Bizia iraunaraztea

Izaki bizidunen konposizio kimikoa

Kontzeptua: Izaki bizidun guztiak oinarrizko bizi funtzioaz betetzeaz gain, zelulaz osatutagaude, eta mota bereko substantziak ditugu osagai � biomolekulak, hauek zenbait elementukimikok osatzen dituzte � bioElementuak. Bioelementu ugarienak karbonoa (C), hidrogenoa(H), oxigenoa (O), nitrogenoa (N), fosforoa (P) eta sufrea (S) dira.

Ura.Biomolekula ez-organikoak

Kontzeptua: Materia bizidun eta bizigabean ageri dira.

Kontzeptua:izaki bizidun guztien oinarrizko substantzia da, zelularen eta barne likidoen (odola) osagai nagusia da. Funtzioak: Erreakzio kimiko guztiak ingurune hezeetan ematen dira (uretan) eta garraiorako bidea ere bada.

Gatz mineralak.

Funtzioak: Egiturak sortu (krustazeo eta moluskuen oskolak, ornodunen eskeletoa, etab.), nerbio bulkadetan eta muskulu-uzkurduran parte hartzen dute.

Gluzidoak.Biomolekula

organikoak

Kontzeptua: Izaki bizidunetan soilik ageri da.

Kontzeptua: monosakaridoz osatutako molekulak dira, monosakarido asko elkartzean � polisakaridoak.

Glukosa (monosakaridoa): energia iturri da.Almidoia (polisakaridoa): energia-gordekina da.iraunaraztea kimikoa organikoakZelulosa (polisakaridoa): landare-zelula pareta eratzeaz arduratzen da.

Lipidoak.Kontzeptua: Era eta funtzio askotakoak daude.

Koipeak: energia iturri da animalietan.Fosfolipidoak: Zelula-mintza eratzen dute.

Proteinak.

Kontzeptua: Aminoazido izeneko molekulak elkartzean sortzen dira.

Kolagenoak: egiturazko funtzioa (azalean).Hemoglobina: garraio funtzioa (odolean).Antigorputzak: gorputzaren babesa.Entzimak: erreakzio kimikoen erregulatzaile dira.

Azido nukleikoak.

Kontzeptua: Nukleotido izeneko molekula txikiak elkartzean sortzen dira.

Azido desoxirribonukleikoa (ADN): izaki bizidunen oinarrizko informazioa gordetzen du.Azido erribonukleikoa (ARN): proteinak sintetizatzen laguntzen du.

Teoria zelularraren printzipioak

1. Zelula izaki bizidunen egitura-unitatea da.2. Zelula izaki bizidunen unitate funtzionala da.3. Zelula oro aurretik baden beste zelula batetik sortzen da.

Bizia iraunaraztea

Zelula

Kontzeptua: Zelulak mikrometrikoak (µm) dira eta forma ugarikoak izan daitezke.

Zelulen egitura

Kontzeptua: Guztiek mintz plasmatikoa, zitoplasma eta nukleoa dituzte.

Mintz plasmatikoa

Zelula osorik estaltzen duen mintz mehea da. Substantzien igarotzea erregulatzen du.

Mitokondrioak: obalatuak dira, bi mintzez eratutakoak, bertan arnasketa zelularra egiteaz arduratzen dira. Erribosomak: ARN eta proteinaz osatutako partikula txikiak, proteinak sintetizatzeaz arduratzen dira.Erretikulu endoplasmatiko izurtsua: elkarri lotutako zaku zapalak dira, erribosomak dituzte. Erribosometan sintetizatutako proteinak gordetzeaz eta garraitzeaz arduratzen da.Erretikulu endoplasmatiko leuna: ez du erribosomarik, lipidoak sintetizatzeaz, gordetzeaz

Kontzeptua: Zitoplasman aske daude, bakoitzak berezko funtzioak ditu.

Zitoplasma Zelularen barnealdea da, non organuluak dauden .

