BITORIANO IRAOLA ARISTIGUIETA O R O I T Z A K...orla debalde aterako zait.-Ala da; gero jo kanpan bueltakuak erriyan, allegatu zerala jakiteko.-Ekatzu, naiz txartel txikiya izan, bat,

BITORIANO IRAOLA ARISTIGUIETA

O R O I T Z A Keta beste ipui asko

AUSPOA LIBURUTEGIA

OROITZAKta beste ipui asko

AUSPOA LIBURUTEGIA-9-

Colección Auspoa - Plaza de Santa María, ¿-TolosaOrdaindu bearrak:Urte betekoa: 180 peseta. Atzerrian: 275peseta.Ongil leak: 350 “ Ale bakarra: 25 “

BITORIANO IRAOLA ARISTIGUIETAOROITZAKta beste ipui asko

AUSPOA LIBURUTEGIA

DEPÓSITO LEGAL S. S. 46- 1962N.” DE REGISTRO S. S. 6988- 1962

IMPRESO EN LOS TALLERESTIPOGRAFICOS “ICHAROPENA”ZARAUZ (GUIPUZCOA)

ARKIBIDEA

OrrialdiaBitoriano Iraola Arist iguieta. . . . . . . . . . . . . . . .9Oroitzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13Tranbian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18Errej idore berriya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23Etxian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28Sagardotegiyan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34Kontrabando bil la . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38Bertsolariyak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43Kalian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Udaran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53¡Arrayetuak! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58Trenian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64Beti bezela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Erostuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Kartzelan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79

Jolasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Gau erdiyan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86Barberuen semia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90Estropoz bat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Zarpa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Neguko festak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104Besteren etxian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Gauza pasiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115Eskeñi bat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120Gertatzen dana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Bidean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Betikuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133Baztanga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

BITORIANO IRAOLA ARISTIGUIETA

Pasayan, San Juanen jayo zan 1841 urtean,baña bere denbora guzia Donost ian eg in zun.

Azpei t iar batekin ezkondu zan, Katal inaAlvarez’ekin.

Legazpi kalean bizi tu zan, bostgarrenean.Litógrafo zan eta lan-tokia e txean bertanzeukan.

Makiñak mugitzeko, asto bat ibi l l i araztenzuten buel taka etxeko pat iñan.

Gerratean, karl i s tak Mendizorrotz’ t ikDonost iar i t i ratzen ziotenean, be in granada batIraolaren e txean sartu omen zan, bestea berr izkalean eror i . Iraolak biak jaso , bakoitzarieror i tako eguna jarr i ta e txean gorde o i zi tunoroipengarr i tzat .

Bein bañan geyagotan Donost iko kontze ja lizan zan. Bera izan zan tamarindo arbolakekartzen aleg indu ziranetako bat .

San Tomasetan edo, iñor erregaluekin etortzenbazan, bera e txean bazan, ateondora joan,e torr i takoari ost ikoa eman ta eskal le tan berabial tzen zun bere erregalu ta guzi . Losintxa gutxiarekin.

1899 urtean Parisa joan orduko Exposizioraikustera ta g lobo batean igo omen zan.

Euskal bertsoak erruz jarr i zi tun. Ordukoaldizkarie tan banatuta agertzen ziran. Gaiguzie tako bertsoak izaten zi tun, bañan ayetakoasko par-eragi tekoak. Maiz eman izan ziotensaria.

Ipuyak ere asmatu oi zi tun. Par-eragi t ekoakdenak edo geyenak. Artara zun bere joera.Emengo denak ere alakoak dira. “Baserr i tarra”zer i tzayon aldizkari t ik artuak daude. Ipuyarenbukaeran bere izena jartzen du; bañan lau bataldiz izengoi t ia : Txuri ta Sei ; b i tan ez izenik etaez izengoi t i r ik. Bañan ezagun dute Iraola ai tadutena.

Teatro lanean ere sayatu zan. Komeri ,zarzuela ta bakar- izketa, amabost a le : “Bii txuak”, “Petra txardin-sal tzal l ia”, “Ardita bet iardi t”, “Pasayan”, “Gabonetan”, “TxominDonost iyan”, “Zeladore baten es tuasunak”,“Joxemari tarrak”, “Xordo”, “Leokadia”,“Pulpuba”, “Onentzaro gaba”, “Ergobiyan”,“Ixkiña Mutrikun”.

Gizon bikaña omen zan, al tu ta lodiya.

1919 urteko Agorr i l laren 19’an i l zan.

Eriotzaren berr ia ematean, ala zion EuskalEsnalea aldizkariak:

“ . . . Makiña bat ipui , izkir imir i ta gauza alaiidatzi ta joan zaigu Iraola g izarajoa. . .

“ . . .Olerkiak idazten ere ederki zekien. Emenbertan agertu ziran Euskalerriko txoriyak e tabeste asko. Idazti batzaldie tan ere sari ugariirabazi zi tun donost iar jator onek.

“ . . .Oso donost iarra zan Iraola. Donost ikoeuskera zan berea; Donost ia zarreko ipui tagertaerak ederki zekizkian; arrantzale , txardiñ-sal tzal l e , ze ladore ta orre lakoak ondo ezagutzenzituan.

“. . .I l da. . . i l onen 19’garren egunean. Urteasko zi tuan bañan sendo ta tente zebi l l enoraindik.

