l feo(Te feu)

    i te hablan de mí, vida míaNu ne ibi ni ká’ane sa’i,si alguien habla de mí en tu presencia,nu ni ká’ane sa’i na Lía;diles que yo soy tu negro santo,kachi yu ndui te kuu ini sa’u,diles que yo soy tu negro santo.kachi yu ndui te kuu ini sa’u.

    Yo soy un feo,Yu ndui te feu,un feo que sabe amarte feu nsi’aka anima,con todo su corazón,

    ndisa kuu ini sa’u;que te quiere de verdad.ma bada nandodi yó.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    35/95

    40

     E l mión(Te ichindia)

    llá por el cerro mataron a un hombre,Nde nu dini yuku ni sa’nite in latu,de esos que en la noche se salen a miar;bachi ñuu ndube’e ni kea ni ichindia;quién iba a pensar, quién iba a pensar;yu ma báda kuisi, kó nakani ini;que por una miada lo habían de matar.ña ni ichindiama ni sa’nitea naa.

    A los asesinos del mión que mataron,Bichi ni ndaku’une ui te ni sa’ni,ya los agarraron, van a confesar;ini be’e kaa ni kana’mate;pues ellos dijeron que lo habían matado

    nduitema ní kachi: ni sa´nite latu,en defensa propia, pues los iba a miar.bachi miama ni ichindia sa’até.

     A

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    36/95

    41

    ayando el solNa tuinuu,te anunciaré mi despedida,yu kachi xu na ki’in ichi;quién sabe dónde iré,kó ina’in ndebi xan,sin comprender por quékó ina’i indu chun,tal vez tu corazónadi anima yoconozca mi dolorina’a ña kuu xí;deja que imprimayu dakuta’bi 

    el penúltimo beso en ti.ña chitui mi yu’u ná.

    Yo no sé,Bádaka,yo no sé por qué me marcharé,yu ko ina’in ndé chun kaki naa,sólo sé que por tu amor

    yu ina’in sa’a miuvolveré junto a ti a besarte otra vez.yu ndekuni, te inga yu chitui yo naa.

    Quiéreme,Kunu yuu,quiéreme como te quiero a ti,kunu yuu na yu’u kunii yó;

    bésame como te besochitu yu na yu’u chitui,y espero que nunca te olvides de mí.te ndiatui ma bádaka nandodu yu.

     E l penúltimo beso(Chitui mi yu’u)

    Autor: Chuy Rasgado

     R

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    37/95

    42

    Si por mi ausencia llorarásNu tnunsi ini ya’u ná,te vas conmigo,nsi nduina ku’naconmigo vivirás,nsi’aká kou nu yuu,conmigo cantarás;nsi’aká kotu xí;contigo viviré,nsi’aka koi xu ná,contigo cantaré.nsi’aka koti xu.

    Rayando el sol

    Na saa tuinuu,marcharemos los dosndui animana saacon Dios.nu Dios.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    38/95

    43

     E lla(Miiñá)

    Autores: Letra de Osvaldo BasilMúsica de Domingo Casanova

    lla, la que hubiera amado tanto,Miiñá, ana ni kuni sastnu’i,la que hechizó con música mi alma,anime yo ni dachitua yaa biko;me pide con ternura que la olvide,mia kachia, mani mani yu nandodia,que la olvide, sin odios y sin llanto.ni nandodia; te masa kuakui naa.

    Yo que llevo enterrados tantos sueños,Ini anime indu chún kua’aka sani,yo que guardo tantas tumbas en el alma;yu chiba’i kua’a ñaña ini anime;no sé por qué sollozo y tiemblo

    nde chun yu sakui nsidaa kibi,al cavar una más, una más en mis entrañas.ini yu, inga ñaña, inga ñaña; kua’a bichi.

     E 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    39/95

    44

    o sé, mi negrita linda,Kó ina’i ku ñumati xi,qué es lo que tengo en el corazón,índa ikumi anime yo,que ya no como ni duermokó xixique ni ko kidi;

    sino pensando sólo en tu amor.kuisi nuu miu ni’nu ini naa.

    Hay muchos que me aconsejanKua’aká ne ibi kachí que te abandone, que me haces mal;yu ni nakoi yó, ma tu’a biu,y yo no sé lo que pasado yu ko ina’i inda kuu;que cada día te quiero más.nsidaaka kibi kuu ini nu.

    Y todos dicen lo mismo,Ne ibi kachine miuque tú me estás embrujando,ni chi’u yú kue’e tadi,que conmigo estás acabando,

    kachine yu sani kunda’bi,que ya yo no sirvo pa’ na’.kachine ma koka chuin.

    Que ya no soy ni mi sombra,Bichi kó nduuke te di’na,que me ven y no me conocen;kó nakunikane yu naa,que mi mal no tiene remedio,kachine ma ni’i ke tatna;que yo ya me perdí,sani ndañu’i naa,yo me perdí.ndañu’i naa.

     E mbrujo(Kue’e tadi)

    Autor: Napoleón Baltodano

     N 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    40/95

    45

     E spejito(Yutata ti)

    Autor: Lorenzo Barcelata

    spejito compañero,Yó yutata ti ia nui,mírame que triste estoy...kunde’eka un ia yu,Se me fue el hombre que quieroNi nakoo te chee yu bichi;y me muero por su amor.te yu xi’i sa’a te.

    ¡Cuántas veces me ayudasteKua’a xichi ni chindeua vestirme para él!yu, nadami sa’ate,¡Cuántas veces empañaste

    Kua’a xichi ni ndu bidoal llorar por su querer!ña yu sakui sa’ate.

    Pero hoy, ya lo ves,Bichi inde’u ná,sólo tengo tristeza y dolor;yá’a kua’a ña dando’o xí;

    ¡cuánto lloro desde que se fuendisa sakui nde na kua’an tey no puedo vivir sin su amor!te anime sani xi’istnaa.

    Dime tú que eres fiel,Kachi yó bilu ti,si algún día me vendrá a consolar,

    a in kibi ndekunute yo,pues me mata esta pena tan cruelbachi mi tnundo’o sa’ni xí y me muero de tanto esperar.te yu kui, ña ndiatuite ná.

     E 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    41/95

    46

    uana dice, Juana digo, Juana kachia, Juana kachi,Juana traigo en mi memoria Juana xi saxinitnuni,cada vez que dicen Juanansidaa xichi tiakui Juana;parece que dicen gloria.na ian gloriá yu inini.

    Ay, Juanita de mi vida,Kú Juanita xi anime,Juana de cabellos de oro, Juana idi dini nsidi,siempre, siempre yo te quiero,

    kuu sastnu’u ini sa’u,siempre, siempre yo te adoro,kuu sastnu’u ini nuu,siempre, siempre yo te quiero,kuu sastnu’u ini sa’u,siempre, siempre yo te adoro,kuu sastnu’u ini nuu.