Material genetikoa Zelularen funtzionamendua kontrolatu eta erregulatzeaz arduratzen da ADN –a. Zelula prokariotoek material genetikoa zitoplasman aske dute, eukariotoek nukleo baten barnean.

iraunaraztea

2, 3 , 4, 5,, 29, 32, 2, 3 , 4, 5,, 29, 32, 33, 9, 10 33, 9, 10 ariketakariketak

Erretikulu endoplasmatiko leuna: ez du erribosomarik, lipidoak sintetizatzeaz, gordetzeaz eta garraiatzeaz arduratzen da.Golgiren aparatua: zaku zapal gainjarrien multzoa da, erretikulu endoplasmatikoak sintetizatu dituen substantziak pilatzeaz eta zelulatik kanpora jariatzeaz arduratzen da.Bakuoloak: mintzez osatutako besikula txikiak dira, gordekinak eta hondakin substantziak gordetzen dituzte.Lisosomak: bakuoloen antzeko besikulak, substantzia konplexuak digeritzeaz arduratzen dira.Zentrosoma: nukleotik gertu dago, bi zentrioloz eta zuntzez osatuta, zelularen zatiketan parte hartzen du.Kloroplastoak: mintz sistema batez osatuta daude eta fotosintesia egiteaz arduratzen dira.

Zelula organuluak

Nutrizio zelularra

Kontzeptua: Zelulak bizi funtzioak mantentzeko energia eta materia behar ditu, hori lortzearen prozesu -multzoa nutrizio zelularra da.

Zelularen kanpoaldetik matenuagaiak datoz, eta hauek metabolismo izeneko prozesu multzoa sufritzen dute.

Metabolismo motak

Katabolismoa: Degradazio-erreakzioak dira, substantzia organiko konplexuetatik, substantzia bakunak eta energia lortzen da.Anabolismoa: Eratze-erreakzioak dira, substantzia txikiak substantzia organiko konplexu bihurtzeko prozesua da, horretarako energia behar da.

Bizia iraunaraztea Zelula

Nutrizio zelularra

Nutrizio motak

Autotrofoa: substantzia ez organikoetatik abiatuz substantzi organikoak eta energiaeratzeko prozesuari deritzogu. Landare, alga eta zenbait bakteriok egiten dute.Heterotrofoa: beste organismo batzuek sintetizatutako sunbstantzia organikoakerabiltzen dira materia organiko berria eta energia lortzeko. Animalia, onddo, protozooeta bakterio askoren zelulek egiten dute.

FotosintesiaKontzeptua: Eguzkiaren energia eta substantzia ez organikoak substantziaorganiko bihurtzearen prozesua da. Eguazkiaren energia kloroplastoetanmetatzen da, klorofilan hain zuzen ere. Organismo autotrofoek egiten dute.

2612622 )(argmin OOHCglukosaenergiaieralakgatzOHCO +→+++

Arnasketa zelularra

Kontzeptua: Substantzia organikoz (glukosa adibidez) eta oxigenoz abiatuta,energia eta substantzia ez-organikoak lortzen dira. Mitokondrioetan gertatzen da:Organismo autotrofo eta heterotrofoek egiten dute.

)()( 2226126 kimikoaenergiaATPCOOHOOHCGlukosa ++→+

Kontzeptua: Zelula ama batetik , zatiketaz zelula umeak sortzeari deritzo• Organismo zelulabakarretan: sortutako banako berriak gurasoen berdin-berdinak dira.Populazioa handitzen da.

• Organismo zelulanitzak: Organismoaren zelula-kopurua handitzen da edo banakoak galdutako iraunaraztea Zelula

Zelula-ugalketa

Zatiketa motak

• Organismo zelulanitzak: Organismoaren zelula-kopurua handitzen da edo banakoak galdutako edo hondatutako atala berrizten du.

Erdibiketa: zelula amaren nukleoa erdibitu egiten da eta bi nukleo berdin-berdinsortzen dira, ondoren ama zatitu egiten da bi zelula-ume sortuz (haziko dira).Organismo zelulabakarrak (bakterioak eta protozooak).Askotariko zatiketa: zelula amaren nukleoa hainbat aldiz zatitzen da, nukleo bakoitzazitoplasma eta mintzez inguratzen da eta zelula umeak sortzen dira amarenzatiketarekin. Zenbait protozoo horrela ugaltzen dira.Gemazioa: Zelula amaren nukleoa bitan zatitzen da eta zitoplasmaren alde batera doa,koskor edo gema bat eratuz, neurri egokia duenean bereizi egingo da. Legami askougaltzen dira horrela.Esporulazioa: Zelula amaren nukleoa hainbat aldiz zatitzen da, bakoitza zitoplasmazinguratzen da eta zenbait zelula ume sortzen dira, esporak. Zelula amaren mintzahaustean esporak aterako dira. Onddoak, algak, goroldioak eta iratzeak.