OROITZAK

Zibi l lak esan diote-ren kantua entzutendetan bakoitzian, beti gogora etortzen zaitpatrona edo etxekoandre gazte Katal iñ,Arrandei kal ian izan nuena: bazirudiyenkantu tr ist iak dantzarako gogua ematenziyotela. Bere etxian jaten genduenari , bazkaltzekoordua al legatzian, ala esaten zigun noiznaineskamiak: -Etxeko andria atera egin da, eta nolagi ltza guziyak berekin eraman dituen, gaureztago bazkarir ik. -Neska ¿zer esaten den? -oso sutuaerantzuten ziyon azkeneko gerran koronelizandu zan batek. Etzuen besterik egiten,juramentuak eta Idiazabalko gazta jan. -¿Ez dezu aitzen zer diyon? gaur ezdegula bazkarir ik. -¿Baña nora joan da infernuko andri ori? -Aurreko dendara; or bada neska banderabat, aspuak baña belarri txarraguak ditu etaordu guziyetan kantari ari da. - ¡Neska, ekatzan bazkariya! -diyo berrizere koronelak txingarrak botiaz. -¿Nik zer bazkari nai du ematia, neroniere gosiak amorratzen banago?

- ¡Au suerte madarikatua! -ziyonkoronelak, gaztari golpia t ir iaz zerbaitsosegatzeko. Dendaka neskak txorixo bat edo biprej itu bitart ian bere senargai sastre anka mebatentzat, irr intzika kantari ixi l tzen etzan,eta patxara ederreko etxekoandriak neskatuntun ari esaten ziyon baba zeriyola: - ¡Nork izan lezakian boz ori? -eta neskaktxorixuak beste aldera j iratuaz eta tenedoriatxupatuaz, erantzuten ziyon: -¿Boz au? ¡Aitu izan bal ira orain iru urteeta lau i l labete kantatzen nubenian Arti l l erodale fuego , esango zuen ura etzala kantatzia,ura zala arpa jotzia! Gure etxekoandre txoruak, alako afiziyuaartu ziyon kantuari eta panderua jotziari ,etzigun pakerik ematen. Ala askotan etzangogoratzen munduan bazkarir ik zanik;arregatik noiznai soparen lekuan ematenzigun ingurdua. ¡Ura etzan etxia, ura zankuarte l i l lua ! Neri igual ekartzen ziraten koronelarenelastikua, elefantia ziruriyela, eta nik berriz,batere erreparatu gabe, igual jazten nuen, etaneska abo zabal ura asten zan farrez lertzekozoriyan. -¿Zeri farra egiten diozu? -esaten niyonsuturik. -Baña, gizona, zer jarri du or? ziyonneskatxak. -Nere elastikua.

- ¡Bai zera! Erropa zikiñak sartzenditugun sakua da ori ! Eta askotan koronenlari igual ematenziyozkaten nere barrengo erropa zuriyak.Ala, batian, nere gantzontzi l luak jartzeradijuela, esan ziyon erdiko gelan dagonMeltxorrek, egunian bi peseta pagatzendituenak ardorik gabe: -¿Bañura al zuaz? Eta ontan, etxekoandria kofre gañianeseri ta panderua joaz gorgor i tuak bigaltzenzizkan kayolan zeguen karnabari . Kantariasten zanian, etzuen gauza zuzen bat egiten:batzuetan artzen zituan barbantzuak eta,eltzian sartu biarrian, igual sartzen ziyozkankofrian koronelari . Beste askotan, azeitunenplatera zalakuan, igual jartzen zizkigunorraziak mayian. Batian, oyera nuala, arkitu nintzan jaunbatekin gau artan etorriya, eta gureetxeandriak, ez bat eta ez bi , sartu zuen neregelan. -¿Zein zera zu? -galdetu niyon zerbaitizutua. -Ni naiz Txomin Txiki -erantzun ziran oigañian eseriyaz. -Egin nazazu mesere ortik ateratzia, banaaguro. -¿Zergatik? -Zergatik oi ori neria dan. -Neri eman dit etxekoandriak, eta, zuriabada edo ez bada, -maindirepian buruasartuaz ala diyo:- or konpon, Mari Anton.

Au gertatzen zan bitart ian, etxekoandriakomodari arrimatu eta kantari ari zan Abre lapuerta, Pepa , . . . eta joan nintzayon esatera. -Nik gaur non lo egin biar det? -¿Zer gertatzen da bada? -Nere oyian sartu du gizon bat osoerrezelo txarrekua. - ¡Jesus, Jesus, au burua! Eta joan zan korrika nere gelara jaun arriesatera: -Oi ortan eztu egon biar, zergatikan danbesterena, eta, nola oi l ibrerik ez daukatan,egin biar dit mesere segiduan etxe ontatikjoatia. Baña Txomiñek nola ziyon nones , as i zanojuka. Ontan esnatu du koronela, eta oyetiksaltatuta joaten da gelara, asten daukabil lazoka kanpotarrekin, bada eskerraklaister andik itzul egin zuela, bestela utzikozuen aran moria baña moriago. - ¡Au da urdakeri bat iñon ikusten eztana–ziyon eskal lerak iya muturrak ausiyazpasiaz. Andik laister, gure etxekoandria biartuzan uztera etxia, baña nola ezkondu zan gitarjotzal le batekin, jan ziyozkan etxeko puskaguziyak iru astian, eta gero Jaunari graziyaknola alargundu zan, bizitu zan koñatabatekin, txit kontentu, sukaldeko lanakegiñaz, panderua juaz eta Abre la puertakantatuaz.

