Bertrand Russel - Sorgulayan Denemeler

7/29/2019 Bertrand Russel - Sorgulayan Denemeler

1/175


2/175

Sorgulayan Denemeler / Bertrand Russell

eviri:

Nermin Ark

TBTAK POPLER BLM KTAPLARI

indekiler

Giri: Kukuculuun nemi zerine

Dler ve Gerekler

Bilim Bo-nanl mdr?

nsan Rasyonel Olabilir mi?

Yirminci Yzylda Felsefe

Makineler ve Duygular

Davranlk ve Deerler

Dou'nun ve Bat'nn Mutluluk dealleri

yi nsanlarn Yol Atklar Ktlkler

Pritenizmin Dn

Politikada Kukuculuk Gereksinimi

zgr Dnce ve Resmi Propaganda

Toplum inde zgrlk

Eitimde zgrlk ue Otorite

Psikoloji ve Politika


3/175

nan Savalar Tehlikesi

Gelecee Dnk Baz Tahminler

Giri: Kukuculuun nemi zerine

Okuyucularma, zerinde hogr ile dnmeleri iin, belki de sonderece paradoksal ve ykc grnebilecek bir doktrin sunmak istiyorum.Sz konusu doktrin udur: Doru olduuna dair herhangi bir kant bulunmayanbir nermeye inanmak sakncaldr. Byle bir grn genel kabul grmesidurumunda btn sosyal yaammzn ve politik sistemimizin tmyledeieceini kabul etmeliyim; u anda ikisinin de kusursuzolmasnn bunu gletireceini de kabul ediyorum. Ayrca (ve daha nemliolarak) bu grn, bu dnyada ve sonrasnda baarl olmay haketmekiin hibir ey yapmam insanlarn akld umutlarndan kar salayankiilerin (gaipten haber verenler, ifte bahisiler ve din adamlargibi) gelirlerinin azalmasna yol aacann da farkndaym. Bu nemlidncelere karn, ileri srdm paradoksun savunulabilecei kansnday mve imdi bunu yapmaya alacam. lknce, arla katm dncesinekar kendimi savunmak isterim. Ben ngilizlerin lmllk ve uzlamaya olantutkularn paylaan bir ngiliz Whig'iyim (Whig: 17. ve 18. yzyllardahkmdara karg Parlamento'nun stnln savunan (ve sonradan yeriniLiberal Partiye brakan) siyasal parti yesi. (.N.)). Pyhrrhonizm(kukuculuun/skeptisizmin eski ad)'in kurucusu olan Pyhrro hakknda bir

yk anlatlr. Pyhrro, bir eylemin dierinden daha akllcaolduundan emin olmamz iin asla yeterince bilgiye sahip olmadmz ilerisrmt.

ykye gre genliinde bir akam yry srasnda, felsefe hocasn(ilkelerini ondan almt) kafas bir ukura skm ve kendini kurtaramyacakbir durumda grr. Bir sre onu seyrettikten sonra, yal adam dar ekmeninbir yarar olacan dnmek iin yeterli neden olmadna karar veripyoluna devam eder. Onun kadar kukucu olmayan evredeki insanlar hocaykurtarrlar

ve Pyhrro'yu acmaszlkla sularlar.

Ancak hocas, kendi retisine sadk kalarak, onu tutarllndan dolay kutlar.Ben bu lde abartl bir kukuculuk nermiyorum. Teoride olmasada pratikte,saduyudan kaynaklanan gndelik inanlar kabul edebilirim. Bilim alanndatam kabul grm bir sonucu, kesin doru olarak deil ama rasyonel bir eylemiin


4/175

yeterince olas bir temel olarak kabule hazrm.

Falan tarihte bir ay tutulmas olaca sylenirse bunu, gerekleipgereklemediini grmek iin gkyzne bakmaya deer bulurum.Pyhrro ise farkl dnrd. Bu nedenle, bir orta yol benimsediimizi

sylememin yerinde olacan sanyorum. Ay ve Gne tutulmas rneindeolduu gibi,aratrmaclarn zerinde anlat konular vardr. Uzmanlarn tam anlaamadkonular da vardr. Btn uzmanlar hemfikir olduklarnda bile yanlabilirler.

Einstein'n n yerekimi etkisiyle sapmasnn nicelii konusundaki savbundanyirmi yl nce, btn uzmanlar tarafndan rededildi; ama doru olduu ortayakt.Yine de, uzman olmayanlar, uzmanlarn gr bir lii iinde olduklar bir savndoru olmasn, olmamasndan daha olas kabul etmelidirler.

Benim savunduum kukuculuk undan ibarettir: (1) Uzmanlar bir grtehemfikir ise, bunun tersinin doru olduundan emin olunamaz. (2) Uzmanlarnhemfikir olmad bir gr uzman olmayanlarca kesin doru olarak kabuledilemez. (3) Btn uzmanlar, doru olmas iin yeterli neden bulunmadnkabul ediyorlarsa, sradan bir kimsenin karar vermekte ekingendavranmas akllca olur.

Bu neriler her ne kadar lml grnyorlarsa da, eer kabul edilirlerseinsan yaamn kknden deitirebilirler.

nsanlarn urunda savamay ve zulmetmeyi gze aldklar fikirler bukukuculuun reddettii yukardaki gruptan biri iinde yer alr.Herhangi bir gr rasyonel nedenlere dayanmaktaysa, insanlar bu nedenleriortaya koyar ve etkilerini beklerler. Byle durumlarda bunlar ateli birekilde savunmazlar; skunetle benimserler ve nedenleri soukkanllklaaklarlar. Ateli bir ekilde savunulan grler asla iyi bir temeledayanmayan grlerdir; gerekten de iddetli duygusallk, gr sahibinin

rasyonel kantlardan yoksun olduunun bir gstergesidir. Politika ve dinkonularndaki grler hemen hemen tmyle ar duygusallk ile bantlolan trdendir. Bu konularda gl inanlar olmayan kiiler, in'indndaki lkelerde zavall yaratklar olarak dnlr; kukuculardan,kendilerininkine tmyle kart olan dncelere sahip kiilerden daha oknefret edilir. Gnlk yaamn bu konularda fikir sahibi olmay ge rektirdiive daha rasyonel davranmann toplum yaamn olanksz klaca


5/175

dnlr. Ben bunun tam tersine inanyorum; nedenini de aklamayaalacam.

1920 sonrasndaki isizlik sorununu ele alalm. Siyasal partilerden biri,bunun sendikalarn suu olduu kansndayd. Bir dieri, nedenin Kta

Avrupasndaki kargaa olduuna inanyordu. Bir ncs de, bunlarn rololduunu kabul etmekle beraber, skntnn temel nedenini, ngiltereBankas'nn sterlin deerini ykseltme politikasna balyordu. Ba naanlatldna gre, uzmanlarn ou bu nc partiye mensuptu; ama partideuzmanlar dnda kimse de yoktu. Politikaclar parti edebiyatlarna uygunolmayan grlere ilgi duymazlar; sradan insanlarsa felaketleri dmanlarnentrikalarna atfetmeyi yelerler. Sonuta da insanlar konu ile ilgisiolmayan eyler iin veya o eylere kar savarlar. Rasyonel dnce sahibibirka kiiye ise, hi kimsenin hislerine hizmet etmediklerinden, kulakaslmaz. Bu nc partinin, yanda toplamak iin insanlar n giltereBankas'nn kt olduuna inandrmas; iileri kendi saflarna ekmek iinngiltere Bankas yneticilerinin sendika hareketine dman olduunugstermesi; Londra Piskoposu'nu saflarna almak iin de bu yneticilerin"ahlaksz" olduklarn gstermesi gerekirdi. Para konusunda tutumlarnnyanl olmas da tm bunlarn bir sonucu olarak grlrd.

Bir baka rnek ele alalm. Sosyalizmin insan doasna ters dt sksk dile getirilir. Bu sav sosyalistler tarafndan, kartlarndan aakalmayan bir iddetle reddedilir. Bu konu, lm ok byk bir kayp olan

Dr. Rivers'n University College'de verdii bir derste irdelenmi velmnden sonra yaynlanan Psychology and Politics (Psikoloji ve Politika)kitabnda yer almtr. Bildiim kadaryla, bu konunun bilimsel denebilecektek tartmas da budur. Yazar, sosyalizmin Melanesia'da insan doasna tersdmediini gsteren baz antropolojik veriler ortaya koymakta; sonrada, Melanesia'da insan doasnn Avrupa'daki ile ayn olup olmadnbilmediimize iaret etmekte ve sosyalizmin Avrupa insannn doasna tersdp dmediini anlamann tek yolunun onu denemek olduu sonucunavarmaktadr. Ulat bu sonu nedeniyle ci Partisi'nden adayla istekliolmas ilgintir. Ancak bu adayn, politik tartmalar genellikle saran hrs

ve fke havasn artrc bir etki yapmayaca kuku gtrmez.

imdi de, insanlarn serinkanllkla tartmada glk ektikleri birkonuya, evlilik trelerine el atacam. Her lkede insanlarn byk birblm, kendilerininkinden farkl olan evlilik trelerinin ahlaka aykrolduuna inanmlardr; bu gre kar kanlarn ise kendi sorumsuz yaamtarzlarn hakl klmay amaladklarna. Hindistan'da geleneklere gre dul


6/175

kadnlarn yeniden evlenmeleri, aklalmaz l de korkun birey saylr.Katolik lkelerde boanmak ok byk bir gnah olarak dnlrken evliliktesadakat kurallarna yaplan baz ihlaller, en azndan erkeklerce yaplmsa,hogryle karlanr. Amerika'da boanmak kolaydr, ama evlilik dilikiler iddetle knanr. Mslmanlar, bize ok aalayc gelen ok

elilie inanr. Btn bu farkl grler ar bir iddetle savunulur vebunlara kar gelenler ok acmaszca cezalandrlr. Ancak yine de, bulkelerden hi kimse kendi lkesindeki trenin insan mutluluuna katksnndierlerinden daha ok olduunu gstermek iin en ufak bir aba sarfetmez.

Bu konuda yazlm herhangi bir bilimsel almaya, rnein Westermarck'nHistory of Humcn Marriage (nsan Evlilii Tarihi) adl kitabna baktmzda,benimsenmi nyargl yaklamdan ok farkl olan bir hava ile karlar,insan doasna ters geleceini sandmz birok gelenein var olduunugrrz. ok eliliin, saldrgan erkeklerin kadnlara zorla kabul ettirdiibir rf olarak aklanabileceini dnrz.

Peki, bir kadnn birden fazla kocasnn olduu Tibet gelenekleri iin nesylenebilir? Tibet'i grenler oradaki aile yaamnn en az Avrupa'dakikadar uyumlu olduu konusunda bize gvence veriyorlar. Bu tr yazlardanbirkan okumak konuya ak kalplilikle yaklaan herkesi tam birkukuculua yneltecektir; nk yle grnyor ki, bir evlilik geleneininbir dierinden daha iyi veya daha kt olduunu sylememizi salayanherhangi bir veri mevcut deil. Yerel kurallara kar ge lenlere hogrszlk

ve acmaszlk iermeleri dnda ortak bir yanlar yok. Gnahncorafi birey olduu anlalyor. Bu sonutan hemen baka bir sonu ortayakyor: "Gnah" gerek olmayan yanltc bir kavramdr ve onu cezalandrmakiin uygulanagelen zulm gereksiz bireydir. ou kimseye ho gelmeyen deite bu sonutur. nk vicdan rahatlyla yaplan zulm moralistler iinbir zevktir. Cehennemi de bu nedenle icadettiler.

Milliyetilik de kuku gtrr konularda ateli inan sahibi olmann b ir urneidir. unu rahata syleyebilirim: Byk Savan tarihini gnmzde elealan bilimsel bir tarihinin yazdklarnda, eer bunlar sava srasnda

yazlm olsalard, arpan lkelerin her birinde tarihinin hapseatlmasna neden olacak ifadeler bulunmas kanlmazdr. nsanlarnkendileri hakkndaki gereklere tahamml gsterdikleri, in dnda, hibirlke yoktur. Gerekler normal zamanlarda sadece kabalk olarak, sava halindeise su olarak alglanrlar. Birbirinin kart kat inan sistemleri oluur;bu sistemlere yalnzca ayn ulusal eilimi tayanlarn inanmalar, bunlarnyapay olduunu aka ortaya koyar. Ancak bu inan sistemlerine mantk


7/175

uygulamak, vaktiyle dinsel dogmalara mantk uygulamann gnah olduu kadargnahtr. Bu tr konularda kukuculuun neden ktcl olduunu aklamalaristendiinde insanlarn verdikleri yant, mitlerin sava kazanmaya yardmettii, bu nedenle de rasyonalizmi benimseyen uluslarn bakalarnldremeyecei, tersine, kendilerinin ldrlecei, yolund adr. Yabanclara

tmden iftira yoluyla insann kendisini korumasnn utan verici olduudncesi, bildiim kadaryla, imdiye dek Quaker'ler (17. yzyl ortalarndakurulan, savaa ve askerlie kar, hristiyan olduklar halde kiliseyegitmeyen, Dostlar Dernei yeleri.(.N.)) dnda ahlaki destekbulamamtr. Rasyonel bir ulusun savaa hi girmemenin yollarn bulabileceinesrldnde alnan yant ise genellikle hakaretten ibarettir.

Rasyonel bir kukuculuun yaylmasnn etkileri ne olabilir ? nsanolu ileilgili olaylar gl tutkulardan kaynaklanr; bu da onlar destekleyenbirtakm mitlerin domasna yol aar. Psikanalizciler bu srecin kiiselgrnmn, vesikal ve vesikasz deliler zerinde incelemilerdir.