     La Juanita(Ku Juanita)

    Autor: D.P.

     J 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    42/95

    47

    Siento el alma que se muere,Tuxi, ini kua’an kuiami corazón no palpita,te anime sani xi’a;es tan sólo por Juanita xi’a sa’a ku Juanita,la que no sé si me quiere.adi kó kuu inia sa’i.

    Si en tu dulce sueño, Juana,Na yó nsi’a kidu Juana,escuchas mi triste arrullo,te ininu yaa tasi;duerme, duerme y sólo piensa

    nsi’a kudu te kuna’u,que mi corazón es tuyo.miu dandaku nuu anime.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    43/95

    48

     La llorona(Ku yorona)

    Autor: D.P.

    odos me dicen el Negro, llorona,Nsidaa ne kachine tnui yorona,negro, pero cariñoso.tnui do nsi’aká ini.Yo soy como el chile verde, lloronaYu ndui na in ya’a satu yorona,picante pero sabroso.yu satui do ndisa adi.

    ¡Ay, de mí!, llorona Ai nda’bi yorona,llorona de azul celeste.yorona ansibi ndia.Aunque la vida me cueste, llorona,

    Mate ni ka’nine ini yorona,no dejaré de quererte.ma bada nakoi yo bichi.

    Si al cielo subir pudiera, llorona,Nu ni kuii yu nani ansibi yorona,las estrellas te bajara.sinsibi danuisi nuu.

    La luna a tus pies pusiera, lloronaSi yoo yu nakoi nu sa’u yorona,con el sol te coronara.te nduaya chikoi nu dinu.

    ¡Ay, de mí!, llorona Ai nda’bi yorona,llorona llévame al río.

    yorona ku’na nuu yute.Tápame con tu rebozo, llorona,Chida’bi yuu tixi pañú yorona,porque me muero de frío.bachi ni kidi anime.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    44/95

    49

    No sé que tienen las flores, llorona,Ko ina’i ndia kuu xi ita yorona,las flores del campo santo.ita ia nu nsidaa ñaña.Que cuando las mueve el viento, llorona,Na xichiya kida tachi yorona,parece que están llorando.na ian sakuya na Lía.

    ¡Ay de mí!, llorona, Ai nda’bi yorona,llorona tú eres mi shunca.yorona miu nduu ku xunka.Me quitarán de quererte, llorona,

    Batuni kindiane animo yorona,pero de olvidarte nunca.do yu ma nandodi yó.

    Salías un día del templo, llorona,In kibi ni keu beñu’u yorona,cuando al pasar yo te vi.yukan yu ni xini yó.

    Hermoso huipil llevabas, llorona,Nsi’aká chikila du’nu yorona,que la virgen te creí.yo na’un na ia dimani.

    ¡Ay de mí!, llorona, Ai nda’bi yorona,llorona de ayer y hoy.

    yorona iku xi bichi.Ayer maravilla fui, llorona,Iku ni sandia sastnu’i yorona,y ahora ni sombra soy.do bichi koka ka chuin.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    45/95

    50

    Pregúntale al sacamuelas, llorona,Kachi xi té taba nu’u yorona,cuál es el mayor dolor.indu ñá chika daku’í.Si al que le sacan la muela, llorona, A ña tabate in nu’u yorona,o al que le roban su amor.o ñá’a xina ndañu’u.

    Las campanas claro dicen, llorona,chimbana kaa nsi’a ka’an yorona,sus esquelas van doblando.te ndisa nda’ya dakadia.Si mueres, muero contigo, llorona,

    Nu xi’u, anime kuia yorona;si vives te sigo amando.nu itiaku, kuu ini sa’u.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    46/95

     La Martiniana(Ku Martiniana)

    Autor: Andrés Henestrosa

    51

    iña, cuando yo mueraLía, na kibi kui,no llores sobre mi tumba,nu yabi xi masa kuaku,canta sones alegres mamánsi’aká yaa kotu na xá;cántame la sandunga.koto nui yaa sandunga.

    No me llores, no, no me llores, no,Masa kuaku yuu, masa kuaku yuu,porque si lloras yo peno,bachi tnundo’oká ya’i;en cambio si tú me cantas

    do nu miu xito in yaa,yo siempre vivo, yo nunca muero.dukan itiakui; ma bada xi’i.

    Lucero de la mañana,Sitnuu xínu tuinuu,el rey de todos los sones,in yua xi nsidaa yaa biko,

    canta a Martiniana: ¡Ay, mamá!,kotu yaa Martiniana na xá;que alegre los corazones.ko dii ini anime.

    Si quieres que no te olvide,Nu kunu ña ma nandodi,si quieres que te recuerde

    te yu nsinuu ini sa’u;canta sones alegres, mamá,yaa biko miu kotu na xá,música que no muere.nsidaa yaa ko xi’i.

     N 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    47/95

     La misma noche(Dibini ñuu)

    Autor: Chuy Rasgado

    52

    a misma noche,Dibini ñuú,el mismo cielo,dibini ansibi,la misma hora.dibini kibi.

    El mismo cieloDibini ansibi poblado de estrellas,iá chitu sinsibi,qué luna tan bella.si yoo nsi’a mani.

    La misma noche me hace palpitar,Dibini ñuú sansi’i ini xi,la misma luna me hace recordardibi si yoo dansinuu ini xi;de aquella boca tan tierna, tan linda,yu’u na yutea, te bikoa, te bidia;tan dulce al besar.na miu chitu yuu.

    Todo fue en vano, fue un engañoYá’a kua’a danda’bi uande aquella tentación;ña yu ni kuni yo,mi corazón se ha quedado en agraviosini anime ku’i inia mia;con miel de tus labios.

    ña bidika yu’u.

     L

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    48/95

    53

    Pero no importa, mañana vendráDo ni kokida, tnaa kixiña na;la misma noche la castigará,dibini ñuú kida kini xia,aunque yo pierda,mate ndañu’í,le quito el antifazkindiai ña ñu’u nua;con que cubre su maldad.ña malu chida’bi xia.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    49/95

     La Petrona(Ku Petrona)

    Autor: D.P.

    54

    ú eres la linda Petrona,Miu nduú ña biko, Petrona;clavel de Tehuantepec.ita xi Teguantepeek.Rosa de Castilla en rama, ay, Petrona,Chio ita rosá kastilá, Petronacortada al amanecer.kendodone na iin baa.

    En el jardín del amor, ay, Petrona,Indu satnu ita anima, Petrona,se para un pájaro a ver.ni tnatuu in laa ti.Después de picar las flores, ay, Petrona

    Ni tuiyu’u unsi ita, Petrona;no quiso permanecer.te koni kunisi ndoosi.

    Petronita de mi vida,Petronita nechi sto’i,Petronita mi adorada.Petronita nechi be’i.