“Baserritarra” 55, 10-11-1906

TRANBIAN

-Andretxua, ¿norako biar dezu bil let ia? -Ernanirako. -Baña au, Errenterira di jua. ¡Eta zer! ¿Au ezta tranbia merkatudutena? -Bai ; t ira, jatxi , jatxi . -¿Baña bueltan ez al da joango Ernanira? -Ez, Salamancara; t ira, mugi. -Orduan egingo detana da, nola bidiabadakitan, Errenteit ik jo, San Markos, andikjo, Astigarraga jo, Ergobia eta jo Ernani;orla debalde aterako zait . -Ala da; gero jo kanpan bueltakuakerriyan, al legatu zerala jakiteko. -Ekatzu, naiz txartel txikiya izan, bat, aldezun merkienetakua. ¡Jesus! aguro ez banaizjoaten, i lko nau nere osabak. ¿Zuk badakizuzein dan nere osaba? -¿Nik? - ¡Gizona. , Juan Jose! Bakallua a laBizkaina kutxariakin jaten du. ¡Bazenekizukezer makina ekarri duen Mejikutik! -¿Zertako, ortzak garbitzeko? - ¡Ka! Sagar panpandojak egiteko. Etatiratzen ikusiko bazendu! -¿Gurdiren bati?? . . . ¡Eskumuñak! - ¡Arrayenia! -diyo batek ezin igorik-¿merkatu dala? or sartu dira Tolosarako bi ,merke zurriyan. ¡Eztago anka non jarrir ik!

-Zu, -diyo diru bi ltzal l iak-, or ezinjoango zera. -Zergatik? - ¡Zergatik erorita i l zindezkian! - ¡Eta zuri zer dizu! - ¡Igo, igo! (eta ojala lertuko bal itzakezapua bezela) . -Auxen da gizona sartu zaiguna -diyotxestuan katuekin di joan andre batek-, bibider kal lua zanpatu dirazu. -Zertan jartzen dezu nere oñ azpiyan?¿Naizu aidian joatia? Esan zayozu orri ,aruntzago joateko. -Zeñi? -Txerriko umia besuetan kantari daramanorri . - ¡Zu, gizon! -diyo alargun batek-.¿Egingo al dirazu mesere ez bultzatzia? ¿Ezal dezu igual bultzatzia beste erozein? -¿Nik bultzatu? ¡Emakumia, kanporabegira nua! -Eztakit ukalondua edo ardatza dan,sayetsetik sartu nai dirazuna. -¿Ez dezu ikusten jende geyegi gaudela? -Orregatik zuk etzenduen igo biar. - ¡Zuk ere amar zentimorekin kanpoaundiyak biar dituzu! Emakume borobil l batek, amar urtekomutil l antxume moduko bati deitzen ziyon: -¿Non zaude, Juanito? ¿Ondo al zuaz? -Neskame batea txestuan burua sartutanua. -¿Zer?

-Eta sugururra, manteketan, ama! Emakumiak bere semia ito ez dedin etaestutasun artatik l ibratziagatik, asten daukalondoka eskui ezker, baña nola iñormugitzen ez dan, jo du aldameneko biboteluze bat, eta kopeta i l lundurik ala diyo: -Pazientziya’ere akabatu egiten da, besteedozer gauza bezela; nik ez diyot faltatuko,baña zulatzen banau.. . -Para, para - ; gelditu da tranbia, baña lauatera badira, sartu nai dute amarrek. -Tira, igo, igo -diyo alabari lepotik eldutasehora moduko batek. -Eztago lekurik -diyo kobratzal l iak. - ¡Eta zer! -diyo señorak manti l la ezinmoldaturik- ¡Gora, gora! -eta Pasai SanPedron bizi dan gizon lori batek ala diyofarra ezin gorderik: -¿Zer perkalezko señora degu berriz au! -Farra egiteko obiak zerate, tokiyaeskeintzeko baña. ¡Que cabal leros ! -Ixo, ama, bestela aitu egingo diyote. -Ori nai det nik, aitu dezatela, ia arpegiyaeroritzen zayoten loltsatuta-. Eta ala diyoSan Pedrokuak, kartutxera diruriyen ankaerakutsiyaz: -Ni altxako nintzake pozik, baña kal luakmiñ ematen dirate. - ¡Zu, kobratzal l ia ! gu ezin joango geraonla zintzi l ik larruzko tiranti oyetan,Pamplonako txorixuak bagiña bezela. Onlafaltatzen diyonak señora biri , eztu ezkriantzik eta ez jantzi dezente bat.

- ¡Baiña aitu beza! -diyo kobratzal l iak. -Nik uste det, or di joazen oyekederkiyago egingo lutekela, guri tokiyakuztia, baña non da edukaziyua! - ¡Nai ez badute! -diyo kobratzal l iak-, ezdaukate obligaziyorik. -¿Nik aldameneko, gizon lori au, zertanbultzatu biar det, ezeren konfiantza gabe? -Igual da -diyo loriak-, nola altxatzekoasmorik ez detan.. . -¿Zu’re kaballerua al zera? ¡ondo bastuadirurizu bada! -Jakin dezazun etzaitutala geyago txutikikusi nai eta kriantzako gizona naizela,altxatuko naiz. -¿Noiz? -Errenteira al legatzian. -¿Au al da postura dezentia señorabirentzat? -Ixo, ama, al legatu gera ta. -Eztago zure aita gure posturari begira. - ¡Traaaaaa! ¿Allegatu al gera?. . . ¡Noizbait ! Onlako asko badira tranbian ibi ltzendiranak, beti nai dutena egin biar dutenak;orrengatik bi l latzen det ederki , tontuenpapera egiñaz, orlakuagatik ez altxatzia etaitxusiya bada oraindik gutxiyago.

