Alberto Barandiaran

Nafarroako Erresu-mak krisi sozial,politiko eta ekono-miko larria eta eten-gabea pairatu zuen

XV. mendean. Arazoa ez zenberria, eta ez zen Nafarroakoabakarrik. Feudalismoaren bera-ren porrotak eragindako krisiorokorra zen, sistemikoa, Europaosokoa. Noble, errege-erreginaeta aita santu borrokalari guz-tien aberastasunak eskubide feu-daletan oinarrituta zeuden,

baina gerra amaigabeek, behera-kada demografikoek —batez ere,Europa osoa astindu zuten izurri-teek eragin zituzten— eta, ondo-rioz, pobreziak gatazkak eta lis-karrak areagotu zituzten. Euskallurraldeetan, ahaideen artekoborrokek asko ahuldu zuten ber-tako ekonomia, eta Nafarroan,gainera, monarkia sendo batzegoen. Hitzarmenak, loturaketa interesak askoz indartsuago-ak ziren, beraz, eta horrek arearriskutsuago bihurtu zituenjauntxoen arteko ezinikusi se-kulakoak. Beaumontarrak eta

agaramontarrak erresumakoprotagonista nagusi bilakatuziren.

Nafarroa, gainera, baliabideekonomiko handirik gabekolurralde txiki bat zen, jendegutxiko landa eremu bat, bi esta-tu handi eta boteretsuren artean.Espainia Europako potentziarikhandiena zen behin karabelakAmeriketaraino eraman etamusulmanak garaituz geroztik,eta Fernando eta Elisabet errege-erreginen apeta politikoa penin-tsula osoa menderatzea zen.Nafarroa eta Portugal falta

zitzaizkien. Frantziak, berriz,Espainiaren kontrapisua izatekoborondatea zeukan. Borondateaeta ahala.

Bi erraldoiren artean estututazegoen, beraz, Nafarroa (Utriqueroditur), independentziari euste-ko gogoz artean, baina larri.Hitzarmen, tratu, traizio eta inte-resak, mila.

Baina nola bizi ziren garai har-tako nafarrak? Nobleak, sendiboteretsuak, kondestableak,mariskalak, errege-erreginak,aita santuak eta dukeak zer-nola-ko gizartearen gainean jokatzen

ari ziren Nafarroako historia beti-ko erabaki zuen joko partida?

Nekazaritza,aberastasun iturri Esan dugu ez zela lurralde abera-tsa. Nekazaritza zuen bizibide na-gusia, baina jabegoa oso banatutazegoen, eta uzta txarren garaian,herriak erraz jendegabetzen zi-ren. Baliabideetan preziatuenakmahastiak ziren. Ardo onena Via-nakoa zen, baina Gareskoak erebazuen fama. Iruñerri osoan ma-hasti sail handi samarrak zeuden,baina ardo txarra zen bertakoa.

Nafarroako egunerokoaren irudi bat: zezenak herriz herri garraiatzen ziren festetara eramateko. JUAN LUIS LANDA / ‘1512, IN MEMORIAM’ LIBURUTIK HARTUA / EREIN ARGITALETXEA

08 Nafarroako konkistak 500 urte (I)Igandea • 2012ko maiatzaren 20a

Errege-erreginen dinastiek, leinuen arteko gorabeherek, estatuburuen interesek,buldek, dukeek, armadek, denek aurkitu dute beren tokia Nafarroako konkistarenkontakizunean, baina non daude herritarrak, garai hartako gizon-emakumeak?

Bataila guztienartean, nafarrak

Gehiena nafarren kontsumorakoekoizten zen, eta kasu bakan ba-tzuetan, Gipuzkoan edo Aragoinedo Gaskonia aldean gabezia ze-goenean, esportatzeko ere bai.1428an, esaterako, ardoa zen Ata-rrabiako ekoizpen bakarra. Men-dialdean, eta Nafarroa Beherean,txerri hazkuntza zen jarduera ga-rrantzitsuena. Txerri garraiohandia zegoen Pirinioez gain.Kontaduriak hala dio.