    No te quiero por bonita, ay, Petrona,Madi ña biko inde’u Petrona,sino por mujer honrada.kunii yo; ña satnu inu.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    50/95

     La Sandunga1(Ku Sandunga)

    Autor: D.P.

    55

    nte noche fui a tu casa,Ñuú iku ni sa’in be’u,tres golpes le di al candadoni dakasin uni xichi;tú no sirves para amores,animo ma tu’a bia,tienes el sueño pesado.kua’a sasntu’u yo kidu.

    ¡Ay! Sandunga, Sandunga¡Ai! Sandunga, Sandungamamá por Dios.ña’a xi Dios.Sandunga, no seas ingrata,

    Sandunga, ma tu’a biu;mamá de mi corazón.ña’a chi nduu sto’o yu.

    Me ofreciste acompañarmeNi kachu xi, iini nu’ndadesde la iglesia a mi choza,nde beñu’u xi ndé be’i,

    pero como no llegastedo ña miu koni ndekunu,tuve que venirme solo.mindai ni naxikokuin.

     A

    1 Versión antigua

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    51/95

    56

    A orillas del PapaloapanYu’u yute Papaloapanme estaba bañando ayer,iku xichí inakai,pasaste por las orillasyatni indu ie ni ya’u;y no me quisiste ver.te koni ndakotu nui.

    Estaban dos tortolitasNi xini ui lungu kuati,arrullándose en su nido,chitustna’abe ini taka;y por más luchas que te hice

    ni kachi xi yó ndekotute hiciste desentendida.ni koni tiaku ña kachii.

    ¡Ay! Sandunga sí, ¡Ay! Sandunga no,¡Ai! Sandunga jan, ¡ai! Sandunga koo,¡Ay! Sandunga del otro lado,¡Ai! Sandunga inga bi ichi;

    donde quiera que pego un brinco yo,yu’u nsidaa xan indu ndabi naa,yo siempre caigo parado.ma bada naxikoni’i.

    Mosquito no mortifiquesSikuiin daku’i xi dini,con tus cantos mal sonantes,

    ña kinika xito naa;si me cantas no me piques,nu xito, masa ko’u niii;si me picas no me cantes.nu xi’u yuu, masa kotu.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    52/95

     La Sandunga2(Ku Sandunga)

    Autor: D.P.

    57

    us trenzas causan destellos,Yutu dinu nsi’a yé’a,no por negras y sedosas,mai ña bitaa te tnuu nduchia;sino porque son dichosasña yá’a kudii inia,cuando ruedan por tu pecho.ña nchiloa nu dinindodu.

    Ay Sandunga, Ai Sandunga,Sandunga mamá por Dios.Sandunga ña’a xi Dios.Sandunga, no seas ingrata,

    Sandunga, ma tu’a biu;cielo de mi corazón.ansibi anima yu.

    Eres un granito de oroYo’o nduu in kaa ti yé’eprendido en mi corazóninakaa nde ini yu,

    porque sabes que te adoroña ina’u kuu ini sa’u;te vales de la ocasión.miu danda’bu ini yu.

    2 Versión moderna

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    53/95

    58

    Ay Sandunga,Ai Sandunga,Sandunga mamá por Dios.Sandunga ña’ a xi Dios.Sandunga, tú eres tehuanaSandunga, miu nduu teguana;negra de mi corazón.ña’ a ñuma sto’o yu.Al pie de un árbol benditoNu sa’a in yutnu ii,llorando me arrodillé,yu ninakuin sisi naa;las lágrimas de mis ojostekuii koyo nduchinui,

    se cuajaban al caer.mi te ni nanduute yuu.

    Ay Sandunga, Ai Sandunga,Sandunga mamá por Dios.Sandunga ña’a xi Dios.Sandunga, tu amor me mata

    Sandunga dando’u ini,cielo de mi corazón.ansibi anima yu.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    54/95

     Las tres cosas(Nsi unia ikumu)

    Autor: Carmelo Larrea

    59

    i será tu pelo, Adi ídi dinu,si será tu boca,adi yú’u miu,si serán tus ojosadi nduchinuuo son las tres cosaso ádi nsi uniaque me han vuelto loco.ni dadanaa ini.

    No sé que decirteKo sani’i ini ni sé cómo hablarte,

    nuu miu ansa ka’in,ni cómo explicartete ansa kui yu kachi las cosas tan rarasnsidaá ndo’o ini que siento al mirarte.na inde’í nuu.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    55/95

    60

    Es tu pelo negro,Ña tnuu idi dinu,es tu boca roja xi ña kua’a yu’uo tus ojos claroste ndui nduchinuuque encienden mi almachíñu’a animetan sólo al mirarlos.na nsi unia inde’i.

    Eres tan divina,Nsi’aka inde’u,eres tan preciosa,

    ndisa biko na’u,que no es ni tu pelo,madi idi dinu,tus ojos, tu boca;nduchi nuu te yu’u;pues son las tres cosas.nsi’a ia nsi unia

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    56/95

     La última copa(Nde ña yo’oni ko’i)

    Autor: Francisco Canaro

    61

    che amigo nomás écheme y lleneChitaku’aka ndute i’ni nui,hasta el borde de la copa de champán,chitudini si biluxi yo ná;que esta noche de farra y de alegríaña ne ibi sa sakune, sa xi’ine,el dolor que hay en mi alma quiero ahogar.yu daka’i tnundo’o kidaxí.

    Es la última farra de mi vidaNde ñuú bichi, yu xi’i ndute i’ni;de mi vida, muchachos, que se va;bachi anime, sa kua’an nda’ba na;mejor dicho se ha ido tras de aquélla

    kua’in kachi, kua’an ña inga xan na;que no supo mi amor nunca apreciar.te anime ni ndoo mia kidaña.

    Yo la quise, muchachos, y la quieroYu ni kuniña di’na te nde bichi,y jamás yo la podré olvidar,te ma sai nandodo ini ña,

    yo me emborracho por ellayu xí’i sa’aña na;y ella quién sabe que hará.te miiñá, ndia kidaña.

    Echa amigo más champán,Yo dakeeka ndute ua,que todo mi dolor bebiendo quiero ahogar,

    nsidaa tnundo’o xi daka’ia k unistnee;y si la ven amigos, díganlete nu nixinindaña, kachindaque ha sido por su amorsa’a animaña,

     E 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    57/95

    62

    que mi vida ya se fue.anima xi; kua’anstnaa.

    Y brindemos nomás la última copaTe nsidaana ndakanina sí bilu,que tal vez también ella ahora estarábachi adi dukan kidastnaa ña;ofreciendo en algún brindis su bocaña kamaniña yu’uña inga xan,y otra boca, feliz, la besará.inga yu’u dachitu xiña na.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    58/95

     La vida es un momento(Too uuni ya’ana ñu ibi)

    Autor: Chuy Rasgado

    63

    ara tener a una mujerNú ikumi ndo in ña’a chi,hay que sufrir, saber vivir, saber perder,sa xi’ina, sa itiakuna, ndañu’una;a una mujer se necesita no ofenderla,ma ka’an kinina xi ña’a iá biko,a una mujer se necesita comprenderla.nua ndó kuninina nsidaa ña kunia kachia.