“Baserritarra” 60,19-1-1907

ERREJIDORE BERRIYA

Meltxor Txoko, errej idore atera bada’re,¡eztu tronpeta biarrik, arrayietan, aitzeraemateko zer egin duten ¡Mekatxis ! Geroztikeztula egiten duen bakoitzian, badirudikristal guziyak ausi biar dituela. Oraindik denbora asko etzala ¿zer zanTxokoren famil iya? ¡Utsa! Tratu guziyakjende bajuakin eta para usted de contar . ¿Etabere alabik zarrenak, zein zuen gizon gaya?Ayuntamentuko laugarren kapataz errena edokojua, sekulan jantzi beltz baten jabe eginetzana. Txoko errej idore atera bada’re eskerrakNikomeides amugil l iari , eta geyena txokatzendana, erriko etxian anka jarri duenerako, orida famil iya, ez odolki bat eta ez potajerikbegiz ikusi nai duena. Alabak ere, eskuak izarditzen zayozkanaitzakiyakin, aguro laja zuen senar gai kojua,laugarren kapataza. ¿Eta Txokori eginziyotena? Oi gañeko, batekin bata luze luzebat, txino berdez betia, ura jantzi etabalkoira ateratzeko, mundu guziyak ikusizezan.

-Errej idoria bat ik gabe eztago ondo -ziyon errej idorak eta ateratzen zuen balkoiraNazarenua bezela. Ura ikusir ik, ala diyo aurreko muti lkoskor batek: - ¡Ara, ama! aurreko Txoko andrejantziyan dabil . -Baliteke; no1a errej idore egin duten,erotu egingo zan. -¿Eta zer da errej idoria? -Obispua bezela. -¿Orduan el izan egingo dute funtziyua, e? -Bai ; bigar kantatuko diyote Te Deum . Txokoren andria nola etzeguan alare txitkontentu, ¡zer egiten du!, balkoyian geyagoerakusteko, erosi diyo prenda- etxe batianf rak bat, zerbait gorritua baña ez aiñ txarra,txalorezko zapatak eta erraztun zabal bat;denak jarri eta eraman du erretratatzal lemerke baten etxera erretratatzera. -Begira beza -diyo andriak-, guk nai deguerretratua beko sarreran jartzia, munduguziyak ikusi dezan, eta nai bal iyoke bandazabal bat jarri ¡beorrek ez daki zenbatestimatuko genduken! -¿Eta bai al du gurutzeren bat? -Ez, jauna, baiña prozesiyuetara joateko,ederki emango l iyoke, eta alkatia, nola aiñfina dan, asko alegratuko l i tzake. -Nik orain eztet bandik -diyo Txokok-,baña Ayuntamentuak eztu ezer esangoorrengatik, zergatik nai deguna egiten degu.

Arrazoi du -diyo errej idorak-. Begirabeza, On Nikomedesi erregal i bat egingeniyonian lau errej idoren art ian, onek jarrizituen bere patrikeratik lau peseta, etagañera relojera bat bordatzen ari da berealaba, Alkate jaunari erregalatzeko. -Gauz oyek ez dira esaten -diyo Txokokseriyo seriyo. -¿Zergatik ez? -diyo errej idorak-, orlakomodestiyakin ¿nora joaten dala uste dezu,nora? Orla dabilkite gure gizona, batian berebatakin eta bestian besteren frakekin, izardipatzetan iya lerturik. - ¡Ez nezake geyago! -diyo kasaka ezinaterarik eta masal lak puztutuaz asnasaartzeko. -Etzazula atera, gizona, -diyo emaztiak-.¿Ezdezu ikusten ederki ematen dizula? Ainbesterañoko urgullua artu zuen famil iorrek, atzo igo zan etxe artara emakumeezagun bat karta batekin, eta ala diyoerrej idorak begiyak ziarka jarriyaz: -¿Zer dakazu? -Karta bat, Txokorentzat. -¿Zer esan dezu? ¿Ez al dezu oraindikizketan ikasi? -¿Zer da bada? -¿Zer dan? ¡On Meltxor jauna esaten da!Gañera iya badu Usía , ¡zer uste dezu zuk! - ¡Zer usía ta zer danboliña! neretzat orida gizarajo bat. - ¡Mingañ ori !

-¿Ez al det bada neronek ikusi izandu,zuk patatak zuritu bitart ian, mantala jantzitaeskobakin bakal lua garbitzen? -Ori egiten zuen frankeza guziyan. -Arrandeira joanda bixigua kapapianekartzen eta ol iyuen boti l la nola batian erorizitzayon? -Gezurrak dira denak. -Oraindik peseta bat artzeko nago, naibadit eman. -¿Zu? - ¡Ni Alaben egunian ekarri nitubenpastelenak berak aginduta, nobiyuakonbidatzeko. - ¡Nik det kulpa, zu bezelakuakin nereburua errebajatua. Ontan etorri da Txoko, kasaka ezinerantzir ik, bizkarrian tarrantara aundiyaeginda, eta ala diyo andriari : -Etzait iala berotu, Mikollaxa; onla ezereztakitenak despreziatu egin biar dira. - ¡Zu, salda garbi ! ez gero neri etorrikoplakin ¿aitu dezu? Txokok tr i tra i txi du atia indarrian,esanaz: -Estakat asarretzeko gogorik Jaunarigraziyak, bestela zeladore bati deitu etaperreran ziñan nere agintzez. Etzait iala aztu,errej idoria naizela.

“Baserritarra” 61, 2-2-1907.

ETXIAN

Lengo egunian, ez bat eta ez bi , sartu zaitnere lan tokiko gelan emakume bat,panderuen moduko arpegi batekin, txestuabesoa batian eta guardasola beste eskuanzuela, esanaz: -Zu al zera Meliton? -Serbitzeko. -Urte askuan. ¿Ezkondua al zera? -Bai. ¿Eta andria? -Nere emaztia! -¿Ezkondua ura’re? - ¡Zein! . . . -Zure l izentziyakin eseritzera nua. -Zure etxian zaude.