Luxuzko industriaren berririkez, eta erresumako agintari nagu-siak kalitatezko oihalak egitekozentroak sortzen ahalegindu ba-

ziren ere, halako oihal gehienakFlandriatik edo Ingalaterratikekartzen zituzten. Olak ugari zi-ren Pirinio osoan, baina armagin-tza ez zegoen batere garatua. Halaeta guztiz ere, XV. mendea aldake-ta garaia zen: Erdi Aroa amaitzenari zen, Aro Modernoa hurbiltzen,eta estatuak gero eta indartsua-goak eta boteretsuagoak ziren,eta estatuen egitura korapilatzenari zen. Nafarroako administra-zioak hiru erakunde goren zituen:Errege Kontseilua, Gortea etaKontu Ganbera. Kontseilua go-bernua zen, eta erresumako jendeboteretsuenak osatzen zuen. Gor-teak nobleen eta jauntxoen parla-mentua ziren, etaKontu Ganbe-rak, berriz, diru bilketa kontrola-tzen zuen.

Erdi Aroko ohiturak eta sinesmenakAlbret etxeko Joanes eta Katalinaizan ziren, azken mendeetakoerrege-erreginen artean, Nafarro-atik gertuen egon zirenak, etaerresuma modernizatzen ahale-gindu ziren, baina esan behar dagizarte ohiturak eta sinesmenakoso Erdi Arokoak zirela oraindik.Esaterako, Foru Nagusian inda-rrean zeuden zigorrei begiratu,eta izutuko ginateke. Kapareekedo odol garbikoek ez zioten erre-geari ordaindu behar beren gisa-ko beste inor hiltzeagatik, bai or-dea frankoak, mairuak edo ju-duak garbituz gero. Heriotzak ezzuen, hala ere, berdin balio: Iruñe-rrian mila soldata kostatzen zen,edo haren baliokidea artoan edoardotan; mendialdean, ordea, 240.Maisuak, ikasle bat hiltzen ba-zuen «nahi gabe», ez zuen zertandeus ordaindu, eta hildakoarensenideek ere ez zuten haren kon-tra jotzeko eskubiderik. Foruakez du zehazten zer dela-eta eta no-la hil zezakeen irakasleak ikasle-rik.

Adulterioa gogor zigortuta ze-goen, baita harrika hiltzera ere,baina zigorrik gogorrenak ema-kumeentzat ziren: bortxaketenkasuan, gizona emakumearekinezkontzera zigortzen zuten. Gizo-nak nahi ez bazuen —ez da aipa-tzen emakumearen nahiazdeus—, erbestera zigortzen zu-ten. Homosexualitatea (sodomia,orduko hizkeran) gogor zigortutazegoen, eta 1360an mairu bat suta-ra kondenatu zuten, asto batekinharremanetan aritu zelako. Ugaridira, esaterako, apaizen aurkakoepaiak, sexu harremanak direlaeta. Roldan Jimenok ondoriozta-tu du elizgizonen artean ohaide-goa ohikoa zela. 1477an, esatera-ko, urrezko sei marabediko isunaezarri zieten emakumeekin biziziren apaizei.

Emakumeak, ikuspegierlijiosoak azpiratutaBistan da emakumeen egoera ezzela samurra. Ikuspegi erlijiosozorrotzak Erdi Aro osoan ikara-

garri baztertu zuen edozein partehartze publiko, eta emakumea,askotan, bekatu, akats eta hobenguztien sinbolo bilakatu zen. Kro-nika edo historia liburuetan erre-ginak dira emakume bakarrak,eta epai publikoetan agertzen di-ren lekukotasunak mespretxuzeta destainaz josita daude. Eskri-bauak, legelariak... denak gizo-nezkoak ziren. Ez dago lehen es-kuko informaziorik herri eta au-zoetan eguneroko bizitza nolakoazen jakiteko ideia emango liguke-enik.