Mitosia

Kontzeptua:zelularen nukleoa zatitzeko prozesu bati deritzogu, material genetikoaren bikopia berdin-bardinak egiten dira, zelula ume bakoiitzak hartuko duena. Azalpena:• Kromatina zuntzak bikoiztu eta trinkotu egiten dira � nukleoa desagertzen da etakromosomak eratzen dira � kromosomak zelularen erdian kokatzen dira � kromosomakerdibitu egiten dira eta zeluaren muturretara doaz � kromosomak zabaldu eta berriro erekromatina eratzen da � bi nukleo sortzen dira eta zelularen zatiketa hasten da.

11, 14, 16, 17, 18, 19, 11, 14, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 38 20, 21, 38 ariketakariketak

Biomolekulak Motak Azpimotak Funtzioa

Biomolekula ez organikoak

Ura (izaki bizidunenoinarrizko substantzia da, zelulen eta barne-likidoenosagai nagusia)

-• Erreakzio kimikoak ahalbidetzea• Garraioa

Gatz mineralak -

• Egiturak sortu (eskeletoa, oskolak..)• Nerbio bulkadetan parte hartu• Giharren/muskulen uzkurduran parte hartu

Gluzidoak (monosakaridozosatutako molekulak dira,monosakaridoen elkarketak� polisakaridoak)

Glukosa(monosakaridoa)

• Energia iturria da

Almidoia(polisakaridoa)

• Energia gordekina

Zelulosa(polisakaridoa)

• Landare-zelulen pareta eratu.

BiomolekulaOrganikoak

(polisakaridoa)

Proteinak (aminoazidoizeneko molekulen ekarketakdira)

Kolagenoa • Egiturazko funtzioa (azalean)

Hemoglobina • Garraio funtzioa (odolean dago)

Entzimak • Erreakzio kimikoen erregulatzaileak dira

Antigorputzak • Gorputza babestea

Azido nukleikoak ( nukleotidoizeneko molekulenelkarketak dira)

ADN (azidodesoxirribonukleikoa)

• Izaki bizidunen oinarrizko informazioagordetzea

ARN (azidoerribonukleikoa)

• Proteinak ekoiztea

Lipidoak (era eta funtzioaskotakoak daude)

Koipeak • Energia iturria (animalietan)

Fosfolipidoak • Zelula-mintza eratzea

Bakuoloak

Erribosomak

MitokondrioaMintz plasmatikoa

Zitoplasma

Material genetikoa

ZelulenZelulen egituraegitura eta eta konposizioakonposizioa

KloroplastoaLisosomak

Erretikulu endoplasmatiko

leuna eta izurtsuaZentrosoma

Golgi aparatuaAnimalia-zelula

Landare- zelula

Mintz plasmatikoa

Material genetikoa

Pareta zelularra

Zitoplasma

Organualuaren izena Forma FuntzioaLandare edoanimalietan

ErribosomakARN eta proteinaz osatutakopartikula txikiak

Proteinak ekoiztea Bietan

Mitokondrioa Obalatuak, bi mintzez osatuak Arnasketa zelularra Bietan

Golgiren aparatua Zaku zapal gainjarriakErretikulu endoplasmatikokosubstantziak (proteinak eta lipidoak) pilatu eta zelulatik kanporatu

Bietan

Erretikuluendoplasmatiko izurtsua

Elkarri lotutako zaku zapalak(erribosomak itsatsita)

Erribosomek ekoiztutakoproteinak gorde eta garraiatu

Bietan

ErretikuluElkarri lotutako zaku zapalak Lipidoak ekoiztu, gorde eta

Erretikuluendoplasmatiko leuna

Elkarri lotutako zaku zapalak(erribosomarik ez)

Lipidoak ekoiztu, gorde eta garraiatu

Bietan

BakuoloakMintzez osatutako besikulatxikiak dira

Gordekinak eta hondakinakgorde

Bietan (landareetanbakuolo bakarra eta

handia)

LisosomakBakuoloen antzekoak, bainatxikiagoak

Substantzi konplexuak digeritu Bietan

Kloroplastoak Mintz sistema batez eratuak Fotosintesia egitea Landareetan

ZentrosomaBi zentriolo eta zuntzezosatutak

Zelularen zatiketa parte hartu Animalietan