    Tuve un amor, hermosa flor,Yu ni sa ikumi in ita ti,con su perfume se calmaba mi dolor;mi dikoya dakuatu nu tnundo’o xí;yo la quería intensamente, pero un día

    kua’a sástnu’u yu ni kuniya do in kibi,la vi prendida en el pecho de otro amor.ni nakinuiya nu chio inga ne ibi.

    Así es la vida, no hay que esperar,Dukan ni kuu, ma kuika kundiatui,llega una sombra y luego se va;ni nakuitnu, te sani nanchii;

    así es la vida, no hay que llorar,dukan ni kuu, ma kuakukana;hay que reír, cantar y gozar.ko diina te kotona in ya.

    Cuando un amor te venga a buscar,Nu in ña’a chi nandukuña yo,bríndale un beso porque se va;

    miu chitu yu’a bachi sa kua’an;así es la vida, no hay que esperar,dukan ni kuu, ma kuika kundiatui;es un momento y nada más.too uuni ya’a ñayo na.

    P

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    59/95

     M e despido de ti(Nakindei xu)

    Autor: Chuy Rasgado

    64

    ariquita, me despido de ti,Marikita, nakindei nuu yo,yo no sé si vuelva a verte más,ko ina’i a naxikokuin;tus recuerdos llevo dentro de mí ndisa kua’a nsinuu ini yo,y tu amor no olvidaré jamás.te ma bada, nandodi yo.

    El destino me separa de ti,Sani ta’nde ichi nchikuna xa,aunque sé que tú me quieres a mí do yu ina’i kua’a kunu yuu naa;no lo puedo decir, tú no debes de saber

    yu ma kachiama na, masa kunitnu’u ña;lo que me hace padecer.ña kua’a dando’a yu.

    Tú me enseñaste a querer,Yo ni china’u yu xa,me entregaste toda tu alma y tu serini yo ni dakuta’bu yu naa;

    y yo te quiero, te venero,yu ndisa kua’a kunii animo,y no quisiera alejarme de tu amor.te ma bada ini anime, nakoa yo.

    Me duele el alma al partirIni ku’ia, kua’in naa,y mi corazón se siente morir,

    te anime kunia kuia na xa;pero el destino nos separado nua ndo bichi nakostna’ana,desde el último camino del dolor.nde ichi ia tnundo’o ini yu.

     M 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    60/95

     M i Juchitán(Juchitaan xi)

    Autor: Carlos A. Peña

    65

    uchiteca que al rayo de luna Juchiteka na nchii ndai si yoo,vas luciendo tu gracia gentil,nsi’a mani yo na’u na xá;que coronas de nieve y espumamiu ina’un chi iun, te yu’ael encaje del blanco huipil. xi chikila du’nu kuxin yaa.

    Juchiteca de los pies descalzos Juchiteka ku xika sisa’a,en las claras mañanas de abril,yoo abril na laka tuinuu;en la comba de tu jicalpextle

    ini yaxin kua’a idodinu,llevas preso el amor que te di.ini anime; ni’u kua’an naa.

    Juchitán, Juchitán, Juchitaan, Juchitaan,tus recuerdos en mi alma estarán,ndisa kua’a nsinuu ini yo

    Juchitán, Juchitán, Juchitaan, Juchitaan,mis canciones a ti llegarán.nsidaa yaa xi dasai nu yo.

    Por llevarte en sus alas, istmeña,Yo na kua’un nde todo chi’iun,se desmaya a tus plantas el mar,

    nde nu sa’u ni sakasan maar;te salpica de perlas los flancosni dandiachia tekui yuyu iko,y en las rocas se pone a llorar.te nu kaba mia sakua yó.

     J 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    61/95

    66

    Juchiteca que al rayo de luna Juchiteka na nchii ndai si yoo,y de pie sobre el alto cantildiki da’ba miu inde’u maar;una estatua de bronce pareceste miu na’un na in ña’a kaa,desafiando al marino confín.te ma báda dayu’iama yo,

    Juchitán, Juchitán, Juchitaan, Juchitaan,de ti llenas mis voces están,nsidaa tachu dachitu nuu yuu;Juchitán, Juchitán,

     Juchitaan, Juchitaan,y en las brisas a ti llegarán.ma’in tachi dasaia nuu yo.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    62/95

     M i linda Oaxaca(Oaxaka biko xí)

    Autor: Jacobo Kendis

    67

    uy lejos estoy de ti,Na xikakuá ie nu yo,rincón de ensueños y flores,dasania yu ita ndi’a,la tierra donde nací ñu’u nde ni kaku yuu;y en donde están mis amores.indu ia ña’a ikumi.

    Oaxaca, vives en mí Oaxaka io ini yu,y yo por ti doy la vida,yu kua’i yo nsidaa anime,oye la voz de mi angustia

    yo tiaku tachi kunda’ya;que llora y que cantamia sakua te xitoa,queriendo volver.te nu’a nuu yo.

    Linda Oaxaca de mi alma,Biko Oaxaká xi anime,

    no quiero morirmeyu ko ka’in kui;sin volverte a ver.ma kunike yo.

    Cariño que llevaréNde ini kuni’i yo,guardado como un tesoro,

    chiba’i yo ini anime; jamás yo te olvidaré,ma bada nandodi yo,es mucho lo que te adoro.yu ndisa kuu ini sa’u.

     M 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    63/95

    68

    Si nunca te vuelvo a ver,Nu ma bada kuni yo,Oaxaca de mis amores,Oaxaká xi nsidaa anime,dile a mi amor que sus besoskachi xi ña’a ikumí,que añoro por siemprekunii koa nu nda’iquisiera tener.te chituña yuu.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    64/95

    69

     M i vida(Ña mani)

    i vida, ahí te dejo el almaÑa mani, nu nakoi anime,hecha mil pedazos de tanto sufrir;ndisa ni kuxe’a dando’uña naa;los besos que antes fueron míos,na biko ni sachitu yu,han sido en mi vida todo mi penar.ni nandua tnundo’o kuni ka’ni xi.

    Me duele que no me comprendas Anime ku’i inia mia,y juegues con mi corazón,ña miu kó kuniko ña;mañana, tal vez sea muy tarde;

    tnaa ida na naxikokuiun,cuando arrepentida busques mi perdón.bi’iní, ma kuika kuika’nu ini nuu.

     M 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    65/95

     M ujer(Ku Lía)

    Autor: Agustín Lara

    70

    ujer, mujer divina,Ku Lía, nsi’a ku Lía,tienes el veneno que fascinayo ikumu tatna na in du’aen tu mirar.ndui nduchinuu.