Baz aalamalara maruz kalm bir kii kendisinin ngiltere Kral olduuyolunda bir kuram benimser ve kendisine bu yce konumunun gerektirdii saygile davranlmamasn mazur gstermek iin de zekice ilenmi birsraklama icadeder. Bu rnekte, komular onun bu hayallerin e scak bakmazlarve kendisini bir tmarhaneye kapatrlar. Fakat o kendi bykln deilde ulusunun veya snfnn veya mezhebinin bykln ileri srerse,

grleri, dardan bakan tarafsz bir kiiye tmarhanede karlalanlarkadar abes gelse bile, birok yanda kazanr; bir siyasal veya dinsel nderolur. Bu yolla, kiisel delilikle benzer kurallar izleyen bir toplumsaldelilik geliir. Kendini ngiltere Kral sanan bir deli ile tartmanntehlikeli olduunu herkes bilir; fakat tek bana olduu iin onun hakkndangelinebilir. Btn bir ulus bir kuruntuya kapld zaman, savlarna kargelindiinde kapldklar fke tek bir delininkiyle ayndr; fakat oulusun akln bana getirecek tek ey savatr.

Entellektel etkenlerin insan davrann ne lde etkiledii konusunda

ruhbilimciler arasnda byk gr ayrlklar vardr. Burada birbirindentamamen ayr iki soru sz konusudur: (1) nanlar, eylemlerin nedeni olarak,ne lde etkindirler? (2) nanlar ne lde mantksal adan yeterlidelillerden kaynaklanrlar ve kaynaklanabilirler? Bu iki soruda sz konusuolan entellektel faktrn etkisine ruhbilimciler, sradan insanlarnvereceklerinden ok daha kk bir yer vermekte uyum iindedirler; ancak bugenel uyum alan iinde nemli l de derece farklar yer almaktadr. Bu iki


8/175

soruyu srayla ele alalm.

(1) nanlar eylemlerin nedeni olarak ne lde etkindirler? Bu soruyukuramsal olarak deil, sradan bir insann sradan bir gnde yaadklarnele alarak tartacaz. Gne sabah yataktan kalkmakla balar. Byk

olaslkla bunu hibir inancn etkisi olmadan, alkanlk nedeniyle yapar.Kahvalt eder, trenine biner, gazetesini okur, iyerine gider; btn bunlaryine alkanlk nedeniyle yapar. Gemite bu alkanlklar edindii birdnem olmutur; en azndan iyerinin seiminde inancn bir etkisi vardr.Belki de vaktiyle o iyerinde teklif edilen iin, bulabilecei en iyi iolduunu dnmtr. ou kiide meslei ilk setii zaman inancn bir rololmutur; bu nedenle de, o seimin yol at hereyde inancn pay vardr.

Eer kk bir grevli ise i yerinde etkin irade kullanmakszn ve inancnak katks olmakszn, sadece alk olduu ekilde davranmay srdrebilir.Stunlarla rakam toplarken uygulad aritmetik kura llarna inanddnlebilir. Ancak bu doru deildir; bu kurallar salt bedenselalkanlklardr; bir tenis oyuncusunda olduu gibi. Bu alkanlklar,onlarn doru olduklarna dair bilinli bir inan nedeniyle deil, birkpein arka ayaklar zerinde durarak yiyecek istemeyi renmesi gibiretmeni honut klmak iin genlikte edinilmi alkanlklardr. Btneitimin bu trden olduunu sylemiyorum; ancak R reniminin (Okuma,Yazma, Aritmetik) ou kesinlikle yledir.

Sz konusu kii i yerinde bir ortak veya bir ynetici konumundaysa gnlkileri arasnda baz zor ynetimsel kararlar almas gerekebilir.Bu kararlarda inancn da bir etkisi bulunmas olasdr. Baz hisselerinykselip bazlarnn debileceine veya falan kiinin gvenilir old uuna,falann da iflas eiinde olduuna inanmaktadr. Bu inanlar dorultusundakararlar alr.

Salt alkanlkla deil, inand eylere gre davrand iindir ki birsekreterden daha stn bir kii olarak dnlr ve ok daha fazla parakazanr -tabii eer inand eyler doru karsa.

Eylem nedeninin inantan kaynakland durumlar zel yaam iin de aynlde geerlidir. Normal zamanlarda, karsna ve ocuklarna davranlarnalkanlklar veya alkanlkla deiime uram olan igd y netecektir.nemli durumlarda -evlenme teklif ederken, olunu hangi okula gndereceinekarar verirken veya karsnn kendisine sadk olup olmadndankukulandnda-


9/175

salt alkanln etkisiyle davranamaz. Evlenme teklifinde yalnzcaigds veya hanmn zengin olduu sans etken olabilir. Eer karardaigd etken olmusa, kukusuz, hanmn her trl erdeme sahipolduuna inanr. Bu da ona, kararnn bir nedeni gibi gelebilir; ancakgerekte bu da igdnn deiik bir etkisinden baka bir ey deildi r

ve igd tek bana eylemin yeterli nedenidir.

Oluna okul seerken izledii yol byk olaslkla nemli i kararlaralrken izlediinin ayndr; burada da inan nemli bir rol oynar. Karsnnsadakatsizlii hakknda bir bilgi edinmise davran b yk olaslkla saltigdsel olacaktr; ancak bu igd sonradan olacaklarn temel nedenini deoluturan bir inan etkisiyle harekete gemitir.

Demek oluyor ki, inanlar eylemlerimizin yalnzca ufak bir blmndendorudan sorumlu olsalar da sorumlu olduklar eylemler en nemliolan ve yaammzn genel yapsn belirleyen eylemler arasnda yer alr.Siyasal ve dinsel eylemlerimiz zellikle inanlarmzla bantldr.

(2) imdi ikinci sorumuza geliyorum. Bu soru iki ynldr: (a) nanlargerekten ne lde kantlara dayanr? (b) yle olmalar ne ldeolanakl veya arzu edilen bireydir?

(a) nanlarn kantlara dayanma oran onlara inananlarn sandklarndanok daha dktr. Olduka rasyonel bir eylem ele alalm: zengin bir

iadamnn parasal yatrm yapmas. adamnn, rnein Fransz Franknnini k konusundaki grnn, politik eilimine baml olduunugrrsnz; ve de bu gr ylesine benimsemitir ki parasn o yolda riskesokmaktan kanmaz. flas olaylarnda, ou kez, f elaketin nedeninin bazduygusal etkenlerden kaynakland ortaya kar. Politik grler, onlaraklamalar yasaklanm olan devlet grevlilerine ait olanlar dnda,nadir olarak kantlara dayanrlar. Baz istisnalar kukusuz vardr. Yirmi beyl nce balam olan gmrk resimleri reformu tartmalarnda sanayicilerinounun destekledii taraf, kendi gelirlerini artracak taraft. Bu,grlerinin gerekten kantlara dayandn gsteriyor; ancak, ifadelerinde

bunu ima eden en ufak bir ey yoktu. Freudcular bizi "rasyonalize etme"sreciyle,yani gerekte irrasyonel olan bir gr veya karar iin kendimize rasyonelgrnen nedenler uydurma sreciyle tantrd. Ancak, zellikle ngilizcekonuulan lkelerde "irrasyonalize etme" denebilecek bir de ter s sre var.

Kurnaz bir kii bir sorunun lehinde ve aleyhinde olan ynleri az veya ok


10/175

bilin-alt bir yolla, bencil bir adan deerlendirebilir (nsann kendiocuklarnn sz konusu olmas dnda, bencil olmayan dnceler ou zamanbilin-altna inmezler). Bilin-altnn yardmyla salam bir bencil kararavardktan sonra kii nasl byk fedakarlklarla kamu yararn gzettiinigsteren byk byk laflar uydurur veya bakalarndan alntlar yapar. Bu

laflarn, sahibinin gerek nedenlerini belirttiine inananlar o kiiningerek kantlar deerlendirebilmekten yoksun olduunu da dnecektir;nk, o kiinin eylemleri, kamu yararna olan bir eye yol amayacaktr.Bu durumdaki bir kii, olduundan daha az rasyonel grnr. Daha da ilginolan, onun irrasyonel ynnn bilinli, rasyonel ynnn ise bilin -dolmasdr. ngiliz ve Amerikallar bu denli baarl klan da bu zelliktir.

Kurnazlk, gerek olduu zaman, insan doasnn bilincinden ok bilin -dnaait bir eydir ve sanrm ki i aleminde baar iin gereken en nemlizelliktir. Ahlaki adan ise, her zaman bencil olduu iin, kmsenen birzelliktir; bununla birlikte insanlar en kt sulardan alkoymay dabaarabilir. Bu zellik eer Almanlarda var olsayd snrsz denizalt harekatna girimezlerdi; eer Franszlarda var olsayd Ruhr'da yaptklarnyapmazlard; eer Napolyon'da olsayd Amiens Antlamas'ndan sonra tekrarsavaa girmezdi. Baz istisnalar olsa da, ortaya yle bir genel kuralkoyabiliriz: nsanlar neyin kendi yararlarna olduu konusunda yanlrlarsa,akla uygun olduunu sandklar tutum, bakalar iin, gerekten akla uygunolan tutumdan ok daha fazla ktle yol aar. Bu nedenle, insanlar kendikarlarn iyi deerlendirecek duruma getiren her ey yara rldr. Ahlaki

nedenlerle, kendi karlarna ters olduuna inandklar eyleri yaptklarhalde ok zengin olmu saysz insan vardr.

rnein ilk-dnem Quaker'lerden baz dkkan sahipleri, bakalarnn srekliolarak yapt gibi her mteriylepazarlk etmek yerine, sattklar mallar iin kabul edebilecekleri en dkmiktardan daha ok para istememe yolunu tutmulardr. Bu karar almalarnnnedeni, raz olduklarndan ok para istemeyi yalan sylemek saymalaryd.Ancak mteriye salanan bu kolaylk ylesine bykt ki herkes onlarndkkanlarna kotu; sonuta zengin oldular (Bunu nerede okuduumu

unuttum; ancak, belleim beni yanltmyorsa gvenilir bir kaynakt). Aynamaca akgzllk yaparak da ulamak olanaklyd; ancak hi kimseyeterince akgz deildi. Bilin-dmz grndnden daha kt niyetlidir.Bu nedenle, ahlaki gerekelerle, kendi yararlarna ters den eyleribilerek yapan kiiler kendi yararlarna olan tam olarak yapan kiilerdir.Onlarn arkasndan, iddetli duygular olabildiince safd ederek, kendiyararlarn bilinli ve rasyonel olarak dnmeye aba gsterenler gelir.


11/175

nc olarak, igdsel olarak akgz olan kiiler gelir. Bunlar bakalarnnmahvolmasn amaladklar yollarda kendilerini mahvederler. Bu son grupAvrupa nfusunun yzde doksann kapsar.

Biraz konu dna km grnebilirim; ancak akgzllk dediimiz

bilin-d mantn bilinli trlerinden ayrmam gerekliydi. Normal eitimyntemlerinin bilin-dna hibir belirgin etkisi yoktur. yleyse,akgzllk bugnk teknik olanaklarmzla retilebilir birey deildir.Yalnzca alkanlktan kaynaklanan ahlak dnda, ahlakn da bugnkyntemlerle retilmesi olanaksz grnyor; en azndan, ben ahsen skatlenen kiilerde iyiye doru bir etki farketmedim. Bu nedenle, gnmzdebilinli olarak yaplmak istenen her slahatn rasyonel yollar kullanarakyaplmas zorunludur. nsanlara akgz veya erdemli olmay naslreteceimizi bilmesek de onlara rasyonel olmay retmeyi bir ldebiliyoruz: Eitimden sorumlu olanlarn her konuda uyguladklarnn tamtersini yapmak bunun iin yeterlidir. Gelecekte, i salg bezleriyleoynayarak, salglarn azaltp oaltarak, erdem yaratmay darenebiliriz. Ancak gnmzde rasyonalizmi yaratmak erdem y aratmaktandahakolaydr -rasyonalizm szc ile, eylemlerimizin etkilerini nceden tahminetme srecinde bilimsel dnme alkanln kastediyorum.

(b) Bu, bizi u soruya getiriyor: nsanlarn eylemleri ne lde rasyonelolabilir veya olmaldr? nce "olmal m" sorusunu ele alalm. Kanmca

rasyonalizmin uygulama alann belirleyen kesin snrlar vardr; yaamn ennemli blmlerinden bazlar mantn ie karmasyla mahvolurlar.Leibniz son yllarnda bir muhabire yaamnda yalnz bir kere, o da elliyandayken, bir bayana evlenme teklif ettiini anlatm; sonra da unueklemi: "krler olsun ki dnmek iin zaman istedi. Bu bana da dnmefrsat verdi ve teklifimi geri aldm." Davrannn ok rasyonel olduukuku gtrmez; ancak beendiimi syleyemem.

Shakespeare "deli, ak ve air"i "younlam hayal gc" olarak birarayagetirir. Sorun deliyi salverip ak ve airi bir arada tutmaktr. Bir rnek

vereceim: 1919 ylnda Old Vic'de oynanan The Trojan Women (TruvalKadnlar)oyununu seyrediyordum. Byynce ikinci bir Hector olur korkusuyla GreklerinAstyanax' ldrdkleri, dayanlmaz lde ackl bir sahne vardr. Tiyatrodabtn gzler yalyd; seyirciler Greklerin bu gaddarln aklalmazbuluyorlard.Ama orada alayan bu insanlar, ayn anda, ayn gaddarl Euripides'in bile


12/175

hayal gcn aan bir lde kendileri uyguluyorlard. Ksa bir sre nce,atekesten sonra Almanya'ya uygulanmakta olan ablukay uzatan ve Rusya'ya daabluka ngren karar alan bir hkmete -byk ounluu- oy vermilerdi. Buablukalarn ok sayda ocuun lmne neden olduu biliniyordu; ama dmanlkelerin nfusunun azalmasn arzuluyorlard: ocuklar, Astyanax gibi,

byyp babalarnn yolundan gidebilirlerdi. air Euripides seyircilerinhayalinde ak' canlandrmt. Ancak tiyatro kapsnda ak ve airunutulmulard; ve kendilerini iyi yrekli ve erdemli sayan bu bay vebayanlarn siyasal eylemleri deli'nin (ldrm katil kiiliinde)egemenliine girmiti.