-Eta txesto eta guardasol au mai gañianederkiyago egongo dira. -Bai ; gutxiyago nekatuko dira or. -¿Zuk bai al dakizu, amarretako garayian,Baserr i tarra letzen detala? -Ez; baña itxura badezu jazkeran. -¿Egingo al nazu mesere ematia baso batur? - (Deika ) ¡Manuel! ¡Manuela! -Jauna. -Ekatzu baso bat ur. ¿Esponjik gabenaiko dezu? -Nayago det esponjakin. ¡Anís delMono’ren ttantto batzuek balitu! -Ekatzu Anixen boti l la ’re kopa batekin. -¿Badakizu gero asko izkribatzen dezulaeta batzuetan far eragiten dirazula? -¿Bai , e?. . . Utzi denak mai gañian,Manuela. -Ez; ura eraman lezake -diyo andriakkopa betiaz. -Eraman zazu ura, Manuela. -Bada esaten nizun.. . - ¡Auxen da Anisprimoria! . . .beti umore onekua zaudela,orlako gauza parragarriyak izkribatzeko. -¿Beti , e? -Izkribatzal l iari ez diyo ezeren ajol ik¿ala? -Nola kriantza gabiak geran ez diguezerengatik ajol ik. - ¡Ja, ja , ja , ja ! ¡Esaten nuen nik zuek zertxori ziñaten! . . . Orixen da erretratu ederradaukazuna! ¿Zein da ori , Castelar?

-Ez; Igeldoko danbolinterua. ¿Baña jakinal l i teke bisita onen motibua? -Esango dizut natural idade guziyakin.-diyo bigarren kopa betiaz-. ¿Eta bestecuadro polit ortan dagona ezta katua? -Bai ; atzo egin zituen iru ume. -¿Zuk jakingo dezu nola seme bat detanAmeriketan? -¿Nik? -Ez da nik diyotalako, bañan ikusi dezuntontuena zan eskolan. -Tontua izateko, eztu bada eskola biarrik. - ¡Argatik besotik elduta, botako zuenmaisuak erreka zulora, esanaz! : “Anda y quete enseñe el Obispo!” - ¡I l eltzutenian! -Bada arri nai niyozkake bigalduBaserr i tar pi l la bat kofrian. -¿Zeñi, Obispuari? - ¡Baña batian letu nuen etzeundelatxist ietako egun artan! - ¡Misteriyo al da! Noiz falta ez diraatsekabe edo desgustuak! -¿Desgustuak? ¿Baña zuk ere izaten aldituzu desgustuak? -diyo bigarren kopagarbituaz. -¿Zergatik ez? -Nik uste nuen orren alegria izanda,etzenituela penak artakotzat artzen. -¿Baña zuk zer uste dezu, gitarra jotzeneta dendeletian pasatzen degula denbora?

-¿Il labeteko Baserr i tarra ’ra suskribitu taaskoz merkiago aterako zait ala ¿ez da? ( 1 )

-Bai; gutxienaz izango dezu lau durorenmeseria i l l ian. ¡Ni zuzen nabil nere kontuetan! - ¡Zuzen zabiltza, bai , kopa okertuaz! -¿Armayo gañian daukazun ori zer da? -¿Ori?. . . Trufa. -¿Eta zer da trufa? -Ameriketako egaztiya. -¿Eztu an bero aundiya egiten? -Bai ; ol luari jela ematen diyote. -¿Zertako? -Arrautza prej ituak ez egiteko. Manuela(deika) , jaso zazu boti l la ta kopa ori . -¿Zenbat pagatzen da i l labetekosuskriziyua? Ori buru egiten duenak esango dizu. -¿Eta zein da ori? -Zuk biar dezuna: ¡beterinariyua! Bañaezta Ameriketan izana, (txutik jarrita zerbaiterrabiz) baña badet nik tximu edo mona bat,galtzerdiyak eta paperezko loriak egitendakiyena eta. . . jeniyo txarrekua gañera. -¿Zer du bada? -¿Zer izango du! Emakumiari salta taerremeriyo gabe bi musu eman eta sugurretikkosk egin biar. -¿Zer esaten nazu?

(1) Baserritarra’ren ordaindu bearrak auek ziran:“Bakoitza txakur txiki bat” eta “Urteko bi pesta”.

-Baña erremeriyua’re badet: toripaperezko txorro berdi au, sartu zazusugurrian eta joan zindezke ezeren bildurrikgabe: izutu egiten da. -¿Orla? -Bai ; sartu, sartu geyago: ederki daukazuorla. -¿Eroriko ote zait? -Ka; gomakin pegatua dago goit ik. -Gauza bat nai nizuke esan sekretuan. ¿Berriz? -Lau peseta ematia. -Beterinariyuak emango dizkizu lau ezik,amalau’re berak nai badu. -¿Bai , e? Arrengana nua! Ariyo eta urrenaarte. -Ariyo eta eskumuñak beterinariyuari .