    Mujer alabastrina,Ku Lía, ku ña’a kuxin,tienes vibración de sonatinainu inakaa mi kuisi yaapasional.te dadaná.

    Tienes el perfume de un naranjo en florMiu ikumu diko ita nu sikaba,el altivo porte de una majestad.yo nsi’aká ná’u na in nuu dimani.Sabes de los filtros que hay en el amor;Te ina’u tatna ia nde nu amoor,tienes el hechizo de la liviandad.yo ikumu ña danda’bi un xina.

    La divina magia de un atardecerNsi’a na’u na ndúa ora da’bi ya,y la maravilla de la inspiración.te ña nsi’a mani ia nde ini yo.Tienes en el ritmo de tu ser,Yo ikumu ña sánsi’i miu,todo el palpitar de una canción...

    nsidaa ña dakuchi mii in yaa...Eres la razón de mi existir... mujer.Sa’a miu ie nu ñu ibistnaa... Lía xi.

     M 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    66/95

     N aela(Ku Naila)

    Autores: Heriberto Sánchez y Juan G. Vasconcelos

    71

    n una noche de lunaIn ñuú nchii nina si yoo,Naela lloraba ante mí,ku Naila ni sakuña nui;ella me hablaba con ternura,miiña ni ka’an maniña xi,puso en mis labios su dulzura.miiña chituuña nua yu’i.

    Yo le pregunté por qué llorabaIndu chun saku kuo ni kachi,y ella me contestó así:te ni naxikoni’iña:Ya me embriagué con otro hombre,

    Ingate sa ikumi anime,ya no soy Naela para ti.ko nduuke ku Naila xu.Ya me embriagué con otro hombre,Ingate sa ikumi anime,ya no soy Naela para ti.ko nduuke ku Naila xu.

    Naela di por qué me abandonas,Naila, indu chun nakoo miu yuu;tonta, si bien sabes que te quiero;Naila, ndisa kuu ini sa’u;vuelve, ya no busques otro sendero,na’axi, masa nanduku inga ichi,te perdono porque sin tu amorkuika’nu ini sa’u, bachi nu kou;

    se me parte el corazón. xi anime kuistnee.

     E 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    67/95

    Pobre de mí (Nda’bí yu)

    Autor: Agustín Lara

    72

    ol de mi vida, luz de mis ojos,Ndua ora ini, ndua nduchi nui,sienten mis manosna ndo’o nda’i cuando acarician tu tersa piel,na nsi’a tniá nu iko na;mis pobres manos, alas quebradas,nda’bí nu nda’i, ndixin ni tna’nua;crucificadas... crucificadas bajo tus pies.ni kua’aa kruus... ni kua’aa kruus nu sa’a miu.

    Abre los brazos maravillososNdui chio nakuno, chio nsi’a mani;y entre sollozos

    ña nda’bi sakui,llévate mi alma... que es para ti.kuni’i anime... ta’bu kundua.Qué culpa tengo de ser tan tuyoKo kuachi yu’ u ña miu nduu sto’ i ,de que tu orgulloña ia inusea mi cadena, pobre de mí.

    ni su’nia sa’i, nda’bí yu naa.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    68/95

    Por la cruz(Sa’a miya)

    Autor: Alberto Domínguez

    73

    en conmigo, mi vida,Na’axi, ña’a mani,ten confianza en el cielo,kandisa yuana ansibi;por la cruz yo te jurosa’a miya yu kachi 

    que no te haré sufrir.yu ma dando’i yo.Tú serás la alegríaMiu kunduu ña dii,de mis nuevos anhelos,mani mani kondoona;nada habrá en este mundoma dasaá in tnundo’oque nos haga mentir.

    nu ñu ibi xina.

    Y si llega ese díaNa kesaa kibi kachu,en que seas mi consuelo,miu kunduu tnunde ini;por la cruz yo te jurosa’a miyá yu kachi,ser sólo para ti.

    nechixu kunduu yuu.Si no cumplo lo dicho,Te nu ka’an chikue’i,con mis manos haríanda’i yo kidayukanmi terrible verdugoin te dana sastnu’u;para vengar tu amor.tnuñu’u xu ndoobia.

    Pero no ha de ser,Do ma kuama na,si te adoro yo.bachi kunii yo.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    69/95

    resentimiento

    (Ini ni xini inia)

    Autor: J. Pacheco

    74

    in saber que existías te deseaba,Yu takuni animo te ni sania,antes de conocerte te adiviné;yu’u ko ina’i miu io ini yu;llegaste en el momentodo ni kesau in kibi que te esperaba,na ndiatui yoo,no hubo sorpresa algunabachi yu ndiatui kixucuando te vi.te ni kesau.

    El día que cruzaste

    In kibi ni chindaupor mi camino,ichi anime,tuve el presentimientoini ni xini iniade algo fatal;ña kuu xi yuu,esos ojos, me dije,

    ndui nduchinuu, ni kachi,son mi destino,sto’i kundua;esos brazos morenoste nsi’aká chio miu,son mi dogal.dee xi kundua.

    P

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    70/95

    Qué chula es Puebla(Na bikokua ia Tensio’o)

    Autor: Rafael Hernández

    75

    ué chula es Puebla, qué linda,Na bikokua ia Tensio’o,con sus mujeres hermosas xi nsida stná ña’a kuachi;que tienen caras de rosasana ikumi nuu ita,y tienen labios de guinda.ña’a yu’u chiki ka’i.

    Trozo de cielo en la tierra,Yuchi ansibi nuu ñu’u,ésa es mi Puebla bonita,ña jaan nduu Tensio’o biko,ésa es mi tierra bendita

    ña jaan nduu ñu’í ña mani;que tantas joyas encierra.kua’aka ndia ña chiba’a.

    Qué chula es Puebla, qué linda,Na bikokua ia Tensio’o,qué linda, qué chula es Puebla.na nsi’a , Tensio’o biko.

    Puebla, tacita de plata,Tensio’o yaxin ti ye’e,cuando no piso tu suelona ñu’uxu ko sani’tni,es tan grande mi desveloba’naxi kua’an ko kidi;que la nostalgia me mata.

    sa’tnixi mi tnuunsi ini.

    Q

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    71/95

    76

    Qué bellos son tus altares,Nsi’aka ini beñu’u,mi hermosa Puebla querida,Tensio’o biko ña mani;por quien daría la vidayu dakuta’bi miu ini,como te doy mis cantares.na dakuta’bi yo yaa xi.

    Puebla, bonita y bravíaTensio’o biko sástnu’u,por tu leyenda y tu historia,xi nsidaa ñá kachi tutu;Puebla, cubierta de gloria,

    Tensio’o ia nde ansibi,linda Puebla, tierra mía.Tensio’o xi, ñu’u mani.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    72/95

    Que te vaya bien(Ni chindee ya yo)

    Autor: Federico Baena

    o me importa que quieras a otroKó dansi’a yu bichi ña miuy a mí me desprecies,kunu inga ne ibi,no me importa que sólo me dejeskó dansi’a yu ña ndoo mindai;llorando tu amor.sakui sa’u na.