Ayn zamanda deli'yi de alkoymadan air ve ak' alkoymak olanaklmdr? Her birimizin iinde onlarn de deiik llerde mevcuttur.Bunlar, birisi kontrol altna alndnda dier ikisinin yok olmasngerektirecek lde, birbirlerine bal mdrlar? yle olduunu sanmyorum.Hepimizin iinde mantktan esinlenmeyen eylemlerle tketilmesi gereken birmiktar enerji olduuna inanyorum; bu, k yolunu, koullara gre sanatta,tutkulu akta veya tutkulu nefrette bulur. Saygnlk, dzen ve rutin-yani modern endstri toplumunun demir gibi kat disiplini- sanatsal drtykreltmi ve ak verimli, zgr ve yaratc olmak yerine bunalmaveya gizlilie mahkum etmitir.

Haset, gaddarlk ve nefret hemen btn piskoposlar snf tarafndan takdisedilirken, zellikle zgr olmalar gereken eyler bask altnda tutulmutur.

gdsel yapmz iki blmden oluur; birisi kendimizin ve ocuklarmznyaamn gelitirmeye, dieri ise rakip grdmz kiilerin yaamnengellemeye ynelir.

Birincisi yaama akn, sevgiyi ve psikolojik olarak sevginin bir koluolan sanat ierir; ikincisi de rekabeti, milliyetilii ve sava. Gelenekselahlak birincisini bastrmak, ikincisini yreklendirmek iin hereyi yapar.Gerek ahlak bunun tam tersini gerektirirdi. Sevdiklerimizle ilgili davran larigdye gvenle braklabilir. Akl kapsamna alnmas gerekli olan isenefret duyduumuz kiilere kar olan davranlardr.

Gnmz dnyasnda etkin olarak nefret ettiklerimiz bizden uzak olangruplar, zellikle de yabanc uluslardr. Onlar soyut olarak alglarzve gerekte nefretin ta kendisi olan eylemleri, adalete olan akmz vebenzeri yce amalar iin yaptmz ileri srerek kendimizi kandrrz.Bu gerei bizden saklayan perdeyi ancak, byk lde kukuculuklakaldrabiliriz. Bunu ve kskanlk lgnlnn tedavisini


13/175

gerekletirdikten sonra, kskanlklara ve snrlamalara dayal olmayan,dopdolu bir yaam arzusuna ve baka insanlarn birer engel deil, bireryardmc olacann idrakine dayal yeni bir ahlak oluturmaya balayab iliriz.Bu topik bir beklenti deildir; Elizabeth ngilteresinde ksmen gereklemiti.Eer insanlar bir bakasnn mutsuzluu peinde komak yerine kendi

mutluluklarnn peine dmeyi renirlerse, bu beklenti hemen yarngerekleebilir. Bu, hi de uygulanmayacak kadar sert bir ahlak tresideildir; ama benimsenmesi dnyay cennete dntrebilir.

Dler ve Gerekler

1

Arzularmzn inanlarmz zerindeki etkisi herkese bilinen ve gzlenenbir olgudur; ancak bu etkinin nitelii ou zaman yanl alglanr. nanlarmznbyk blmnn baz rasyonel temellere dayandn; arzunun ise yalnz aradabir ii kartrdn varsaymak alkanlk haline gelmitir.Bunun tam kart geree daha yakn olsa gerek. Gnlk yaamla ilgiliinanlarmzn byk bir blm arzularmzn ekillemesinden ibarettir; ancakorada burada baz izole noktalarda, gerein sert darbesiyle doru yolayneltilirler.nsan genelde bir d aleminde yaar; d dnyadan gelen ar zorlayc biretkiyle bir an iin uyanr; ancak ok gemeden d aleminin tatl uykusunayeniden dalar. Freud geceleri grdmz dlerin, byk lde, arzularmzn

grnt eklinde gereklemesi olduunu gstermi; bunun, gndzgrdmzdler iin de ayn lde doru olduunu sylemi tir. nanlar dediimizgndz dlerini de buna eklemesi yerinde olurdu.

Doru olduuna inandmz eylerin bu rasyonel olmayan kkenini gz nneserecek yntem vardr: deli ve isterik kiilerin incelenmesinden yolakp, giderek bu hastalarn temelde normal salkl kiilerden pek az farklolduunu ortaya koyan psikanaliz yntemi; ikincisi, en deerligrlerimizin rasyonel kantlarnn ne kadar zayf olduklarn gsteren

kukucu filozoflarn yntemi; son olarak da, insanlar genel olarak gzle mlemeyntemi. Ben yalnz bu sonuncusu zerinde duracam.

Antropologlarn uzun almalarndan rendiimize gre, en ilkel insanlaranlamadklarnn farknda olduklar olaylarla karlatklarnda cahilliklerininbilinci iinde rpnp durmazlar; tersine, btn nemli eylemleriniynetecek lde skca balandklar saysz inanlar vardr. Bir


14/175

hayvann veya savann etini yemekle, kurbann yaarken sahip olduuerdemleri elde edebileceklerine inanrlar. Birou, kabile reisinin adnazlarna almann insan hemen ldrecek byk bir gnah olduuna inanr,hatta ismin bir hece olarak yer ald btn szckleri deitirecek kadarileri giderler. rnein John adnda bir kralnz varsa Jonquil yerine George -quil

veya dungeon yerine dun-george demeniz gerekir. Tarm dzeyine geldiklerindeyiyecek retimi nedeniyle hava durumu nem kazanyor; baz bylerin yamurgetireceine veya ufak ateler yakmakla gne aacana inanlyor. Bir kiildrldnde kannn veya hayaletinin almak iin ldreni izlediine,onun ancak yz krmzya boyama veya matem tutma gibi basit yntemlerlealdatlabileceine inanyorlar. Bu inancn ilk blmnn ldrlmektenkorkanlardan, ikinci blmnn de ldrenlerden kaynakland akagrlyor.

Rasyonel olmayan inanlar ilkel insanlara zg deildir. nsan rknnbyk bir blm bizimkilerden farkl olan, bu nedenle de doal olarak, aslesas bulunmayan dinsel inanlara sahiptir.

nyargsz herhangi bir insan iin rasyonel bir sonuca varmann olanakszolduu birok konuda politikayla ilgilenen ama politikac olmayan kiilerok gl kanlara sahiptirler.

ekimeli bir seimde grev alan gnlller hep kendi taraflarnnkazanacana inanrlar; kaybetme olaslna iaret eden birok neden

bulunmasnnbir nemi yoktur. 1914 sonbaharnda Alman ulusunun ok byk bir blmnnAlmanya'nn zaferinden kesinlikle emin olduu kuku gtrmez. Bu rnektegerek ie karm, dleri altst etmitir. Alman olmayan btn tarihilerinnmzdeki yz yl boyunca yazmalar nlenebilseydi yine dler canlanr,sadece balangtaki zaferler anmsanr ve savan sonunda yaanan felaketlerunutulurdu.

Nezaket, bir kiinin, kendisinin veya evresindekilerin meziyetlerineilikin grlerine saygl olma alkanldr. Herkes, her gittii yerde,

rahatlatc bir kanlar bulutu ile sarlmtr; bu kanlar, yazn uuansinekler gibi, kendisiyle beraber hareket eder. Bunlarn bazlar kiiseldir;kiiye, kendi erdemlerinden ve stnlklerinden, arkadalarnn sevgisiden v etandklarnn saygsndan, mesleinin parlak geleceinden, pek iyi olmayansalna karn tkenmeyen enerjisinden sz ederler. Onun ardndan ailesininolaanst ycelii hakkndaki inanlar gelir: babasnn imdilerde enderrastlanan drstl ve ocuklarnn imdiki modern ana-babalarda bulunmayan


15/175

bir disiplinle yetitirmi olmas; oullarnn okul sporlarnda herkesi naslgeride brakt; kznn kendini uygunsuz bir evlilie atacak kzlardanolmad gibi. Daha sonra, ait olduu toplumsal snf hakkndaki inanlargelir. Toplumdaki konumuna bal olarak bu snf btn snflar iinde yasosyal adan en iyisidir; ya en bilgilisidir, ya da ahlak ynnden en

deerlisidir -her ne kadar bu deerlerden birincisinin ikincisinden,ikincisinin de ncsnden daha ok aranlan nitelikler olduu konusundaherkes hemfikir ise de. Ulus konusunda da, hemen herkes kendi ulusu hakkndarahatlatc kuruntular besler. "Yabanc uluslar ne yazk ki srarla kendibildikleri gibi davranyorlar." Mr. Podsnap bu szleriyle insan kalbinin enkkl duygularndan birini dile getirmi oluyordu.

Son olarak da genel olarak insanl, mutlak olarak veya karlatrmayla"hayvani yaratklar"dan stn tutan kuramlara geliyoruz: nsann ruhu vardr,ama hayvann yoktur; insan "rasyonel bir hayvan"dr. Ar acmasz veyaanormal bir eylem "hayvan gibi", veya "vahi" olarak nitelenir (halbuki byleeylemler kesinlikle insanlara zgdr, Tanr insan kendi grntsnden yarattve evrenin nihai amac nsan'n mutluluudur.

Bylece, bizi rahatlatan aamal bir inanlar dizisine sahip bulunuyoruz:kiiye ait olanlar, ailesi ile paylatklar, snfnda veya ulusunda yaygnolanlar, son olarak da btn insanla ayn lde ho gelenler. Bir kimseyleiyi ilikilerimiz olmasn istiyorsak onun inandklarna sayg gstermemizbeklenir. Bu nedenle de insanlarn yzlerine kar, arkalarndan konutuumuz

gibi konumayz. Bu fark, onlarn bizim kiiliimizden olan farklar arttkadaha da belirginleir. Kardeimizle konuurken ana -babalar konusunda bilinlibir nezaket gstermeye gerek grmeyiz. Yabanc lke insanlaryla konuurkennazik olma gerei doruk noktasndadr ve yalnz kendi vatandalarna alkolanlara dayanlmaz lde skc gelir.

Bir keresinde, lkesinden hi kmam bir Amerikalya ngiliz Anayasas'nnbirka nemsiz noktada Amerikallarnkinden daha iyi olabileceinisylemitim. Hemen byk bir fkeye kapld; bu trden bir dnceyi dahance hi duymam olduundan, bir kimsenin gerekten byle bir ey

dnebileceini akl almamt. kimiz de nezaketi ihmal etmitik; sonu dabir felaket olmutu.

Sosyal amal toplantlarda nezakette kusur her ne kadar ho deilse demitleri yok etme bakmndan ok yararldr. Doal kanlarmz dzeltmeniniki yolu vardr; biri, zehirli bir mantar yenebilir bir mantar sanp sonutaac ekmek gibi, gerekle yzlemek; dieri de kanlarmzn, gerek olgulara


16/175

deil, dier insanlarn inanlarna ters dmesi durumudur. Bazlar domuzeti yemenin helal, dana eti yemenin hara m olduunu dnr; bakalar ise tamtersine inanr. Bu gr ayrl ou zaman kan dklmesine yol amtr.kisinin de belki gerekten gnah olmad yolunda rasyonel bir gr yavayava olumaya balam bulunuyor. Nezaket ile yakndan bantl o lan

alakgnlllk, kendimizi ve kendimizde olan eyleri, karmzdakilerdenveya onlarda bulunan eylerden stn tutmuyor gibi davranmay gerektirir.Bu hner sadece in'de tam olarak anlalmtr.

Bana anlattklarna gre, in'de bir Mandarin'e kar snn ve ocuklarnnsaln sorarsanz size yle cevap verirmi: "Zatalilerinin sormaya tenezzlbuyurduklar o pasakl aalk kadn ve iren yumurcaklar tam bir salkiindedirler." Ne var ki, byle incelikler sakin ve dingin bir yaamtarz gerektirir; i ve politika dnyasnn hzl ve nemli ilikilerinde isebu olanakszdr. Baka insanlarla olan ilikiler, en baarl olan kiilerdnda kalan herkesin mitlerini birer birer ykmaktadr. Kiisel vnlerikardeler, aile vnlerini okul arkadalar, snfsal vnleri politika,milli vnleri de savalar ve ticari baarszlklar ortadan kaldrmaktadr.Ancak insan olmann vnc varln srdrr; ve sosyal sohbetler srasnda,mit-yaratma yetisi bu alanda serbeste at koturur. Bilim bu tr hayallerindzeltilmesinde bir lde etkilidir. Ancak bu dzeltme hibir zamanksmi olmaktan teye gidemez; nk biraz safdillik olmazsa bilimin kendiside ker.