SAGARDOTEGIYAN(Gertutua)

Nola Jaungoikuakin eta iru edo lau santuontxuenakin beti Pipik ondo iruki nai zuen,pekatuari eta zaldiyen aragiyari bi ldur geyagoziyon, zezen Salamanquino bati baña. Ostegun Santu eguna zan eta bere lagunetsayak, jakiñik zar astu-kirten edoeskrupuloso aundiya zan, non bururatu zayeinfernutar ayeri , gure Pipi inozentiari ikaraaundi bat ematia, bi j i l iko babarrun guziyaketa patata bat edo beste dantzan jartzeraño. Esan da egin; eraman dute sagardotegira,kazuela aundi bat izurde (arrai onen aragiyada gorriya, zezen jokatuena bezela) berepiper, patatakin ederki nastua eta. . . kaxomutil l . I l lun aurrian, pentsatu bezela, non Pipit inibl i e tara joan biarrian, zuzen zuzen sartuda sagardotegiyan, eta nola lagun denak alkarartuak zeuden, jarri dira aurrian eta sartzen

ikusi dutenian, eltzen diyote bi belarriyetatiketa an daramate aidian. -¿Zein, Pipi? -Ez; kazuela izurdiakin; eta batek aladiyo: -Pipi , ederki ator, muti l , arzak kutxaria. -¿Zer da puska luze ori? -diyo kazuelarabegira-. -¿Ori? gizonen besua. Eta ala diyok Kokok, kutxaria belarriyenatzien jarrita: -Ja, ja , ja , ja . Lurrian etzatera niak. -¿Zertako? - ¡Farra lasayago egiteko! ¡Au konbitiadek, Pipi ! -¿Zein da judu zikin ori? -Ni -diyo Tupik, abua patatez betiaz. -¿Ire gonbitia? -Neria. - ¡Zeren motiboz? -Katuak iru ume egin dituelako. -Eta i , Malko, -diyo Pipik arriturik-,oraindik ez dituk zortzi egun alargunduaizela eta el izen kontra abil l i ’re? - ¡Bai , Pipi , bai ! ¡Arrazoia aundiya dek!¡Nere emazte mait ia! ¡nere zoragarriya!nere. . . ¿zer goxua dagon, e? ¡Ura emakumia!Bere denbora guziyan, iru bider bakarrikatzamarkatu ninduen eta ori neskamiabesuetan iruki nuelako. Ni ezin etorri nitekegonbitietara, zergatikan.. . ¿badakizute geroxaltxa’re ederra dagola? ¡Bost i l labetianegondu nintzan ezkondua! ¡Arren

edukaziyua! Nola Astigarran bertako alabazan, geroztik ango ikazkiñak, ezin burutikatera zaizkit . ¡Nere emazte mait ia! . . . ¿patatakere zer goxuak dauden, e? ¡eran zagun, eranzagun beste baso bana! Farra egiten zuen Moña igeltseruak, ikusidan mozkorrik elegantiena eta andriari seimasal leko eder erregalatzeko salerosuena. - ¡Baña zu, Malko! -Bai , Pipi , bai ; au jat ian negar pizka bategitera, txoku ortara joango naiz. -Au da aragi faltsif ikatua -diyo Kakokkutxaria puntaraiño betiaz. - ¡Zer izan biar dik! suzko banderi l lenusaya emendik aitzen ziyuat -diyo Pipiksugurrari gora t ir iaz. -Egiya, Pipi , egiya, suzko banderi l lentejua zeukak. -Faltsif ikatua dala -diyo berriz Kokok-Eztakizute asto esniak ere faltsif ikatu egitendituztela? -Zerekin, klerarekin? -Orain jakindu da, eta eztu artu nai iñorkasto-iñuria berak ikusi gabe. Argatikanjaisten dira sotora, astua ia astua danikustera, ero dan igeltseroren bat. -Oyek denak gezurrak dira; nik badakitzer dan. Esnia da, baña ez astuena -diyoPipik. -¿Zeñena da bada? -Katuena. -Bien, Pipi , -guziyak farrez asi ziranmiau-miau egiñaz.

-Egiya, Pipi ; astuena izan bazan, artzenduten guziyak, ostikalariyak izango ziran. Ontan garbitu dute beren kazuela,eskobakin sukaldia bezela eta ala diyoKokok: -Pipi , ¿nai dek jakin zer zan jan deguna? -Bai esan zak. - ¡Izurdia! -¿Izurdia? - ¡Ez, mokordua! -Abotik atera nak.


KONTRABANDO BILLA

Aspadiyan jendia ixi l ik dagokontrabanduen gañan. Lenago ordurik etzanaitzen etzanik, espiritua pasatzen zalakofrietan, urdaya, ardua barriketan, denakberriketan orla ziran, baña gaur, Urkadakomutuak diyonez, erri artan, naiz guardakzelatatu azariyak bezela zuluetatik, sasi petiketa arbol gañetik, ez omen da batkontrabandista eztanik. Lengo i l lunabarrian, Etxezabalekomayorazkua bere emaztiakin errira di juala,atera zayote sasi tartetik guarda bat, ikusir ikemakumeari aurrian bultu alako bat, ala diyo: - ¡Alto! ¿Zer daramazu or? -Oraindik eztakigu nexka edo muti l laizango dan -diyo senarrak. -¿Seguru al zaude? -Seguru nago eztakiala -diyo berrizzerbait boza altxatuaz. -Konforme naiz, bestela kaxetara juanbiarko zuen bestiak bezela.