    Eres libre de amar en la vidaTe nu miu ya’u inga nunda’a,y yo no te culpoma kunduama kuachu;si tu alma no supo quererme

    bachi animo ma bada ni kunia,como te quiero yo.na yu ni kuni yo.

    Sé muy bien que es en vanoYu ina’i kukidaxi pedirte que vuelvas conmigo,kachi, ni naxikokuiun;

    porque sé que tú siempre has mentidobachi ina’i miu dukan ni kua’an, jurándome amor.yo danda’bu yu.

    Y yo en cambio no quiero engañarteDo kuna’un, ma bada yu kadi ni dañar tu vida,

    nsidaa ichi animo;soy sincero y sabré perdonartenua yu bichi kuika’nu ini sa’u,sin guardar rencor.ma chu’un ini nu.

     N 

    77

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    73/95

    78

    No creas que siento desprecioMa sau kuka’un, a xi’i al ver que te alejas,ña miu ni ku xiko;si me dejas por un nuevo amor,nu miu kua’un xi inga ne ibi,te dejo también.yu nakostnee yo.

    Que al fin con el tiempo, el olvidoYu ina’in nsidaa kibi baxi,curará mis penas;yu kudadi ini;sigue feliz tu camino,

    yo nsi’a ichi ni ki’un;que te vaya bien.ni chindee ya yo.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    74/95

     Recuerdos de ti(Nsinuu ini yo)

    Autor: Roque Carbajo

    79

    oy que me encuentroBichi, na xikasolito tan lejos de ti,sástnu’u yu xikanui yo,no sabes cuánto te extrañondisa nsinuu ini yo;y sufro por ti.tnundo’o nduama.

    Cuando te tuve cercaNa ní sa ikumi yó ndede mi vida,yatni anime,nunca me imaginé

    yu koni sanistneeque te quería.ña kunu yuu.

    No sabes cuántos amoresKo ina’u kua’a animadejé por ahí...ichi ni nakoi,

    pero de todos juntitosdoko nu nsidaa ni kua;me acuerdo de ti.nsinuu ini yo.

    No llores corazónIni, ma kuaku naa;no me hagas padecer

    masa dando’u yu,que aún falta mucho tiempobachi kunika kibi para volver.dandu nsia ña.

     H 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    75/95

    S alina Cruz(Ñuu salina Kruus)

    Autor: D. A. R.

    80

    alina Cruz, tierra tropical,Salina Kruus, ñu’u nchii din;tierra bendita bañada por el mar.in ñu’u nsi’a dakuchí tekuii maar.Hay en tus playas reflejos de ilusión,Ió na bii iá in ña dakuninuu,los pescadores entonan su canción.te xítnii siaka xíxitote in yaa.

    La fresca brisa que viene a acariciarIn tachi yuyu idadikiá nuu,de la tehuana su dulce bienestar.teguana biko; nsi’aká io naa.

    La mar semeja un espejoDana’a maar in yutataque retratando a la luna,indu natása si yoo,como alegres lentejuelasna’i si nsikitnuu kuati,que vuelan sobre la espuma.na ndaba diki chi’iun.

    Tienes cantar de sirena, Xitó na in ña’a siaka,tienes mirar de la luna,inde’u na inde’e sí yoo;eres mi tierra querida,miu nduu in ñu’u yu kuni,la tierra bendita

    ñu’u nsi’a mani que me hace soñar.ni dasanixí.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    76/95

    S entencia(Nsinuu inu yuu)

    Autor: Pablo Valdez Hernández

    e acordarás de mí Miu nsinuu inu yumientras yo viva,dukan ni kua’an,te acordarás de mí miu nsinuu inu yu;

    toda la vida.na yuu itiakui.

    Te acordarás de mí Miu nsinuu inu yu,porque en la vida,te nuu ñu ibi;la sentencia de amor,ñá ni sakunu yu,

    y la sentencia de amor,te ña ni sakunu yu;nunca se olvida.yu ma nandodia.

    No pensaste ni un momentoKo nakani inu bichi vida mía,ña’a mani,

    que la vida sin tiña nu kou yu ndañu’i no la quería.nu ñu ibi.

    Te entregué la ilusiónTnunsi ini yu ieey mi agonía,ña ni’u anime,

    y te llevaste también,te ni’uñá kua’anstna,y te llevaste también,te ni’uña kua’anstna;toda mi vida. xi nsidaa ini.

    81

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    77/95

    82

    shunca(Ku xunca

    Autores: Lorenzo Barcelata y Ernesto Cortázar

    a luna se ve de noche,Si yoo nchii ndaisi ñuu,el sol al amanecer,te nduaya na ni tuinuu;hay quienes por ver la lunaiá nechi inde’e yoo,otra cosita no quieren ver.inga in ña’a kó inde’e nea.

    Me dicen que soy bonita,Kachine ndui ña’a biko,quién sabe por qué será, xinda ndé chun nduama na;si alguno tiene la culpa

    nú ana ikumi kuachi,que le pregunten a mi papá.ni ndakatnu’une nu yué naa.

    Shunca para acá, Shunca para allá, Xunka, na’a yo; Xunka, kua’an ma;¡ay! las olas que vienen y van,kua’an baxu ña todo xi maar,

    Shunca para acá, Shunca para allá, Xunka na’a yo; Xunka, kua’an ma;¡ay!, cariño me vas a matar.kua’un ká’nu anime na xa.

    Mi hamaca es de pura sedaBitandali ñunu be’i y está bajo del palmar,

    te nchiloa tixi nu ñuu,mas no te hagas ilusionesyo masa kudii inu,que en ella duermen mamá y papá.bachi jaan kidi di’í xi yué.

     L

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    78/95

    83

    A los hombres hay que amarlosNa kunina in te Chee,sin dárselos a entenderma bada datuina ñá,porque cuando los queremosbachi nú datúina ñáma;van y se buscan otra mujer.inga ku Lia nandukuté.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    79/95

    S in ti(Nu kou)

    Autor: Pepe Guízar

    84

    in ti no podré vivir jamás;Nu kou, ma bada kutiakustnee;y pensar que nunca mástnunsi ini kida xi estarás junto a mí.ña ma kou diin yu.

    Sin ti qué me puede ya importar,Nu kou ko dansi’a yu nú tnasi lo que me hace llorarana ni dakuaku xi;está lejos de aquí.ndisa xika iastnaa.

    Sin ti no hay clemencia en mi dolor,Nu kou, mi tnúndo’o yá’a stnee;la esperanza de mi amortnunde ini ndaka xi,te la llevas al fin.ni’un ña kua’ an da.