2

nsanlarn kiisel ve snfsal dleri gln olabilir; ancak toplumsaldler insanlk emberi dna kamayan bizler iin hzn vericidir.Astronomininortaya koyduu Evren ok byktr. Teleskopla grdklerimizin tesinde dahaneler var, bilemiyoruz; ancak bilebildiimiz kadar aklalmaz byklktedir.Samanyolu bu bilinebilen evrende ok kk bir yer kaplar. Bu ufak blmniindeki Gne Sistemi sonsuz kklkte minik bir benek, gezegenimiz isebenein mikroskopik bir noktasdr. Bu nokta zerinde, karmak yapl ve

kendilerine zg fiziksel ve kimyasal zellikleri olan, su ve saf olmayankarbon karm minik topaklar birka yl srklenir durur; ta ki bileimioluturan elementlere tekrar ayrlp yok olana kadar. Vakitlerini iki iarasnda bltrrler: kendilerinin yok olma ann ertelemek ve telal biraba ile, kendi trlerinden olan bakalar iin bu an abuklatrmak. Doalsarsntlar belirli aralklarla binlercesini, hatta milyonlarcasn yok eder;hastalk daha birounu vaktinden nce alp gtrr. Bu olaylar felaket olarak


17/175

deerlendirilir; ancak insanlar ayn yok edii kendi abalaryla baarrlarsaok sevinir ve Tanr'ya kranlarn sunarlar. nsan yaamnn fizikselolarak var olabilecei sre Gne Sistemi'nin toplam mrnn ok ufak birblmdr. Ancak insanlarn birbirlerini yok etme abalaryla, bu sr edolmadan da kendi sonlarn getireceklerini dndren nedenler var. Dardan

bakldnda insan yaam byle grnyor.

Yaama byle bir bakn dayanlmaz olduunu, bunun, insanlarn varolmalarnsalayan igdsel enerjiyi yok edeceini syleyen ler var. Onlarn bulduklarka yolu din ve felsefedir.

Ddnya her ne kadar yabanc ve duyarsz grnse de, bizi teselliedenlerin verdikleri gvenceye gre, grnteki bu atmalarn gerisindebir uyum vardr. lk nebuladan bu yana sregelen uzun geliimin, en son aamaolarak insanoluna eritii varsaylmaktadr. Hamlet ok nl bir yapttr;ancak onu okuyanlarn pek az Birinci Denizci'nin "Tanr sizi kutsasn,efendim" eklindeki drt szckten oluan roln anmsar. Yaamdakitek uralar bu rol oynamak olan bir topluluk dnelim; onlarn Hamlet'lerle,Horatio'larla, ve hatta Guildenstern'lerle hi bir temaslar olamayacak birekilde izole edilmi olduklarn varsayalm. Bu kiiler Birinci Denizci'nindrt szcnn btn oyunun temelini oluturduu yolunda bir takm edebieletiriler icadetmezler miydi? lerinden biri teki rollerin de belki aynlde nemli olabileceini ne srseydi, onu aalama veya dlamayla

cezalandrma yoluna gitmezler miydi? Evrende insanolunun yaam Birin ciDenizci'nin Hamlet'te ald rolden ok daha az yer tutmaktadr. Ancaksahnenin arkasndaki oyunun gerisini dinlememiz olanakszdr; oyunun konusuve kiileri hakknda da ok az ey biliyoruz.

nsanlk denince onun bir temsilcisi olarak daha ok kend imizi dnrz.Bu nedenle de insanlk konusunda olumlu hisler besler, korunmasn nemlibuluruz. Nonkonformist (ngiltere Kilisesi'nden ayrlm bir tarikatn mensubu.(.N.)) bakkal Mr. Jones kendisinin lmszle laykolduundan emindir; bunu kendisinden esirgeyecek bir evrenin de dayanlmaz

lde kt olduu kansndadr. Ancak ekere kum kartran ve pazargnleri kiliseyi ihmal eden Anglikan (ngiltere Kilisesi mensubu. (.N.))rakibi Mr. Robinson'u dndnde, evrenin gereinden fazla merhame tlidavrandgrndedir. Mutluluunun eksiksiz olmas, Mr. Robinson iin yaklacak bircehennem ateine baldr. Bu ekilde hem insann evrensel nemi korunmu,


18/175

hem de dost ve dman arasndaki yaamsal farkllk evrensel merhametin zaafyzndenortadan kalkmam olur. Mr. Robinson da ayn kandadr; ancak rollerdeimi olarak. Sonuta herkes mutludur.

Korpenik'ten nceki alarda insan-merkezli dnya grn savunmak iinfelsefi oyunlara gerek yoktu. Gk kubbesinin dnya evresinde dnd g zlegrlyordu; dnyada da insan, evresindeki btn hayvanlara hkmetmekteydi.Ancak dnya merkezi konumunu yitirince insan da bulunduu doruktanindirildi.Bunun zerine, bilimin "kabaln" dzeltecek bir metafizie gerek duyuldu.Bu grev de "idealist" denilen kiilerce yerine getirildi. Onlara gremaddesel dnya gerek olmayan bir grnmden ibarettir; gerek olan ise Aklveya Ruh'tur; o, filozofun akl ve ruhundan stndr; tpk filozofun sradaninsandan stn olduu gibi. "nsann evi gibisi yoktur" deyiminin tersine, budnrler bize her yerin kendi evimiz gibi olduu gvencesi verirler. En iyiolan her eyimizde, yani sz konusu filozofla paylatmz her eyde,evrenle uyum iindeyiz. Hegel bize evrenin, onun dnemindeki PrusyaDevleti'nebenzedii gvencesini de verir; onun ngiliz ardllar da evreni daha ok ikimeclisli pltokratik bir demokrasiye benzetirler. Bu grler iinne srlen gerekelerde, bunlarn insancl zlemlerle olan bants, ogrn sahiplerinden bile gizlenecek biimde kamufle edilmitir: bu gerekelergrnte mantk ve nermelerin tartlmas gibi kuru kaynaklardan

karlmtr. Ancak hep tek bir dorultuda yanllar yaplm olmas, zlemlerinetkisini aa vurmaktadr. Bir aritmetik toplamas yaparken insann kendilehine yanl yapmas, aleyhine olan yapmasndan daha olasdr. Bunun gibi,bir kimsenin mantk yrtrken kendi zlemleri ynnde yanllar yapmas,zlemlerine ters olan ynde yanllar yapmasndan daha olasdr. Demek oluyorki, soyut dnr olarak adlandrlan kiilerin incelenmesinde, kiiliklerininanahtar yaptklar yanllardan anlalabilir.

ok kii insanlarn icadettii sistemlerin, gerek olmasalar bile zararszve rahatlatc olduklarn ve onlara dokunulmamas gerektiini savu nur. Ancak

onlar gerekte zararsz deildirler ve insanlar nlenebilecek aclarakatlanmaya ynelttikleri iin getirdikleri rahatlk ok pahalya malolmaktadr.Yaamdaki ktlkler ksmen doal nedenlerden, ksmen de insanlarnbirbirlerineolan dmanlndan kaynaklanmaktadr.

Eskiden rekabet ve savalar, yiyecek salamak iin gerekliydi; bu


19/175


20/175

bir konudur. Sanat alannda olduu gibi bilimsel grn kendisi deiki ynldr. Yaratanlar ile deerlendirenler ayn ki iler deildir vebirbirinden farkl zihinsel alkanlklar gereksinirler. Her yaratc gibibilimsel yaratc da entellektel bir yolla ifade edilen gl duygulardanesinlenir; bu ifade aklanmam bir inanc da ierir; eer bu inan olmasa

bilimci belki de pek bir ey baaramaz. Deerlendiricinin byle bir inancagereksinimi yoktur; o her eyi yerli yerinde grr; kendince gereklinoktalar deerlendirir; belki de yaratcy kendisine kyasla kaba ve ilkelbir kii olarak dnr. Uygarlk daha yaygn ve daha olaan bir aamayageldiinde deerlendirenin dnce tarznda, yaratc olabilecek kiilerekar bir hkmetme eilimi bagsterir. Sonuta sz konusu uygarlk Bizanslarve geriye dnk bir hal alr. Bilimde bu tr bir geliim balamakta gibigrnyor. nclere g veren inan, znden rmeye balamtr.

Rusya, Japonya ve Yeni in gibi Uzakdou lkeleri bilimi hala onyedinciyzyldaki oku ile karlamaktadr. Batl uluslar halklarnn ounluuda byledir. Ancak barahipler, kendilerinin resmen adandklar bu ibadettenartk usanmaya balamlardr. Vaktiyle dinibtn gen Luther,hastalktan kurtulmak iin Kapitol'de Jpiter'e kendi adna kz kurbanedilmesine ses karmayan serbest-dnceli Papa'ya sayglarn sunmutu.Bunun gibi, gnmzde de kltr odaklarndan uzakta olanlar bilime, onunkahinlerinin artk duymadklar saygy beslemektedir. Boleviklerin"bilimsel" maddecilii de, vaktiyle ilk dnem Alman Protestanlarnda olduugibi, bu sofuluu dost dman herkesin yenilik sayaca bir ekil iinde

devam ettirmeye ynelik bir abadr.

Ancak onlarn Newton'un retilerine hararetle ve harfi harfine balolmalar, Bat'nn "burjuva" bilimcileri arasnda kukuculuun yaylmasnhzlandrmaktan baka sonu vermemitir. Tennessee gibi, devletin bilim-ncesibir aamada kalm olduu yerler dnda, bilim devlet tarafndan tannan vetevik edilen bir faaliyet olarak siyasal adan tutucu bir nitelik almtr.Gnmz bilimadamlarnn ounluunun temel iman statkoyu korumannneminedayanmaktadr. Bunun sonucunda bilim iin hakettiinden fazlasn ileri

srmemek ve dier tutucu glerin, rnein dinin, istemlerini yerine getirmekkonularna ar yatkndrlar.

Ancak bu bilimciler byk bir zorlukla kar karyadrlar. Bilimcilerinounluunun tutucu olmasna karn bilim hala dnyadaki en hzl deiimaracdr. Asya'daki, Afrika'daki ve Avrupa'nn sanayi toplumlarndakideiimin yol at heyecan, tutucu grl kiilerde ou kez honutsuzluk


21/175


22/175


23/175

duymakszn var olan bir meraktr; bu nedenle de Montaigne bir bilim adamdeildir. Bilim ura, kendine zg bir genel ve zel ilgiler karmnierir; zel durum, genel durumu aydnlatabilecei umuduyla incelenir.Ortaa'da zel durumun, teorik olarak, genel ilkelerden karlabileceidnlrd; Rnesans dneminde genel ilkeler gzden dt ve eski alara

olan tutku zel olaylara kar gl bir ilgiye yol at. Bu ilgi Grek, R omave skolastik geleneklere gre eitilmi beyinlerde, sonunda Kepler ve Galileogibi bilimsel kiiliklerin ortaya kn olanakl klan dnsel atmosferiyaratt. Doaldr ki bu atmosfer onlarn almalarn sarmalam vegnmzdekiizleyicilerine kadar gelmitir. "Bilim, kkenini Rnesans sonlarnn tarihselbakaldrsndan hi ayrmamtr; daha ok, ilkel bir inanca dayal,rasyonalizm-kart bir hareket olarak srmtr. Gerek duyduu uslamlamasistemini, tmdengelim yntemini uygulayan Grek ra syonalizminin yaayan biryadigar olan matematikten almtr. Bilim felsefeyi reddeder.Baka bir deyile, inancn hakl klmaya veya aklamaya hi gerek duymam,Hume'un onu yadsmasna da sessizce kaytsz kalmtr."

Emekleme dnemindeyken onu beslemi olan bo-inanlardan ayrrsak bilimvarolmay srdrebilir mi? Bilimin felsefeye kar gsterdii kaytszlk,kukusuz, bilimin artc baars nedeniyledir. Bilim, insann glolduu duygusunu kuvvetlendirmi; bu nedenle de, teolojik gelenek lerle kimizaman atmasna karn, genelde iyi kabul grmtr. Ancak son zamanlarda,

kendi i sorunlar onu felsefeyle ilgilenmeye yneltmitir. Bu, zellikleuzay ve zaman bir uzay-zaman dzeninde birletiren grecelik teorisi iinsz konusu olmutur. Bunun yansra, srekli olmayan harekete gereksinimivarm gibi grnen kuantum teorisi iin de geerlidir. Yine, bir bakaalanda, fizyoloji ve biyokimya, felsefeyi canalc bir noktasnda tehdit edenpsikolojinin alanna el uzatmaktadr. Dr. Watson'un davranl busaldrnn bir nc kuvvetini oluturmakta; felsefi gelenek iin sayglsaylamayacak eyler iermekte; buna karn kendine zg yeni bir felsefeyede gerek duymaktadr. Btn bu nedenlerden dolay bilim ve felsefenin busouk sava srdrmeleri artk olanakszdr; dman ya da dost olmak

zorundadrlar. Bilim, temelleri konusunda felsefenin ona ynelttii sorularyantlayamazsa dost olamazlar. Dost olmalar durumunda ise birbirlerini yokederler; yalnz birinin tek bana alana egemen olmas artk olanakszdr.

Bilimin felsefi adan kendini kantlamas iin Dr. Whitehead iki eynermektedir. Bir yandan yeni baz kavramlar ortaya atmaktadr ki onlarsayesinde grecelik ve kuantum fizii, eski katmadde kavramnda yaplacak


24/175

blk prk deiikliklerle elde edilecek sonulara gre, zihinselbakmdan daha doyurucu olan bir yaplanma olana bulacaktr. Eserin bublm henz arzu edilen lde gelitirilmi olmamakla beraber genianlamyla bilim kapsamna girmektedir ve bizleri baz o lgular hakkndakiteorik bir yorumu bir bakasna tercih etmeye ynelten allm

kantlama yntemine de olanak vermektedir.

Tekniinin zor olduunu belirtmek dnda bu konuya deinmeyeceim. uanda ilgilendiimiz konu ynnden nemli olan, Dr. White head'ineserinin daha felsefi olan blmdr. Bize sadece daha iyi bir bilimnermekle yetinmeyip, ayn zamanda Hume'dan bu yana bir anlamda rasyonelolmayan geleneksel bilimi rasyonel klacak bir de felsefe neriyor. Bufelsefe temelde Bergson'unkine ok benzer. Burada karlatm zorlukudur: Dr. Whitehead'in yeni kavramlar, normal bilimsel ve mantksalsnamalara olanak veren formllerle ifade ediliyorlarsa da ne srdfelsefeyi gerektirmiyorlar gibi grnyor.