Oraindik egun asko eztala, gizon batgelditu dute bi guardak, Larbetako ostatutikedo bentatik atera eta bidian dijuala, esanaz: - ¡Zu! ia or daramazun kontrabandu ori . -¿Zer contrabando? diyo geldituaz guardabatek eskua bizkarren gañian jarriyaz. - ¡Al baneza erregalatuko nizuke pozik! Orduan igarri ziyon mandu arrek,gizarajuak zeramala konkor aundi bat,ziruriyena kalderiñ bat abuaz bera. Orla dabiltza Urkadetako guardak,Jaungoikuak berak egiten dituen lanakerrespetatzen ez dituztela. Gabero badira bullak, ojuak, ¡eldu, eldu!¡ortik, ortik, muti l l ! , ¡ jo, jo! , ¡bota! , ¡ t ira,t ira! , ¡ez, ez! , ¡bai , bai ! , ¡a lto, alto! ,akelarreko sorgintza. Eta usterik gutxiyenian, ari zera etxian,al dezun modurik onenian, andria joka, edotabakua pikatzen, edo.. . arpa jotzen, eta zasbat batetan sartuko zaizkizu salan bi arpegigaiztoko, esanaz: -Zu, ¿ia abuaz bera jartzen zeran beriala? -¿Nola? -Eltziak txuatzeko jartzen diran bezela. -¿Zergatik jarr i biar det nik abuaz bera?¿Nork agintzen du emen? -Guk -¿Eta zuek zein zerate? -Gu gera guarda bolant iak . ¡Gau txoriyak!¡Zu, zu, emen txorixo prej ituen usaya dago! -Baliteke; orainldik nola ez diran minutuasko afaldu degula!

-¿Eta deretxuak pagatu al ditu? -Uste det bayetz; nik dendan erosi det. -Errej ista zagun etxia, ikusteko iaderetxuak pagatu biar duen gauzik bil latzendegun. - ¡Baña! . . . -Zer baña ta zer maña; zabiltza kontuzautoridadiakin. Ni eta ori , gera momentuontan alkate ¿badakizu? eta alkatia eztasekuletan errebelatzen. ¿aitu dezu?

Ala, eztago erremeriyorik, asi biar dezumutur joka antzara oyekin, edo lajatu biardiyozu nai duten demoniño egiten.

-¿Armayu ortan zer dago? -diyo batek. -Or, gantzontzi l luak. -Ia ikusi . -¿Gantzontzl i l luak ere deretxua pagatubiar al dute? -Geren begiyakin ikusi nai degu guziya,zergatik guri etzaigu aizerik ere pasatzen.Datorrela neskamia. -¿Zertako? -Artako. Ikusteko ori dan atzo artsaldianarrua bat urdai eta bi dozena odolki pasazituena mantalpian. Soplua izandu degu. -Neskatxa, nola agiñeko miñez egondudan, orain lo dago. -¿Lo dagola? ¡esnatu! ¿Non dago beregela? -Zuk zer jakin biar dezu. ¿Bere gela non dagon?

-Iñon ez -diyo ojuka nausiyak. -¿Zer esan dezu? aguro, baña aguro¡Alkate bati ! . . . -Ia jantzi dedil la -diyo beste guardak,kantuari makil lazo bat t ir iaz. -Eta jantziya badago, erantzi dedil la -diyo aren lagunak biatzakin sugurrak garbitueta galtzari arraskatuaz.

Guarda nabarmen oyek uste dute sartul itezkeala erozein etxetan eta l ibre dutela,nai badute, txokolateran sugurra sartzia edobazter guziyak eta oipiak errej istatzia, etagañera, berak diyotenez, Urkadetako erriyak,ayek dauden ezkero serbiziyuan, irabaziomen du gutxiyenaz euneko bost, arrapatzenez diran kontrabanduak kontatu gabe.


BERTSOLARIYAK

Ni ez naiz Jaunari graziyak ezer dakitanaeta gutxiyago famatua; ordu onian diyot.

Eta ala da; bal iyo banu, naiz izan zaldibatek añako burua, esango l irateke eskuakgerriyan jarrita:

- ¡Arrayenia! ¡Ez dezu gutxi bal iyo! ¡Oyekdira, oyek bertsuak ezkribatu dituzunak! ¡Oriburu puska, gizona! ¡Or ez dago serra autsik!¿Zurekin konparatzeko zer zan Bil intx? ¿zerF. Arrese eta gañerakuak? ¡Urrikarri batzuekbesterik ez!

Ala, batzuetan eskerrak ematen diyozkatgure Jaungoikuari eta bestietan alkatiari gaitzortatik l ibratua, amen.

Baña ezagutzen det bertsolari on bat,minutu bateko sosegurik ez duena, arritua tatxunditua daukan gizon ostra diruriyenbatekin. Goizian sartu etxian eta pegatukozayo si l lari , muzkullua arrokari bezela, eta,

bertsolariya mugitzen bada, galdetuko diyoberiala: -¿Nora zuaz, gizona, orren estu? -Laja nazazu pakian; gauza biar aundikobatera. -¿Baña etorriko zera? -Bai , gizona, bai ; bost minutuko lana da.

Eta joaten da presaz, laguna utzir ik ezinkonturatu dala nora joan ote dan. Gau batian, jaun au bera ari zansagardotegiyan bertsolari eder onen bertsuakletzen, eta esan zuelako Santa Klarako islalau gizonek gaztelu atzetik ekarriya zala, aladiyo batek ukabil la sugurren parian pasiaz: -Etzenduke ori kanpuan esango. -¿Zergatik? -Zergatik geroztik arren arrokak luzatuakdiran. Txokuan nola zeladore bat piperbinagretatuak jaten ari zan, ala diyo eskugañekin bibotiak garbituaz: -Zaudezte ixi l ik, bestela pipper abekjatian ispeziyuan zerate. Joan da beriala bertsogil l ien etxeraesatera zer pasa zayon, baña onek, bizkarrianeskua pasiaz, ala diyo: -Sosega zait ia, gizona, ¿eztakizulukainkez betia dagola mundua? -Es que badakizu ama mait iago zaitutala. -Bai , badakit enamoratua zaudela. -Eztakit nola ez diyotan abotik sartu. . . -¿Zer?

-Santa Klara oso osorik.

