1BIZITZA LUZE OPAROA

Euskal kulturaren alorrean ondarezabala utzi digun autorea dugu ManuelLekuona. Gutxienez 75 urte gurejakintz arloei emana, orotarikoesparruak landuz, kreazioan, ikerketaneta zabalkundean.

Jaiotzez Oiartzungoa zen. Etajaioterriak eskuarki dakarren kulturaltxorraz gainera –euskalkia, memoriakolektibo jakina, egoera sozio-politikoaeta abar–, sorterritik jasoak ditu euskalkulturaren hasikinak.

Hogei urte egin zituen irakaskuntzan,Gasteizko Seminarioan (1916-1936).Euskarazko katedra zen berea, bainadenetik erakutsi zuen, grekoa etahebraiera ere bai. Baina artearen etaherri-literaturaren inguruan landurikogaiek eman diote osperik sonatuena,batez ere Literatura oral vascaliburuak.

Beste hogei urte igaro ziren, gerrakGasteiztik bota eta berriro honantzetorri zen arte (1936-1956). Lau urteegon zen Lasarteko Brijiden kaperau-etxean ezkutaturik; eta hamalau

Calahorran, erbesteratua, bi lekuotanhistori lanetan ihardunez, besterikezean.

Ia hogei dira Andoainen igarotakourteak ere (1956-1975). Zabalkunde-urteak, hiru erakunderen barruanarituz: Liturgi itzulpenetan,Euskaltzaindian, eta "KardaberazBazkuna" taldean, idazle-eskolan etaargitaratze-lanetan bere ekarria opaz.

AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

APAIZ EUSKALTZALE (1894-1987)

2

Azkenik, berriro Oiartzunen, Idaz-lanGuztiak argitaratzeko prestatzen, etazabalkunde-lanetan. Ez zen geratueritasuna etorri arte. Eta gaixorik 45egun egin zituen, harik eta 1987koUztailaren 3Oean Jainkoak eramanzuen arte.

Erialdiak erialdi, osasun onekoa izanzen. "Lepezurrik hautsi gabe" aritzenzela lanean, esango zuen berak; bainalangile aspergaitza zen. Eta azkarra,gainera, lan-erritmoan: gauzak txukun,ahalik eta zehatzen, bainaluzapenetan luzatu gabe. Bestalde,disziplina handikoa zen bereprodukzioan: mintzaldi oro idatzia, etaargitaratzeko prestatua eramatenzuen; eta hitzaldia eman bezain lasternon edo han argiratuko zuen.Disziplina hori zuzen eta gogor betez.

Hiztun atsegina: memoria harrigarriagauzak gogoratzeko, eta esaldiapainak, euskaraz, nahiz erdaraz.lrakastea oso gogoko zuen. Eta batezere erakutsi zuen, nola gaur egungogizon kulturdunak hemengo kulturabizi dezakeen, bertatik hasiz, kulturaunibertsalera zabalik, eta bertaraberriro itzuliz, kulturaren ziklo osoabizi ere.

LAGUNARTEKO GIZONA(1916-1936)

lrakaskuntzan ari zelarik, etaSeminarioko bizikidetzan bizi, osojakina du orduko lagunartea. Aldianaldian biltzen ziren, gaiakeguneratzeko eta idaztortza zorroztekobildu ere, A. Pildain, Canarias-koGotzaina izango zena, J. M.Barandiaran, L. Arabiotorre, J. M.Arizmendiarrieta eta M. Lekuona.Batzarre hauek badute zerikusirikSeminarioko ikerkuntzetan,aldizkarietan eta polemiketan. Taldehonetaz aparte, E. Eskartzagaerretorearen albora bilduriko irakasletaldea aipatzekoa litzateke.

ATZERA AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

Gasteizko Seminarioko nagusiekin (1935).

3

Bertako ikasleekin ere harremanabazuen. Literatur saila aipatzekotan,eta "Olerti" Saria irabazi zutenetan, F.Etxebarria, F. Loidi, D.Jakakortajarena, I. Otamendi, A.Sukia, besteak beste.

Apaizgaien mundutik kanpo,RIEVerako ditu bere idazlanak,Euskaltzaindiaren babesean hasten duArabako umeteria euskalduntzekokanpaina, eta bertsolari-txapelketengiroan osabetetzen du oralismo-lana,teori eta praxi mailan. Metodologiarenaldetik begirune guztizkoa zion J.Urkixori, miresmena lanaren aldetik R. M. Azkueri, eta praxi etaantolabide-mailan aitormena "Aitzol"i.