Bu nedenle felsefesi kendi ierdii deerlere gre kabul edilmelidir. Onu,eer doru ise, bilimi hakl kld (justification) iin kabul etmemeliyiz;nk tarttmz sorun bilimin hakl klnmasnn olanakl olupolmaddr. Onu olduu gibi, bize gerekten doru gelip gelmedii bak mndanincelemeliyiz; ancak bunda da kendimizi eski kargaa ile yzyze buluyoruz.

imdi sadece tek bir nokta, ama ok nemli bir nokta zerinde duracam.

Bilindii gibi Bergson gemiin bellekte yaamay srdrd, hi bir eyinasla gerekten unutulmad kansndadr. Bu noktalarda Dr. Whitehead onunlahemfikir grnyor. Bu airane bir ifade olarak ok ho olmaklaberaber, benim dnme gre, olaylar bilimsel netlikle dile getirdiikabul edilemez. Gemiteki bir olay -diyelim ki in'e varm- anmsyorsam,yeniden in'e vardm sylemem sadece mecazi bir ifadedir. Anmsadmzaman baz szckler ve imgeler belirir. Bunlarn anmsadm eylerlenedensellik ve benzerlik ilikisi vardr ve bu benzerlik genellikle mantksalyap benzerliinden te bir ey deildir. Annn, gemiteki olayn varlnsrdrmesi olduunu sylesek bile bu, olayn kendisi ile ans arasndaki

iliki hakkndaki bilimsel soruya bir yant oluturmaz. nk yle sylesekbile, yine de, aradan geen srede olayn de itiini kabul etmek zorundayz;bu sefer de deiimin hangi bilimsel yasalar uyarnca gerekletii sorusuylakar karya kalrz. Any yeni bir olay olarak veya olduka deimi eskibir olay olarak adlandrmann bilimsel problem asndan bir fark yoktur.

Hume'dan bu yana bilim felsefesinde yer alan iki byk skandal nedensellik


25/175


26/175

pratik olmak zere iki yn vardr: Rasyonel dnce nedir? Rasyoneldavran nasldr? Faydaclk (pragmatizm) kanlarn irrasyonel olduunu,psikanaliz de davranlarn irrasyonel olduunu vurgular.Bu iki yaklam ou kimseyi, dnce ve davranlarn olumlu bir ekildeuyum gsterecekleri ideal bir rasyonelliin var olmad grne yneltmitir.

Bu da yle bir sonuca yol aar grnmektedir: Eer siz ve ben deiikkanlara sahipsek, bunu tartmann ya da tarafsz bir kiinin hakemliinebavurmann yarar yoktur. Yapabileceimiz tek ey, parasal ve askeri gcmzlsnde, etkili konuma, reklam, ya da sava yollaryla birbirimizlemcadele etmektir. Byle bir bak asnn ok tehlikeli, uzun dnemde iseuygarlk iin yokedici nitelikte olduu kansndaym. Bu nedenle, rasyonellikidealinin, onu yok edecei dnlen fikirlerden etkilenmediini , dnce veyaama bir yol gsterici olarak eskiden tad btn nemi koruduunugstermeye alacam.

nce kanlarn rasyonelliini ele alalm. Bunu, basit olarak, bir kanaatevarmadan nce, konuyla ilgili btn kantlar dikkate alma olarak tan mlyorum.Rasyonel bir kii kesinliin olanakl olmad durumlarda olasl en kuvvetliolan gre en byk arl verir, yabana atlamayacak lde olaslolanlar da varsaym olarak aklnda tutar; nk bunlarn tercihini gerektirenbaz kantlar sonradan ortaya kabilir. Doaldr ki burada, gereklerinve olaslklarn ou durumda nesnel bir yntemle -yani iki dikkatli kiiyiayn sonuca gtrecek bir yntemle- saptanabilecei varsaylmaktadr. Buvarsaym sk sk sorgulanmaktadr. ok kimse akln tek ilevinin kiinin

kendi zlem ve gereksiniminin doyumunu kolaylatrmak olduunusylemektedir.Pelebs Ders Kitaplar Komitesi'nin yaynlad Outline of Psychology(PsikolojininAnahatlar) kitabnda (sayfa 68) "Zihin her,seyden ok bir taraf tutm aaracdr. levi kiiye ya da tre yararl olacak eylemlerin gereklemesinive daha az yararl olanlarnn engellenmesini gven altna almaktr,"denilmektedir.Ancak ayn yazarlar yine ayn kitapta (sayfa 123) ve yine italik harflerle"Marksistlerin inanc ile dinsel inan arasndaki fark pek derinlerdedir;

dinsel inan zlem ve gelenek temeline, dieri ise nesnel gereklerin bilimselanalizine dayanr," demektedirler. Eer amalar kendilerini Marksist inancsemeye ynelten eyin akl olmadn ne srmek deilse, bu szler akliin sylemi olduklar szlerle elimektedir. Amalar ne olursa olsun"nesnel gereklerin bilimsel analizinin" olanakl olduunu kabul ettiklerinegre, nesnel anlamda rasyonel olan grlerin de olanakl olduunu kabuletmeleri gerekir.


27/175


28/175

(agnostisizme) gtrr.

Konular gz nne alndnda bu dnceler kukusuz ok yetersizkalmaktadr. Gerek olgularn nesnellii sorunu, filozoflarn artmacalarnedeniyle ok zorlamtr. Bu konuyu baka bir yerde daha detayl olarak ele

alm bulunuyorum. imdilik, gerek olgularn var olduunu, bunlarnbazlarnnbilinebildiini, dier bazlar iin ise bilinen gerek olgulara gre birolaslk derecesi saptanabileceini varsayacam. Ancak kanlarmz ou kezgereklere ters der; hatta belirli kantlara gre bir eyin olas olduunusylediimizde bile, ayn kantlara gre o eyin olas olmad da sylenebilir.Bu durumda rasyonelliin kuramsal yan, gerek olgulara ilikin kanlarmzzlemlere, nyarglara, geleneklere deil, kantlara dayandrmaktan ibarettir.Rasyonel bir kimse, konuya bal olarak, bir hukukudan ya da bir bilimcidenfarkszdr.

Baz kimseler, insanlarn en ok deer verdii kanlarnn tuhaf, hattalgnca denebilecek kkenlerine dikkat ekerek psikanalizin, kanlarmznrasyonel olmasnn olanakszln saptadn dnrler. Psikanalize derinbir saygm vardr ve son derece yararl olabileceine inanrm. Ancak Freudve ardllarna esin kayna olan bak as bir lde gzden karlmaktadr.Onlarn yntemlerinin temel amac, tedavi etmeye, isteri ve eitli trdenakl bozukluklarn iyiletirmeye yneliktir. Sava srasnda ortaya kansava nevrozunun en etkili tedavi ynteminin psikanaliz olduu kantlanmtr.

Rivers'n daha ok "mermi oku" hastalaryla olan deneyimlerine dayanarakyazd Instinct and Unconscious (gd ve Bilintesi) kitabnda, ak akabullenilmedii zaman korkunun yol at kt etkiler ok gzel bir ekildeincelenmektedir. Bu etkiler, doal olarak, eitli tiplerde feller,grnrde fiziksel olan hastalklar gibi, daha ok zihinsel olmayan trdendir.imdilik bunlarla ilgilenmeyeceiz; konumuz zihinsel bozukluklardr.Delilerdekikuruntularn ounun igdsel engellemenin bir sonucu olduu ve tmylezihinsel yollarla -yani hastaya, ansn bask altnda tuttuu gereklerianmsatmak yoluyla- tedavi edilebildikleri anlalmtr. Bu eit bir tedavi

ve onu artran durum, hastann yitirmi olduu salkl bir ruhhalinin var olduunu ve unutmay en ok istedikleri de dahil olmak zere,btn ie yarar gerekleri bilin yzne karmakla bunun tekrarkazanlabileceinivarsayar. Bu, baz kiilerce srarla nerildii zere, irrasyonellii karkoymadan kabullenme ynteminin tam tersidir.


29/175


30/175


31/175

Hareketlerimizi ynlendirme asndan kiisel karlardan daha iyi bireyolmadn sylemiyorum; ancak kiisel karn da, bakalarnniyilii iin zveride bulunma rneinde olduu gibi, bilerek gzetildiinde,bilmeden gzetildii durumdakinden daha iyi olduunu dnyorum. Dzenlibir

toplumda, bakalarnn zararna olan bir eyin, onu yapan kiinin karnaolmas pek enderdir. Bir insan rasyonellikten uzaklat lde, bakalarninciten eylerin kendisini de inciteceini gremez; nk nefretve haset onu krletirmitir. Bu nedenle, bilerek gzetilen kiisel karnen yce ahlak ilkesi olduunu savunmuyorsam da, eer yaygn olarakbenimsenirse dnyann imdi olduundan ok daha iyi bir dnya olacandasrar ediyorum.

Gnlk yaamda rasyonellik, sadece o anda gl olan arzularmz deil,iinde bulunulan duruma ilikin btn isteklerimizi anmsama alkanlolarak tanmlanabilir. Fikirlerin rasyonelliinde olduu gibi bu da bir lsorunudur. Tam bir rasyonellik, kukusuz, eriilmesi olanaksz bir idealdir.Bununla beraber, baz insanlar deli olarak nitelediimiz srece, bazinsanlarn dierlerinden daha rasyonel olduunu varsaydmz or tadadr.Dnyadaki elle tutulur her trl iyiye gidiin, pratik ve teorikrasyonalizmin glenmesinden kaynakland kansndaym. Altruistik (Kendiyararn gzetmeksizin bakalarnn iyiliini dnme; bencilliin kart.(.N.))bir ahlak tlemek, bana biraz da yararsz grnyor; nk byle bir t onuzaten

benimsemi olanlar dnda kimseye ekici gelmeyecektir. Ancak rasyonelliitlemek biraz farkldr; nk, bizim kendi arzularmz her ne ise,rasyonellik genellikle onlar gerekletirmemize yardmc olur. Birkimse, aklnn arzularn alglad ve onlara egemen olduu lderasyoneldir. Sonu olarak inanyorum ki, en nemli ey aklmzn eylemlerimizeegemen olmasdr; bilim, birbirimize zarar verme olanaklarn artrdkatoplumsal yaamn srmesini olanakl klan da bu olacaktr. Eitim, basn,politika, din -ksacas dnyann en etkili gleri- u anda irrasyonellikleeleledir. Bu gler Kral Demos'u yoldan karmak iin ona vgler yadrankiilerin elindedir. are, gerekletirilmesi ok zor olan sosyal ve siyasal

deiimlerde deil; bireylerin komular ve dnya ile olan ilikilerine dahaakllca ve dengeli bir bak as getirme abalarnda yatmaktadr.Dnyamzn ekmekte olduu skntlarn zmn, gnden gneyaygnlamaktaolan rasyonalizmde aramamz gerekir.

Yirminci Yzylda Felsefe


32/175


33/175


34/175


35/175


36/175


37/175

birok sav; nedensellik, hukukun stnl, bellein genel gvenirlii,tmevarmn geerlii gibi doktrinler bu durumdayd. Btn bunlar rasyonelbir bak asndan bilinmezcilik (agnostisizm) kapsamna girmeli,hkm vermekten kanlmaldr. nk, grebildiimiz kadaryla bunlardoruluu veya yanll kantlanabilir eyler deildirler. James,

pratik kiiler olarak, eer yaamay srdreceksek, bu konularda kukuiinde kalmamzn olanaksz olduu savn ileri srd. rnein, gemitebizi beslemi olan yiyeceklerin gelecekte bizi zehirlemeyeceklerinivarsaymamz gerekir. Bazen de yanlrz; ve de lrz. Bir fikrin doruluuonun "gerek-olgu'larla" uyum iinde olup olmasyla snanamaz; nk bugerek-olgulara hibir zaman ulaamayz. Snama onun yaammziyiletirmedeki ve arzularmz gerekletirmedeki baarsn lmekleyaplr. Bu bak asyla James Varieties of Religious Experience (DinselDeneyimlerde eitlilik) kitabnda dinsel inanlarn ounlukla bu snamaybaaryla getiini; bu nedenle de "doru" olarak nitelendirilmelerigerektiini gstermeye alt. Ona gre, en genel kabule kavumu olanbilimsel teorilere de ancak bu anlamda "doru" denebilir: uygulamada geerlisonular verirler; haklarnda bildiimiz tek ey de budur.

Bu grn bilim ve dinin genel varsaymlarna uygulanmas konusundasylenecek ok ey vardr. Geerli olmann anlam dikkatle tanmlanr veyalnzca gerein, gerekten bilinmedii durumlarn sz k onusu olmas koulueklenirse, o zaman bu konularda bu savla tartmaya gerek yoktur. Ancak,imdi gerek doruyu saptamann zor olmad daha basit rnekleri ele alalm.