Gogorra izango zen. Hori sus-ma dezakegu. XV. mendearenamaieran eta hasieran, izurritea-ren oldarraldiek bata bestearenatzetik zigortu zuten Nafarroa.1492an, esaterako, aurreko urte-ko uzta txarrak eraginda iritsi zengaixoaldi berria, Zaragozatik iri-tsi ere, eta Erribera gogor astinduzuen. Handik Tafallara zabalduzen, eta, bereziki, auzo judua zi-gortu zuen.

Baina mendearen amaieranegoera hobetzen hasi zela dirudi.Biztanleriak gora egin zuen az-ken hamarkadetan. Izurriteak ezziren mende hasierakoak bezaingogorrak, nonbait. Peio J. Monte-ano historialariak dio Nafarroakaskoz hobeto ekin ziola XVI. men-deari. Nolanahi ere 1502an,1504an, 1506an eta bereziki1507an, izurriak gogor astinduzuen herrialdea. Herri handiene-tan guardiak jarri ziren ate ga-rrantzizkoenetan, gaixoei sar-tzen ez uzteko. Susmagarri nagu-siak ijitoak ziren, edo eskaleak.1509an, Tuterako emakume bathiritik urrun lurperatu zuten,izurriak jota zegoelakoan, eta

urte bat lehenago Nafarroako di-ruzainak berak hiriburua utzi etaFaltzesko gazteluan jarri zen bizi-tzen, Katalina erregeak behartu-ta. Funtzionario gorenak babestubeharra zegoen, nonbait.

Demografia goramendearen amaieranZenbat hil ziren horrelako izurri-teetan? Ez ditugu datu asko, bai-na badakigu Nafarroa ez zela biz-tanleria handiko lurraldea. Iru-ñean, esaterako, XV. mendearenerdian, 1.372 sutondo zeuden;etxeak, beste hainbeste. Mendeosoan biztanleriak gora eginzuen, batez ere landa eremuetan,baina hiriburuan ere bai: 1553an,ia 2.000 sutondo zenbatu zituzten.Herrialde osoan 32.000 sutondo

inguru zeuden, ia 150.000 lagun.Hiriburuko gizarte egitura da ho-bekien ezagutzen duguna, eta osoadierazgarria da garai hartakoNafarroa ezagutzeko.

Noblezia, esaterako, ez zen betiIruñean bizi izan. Hiri gotortuugari zeuden Nafarroan, garran-tzitsuak eta entzutetsuak, etahandiki askok lotura sendoak zi-tuzten hango eta hemengo gazte-lu eta dorretxeekin: Viana, Tute-ra, Lizarra, Erriberri, Zangoza...Errege-erreginak etortzen zirene-an, noble asko haiei jarraikiz biziziren, maiz Iruñetik kanpo. Go-bernuaren funtzionario nagu-siak, ordea, bertan bizi ziren, Iru-ñea zelako gobernuaren egoitzanagusia. Jende xehearen artean,Nabarreria auzokoak nekazariaketa eskulangileak ziren gehienak,bertakoak, euskaldunak. San Ni-kolasen eta San Zerninen, berriz,frankoak bizi ziren, asko eta askomerkatariak.

Bitxia da udal langileen errol-da. Santiago Lasaosak ondo az-tertu zuen. Erlojugilearena zenlanpostu garrantzitsuena, etaportaleko arduradunak hirirairisten zen guztiaz arduratzen zi-ren. Garrantzitsuena San Nikola-sekoa zen, horko portalea zelakoardoarentzat sarbide nagusia, le-hen mailako produktua garaihartan. Halaber, irin pisatzaileaeta zilarraren markatzaile ofizia-lak zeuden udal langileen zerren-dan. Orobat, pregoilariak, etxera-tze aginduaren manatzaileak, etamusikariak, bereziki atabalariak.

Baita gerrako jendearen harreraegile ofizialak ere.