Literatur kreatzaile zen aldetik, aldidesberdinetako olerkariak zituenbidelagun: Jautarkol, Satarka, Orixe,Zubigar, Zugasti eta abar. Baina ezgutxiago antzerti-alderdikoak, halanola T. Alzaga, Barriola, A. Labayen,Carrasquedo Olarra, eta gainerakoak.Olerkari eta antzerkigile bezala eginikzuen M. Lekuonak bere ibilpidea.

GERRAONDOKOLAGUNARTEAK

Gerra amaitu zenean, hemendik 200kilometrotara aldegin beharrekozigorra eman zioten, eta berakCalahorra hautatu zuen erbesterri.Nahiz eta oporretan Lasartera etorri,ez bide zuen lagunarte zabalaedukitzeko erarik.

Gero, Andoaingo urtealdian, osobesterik izan zen. Eta izen denakaipatzerik ez badago ere -etaikaskuntzen aldetik begiratuta-, zenbaitaipatzea jakingarri gerta daiteke.Euskal kulturan, oro har, ManuelLaborde izan zuen lankide etaazterketari-laguna, hainbat azterrenbertatik bertara elkarrekin haztatuz eta

ATZERA AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

Aldizkaria, lantaldea zen (1935).

4

ikertuz. Histori mailan Fausto Arozenaeta A. Mañarikua ere oso hurbilekoapoioak zituen gaiak arakatze-lanetan.Eta artelanetan, berriz, A. Arrazolarekin eginiko ikerkuntzak,Gipuzkoako Ernazimenduari buruz.

Taldeko gizona ere bazenez,Euskaltzaindian eginiko lana ere horlegoke. Axularren "Gero" liburuaren1954eko argitarapena paratu zuen.Eta euskaltzainburu ere izan zen1967-1970 urtealdian. Orduan eginzen Arantzazuko Batzarrea, euskarabatuaren arazoa aztergai harturik.Lekuona izan zen mahaiburu hirueguneko batasun-batzarre hartan.Ondoren etorri ziren liskarrezkezkaturik, "Nere kontu ematea"aurkeztuz bukatu zuen erakundehorretako lehendakaritza.

"Kardaberaz Bazkuna"ren inguruanbilduriko taldea ere aipatu beharralegoke. Erakunde honek Gasteizenizan zuen bere hasiera, "Academia deKardaberaz" zeritzan hartan. "Apaizeta apaizgaien artean euskal idazleaksortu eta idazten trebatu" asmoz hasiazen lantalde hau. Gerora, urteenburuan, euskararen egoera bere oneraetorri zenean, Seminarioankardaberaztar izan zirenak ere berenidazlanak agertu nahian hasi ziren. Etahorretarako, idazle eskola bat prestatuzuten Donostian, eta argitaletxe bateraiki ere bai, beren beharreierantzuteko. Manuel Lekuonak idazle-eskolan bere ikasgaiak aurkeztuzituen, eta argitaletxe horretanargitaratu bere Idaz-lan Guztiak.

ATZERA AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

Kardaberaz Bazkuna:Omenaldia (1977).

5

MAISUGO ZABALA

Ezer bazen eta, irakaslea genuenManuel Lekuona. Azken urteetan,ikastolako umeak askotan joatenzitzaizkion galderak egitera, eta berakgogo onez hartzen zituen guztiak,pazientzia osoan gauzak erakutsiz. Etaherriarekin ere gauza bera egin zuen.

Andoainen eta Oiartzunen betetzendu gehienik eginkizun hau: hitzaldiakeman, hartaz eta hontaz.Mendeurrenen bat ospatzen zela, kulturihardunaldiak zirela, omenaldiren batzela, argibide jakingarri eta gustagarririkere emango zuen historiari, literaturari,arteari eta euskarari buruz. Haingogoko zuen maisutza-lana herriz-herrieginiko txangoetan bete zuen,katedrarik gabe.

Ahozko literaturan merezimenduberezia aitortu zaio beti. Apartekomundu bezala agertu zuen, etadisziplina jakin batez aztertu etabalioztatu beharrekoa. Herri-literaturaren ezaugarriak markatuzituen. Generoak bereizi eta finkatu,batez ere poesi alorrean. Eta testu-azterketa hasi ere bai, oraindik inorkgutxik erabiltzen zuen garaian.

Eragin handia izan du euskaloralismoan; ez bakarrik gauzenezagutzan, baita herri-literaturarenpromozioan ere. Literatur politikan izandu eragina eskuarki, zer esanik eztradiziozko emanaldietan, eta berezikibertsolaritzaren eta teatroarensustapen berrian.

ATZERA AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

Bertsolariek egindakoomenaldian (1979).