Bir imek aktn grdnz. Gk grltsn duymay bekleyebilirsiniz;veya n, grlts duyulamayacak kadar uzakta olduunu dnebilirsiniz;ya da bu konuyu hi dnmezsiniz. En akla yakn bu sonuncu olaslk olmaklaberaber ilk iksinden birini setiinizi varsayalm. Gk grltsniittiinizde dncenizin doruluu ya da y anll ortaya km olur. Buda size salanan bir avantaj veya dezavantaj nedeniyle deil, bir "gerek -olgunedeniyle, yani gk grltsn duyup duymama olgusuyla gerekleir.Faydaclar dikkatlerini, daha ok, hakknda deneyim sahibi olduumuzolgularla dorulanamayan inanlar zerinde toplarlar. Gnlk uralarhakkndaki inanlarmzn ounun -rnein filanca kiinin adresinin filanca

olduu- doru olup olmad, deneyimlerimizle ortaya karlabilir; ve bugibi durumlarda bir faydacnn kulland ltlere gerek yoktur. Yukardakigk grlts rneinde olduu gibi, birok durumda bu ltn uygulanmaolana yoktur; nk doru olan inancn yanl olana gre pratik biravantaj bulunmad gibi, ikisi de baka birey dnmek kadar yararsalamaz. Gnlk yaamda karlatklarmza deil de "byk" rnekleresempati duymak felsefecilerin ortak bir kusurudur.


38/175


39/175


40/175


41/175

edilir. Kitap tahmin edilebilecei gibi, her trl eylemin yararsz olduusav ile doludur.

Bergson ise mistisizmi eyleme, "yaam"a, gelimenin gerekliine inanan vebu dnyada bulunmaktan d krklna uramam olan kiilere uyarlamay

amalad. Mistik, genel olarak, miza bakmndan hareketli, ancak hareketsizliezorlanm olan kiidir; vitalist de miza ynnden hareketsiz, ancak eylemeromantik bir hayranlk duyan kiidir. 1914 ncesinde dnya byle insanlarla,"Krk Kalpler Yuvas" insanlaryla doluydu. Bu insanlarn mizalarnntemelinde can sknts ve kukuculuk vardr. Bu da heyecan tutkusuna veirrasyonel bir inanca zlem duymaya yol aar. Sonunda bu inanc buldular; oda grevlerinin insanlar birbirine krdrmak olduu inancnda saklyd.Ancak 1907'de bu k yolu daha bulunmamt; Bergson ise bu boluu iyidoldurdu.

Bergson grlerini bazen yanlla yol aabilecek bir dille ifadeetmitir; nk kurgusal olarak tanmlad eylerden, arada bir, onlarngerek olduklarn dndrecek bir ekilde sz eder. Eer bu yanlanlalabilecek eyleri bir yana brakrsak zaman sav sanrm yledir:Zaman ayr ayr anlar ya da olaylar serisi deil, gerekte srekli biroluumdur. Bu gelime srasnda gelecei nceden grmek olanakszdr;nk gelecek, gerekten yenidir ve bu nedenle de kestirilemez. Aac nbymesinde oluan iie halkalar gibi gerekten vuku bulan her eykalcdr (bu benzetme ona ait deildir). Yani dnya hi durmadan daha dolu

ve daha zengin olacak ekilde geliir. Vuku bulan her ey nsezinin katkszbelleinde saklanr; beyindeki bellek ise, tersine, aldatcdr. nsezibelleindeki bu saklama "kalclk"tr; yeni yaratma gds de elan vital'dir.nsezinin katksz belleindekileri tekrar su stne karmak bir kendinieitme konusudur. Bunun nasl yaplaca anlatlmyor; herhalde Yogi'lerinyaptna benzer bir ekilde olsa gerek.

Eer Bergson'un felsefesine mantk gibi yeterince ulu olmayan bir eyuygulamaya kalklrsa bu deiim felsefesi baz skntlarla karlar.Bergson, zaman birbirinden bamsz paralardan oluan bir seri olarak

gren matematikileri aalamaktan hi usanmaz. Ancak, eer dnyada onunne srd gibi, gerek yenilik gerekten de varsa -eer yoksa onunfelsefesi ekici zelliklerini yitirir- ve eer dnyaya gerekten gelen herey kalc ise -kalclk savnn yaln z de budur- daha nceki birzamandaki toplam varlk daha sonra gelen herhangi bir zamandaki toplamn birparas olur. Btn ile para arasndaki bu iliki nedeniyle, dnyann


42/175

farkl zamanlardaki toplam durumlar bir seri oluturur ve bu damatematikilerinarad ve Bergson'un reddettii serinin btn zelliklerine sahiptir.Dnyann daha sonraki durumlarnda devreye giren unsurlar eski unsurlarndnda deilse gerek bir yenilik yoktur; yaratc geliim bir ey

yaratmamtr; biz de Plotinus sistemine geri dnm oluruz. Bergson'un buikilem karsnda vard yant udur: olan ey, her eyin deitii ve yinede ayn kald bir "geliim"dir. Bu kavram sradan insanlarn anlamayumudedemeyecekleri lde derin bir gizemdir. Temeli nde mantk deil, mistikinanca ar yatar; ancak biz inancn mantktan stn olduu alanlara,onun peisra gidemeyiz.

Bu arada, birok yerde "gerekilik" ad verilen bir felsefe geliti.Gerekte bu felsefenin zellii yntem olarak analizci, metafi zik olarakda oulcu (plralist) olmasdr. Bu felsefe tam olarak gereki deildir;nk baz ynleri Berkeley (1685-1735) idealizmi ile uyum iindedir.Kant ve Hegel idealizmi ile badamaz; nk bu sistemlerin temel aldmant reddeder. Bu felsefe James'in grn gittike daha okbenimsemeye ve onu gelitirmeye ynelmektedir: dnyann temel ierii nemaddesel ne de zihinseldir; madde ve akln kendisinden yapld daha basitve daha temel bir eydir.

Doksanl yllarda, ok yal filozoflar dnda, Alman idealizmine kardurmakta kararl olan yegane sima James'di. Schiller ve Dewey kendilerini

duyurmaya daha balamamlard; James bile felsefede pek de ciddiye alnmasgerekmeyen bir psikolog olarak grlyordu. Ancak 1900 yl ile birlikteAlman idealizmine kar bir ayaklanma balad. Bu kar gelme faydac bakasndan deil, ciddi teknik nedenlerden kaynaklanyordu. Almanya'daFrege'ninvgye deer almalarnn (bu almalar 1879'da balam, ancak sonyllara kadar hi okunmamlard) yansra, Husserl'in 1900'da yaynlananantsal bir eseri olan Logische Untersuchungen (Mantk ncelemeleri) kitabksa srede byk etkiler dourmaya balad. Meinong'un Ueber Annahmen(Varsaymlar Hakknda-1902) ve Gegenstands-theorie und Psychologie (Nesne

Kuram ve Nesne Psikolojisi-1904) ayn ynde etkili oldular. G.E.Moore ve ben, benzer grleri savunmaya baladk. Onun Nature of Judgement(Hkmlerin Yaps) makalesi 1899'da, Principia Ethica (Etik lkeleri)1903'te yaynland. Benim yazdm Philosophy of Leibniz (Leibniz Felsefesi)1900'de, Principles of Muthematics (Matematik lkeleri) 1903'te basld.Fransa'da da ayn tr felsefe Couturat tarafndan gl bir ekilde temsiledildi.


43/175

Amerika'da William James'in radikal grgcl (amp irizmi) -faydacl

iermeden- yeni mantkla kararak Yeni Gerekilerin felsefesinidourdu. Bu felsefe, yukarda sz geen Avrupa'daki almalardan birazdaha sonra, ancak daha devrimci nitelikte ortaya kt. Yalnzca

Mach'n Anczlyse der Empfindungen (Sanlarn Analizi) bu felsefeninretilerinin bir ksmn daha nceden haber vermiti.

Bylece balayan yeni felsefe henz son eklini almam, baz bakmlardanhala olgunlamamtr. Bundan baka, savunucular arasnda bir hayli grayrlklar vardr. Baz blmlerinin anlalmas olduka gtr. Btn bunedenlerle onun arpc baz zelliklerini belirtmekten te yaplabilecekbir ey yoktur.

Yeni felsefenin birinci zellii yeni bir felsefi yntem gelitirme; ya dayle bir yntem kullanarak yeni bir tr bilgi getirme gibi iddialarterketmesidir. Felsefeyi temelde bilimden farkl olarak grmez; sadece,problemlerinin genel olmasyla ve deneysel kantlarn henz bulunmadalanlarda varsaymlar oluturmasyla zel bilimlerden ayrlr. Btnbilgileri bilimsel bilgi olarak; bilimsel yntemlerle saptanp kantlanabilenbilgi olarak kabul eder. Daha nceki felsefenin genellikle yapt gibi,btn evreni kapsayan sonular bulmay, veya her eyi ieren birsistem kurmay amalamaz. Kendi mantna dayanarak, dnyann blkprk,

karman orman grnen doasn reddetmek iin bir neden olmadna inanr.Dnyay "organik" olarak ele almaz; u anlamda ki, tek bir kemie bakaraknesli tkenmi bir hayvann iskeletini zihnimizde canlandrabildiimiz gibi,yeterince anlalm bir paray ele alarak ondan btnn anlalabileceinidnmez. zellikle de Alman idealistlerinin yapt gibi, bilgininyapsndan, bir btn olarak dnyann doasn karmaya almaz. Bilgiye,mistik bir anlam ve kozmik nemi olmayan herhangi bir doa olgusu gzylebakar.

Yeni felsefe balangta temel kaynaa dayanyordu: bilgi teorisi,

mantk ve matematik ilkeleri. Kant'tan bu yana bilgi bizim onu bilmemizlebir deiime urayan, bu nedenle de bilgimizden kaynakl anan baz zellikleresahip, karlkl bir etkileim olarak alglanmtr. Ayrca, bilinmeyen bireyin var olabilmesinin mantksal bakmdan olanaksz olduu kabul edilmitir(Kant buna katlmamtr). Bu nedenle, bilindikleri iin sahip olunannitelikler her eyde bulunmas zorunlu olan zelliklerdir. Bu yolla,yalnzca bilginin koullarn inceleyerek gerek dnya hakknda ok ey


44/175


45/175

yaptlarn okumayarak karlk verdiler. Sadece yeni felsefe bu yenisonular zmsedi; bylece de srmekte olan bilgisizliin yandal arnakar kolay bir tartma zaferi kazand.

Yeni felsefe sadece eletirel deil, yapcdr; ama bilimin yapc olduu

anlamda, yani adm adm ve deneyerek. zel bir yaplanma yntemi vardr; oda, matematiin yeni bir kolu olan ve felsefeye dier bt n gelenekselkollardan daha yakn olan, matematiksel mantktr. Matematiksel mantk,belli bilimsel savlarn felsefe ynnden hangi sonulara yol atn,nelerin varsaylmas gerektiini ve aralarnda ne gibi balantlar olduunubulmaya, daha nce hibir zaman olmad lde olanak salar. Bu yntemsayesinde matematik ve fizik felsefesi ok byk ilerlemeler kaydetmitir.Fizikteki sonularn bir ksm Dr. Whitehead (1861-1947)'in son almasnda ortaya konulmutur.

Yntemin dier alanlarda da ayn lde verimli olacan ummak iinyeterli neden vardr; ancak bu, burada ele alnamayacak kadar teknik birkonudur. Modern oulcu felsefenin byk bir blm nermelerin mantksalanalizinden esinlenmitir. Bu yntem nceleri gramer kurallarna by knem verilerek uyguland. rnein, Meinong unu ileri sryordu: "yuvarlakkare yoktur," diyebildiimize gre, yuvarlak kare diye bir ey var olmaldr-her ne kadar o, var olmayan bir ey olsa da. Bu satrlarn yazar balardabu tr usavurmalara bak saylmazd. Ancak 1905'te "betimleme" kuramsayesinde bundan nasl kanacan kefetti.

Bu kurama gre, "yuvarlak kare yoktur," dediimizde yuvarlak kareden szedilmedii anlalyor. Yuvarlak kare gibi sama konularla zaman harcamakanlamsz bulunabilir; ne var ki, bu gibi konular ou kez mantk teorilerinisnamak iin en iyi yntemi oluturur. Birok mantk teorisi sama sonularayol amakla sulanrlar. yleyse, mantk da bu anlamsz sonular grmelive onlara kar tetikte bulunmaldr. ou laboratuvar deneylerikonuyla ilgisini bilmeyen kiilere nemsiz grnr; samalklar damantknn deneyleridir.

Yeni felsefe ilk dnemlerinde, nermelerin mantksal analizleriyleurarken Platon ve Ortaa gerekiliinden gl izler tayor, soyutlarnda somutlarla ayn tr varla sahip olduunu kabul ediyordu. Kendi mantksistemi kusurlardan arndka felsefesi de yava yava bu grten kurtuldu.Geriye de saduyuya ok ters gelecek bir tortu kalmad.

Yeni felsefenin ilk dnemlerinde en etkilenen bilim matematik olduysa da


46/175

gnmzde en byk etkisi fizik zerinedir. Bu durum, en batauzay, zaman, madde kavramlarn deitiren Einstein'n almalar ileortaya kmtr. Grecelik teorisini aklamann yeri buras olmamaklaberaber onun felsefi sonularndan biraz sz etmek kanlmazdr.Grecelik teorisinde felsefi bak asndan zellikle nemli olan iki ge

unlardr: (1) inde evrendeki btn olaylarn kendi yerlerini ald,her eyi kucaklayan tek bir zaman yoktur. (2) Fizikse l olgularn tarafmzdangzlenmesi srecinde geleneksel, ya da znel (sbjektif) geler,her ne kadar nceleri sanldndan daha fazla olsalar da, Tensor hesabdenilen matematiksel yntemle yok edilebilirler. Ar teknik olmasnedeniyle bu son konuya girmeyeceim.

Zaman konusuna gelince, ilk olarak, felsefi speklasyonlarla deil,deneysel sonularn gerektirdii ve matematiksel bir formlle ifade edilenbir teoriyi ele aldmz unutulmamaldr. Montesquieu'nn teorileriyleAmerikan Anayasas arasndaki fark ne kadarsa, bu ikisi arasndaki fark dao kadardr. Ortaya kan udur: Belli bir madde paracyla birlikte hareketeden bir gzlemcinin bak asndan, bu paraca etki yapan olaylarnbelirli bir zaman sralamas olduu halde, farkl yerlerdeki maddeparacklarna etki yapan olaylar her zaman belirli bir sraya sahipdeildirler.