    Sin ti es inútil vivir,

    Nu kou, yu ma kuika koi yo;como inútil serábachi ma badakael quererte olvidar.yu’u nandodi yo.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    80/95

    S olamente una vez(In mindaa xichii)

    Autor: Agustín Lara

    85

    olamente una vez amé en la vida,In mindaa xichi naa ni kuni anime,solamente una vez y nada más,in mindaa xichi naa te sa ni ia;una vez nada más en mi huertoin mindaa xichi be’i ni tasabrilló la esperanza, la esperanzakida tnunde ini, tnundé ini que alumbra el camino de mi soledad.datnuu ichi tási; indu xikanui.

    Una vez nada más se entrega el alma,In mindaa xichi naa, inina dasan;con la dulce y total renunciación,

    nsi’a mani dasai anime nu,y cuando ese milagrote nú mii ya ni kachiyarealiza el prodigio de amarse,nsi’a kondoona ñu ibi;hay campanas de fiestakadi biko nsi kibi,que cantan en el corazón.

    beñu’u nu animana va.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    81/95

    S urianita(Ku Surianita)

    Autor: D. P.

    86

    urianita, capullo de rosa,Surianita ndutu ita rosá,que naciste a la orilla del mar,miu ní kaku nde kesa’a maar;en tu cara trigueña y sedosandisa kunii yo ña ñuma nuu,mis caricias quisiera dejar.mani mani, tninda’i nuu na.

    Suriana, sandunga,Suriana, sandunga,al son de marimbana ndóyo marimba,tu cuerpo se cimbra

    kidini’ni ikogallardo y gentil.itasa’u yaa.

    Suriana, sandunga,Suriana, sandunga,pareces muñeca,na biko kua na’u

    entre los encajesnu ma’i chikiladel blanco huipil.du’nu kuxin yaa.

    Cuando duermes tranquila en tu hamaca,Na indu’u nuu ñunuxu kidu,a la sombra de un verde palmar,

    tixi nda’a nu ñuuma na;con los rayos de luna de platama’i ndua sí yoo nchii nina,mi alma triste se pone a cantar.nda’ya nda’ya, ini xitoa naa.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    82/95

    T e amaré toda la vida(Kuni yo dukan ni kua’an)

    87

    e amaré toda la vida,Kuni yo dukan ni kua’an,todos los años, los meses y los días;nsidaaká kuia, nsidaa yoo, nsidaa kibi;todas las horas y todos los instantesnsidaaká orá te nsidaa kua’a xichi,mientras pueda latir mi corazón.na anime bi’ini kui ndakuchia.

    Tendrás las flores de mi amor en primavera,Kukumu ita xi anime nde primavera,en el verano, aumentará el calor de mi pasión;na kixi dabi, kua’a yoko anime dasai nu yo,y en el otoño, cuando las hojas caigan

    na koyo kuaya xi nsidaa yútnu tatá,tendrá tu vida una nueva ilusión;kukumi inu ingaka sani stna;y en el invierno tendrás el fuegote dini kuia chiñu’i animode mi corazón.xi anima yu.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    83/95

    T ehuanita(Ku teguanita)

    Autor: Chuy Rasgado

    88

    ella tehuanita, flor suriana,Teguaníta biko ita surianá,tanta ropa llevas cual gitanakua’a du’nu ndixu, bii jitana;que pareces linda mariposa,yo’o na’u na si tumba biko,eres tan bonita y tan hermosa.te yó nsi’a mani biko na’un.

    Quiero que tú sepas lo que siento,Yó kuna’u ñá nakani ini,pero dame un poco de tu aliento,do yó taxu ini tachi animo,bella tehuanita, rosa del amor,

    teguaníta biko, ita xi amoor;porque yo te quiero y te venero de corazón.bachi ni’u ini te nsi’a mani yu kunii yo.

    Tus sublimes sones son muy bellos,Nsidaa kuisi yaa xu ndisa bikoa,bailas la sandunga con orgullo,nsi’a itasa’u yaa sandunga,

    bailas la tortuga y la petronaitasa’u yaa xi kú petrona,y en tus templos lloras con llorona.saku nuu beñu’u na yorona.

    Linda tehuanita, nunca llores,Teguaníta biko, masa kuaku,lleva tus canciones a las flores,

    yó kuni’i yaa xu ma’in itabella tehuanita, rosa del amor,teguanita biko ita xi amoor porque yo te quiero y te venero de corazón.bachi ni’u ini te nsi’a mani yu kunii yo.

     B

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    84/95

    T ehuantepec(Teguantepeek)

    Autor: Pepe Guízar

    89

    rópico cálido y bello,Ñu’u biko ñuu nchii din,Istmo de Tehuantepec,Nu’u xi Teguantepeek,música de una marimbayaa kidandaa marimba,maderas que cantan con voz de mujer.na bikoká xitoa, na in ña’a chi.

    Tehuantepec, Tehuantepec,Teguantepeek, Teguantepeek,Tehuantepec, Tehuantepec,Teguantepeek, Teguantepeek,música de una marimba,

    yaa kidandaa marimba;maderas que cantan con voz de mujer.na bikoká xitoa, na in ña’a chi.

    Tehuana, la de la piel tostada,Teguana, ña’a chi iin ni kadu,Tehuana, la de la voz timbrada,Teguana, ña’a nsi’aká tachia;

    te cubres con encajes,ida’bu mi chikila,bordan tu traje flores de seda,nsi’aká chitu ita nu du’nu;pareces una virgenyo ió na iá dimani,que de un retablo se desprendiera.te xikanuu yó ini beñu’u.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    85/95

    90

    Tehuana, la del alma suriana,Teguana, ña’a chi kua’an baa;que bailas, de la marimba el son,yó biko itasa’u in yaa,preciosa, rumbosa,na bikoka na’u;virgen de mis amores,dimani xi anime,mujer de encaje, de seda y sol.ku du’nu chikila; ña’a ñuu nchii din.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    86/95

    T emor(Yu yu’ii)

    Autor: Gonzalo Curiel

    91

    emor de ser feliz a tu lado,Yu yu’ii ko diii yatni diun,miedo de acostumbrarme a tu calor,yu’ii nuda ni kain xi yoko miu,temor de fantasía, temor de enamoradoña yu’ii te yu sania, ña yu’ii ichi animo;que no me deja saborear tu amor.te kó nakoa yu sai nde ini yo.

    La medrosa emoción de comprenderteNdisa sánsi’i ini ñá koi nunda’u,despertó mi temor de acariciarte;te nsinuu inia, yu’ii tnii inii iko;un angustioso miedo de quererte

    kua’a sastnu’u yu’ii kuni animo,y de no ser capaz de olvidarte.te yu ma bada stnaa miu nandodi.