IRAKASLE

6

Lekuona, Artearen irakasle.

Haur-pedagogiaz arduratua zen Lekuona (1933).

Ar telanen maitale

Herri-literaturan distira bereziabazuen, ez gutxiago agian arteplastikoen ezagutzan. FaustoArozenak "expertizaje artístico" aitortuohi zion horretan du bigarren aitormenbetea.

Gasteizko Seminarioan ArqueologíaSagrada erakusten zuen. Bestalde,Mateo Mujikaren ikustaldi pastoraletan

idazkari izanik, parrokietako artelanenikuskaritza berak betetzen zuen, obraklekuan lekuan ikusiz eta ikasiz. Etairitsi zen bi "Greco" eta "DivinoMorales" bat aurkitzera. Arte-iztitraktatu antzekoa ere idatzia du, bereikuspegi zorrotza eta aberatsa ematendigula, pentsamoldearen hari nagusiakaurkeztuz. Itzal handiko iritzia zuelaaitortzen da arte-gaietan.

ATZERA AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

7

Literatur lanak

Teatrogile, poeta eta prosalari bezalaagertzen da. Baina, zehatzago esanik,haur-literaturan, konta-poesian etasaiakeran duela esan daitekegaitasunik nabariena.

Haur-literaturan lesu Aurraren bizitza(1948) antzerkitxoa, Txuri eta gorrikikirriki (1973) ipuinak direla bide,aparteko aipamena merezia duelaesan daiteke euskarazko haur-literaturaren historian.

Inork gutxik bezala sentitu ohi zuenkontaerak berekin duen esanahisinbolikoa eta emozio lirikoa. Etaazkenik, dohain jakingarriak zituenprosa ikasiaren mamikuntza bizi etaederrerako.

HISTORIA ETAETNOGRAFIAREN IKER TZAILE

Oso gazterik hasi bazituen erehistorilarien ikerketak, gerrakogertakariek badute zerikusi historiarloa aukeratzeko orduan. Lasartenezkutaturik zegoenean, etaCalahorrako erbestealdian, artxiboakizan ziren bakarrik bere langai. Etahistoriara lerratu zen bere apeta.

Lekuan lekuko histori alderdiak ikertueta argitara ematen zituen. Horrela,Lasarten zegoenean, bertakoparrokiaren eta konbentuarenkondairak burutu zituen. Eta berdinjokatu zuen Calahorran, hango elizenhistoriak idatziz.

Gerraondoko lehen liburuliterarioa (1948).

M. Laborderekin,landa-lanetan

ATZERA AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

8

Del Oyarzun antiguo (1959):gerraurrean hasi, baina azken eskuaAndoainen eman zion berak idatziduen histori lan luzeenari.

Aldarrikatu zuen zeinen beharrezkoazen histori ikaskuntzak zientzialagungarriez osatzea, hala nolaetnologiaz, gizarte erakundez,adbokazioez, monumentuez etaabarrez.

Etnografi ikerkuntzak ere jaioterrianhasiak zituen. Beti landu izan duetnografía arlo hau. Anuario de Eusko-Folklore-n ditu hasierak. Hala ere,badu oso berea duen gairik arlohonetan: erakundeak, bideak, artzaineta nekazari kultura, ihauteak,santuteria, foruak, jaiak, etxebizitza,ele-zahar eta abar.

Folklore-jakintza herri-zientzia zenberetzat, eta folklore-hitzak dakarrenmuzinkeri eritzia ere gainditu beharzela zioen, oso errespetagarri denez.

Bere Idaz-lan Guztiak, 2.tomoa, gaihoni eskainirik dago. Lekuko apartaezezik biltzaile eta gordetzaile ona ereizan zen etnologi gauzetan. Jakintziturri munduan oparo erabili izan zuenlan-metodo eran etnologia.

ATZERA AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

Artxibategietakolanetan.

9

Poeta

Konta-poesia du ezaugarririkaipagarriena olertian. Gerrateko nereamairu kantak eta "Olerti"reninguruneko poesiek osatuko luketebere emaitzarik onena.

Egileak berak esaten ohi zuenez:"narratibatik kanpo ateratako poesiakeskutik erortzen zaizkit". LekuonaZaharrak gutxik bezala bizi eta sentitu

ohi du kontaeraren egiturak berekinduen esanahi sinbolikoa eta emoziolirikoa. Eta alderdi hau aipagarria delajotzen dugu, konta-poesiarako ezgustorik eta ez jakintzarik dagoen unehonetan, bai bertsolarietan eta baiolerkietan horrelako teknika oso gutxierabiltzen diren garaian.