Daha ak bir rnek alalm: Eer bir k sinyali dnyadan gneegnderilir ve tekrar dnyaya yanstlrsa, gnderildikten 16 dakika kadar

sonra dnyaya varacaktr. Bu 16 dakika iinde dnyada gerekleen olaylark sinyalinin gnee varmasndan ne daha nce, ne de daha sonra yeralmtr. Gnee ve dnyaya gre olas her ynde hareket eden, bu 16 dakikaiinde dnyadaki olaylar ve sinyalin gnee varmasn izleyen gzlemcilerolduunu; btn bu gzlemcilerin n hzn dikkate aldklarn ve zamantam olarak doru gsteren kronometreleri olduunu varsayalm. O zaman, bazgzlemciler bu 16 dakika iinde dnyada geen herhangi bir olayn ksinyalinin gnee varmasndan nce, bazlar ayn anda, bazlar da dahasonra gerekletii sonucuna varacaklardr. Hepsi de ayn lde hakl ya daayn lde hakszdrlar. Fiziin tarafsz bak asndan bakldnda, bu

16 dakika iinde dnyada geen olaylar k sinyalinin gnee varmasndan nedaha nce, ne daha sonra, ne de e zamanldr. Bir cisimdeki bir A olayndave baka bir cisimdeki B olaynda, eer k A'dan B'ye doru ilk olay olduuanda -A'nn saatine gre- yola kp daha sonraki olay olduu anda -B'ninsaatine gre varmsa, bir cisimdeki A olaynn baka bir cisimdeki Bolayndan daha nce olduunu syleyemeyiz. Veya, bu iki olayn zamansralamas gzlemciye gre deiecek ve bu nedenle de fiziksel bir gerei


47/175


48/175

fiziksel gerektir; ancak onun uzay ve zaman bileenlerine ayrtrlmas nesnel deildir.

Bizim eski, allm "kat madde" kavramnn da varln artksrdremeyecei ortadadr. Bir madde paras belirli yasalara baml olan

bir olaylar dizisinden baka bir ey deildir. Madde kavram, filozoflarntz (substance) kavramnn geerlilii konusunda hibir kukular olmadbir dnemde ortaya kmtr. Madde, uzay ve zamanda var olan tz, akl isesadece zaman iinde var olan tz idi. Daha sonralar, tz kavrammetafizikte berrakln kaybetti; ama fizikte varln s rdrd. nk birzarar yoktu -grecelik ortaya kncaya kadar. Tz, geleneksel olarak, ikigeden oluan bir kavramdr.

Birincisi tzn bir nermede, yklem olarak deil, yalnz zne olarak yeralabilecei yolundaki mantksal zelliktir. kincisi de zaman iinde kalcolmas, Tanr iin ise, tmyle zaman dnda olmasyd. Bu iki zellikarasnda bir bant gerekli deildir. Ancak bunun farkna varlmamt;nk fizik, madde paralarnn lmsz olduunu, teoloji de ruhun lmszolduunu retiyordu. Bu nedenle, her ikisinin de tzn her iki zelliinitad dnlyordu.

Ancak imdi fizik bizi ok ksa mrl olaylara, mantksal anlamda tzolarak, yani yklemi olmayan zneler olarak bakmaya zorluyor. Tek birkalc varlk sandmz bir madde paras, tpk sinemada kalc grnen

nesneler gibi, gerekte bir dizi varlktr. Akl iin de ayn eyi sylememekiin bir neden yoktur; kalc benlik, kalc atom kadar d rn gibidir.Her ikisi de, birbirleriyle ilgin ilikileri olan olaylar dizisindenibarettir.

Modern fizik bizlere Mach ve James'in, zihinsel ve fiziksel dnyalarn"ieriinin" birbirinin ayn olduu yolundaki nerilerini ekillendirmeolana veriyor. "Kat madde"nin dncelerden ve kalc egodan ok farklolduu aktr. Ancak eer madde ve ego uygun olaylar dizileri iseler,onlarn ayn eyden yaplm olduklarn dnmek ok daha kolaydr. Bundan

baka, imdiye kadar akln en belirgin zellii olarak grnen znellik, yada bir gre sahip olma, imdi fizie de yaylm ve akl iermedii ortayakmtr; farkl konumlardaki fotoraf makinalar "ayn" olay grntler;ancak kan fotoraflar birbirinden farkldr. Modern fizikte kronometrelerve cetveller bile znellemektedir; dorudan gsterdikleri ey, fizikse l birdurum deil, fiziksel durumla olan ilikileridir. Bylece fizik ve psikolojibirbirlerine yaknlam, akl ve madde arasndaki eski ikilik


49/175


50/175


51/175

tarttklarn kolayca dleyebiliriz. Bir makine Binbir Gece MasallarndakiCin gibidir; sahibi iin gzel ve yararl; dmanlar iin irkin vetehlikeli. Ancak gnmzde hi bir eyin kendisini bu denli belirgin biryalnlkla gstermesine izin verilmez. Makine sahibinin, ondan uzaktaoturduu, grltsn iitmedii, gzleri rahatsz eden atk ynlarn

grmedii, zararl dumanlarn koklamad dorudur; eer makineyi grmse,o da altrlmaya balamadan nce, kard toz ve scaktan rahatszolmasna gerek kalmadan, gc ya da bir saat gibi ilemesini gururlaseyrettii zamandr. Makineye, onunla yaayp onunla alanla rn grasndan bakmas istenirse de cevab hazrdr. Makinenin almassayesinde bu insanlarn, byk dedelerinden daha fazla -ou zaman ok okdaha fazla- ey satn alabildiklerine dikkat ekebilir. yleyse, hemenherkese yaplan bir varsaym kabul edersek, byk dedelerinden dahamutludurlar.

Bu varsayma gre insanlar mutlu eden, maddi eylere sahip olmaktr. kiodas, iki yata ve iki ekmei olan bir kiinin bir odas, bir yata ve birekmei olan kiiden iki kat mutlu olduu; ksacas , mutluluun gelirleorantl olduu dnlmektedir. Baz kiiler, her zaman da tam itenlikleolmadan, din ve ahlak adna bu fikre kar kar; ama vaazlarnndokunakll sayesinde gelirleri artarsa ona da sevinirler. Benim karkmak istemem din ya da ahlak bakmndan deil, psikoloji ve yaamngzlemlenmesi asndandr.

Eer mutluluk gelirle orantl ise makinenin stnl kuku gtrmez;deil ise sorunun tmyle irdelenmesi gerekir. nsanlarn fizikselgereksinimleri, ayrca bir de duygular vardr. Fiziksel gereksinimlerkarlanmamsa, onlar nceliklidir; ama eer karlanmlarsa, bir insannmutlu ya da mutsuz olmasn saptamada, gereksinimlerle balantsolmayan duygular nem kazanr. Bugnk sanayi toplumlarnda zorunlu fizikselgereksinimleri karlanmam pek ok kadn, erkek ve ocuk vardr; onlarbakmndan mutluluun ilk koulunun gelir art olduunu inkar etmiyorum.Ancak yle kimseler aznlktadrlar; hepsinin yaamsal gereksinimlerinisalamak da zor deildir. Ben onlar hakknda deil, yaamlarn srdrmek

iin gerekenden fazlasna sahip olanlar -sadece ok fazlasna deil, aynzamanda biraz fazlasna sahip olanlar- hakknda konumak istiyorum.

Hemen hepimiz, gelirimizi artrmay gerekte neden isteriz? steklerimizilk bakta maddi eyler gibi grnebilir. Gerekte ise bunlar daha okkomularmz etkilemek iin isteriz. Daha iyi bir mahallede daha byk bireve tanan bir adam karsn "daha iyi" insanlarn ziyaret edeceini; eski


52/175


53/175

-Makinelerin mutluluu artrdn savunacaksak, yukardaki nedenlerden dolaymakinelerin getirdii maddi refah art, mutlak yoksulluu nlemedekullanldklar durumlar dnda, nemli bir etken deildir. Yoksulluugidermek iin kullanlmalarn gerektiren zorunlu bir neden de yoktur.

Nfusun duraan olmas halinde yoksulluk makine olmadan da nlenebilir;Fransa bunun bir rneidir; orada Amerika'dan, ngiltere'den ve sav a ncesiAlmanya'sndan ok daha az makine olduu halde yoksulluk ok azdr. Tersine,makinenin ok olduu bir yerde yoksulluk da ok olabilir.

Bunun da rnekleri yz yl kadar ncesi ngilteresinin sanayi blgeleri ilebugnk Japonya'dr. Yoksulluun nlenmesi makineye deil baka etkenlerebaldr -ksmen nfus younluuna, ksmen de siyasal koullara. Servetiartrmann yoksulluu nleme dnda fazla bir deeri yoktur.

Makineler bizi insan mutluluunun nemli geleri olan iki eyden, doaldavranma rahatlndan ve eitlilikten yoksun brakr. Makinelerinkendilerine zg bir ileyileri ve kendilerine zg vazgeilmez istemlerivardr: pahal bir fabrikas olan bir kimse onu srekli altrmakdurumundadr. Duygular asndan, makinenin yarat t en byk sknt onundzenliliidir. Ve doaldr ki makineler asndan da, duygularda bulunan enbyk kusur, tersine, dzensiz olmalardr. Kendilerini "ciddi" sayankiilerin dncelerine makineler egemen olduundan bu kiilerin bir insanhakknda dile getirecekleri en byk vg onun makine gibi olmas;

yani gvenilir, dakik, kesin olmasdr. Artk "dzensiz" bir yaam kt biryaamla e anlaml olmutur. Bergson'un felsefesi bu gre kar birprotestoydu; entellektel adan ok salam olmama kla beraber sanrm,insanlarn gittike daha ok makineye dntrlmelerine kar duyulansalkl bir endieden esinlenmiti.

Yaammzda, makinelemenin egemenliine kar igdlerimizin imdiyekadar gsterdii bakaldr talihsiz bir dorultuya ynelmitir.nsanlar toplum halinde yaamaya baladndan bu yana sava drts herzaman var olmutur. Ancak bu, gemite, gnmzdeki kadar youn ve

kahredicideildi. Onsekizinci yzylda ngiltere ve Fransa dnya egemenliini eldeetmek iin saysz savalara girdiler; ancak birbirlerini hep sevip saydlar.Esir subaylar, kendilerini esir alanlarn sosyal yaantlarnakatld; ziyafetlerde onur konuklar oldular.

1665'te Hollanda ile yaptmz savan balarnda, Afrika'dan gelen bir


54/175

kii Hollandallarn orada yaptklar zulm anlatmt. Biz -ngilizler buhikayenin dzmece olduuna kendimizi inandrdk; adam cezalandrdk veHollandallarn yalanlamasn yaynladk. Son savata olsayd o adamavalyelik verir, sylediklerinin doruluuna kukuyla bakanlar da hapseatardk. Modern savalarda vahetin artmas ynden makinelerin etkisine

balanabilir. lk olarak, daha byk ordular kurulmasna olanak salarlar.kinci olarak, insanlarn daha alt dzey duygularna hitabeden ucuz yaynlarkolaylatrrlar. nc olarak -bizi ilgilendiren de bu noktadr- insandoasnn derinlerinde yatan, iinden geldii gibi ve kuralsz yaamakisteyen ynn bask altnda tutarlar; Bu, belirsiz bir huzursuzluayolaar; bu huzursuzluktan kurtulmann olas yolu olarak da akllara savafikri gelir.

Son sava gibi byk bir kargaay yalnzca politikaclarn makinelemesineyklemek yanl olur. Belki Rusya iin byle bir aklama yerindeolabilir. Rusya'nn isteksiz savamasnn ve bar salamak iin devrimyapmasnn bir nedeni de budur. Ancak ngiltere, Almanya ve AmerikaBirleik Devletleri'ndeki yaygn sava arzusunun -1917'de- nnde hibirhkmet duramazd. Bu tr bir genel istein igdsel bir temeliolmaldr ve ben ahsen gnmzdeki sava yanls gdlerin artmasnn,modern yaamdaki dzenlilik, monotonluk ve gdml yaamann yolat-genellikle bilin-d- honutsuzluktan kaynaklandna inanyorum.

Bu duruma makineleri yok ederek are bulamayacamz aktr. Byle bir

yntem tepkisel olur ve uygulama olana hi yoktur. Gnmzdemakinelemeninberaberinde gelen sakncalar nlemenin tek yolu, alma aralarnda heyecanverici uralar iin olanak salayarak monotonluu krmaktr. Alpleretrmanma yoluyla yaamlarn tehlikeye atma olana bulsalar ou insannsava zlemi de yok olur. Tanmak mutluluuna eritiim en gayretli veyetenekli bar gnlllerinden biri, yazlarn Alplerin en tehlikelidoruklarna trmanarak geirmeyi adet edinmiti. Eer alan herkese yldabir aylk zaman vererek kendi arzusu dorultusunda, uak kullanmak retilse;veya Byk Sahra'da zmrt aramaya yneltilse; ya da kendi insiyatifini

kullanaca herhangi baka bir tehlikeli ve heyecan verici uraa olanaksalansa, yaygn sava arzusu sadece kadnlarla ve eli aya tutmayanlarlasnrl kalr. Bu kiileri de barl yapacak bir yntem bilmediimi itirafederim; fakat eer ii ciddiyetle ele alrsa, bilimsel psikolojinin bir yntembulacandan eminim.