Leireko abadearenhizkuntzaHizkuntza? Nafarroan, nagusikieuskaraz eta erromantzez mintzozen. Populazio gehiena euskaldu-na zela ez dago zalantzarik. Bai-na, merkataritzako trukerakoeta, batez ere, administraziorakoeta kulturarako, erromantzea zenerabilitako hizkuntza. Jose MariaLakarra historialari handiak ida-tzi zuen benetako arazoa zela ezjakitea dokumentuetan protago-nista ia bakarrak diren izen nagu-siak —errege-erreginak, kondes-tableak, mariskalak, apezpi-kuak...— nola mintzo zirenetxean. Nola hitz egiten zuten in-timitatean Iñigo Aristak, Leirekoabadeak, Antso Azkarrak edo Ira-txeko abadeak.

Florencio Idoate eta Angel Iri-garai ikerlariek XV. mende hasie-rako Matxin Zalba eta MartinSant Martin idazkarien artekogutun bat argitaratu zuten, nonbi funtzionario gorenek natural-tasun osoz tartekatzen zituzteneuskarazko hitzak eta esaldiak:«Et jauna dizula abarion ez naizbildur ezten ala. Eta jakizu, doneJohane garazikoek dute graziaerrege [baitarik?] huitean iruro-gei ta hamabi florin huitean bai-tator sei florin et terzio bat [hile-an] rebatizera kolektoreari et ale-gra zaitez ongi. Zure guzia.Machin de Zalba».

Xabier Erizek, bestalde —Eus-kararen historia soziolinguisti-koa aztertu du—, NafarroakoForu Nagusian agertzen direnoihartzunak eta 1494an Joan III.aAlbretekoaren koroatze ospaki-zunetan Iruñeko katedraleanabestu zen euskarazko kopla na-barmendu zituen: «Labrit, etaErrege, Aita seme dirade, Kondes-table Jauna, har bizate Anaie».Baina nolakoa zen euskaldunenmuga etnolinguistikoa? Hori gal-detzen du Erizek. Hots, zein ziren,Erdi Aroko Nafarroan, hizkun-tzaren iraupena ziurtatuko luke-ten hormak? Erizek uste du hiz-kuntz errealitateak bereizita zeu-dela, baina zaila delaeuskaldunen ikuspegia zein zenazaltzea, haiei buruzko berriekbeti beste taldeek eman zituztela-ko: erromatarrek, bisigodoek,arabiarrek edo kristau erroman-tzeek. Ondorio gisa, Erizek azpi-marratu zuen erdaldunak erdigu-netzat eta euskaldunak bazterre-kotzat jotzen zituen gizarte batzela Erdi Aroko Nafarroa eta horilehen monarkia nafarrarekinezarri zela.

Mende aldaketak horrelako gi-zartea aurkitu zuen Nafarroan.Oraindik Erdi Aroan bizi eta pen-tsatzen zuen lurralde txiki bat,oso aberatsa ez zena, non herrita-rrak ikusle huts baitziren bi kolo-so handien interesen amaraune-an.

Nafarroako konkistak 500 urte (I) 09 2012ko maiatzaren 20a • Igandea

Zenbait datup1429ko ekaina. Gaztelarenaurkako gudua, eta izurritealurralde osoan.p1451. Agaramontarren etabeaumontarren arteko gerrazibilaren hasiera.p1475. Fernando Katolikoak,Elisabet I.a Gaztelako erregi-narekin ezkondu, eta bereburua «Nafarroa, Gaztela,Leon, Portugal eta Siziliako»erregetzat aurkeztu zuen.p1484. Katalina FoixekoaJoan Labritekoarekin ezkon-du eta Nafarroako errege-erregina bilakatu ziren.p1494. Juduak erresumatikegotzi zituzten.p1501. Kristau berriei lanbi-derik edo ondasunik ez ema-tea erabaki zen, «gutxienezbigarren belaunaldia iritsiarte».p1507. Leringo kondea, be-aumontarren burua, Nafa-rroatik egotzi zuten.p1512ko uztailaren 10a.Gaztelako armada Goizue-tatik sartu zen, baina gehienaSakanatik barna iritsi zen,eta uztailaren 25ean hiribu-ruak amore eman zuen.

XV. mendea aldaketagaraia izan zen; Aro Modernoahurbiltzen ari zen

Emakumea, askotan,bekatu, akats eta hoben guztien ikurbilakatu zen