    Se impregnó mi romance con tu risa,Nde ini anime ni sodu ña nsi’a saku,mi inspiración se fue cuando te fuiste,kua’an nde inistnee na kua’an xiko;

    te llevaste mi vida con tu prisayo ni’u anime ña nsi’iká inu,y me dejaste inmensamente triste.te ni nakou yu; mi tnuunsi ini ie.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    87/95

    T oda una vida(Dukan ni kua’an)

    Autor: Oswaldo Farrés

    92

    oda una vida me estaría contigo,Dukan ni kua’an, yatni diun yu koi;no me importa en qué formako dansi’a yu bichi ni cómo ni dónde, pero junto a ti.nde kibi kunduama, do yu koi diun na.

    Toda una vida te estaría mimando,Dukan ni kua’an, nsi’a mani kundoona;te estaría cuidandoyu kuinui animo,como cuido a mi vida, que la vivo por ti.na inui anime; te yu koi xun na.

    No me cansaría de decirte siempre,Yu ma xabi kachi, nsidaa kibi baxi pero siempre, siempre,te dukan ni kua’an,que eres en mi vida, ansiedad,inakau anime te sánsi’i ini;angustia y desesperación.dakun uanma yu.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    88/95

    T res palabras(Nsi unia)

    Autor: Oswaldo Farrés

    93

    ye la confesiónBichi kuninu yuu,de mi secreto,ña ia nde ini,sale de un corazónini anima yu naa;que está desierto.mindaa ni ndoa.

    Con tres palabrasYu uni xichi te diré todas mis cosas,kachi xu nsidaa ña ndo’i,cosas del corazón

    ña ndo’o inistneeque son preciosas.nsi’aka na’a.

    Dame tus manos, ven,Taxi ndui nda’u nui toma las mías,te tnii ndui nda’i,

    que te voy a confiarkua’in nakani xulas ansias mías.ña ndo’o ini.

    Son tres palabrasNsi uni kuisiasolamente mis angustias

    inakaa nde ini anime,y esas palabras son:te mia kachia xu na: “¡Cómo me gustas!” “¡Nsi’aka na’u!”.

    O

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    89/95

    T ú eres mi destino(Miu nduu sitnuu xi)

    Autor: Carlos Gómez Barrera

    94

    ú eres mi destinoMiu nduu sitnuu anime,y no te imaginasma bada ina’u,lo que yo bendigo a Dioskua’a yu da iii nu Dios,porque quiso disponerlo así.bachi mi yá dukan kuní ya.

    Tú eres mi destinoNduu sitnuu anime,y no tengo miedoyu ma bada yu’iade afrontar contigo

    te dayu’i nduina,las adversidades en el porvenir.ña kida chikue’e nuuna kibi tnaa.

    Tú eres mi destino,Miu nduu sitnuu anime,bendito destino,na nsi’a sitnuu;

    y si me ofrecierannua ni taxi kua’aneriquezas y gloriatuni te ansibi renunciando a ti.te nakoi yo.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    90/95

    95

    Sin vacilacionesMa nakani ini,yo respondería:te naxikoni’í:prefiero la muertechikagua’a kui,a la gloria inútilko kunii ansibi de vivir sin ti.nu ma koi xi yo.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    91/95

    T ú me acostumbraste(Yo dakaun ini)

    Autor: Frank Domínguez

    96

    ú me acostumbrasteYo dakaun ini a todas esas cosasnsidaa ña kuu ñu ibi,y tú me enseñasteni china’u ini que son maravillosas.nsidaa ña nsi’a mani.

    Sutil llegaste a mí I ii yo ni kesaucomo la tentación,na ñá chikue’e un,llenando de inquietud

    ini sansi’i stnaami corazón. xi anima stnee.

    Yo no concebíaKo kundaa ini cómo se queríaansa kunii yo

    en tu mundo raronu ñu ibi inu,y por ti aprendí.ni dakua’u yuu.

    Por eso me pregunto,Sa’ama ndakatnu’i al ver que me olvidaste,

    ña ni nandodu ini,¿por qué no me enseñaste¿ndé chun ko ni china’ucómo se vive sin ti?nansa yu koi nu kou?.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    92/95

    U n momento(Iyu’u ini animo)

    97

    i me dejas vivir en tu vida,Ni kandiso, yu koi yatni diun;tan sólo un momento me conformaré;mate in mindaa xichi, batuni sa ia;me parece que no estoy pidiendo tantotuxi ini, iyulín’gu xiken nuu;comparado con lo mucho, que por ti lloré.ma ndudaba xi ña kua’a ni kuu ini nuu.

    Un momento de tu vida sólo quiero,Iyulín’gu yatni diun, yu kuni koi;un momento para hablarte de mi amor;te ndatnu’i xu ña kua’a kunii yo,y contarte de mi amargo sufrimiento

    te nakani xu tnúndo’o kida ini;cuando ansioso te esperaba el corazón.tnunsi ini ia anime ndiatua yo.

    Un momento bastará para adorarteMate iyu’u ini animo taxu nui,y después podrás dejarme,te nú in kibi kunu ku’un,

    perdido en la soledad;miu nakou yu te sa ia;porque yo podré vivir sin tu cariño,bachi batuni kutiakui nu ma kou,recordando aquel momentoña yu kua’a nsinuu ini que será una eternidad.ñá miu ni sakunu yuu.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    93/95

    U na copa más(Ko’ona ingaña)

    Autor: Chucho Navarro

    98

    na copa másKo’ona ingaña,te brindo al despedirnos,te nakindena bichi;una copa más,ko’ona ingaña,que nos hará olvidar.nandodona ñá da.

    Una copa más,Ko’ona ingaña,tal vez un poco amarga,adi sa ni ku ua;por nuestro gran cariño

    ña mani ni sandoonaque nunca volverá;ma bádaka kundua;una copa más.ko’ona ingaña.

    Es la ley de la vida,Ña kesaana ñu ibi,

    el nacer y morir,te ni nsi’ina yo;nuestro amor fue tan grandensi’aká ni sandoonay dejó de existir.te ni xi’ama na.

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    94/95

    V ives en mí (Itiaku ini anime)

    99

    oy yo vengo a decirteKua’in kachi xu bichi,que aún vives en mi alma,miu itiaku ini anime;que todo mi cariñoña ni kuu ini sa’u,es siempre para ti.nsidaama kua’an nu.

    Que arde en mi existenciaÑu’u sikai ko nda’bael calor de tus besos,ña ni sachitu yu’i,en un loco embeleso

    ni dakuitana minate entregaste a mí.na ni sa ikumi yo.

    Qué dulce es recordarNa biko nsinuu ini aquellas gratas horas,kibi ni sandoo mina,

    que siempre muy juntitosndisa kua’a sastnu’u;estábamos los dos.miu ni sachitu yuu.

    Hoy yo vivo añorandoBichi kutasi ini recuerdos del pasado,

    nsidaá ni kuu sana’a,en mi alma has dejado;nde mi kuisi tnundo’osólo angustia y dolor.ini anime nakou.

     H 

  • 8/9/2019 54 canciones traducidas al mixteco

    95/95