Makineler yaam tarzmz deitirmitir ama igdlerimizi deil. Bunun


55/175

sonucunda uyum bozukluu yaanmaktadr. Duygu ve igd psikolojisi henzbebeklik evresinde. Psikanalizle bir balan yaplm bulunuyor; ancak busadece bir balang. Psikanalizden rendiklerimize gre u gerei kabuledebiliriz ki, insanlarn hareketlerinde yneldikleri amalar, bilinliolarak setikleri amalar deildir; bu btnyle irrasyonel birtakm

fikirleri de beraberinde getirir ve insanlara neden yle yaptklarnnfarknda olmakszn, bu amalarn peinden gitme ol ana verir. Ancak,geleneksel psikanaliz ok eitli olan ve kiiden kiiye deien bilin -damalarmz gereinden ok basitletirmitir.

Yakn zamanda sosyal ve siyasal olgularn bu bak asndan anlalmas;bylece de insan doasna k tutmas umulur.Anarik gdlerimizle baetmek iin istem kullanmak ve zararl eylemlered yasaklar koymak elverili yntemler deildirler. Elverisiz olmalarnnnedeni de bu gdlerin Ortaa efsanelerindeki eytan kadar ok klagirebilmeleri ve bu klklardan bazlarnn en akl banda olanlar bileyanltmasdr. Elverili olacak tek yntem nce igdsel doamzngereksinimlerini saptamak; sonra da onlar karlamann en zararsz yolunuaramaktr. Makinelerin en ok engelledii ey iten geldii gib i davranmakolduuna gre, yaplabilecek tek ey frsat salamaktr; frsatdeerlendirmek de kiinin isteine braklmaldr. Bu, kukusuz, bir haylimasraf gerektirir; ama bu bedel bir savan giderleriyle kyaslanamaz.Bilim fiziksel dnyann yasalarn kavramakta harikalar yaratmtr; amaimdiye kadar, kendi doamz, yldzlarn ve elektronlarn doasna kyasla

ok daha az anlam bulunuyoruz. Bilim, insann doasn anlamayrendiinde, makinelerin ve fiziksel bilimlerin yaratamad mutluluuyaammza getirebilir.

Davranlk ve Deerler

Ciddi bir Amerikan dergisinde dnyada bir tek davran olduu, onun daDr. Watson (John Broadus Watson (1878-1958): Amerikal Psikolog. (.N)olduu yolunda bir ifadeye rastlamtm. Ben, ada d nceliolan ne kadar insan varsa o kadar da davran olduunu sylerdim. Bu,

davranlarn niversitelerde daha yaygn olduu, ya da bizzat benim birdavran olduum anlamna gelmez -Rusya ve in'i grdkten sonra, zamanaayak uyduramam olduumu farkettim. Ancak nesnel (objektif) zeletiribeni adalamamn yerinde olacan kabule zorluyor. Bu makalede, benimgibi, bilimde ada olan eyleri kabul ettikleri halde, yaamayadeer eyler konusunda kendini Ortaallktan kurtaramayan kiilerinkarlatklar baz glkleri ortaya koymak istiyorum. Davranln


56/175

yalnzca deerler ile olan mantksal ilikisini deil; ana hatlarylabenimsenmesi durumunda bu doktrinin sradan insanlar zerindeki etkisinin neolacan da sorgulamak istiyorum.

Davranlk, psikanaliz gibi bir lgnlk haline henz gelmemitir;

ancak bir gn gelirse, popler ekli, kukusuz, Dr. Watson'un retilerindendeiik olacaktr -popler Freudculuk Freud'dan ne kadar farklysa o kadarfarkl.

Davranln popler versiyonu sanrm yle bir ey olacak: Eskidenhissetmek, bilmek ve istemek gibi ilevi yrtebilen akl diyebir eyin var olduu dnlrd. imdi ise, akl diye bir eyin varolmad, yalnzca bedenin var olduu kesinlik kazanmtr. Btn eylem lerimizbedensel srelerden ibarettir. "Hissetme" zellikle i salg bezleri gibii organlarla ilgili bir olaydr. "Bilme" grtlan hareketlerinden ibarettir."steme" ise uzun kaslara baml btn dier hareketlerden oluur.Geenlerde, nl bir entellektel ile bir dansz evlendiinde,onlarn birbirlerine uygunluu konusunda kukularn dile getirenler oldu.Bir davrannn bak asndan bu kuku yersizdir; biri kol vebacak kaslarn, teki de grtlak kaslarn gelitirmitir.

Demek oluyor ki, meslein farkl dallarnda olmakla beraber, her ikisi de birerakrobattr.Yapabildiimiz tek ey bedenimizi hareket ettirmek olduuna gre, bu

retinin popler yandalarnn, bundan, vcudumuzu olabildiince ok hareketettirmemiz gerektii sonucuna varmalar beklenebilir. Bu noktada grecelieilikin baz glkler ortaya kacaktr. Bedenin deiik blmleribirbirlerine gre mi hareket edecektir; yoksa beden bir btn olarakiinde bulunduu araca gre mi hareket edecektir? Veya, erdemin ltdnyaya gre olan hareket midir? deal insan birinciye gre bir akrobat;ikinciye gre, aaya doru hareket eden bir yryen merdivenden yukaryakoan bir insan; ncye gre de, yaamn bir uak iinde geiren insandr.Ortaya kacak anlamazlklarda ha ngi ilkeye gre karar verileceini bilmekkolay deildir; ancak ben ahsen pilotlardan yanaym.

En gl lkelerdeki en gl kesimlerde egemen olan, insann kusursuzluuanlaynn deiik biimlerine bakarsak, davranln temelde var olaninanlara teorik bir gereke salamaktan teye gitmedii sonucuna varrz.Beden eitimine inananlara ve bir ulusun "erkekliinin" onun sporculuunabal olduu grn benimseyenlere gre akrobat ideal insandr;ngiliz ynetici snfnda yaygn olan gr de byledir. Yryen


57/175

merdivenlerden yukarya koan kii, zevklerden uzak durabilmek kouluyla,kaslar gelitirmeyi en yce erdem olarak gren hristiyanlarn beau ideal'idir.Bu, YMCA'in (YMCA: Gen Erkekler Hristiyan Birlii. (.N.))in'de yerletirmeye alt ve yneticilerimizinegemenliimiz altnda olan btn rklar ve snflar iin uygun bulduu

grtr. Pilot, mekanik g kullananlara zg, daha aristokratabir idealin temsilcisidir. Ancak, btn bunlarn stnde, Aristoteles'inhareketsiz-olan-hareket ettiricisini anmsatan yce bir kavram vardr.Ona gre, merkezde hareketsiz duran bir ulu varlk vardr; geriye kalan herey ve herkes onun evresinde deiik hzlarla dnerler vebylece o kiiye mutlak en byk greceli hareketi salarlar. Bu merkezdeolma rol spermenlerimiz iin, zellikle de finans kesimi mensuplar iinayrlmtr.

nsann kusursuzluu konusunda Greklerden ve Ortaa'dan gnmze kadargelen deiik bir kavram daha vardr; ancak makinelerin dgcne egemen olmas sonucu ortaya kan gr yava yava onun yerinialmaktadr. Kanmca bu eski gr mantksal olarak, davranlklabadatrlabilir;ancak, psikolojik adan, sade vatandan davranyla badatrlamaz. Bueski gre gre hissetmek ve bilmek eylem kada r nemlidir; sanat ve derindncenin, uzayda byk miktarda ktlenin yerini deitirmek kadarvgye deer olduu dnlr. Cheribum (Tevrat'ta ad geen bir melek.(.N))

Tanr'y sever, Seraphim (ncil'de ad geen ift kanatl melek. (.N.))Tanr'y derin dnce yoluyla anlamaya alr; onlarn yce kusursuzluklar dabunda yatar. Bu ideal tmyle statiktir. Cennette ilahiler sylenip arpalnd dorudur. Ancak her gn ayn ilahiler sylenir; arplarn yapsndahibir gelimeye izin yoktur. Byle bir yaam ada insana skc gelir.Teolojinin ilgi yitirmesinin bir nedeni de, cenneti her gn gelienmakinelerle donatmamasnda yatar; Milton5 cehennem iin bunu baarmt.

Her etik sistemin bir tr non sequitur'a (nerme veya kantlara uygunolmayan sonu) dayand sylenebilir. Filozof nce nesnelerin doas

hakknda yanl bir teori icadeder; bundan da, kendi teorisinin yanlolduunu gsteren eylemlerin kt eylemler olduu sonucunu karr. lkolarak geleneksel hristiyanl ele alalm. Her ey her zaman Tanr'nniradesine tabi olduundan, gnahkarln Tanr iradesine kar gelmekolduunu iddia eder. Hegel yandalarna gelince, onlar da evrenin kusursuzcargtlenmi, uyum iindeki paralardan olutuunu; bu nedenle, ktln buuyumu azaltan davranlar btn olduunu iddia ederler. Ne var ki, uyum


58/175

metafiziksel bir sorun olduu halde uyum d davranlarn nasl olanaklolduunu anlamak zordur. Fransz halk iin yazan Bergson, davranlar ilekendisine kar kanlar ahlaki sulamadan daha korkun bireyle, yanigln olmayla tehdit ediyor. nce insanlarn asla mekanik davranmadklarngsteriyor; sonra da glme zerine yazd kitabnda (Lczughter) bizi

gldren eyin mekanik olarak davranan bir insan grmek olduunu ilerisryor. Bu demektir ki, Bergson felsefesinin yanl olduunu gsteren birey yaparsanz o zaman ve ancak o zaman gln olursunuz.

Umarm bu rnekler metafiziin, herhangi bir etik sonuca yol aamayacan,varabilecei tek sonucun, kendi yanlln n yol at aadakisonu olduunu aka gstermitir: Eer metafizik doru olsayd gnaholarak tanmlad eylemler olanaksz olurdu.

Bu aklamalar davranla uygulayarak u sonucu karyorum: Etiksonular varsa ve olduu lde metafizi in yanl olmas gerekir;te yandan, doru ise de davranlarla hibir ilikisi olamaz. Poplerdavranla -tam anlamyla bilimsel ekline deil- bu adan baktmzdaonun yanl olduuna ilikin eitli kantlar buluyorum. lk olarak, eerdestekleyicileri herhangi bir etik sonucu olmadn dnselerdi, hemenhepsi btn ilgilerini yitirirlerdi.

Burada bir ayrm yapma gerei douyor. Doru bir doktrinin pratik sonulardourmas olasdr; ama etik sonular yaratmas olanak ddr.

ki madeni para atarak altrlan bir makineden siz tek bir para atarakbirey almak isterseniz gerein pratik bir sonucu olur; yani bir para dahaatmanz gerekir. Ancak hi kimse bu sonucu "etik" olarak deerlendirmez; busadece arzumuzu nasl gerekletirebilece imizle ilgilidir. Bunun gibi, Dr.Watson'un kitabnda bu balk altnda ilendii ekliyle davranln,zellikle eitim alannda pek eitli ve nemli sonular vardr. Eer birocua belirli bir ekilde davranmay retmek istiyorsanz, rnein Freu d'undeil de Dr. Watson'un tledii yola bavurmanz ou zaman akllca olur.Ancak bu da etik deil, bilimsel bir konudur. Etik, sadece, bir eylem bellibir hedefi amalad zaman; veya baz eylemler, getirdikleri sonulara

baklmakszn, iyi ve kt olarak snflandrldklar zaman sz konusu olur.

Burada davranln -manta ters dse de- szcn gerek anlamndabir ahlak kural koyma eiliminde olduu sonucuna varyorum.Konu yle grnyor; yapabileceimiz tek ey maddeyi hareket ettir mekolduuna gre, olabildiince ok ey hareket ettirmeliyiz; bu nedenlesanat ve dnce maddeyi harekete geirmeye yardmc olduklar lde deerli


59/175


60/175

bilgisi gerektiren teknik bir ile ayrca uramyorsa, daha sonrakiyaamnda da bin szckten fazlasn renmesine gerek yoktur. Tipik birAmerikal, mektuplarnda ve gazetelere yazd yazlarda ouzaman bin be yzden fazla deiik szc k kullanmamaktadr; ou kii isebunun yarsndan fazlasn hi kullanmaz. Bu gereklerden dolay

gnmzde, okullardaki yazn kurallar dersleri gnlk yaamda kullanlanszcklerin, otomatik olarak yazlabilecek ekilde, iyice retilmeleriilkesine gre dzenlenmekte; daha nceleri retilen ve belki de hikullanlmayanteknik ve allm szckler eitim programndan karlmaktadr. Bugnkyazn derslerinde hi bir szce, bellei gelitirmek bakmndan yararlolaca dncesiyle, yer verilmemektedir."

Son cmlede, ezberleme yanls eski gerekenin yanlln ortaya koymakiin, psikolojiye yerinde bir yardm ars yaplyor. Anlalanezberleme bellei gelitirmiyor. yleyse, hibir ey, o eyin bilinmesigereklilii dnda bir gerekeyle ezberlenmemelidir. Bunu belirlediktensonra yukardaki alntnn akla getirdii baz eyleri irdeleyelim.lk olarak, bir eyin nasl yazlacan bilmenin hibir yarar yoktur.Shakespeare ve Milton doru heceleyemezlerdi; Maria Corelli ve Alfred Aus tenise bunu yapabilirlerdi. Doru heceleme, biraz, "eitimli"yi "eitimsiz"denayrdetmenin kolay bir yolu olarak, snopa nedenlerle; biraz, iyi giyinmekgibi, kalabaln basksyla; biraz da, doal -yasa dkn kimselerin,kiisel zgrln hala var olmay srdrd bir alan grmekten ac

Documents

Bertrand Russel - Sorgulayan Denemeler