ATZERA AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

IDAZLEAREN OBRA

"Zigor"en operaren libretoa (1963).

10

Tokian tokiko Historia.

Antzerti-jendearen artean (Pagola, 1982).

Antz ertia

Euskal Literaturaren historiariburuzko eskuliburutan Eun dukat(1935) antzerkia da gehienik aipatzendena. Baina hor dago, baita ere, Zigoroperaren libretoa, lan arretagarria,noski, hitzezko kalitateari begiratzenbadiogu.

Eun dukat, saiakera jakingarriagertatzen da musika aldetik, pasarteriknagusienetan zartzuela eitea hartzenduenez, orduko koru ederrez baliatuasmoz tankera hori ematen zaiola.

Zigor-en, bitxi-lan finetan, azaldudigu bere esku ona: hitz-neurturakoduen sena, tradiziozko poesi moldeenezaguera, euskal bizitza etaadierazteko dituen baliabide sakonak.

Saiolaria

Aipagarria deritzogu bereprosagintzari, askoren eritzian estiloberezi eta egokian landua dagoenez.

Besteak beste, artegintzari buruzkoidazlanak azpimarratuko genituzke: bai"Egan"en eta "Euzko-Gogoa"nerreportai modura argitaraturikosaioak, bai bere "Arte-izti"n agertzendiren orrialdeak, batez ere, estetikariburuz taxuturikoak.

Bere ikusmoldea euskarazematerakoan, saiatu da euskaraaseptiko eta egosgaitzari ihes egiten,literatur osagai askoren sintesiaeskaintzen. Eta bere prosagintza osoberezia gertatzen bada ere, ez daitezkeuka dituen argia, ederra eta ona.

ATZERA AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

Ber tso-iker tzaile

Alor honetan bi aldi dituemankorrenak: Gasteizkoa etaOiartzungo azken denborakoa.Gutxienetariko bat dugu bere garaian,testu-azterketa aritu zirenen artean.

Genero nagusienak sailkatzeazgainera, berauen literatur xehetasunakere agertu eta egoki finkatu zituen,zenbait alderdi estetiko, hala noladekorazio-olerkiarena, koplarena etabertsolaritzarena, oraindik ere benetanestimagarri zaiguna ahozko alorrean.

Poesigintzako arau eta legeak erezehazten ahalegindu zen, euskalolerki-prezeptiba baten mesedetan.Baina euskal poesiaren ahozkotasunarizuzenduriko ikaskuntzek ez dute,agian,

balioriktxikiena.

Litur gi itzulpenak

Liturgia berria euskaratzekoBatzordearen buru izan zen.Horretarako prestaera bat eta izen batere eman zion, Gasteizen elizbarrutikoeuskal itzultzaile izanak.

Lana taldean egiten zen, itzulpenliturgikoa, batek aldez aurretikprestatutako testu behin-behinekoakoinarri hartuz. Esaldi zehatz, argi etabiziaren bila bai, baina harik etaeuskaldun gehienek erabilitakoen bilabaita ere. Zuzenketak Lekuonakjasotzen zituen bere kopian.

Liturgi lanei esker aurkitu zuen berebizitzaren izateko arrazoirikpozgarrienetariko bat, bere norberezkohistoriaren zergati sakona. Eta eskainiahal izan zuen bere lanekoeskarmentua, jakinduria eta alderdigizerakoa.

11

Ahozko euskalliteraturaren inguruan.

Liturgi Batzordeko euskal itzultzaileak (1984).

ATZERA AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

12

“Ger o”

Euskaltzaindiaren ardurapeaneginiko argitaralpena da, guztiontzakoera errazean, Euskaltzaindiarenorduko idazkeran eta ortografianantolatua, euskararen batasunarilaguntzeko egina. 1954ean argiratuzen, "Lekuona Apaizak prestatua etaaintzin-solastua", atarikoan dagoenez.

Gramatikaria

Gasteizko Seminarioan euskarazkokatedraduna zenez, ordutikoa dugramatika gaietarako prestakuntza.Gai honi berak Euskeralojia deitzendio Idaz-lan Guztiak-en, 8.tomoan.

Ale honetan gramatika zehatzabaino zabalagoko eremua hartzen du.Eta didaktika deituriko zatian, aditzariburuzko ikasgaiak, deikiari buruzkoak(bereziki maitea zuen gai honetakobere ikuspegia), eta gainerakogramatika-gai puntualak.

Baina beti ahozko literaturan etaarte-gaietan du distirarik berezienaLekuonaren kultur ekarriak.

ATZERA

© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

"Gero": klasiko baten berredizioa (1954).