Batian, gurre bertsolari famatua jarrizanian miñez, an zuen beti bere gelan bestebi edo irurekin, uzten etziyola lo pixka bategiten; batek pantorri l lak igortzitzeko tel lapuska batekin, bestiak arkume larru batekintapatzeko, eta bestia bi okalonduak burukigañian jarri eta mundu guzit ik “Mandoeuliyen bertsuak” letu biar ziyozkala,ezpañak belarriyan jarrita. Ontan etorri zansendakiña eta an bota zituen gelatik esanaz: -Zuek pestia baño txarraguak zerate:kanpora emendik. -Nik ainbeste nai diyot, ez naiz garbitzenmiñez daguen ezkero -diyo batek. -Gu gera, orren buru aundiyaz arriturikgaudenak -diyo bestiak. -Bueno; beste batian arrituko zerate. -¿Beste batian non? Guk emen bertan naidegu arritu. Irurak sartu dira sukaldian, katua ostikozjuaz, neskatxari zirr i egiñaz, ardua eran etagal letak janaz, ala diyo batek: -¿Ez al dago gal leta oberik? -¿Zer dute? -Au zikinkeri bat da; abek ez diragal letak, abek dira ogi azalak. Bestela’re onlako la teruak bi ldur geyagoematen dute baztangak baño. Ezagutu nuen beste bertsolari bat, betiamorratzen bizi zana, orlako enplastuaketxetik bota eziñik, bein baña geyagotan

neskatxen erroperuan edo kofrian gordetzenzala. -¿Etxian al dago nausiya? -diyo batek. -Ateria da kalera. -Nola presik ez detan, eskal letan eseri etaitxogongo diyot. Baña nausiya nola erropen atzian zeguengordia eta juan bear zuen kalera sastre batimasal leko bi ematera poeta deitu ziyolako, t r itra zabaldu du atia eta ala diyo eskal leraburukuari : -Zu, barkatu; gaur nola nere andrieneguna dan, sastre bat bi l latu biar det. -Ez, gizona, ez; ara ni emen; egin zazunerekin nai dezuna. -Eta gañera kal lua’re moztu biar det. -Ez, ori ez; nik moztuko dizut. . . biatza’renai badezu. -Baña. . . -Guazen sukaldera; nere onore guziya ordago. Eta bata zala edo bestia zala, biartu zanbazkaltzera konbidatzia eta denbora guziyanamorratzen egondu zan nausiya, porkeriarrek noiz burua beste aldera j iratuko zuen,andriari kariño goxo bat egiteko.


KALIAN

-Egun on, andre Klara; ¿zer darama or,legatza? - ¡Bai zera, enplastua! ¡Iya erotu naiz,andre Karmen! -¿Zer du, agiñeko mina? -Andre Paula joan da kofria istera eta¿burua etzayo bada gelditu barrenen? Aiñgutxi ikusten du, ez daki nolako ikara emandigun. -Jesus mil la bider. -Graziyak beko zapatagi l l iari , atera diyolabatere mallatu gabe. -¿Etzitzayon ortzik eroriko? - ¡Nola erori , ez badu! -Orrengatik diyot bada, etzitzayolaeroriko. ¿Eta aibeza, bart komeriyan omenzan? -Nere santu artuari eskatu diyot, ni ezeramateko berriz teatro komerira. ¡Kartzelansartu ez nindutenian! - ¡Zer esaten dit !

-Aitu beza, Andre Karmen, aitu beza!Beorrek badaki autua akabatzian nola kurtiñaaundi bat jatxitzen duten. -Bai. -Bada ura jatxi eta laister, gure bianzeuden iru edo lau kaballero, ez bat eta ezbi, non jarri diran neri begira, bastoyenkirtena erakutsiyaz eta esanaz: -“Ori da, bai , ori ; esa bruja, esa . “Eta beste kaballero moduko bat, burutiktxir iyuan odola alkondoran barrena dariyola. - ¡Jesus, Aita ta Semia! -Batek neri begira antiojuak kopetianjarri ta ala ziyon ojuka: “-Ori da ori , arri koskorra t iratu duena.¡A la cárce l ! - ¡Arri koskorra, andre Klara? - ¡Ayen iskanbil lak! Jende guziyanabarmendu zan beriala eta arrantzale batekala diyo aldamenetik: -Lupiyak izutzen asiko zan -eta gero aladiyo berriz farrez, ots aundiko aize batbotiaz: -Etxekoandre, aguro ibi ldu, galernagañian degu ta. - ¡Pentsa beza zer lotsa! - ¡Berriz esan beza! -An etorri ziran iru zeladore eta beste biezpatekin, uste det gerrako ontzikuak zirala,eta ala diyo batek: -“¿Beorri al da arriya t ira ta bekokaballeruari buruan zulua egin diyona? “-¿Ni?

“-Beorrek egin du, arriya t ira ta eskuagorde. “-Aita San Antoniyo jartzen det testigu. . .-eta ala diyo arrantzal iak: “-Laja bezayo San Antoniyori , lotarajoana da ta. “-Bat dala edo beste dala, arriya emendiktir ia da -diyo zeladore batek, bibotiari t ir iazpesetako erraztun dublezkua erakustiat ik. -¿Baña, andre Klara, beorri etzan izango?-diyo andre Karmenek, arkakusua disimuluanarrapatuaz. - ¡Pentzatzia’re ori ! “Ontan altxa da nere aldamenin zeguengizon bat eta ala diyo zeladore lepuan irugulintxo dituen bati : “-Iñork eztu kulpik, zergatik iñork eztuarrir ik t iratu. “-¿Zer esan dezu? -diyo gerrako ontzikojeneralak sablia aterata. “-Garbitzera nuala pañueluakin, nerierori zait . . . “- ¡Zer! -diyote denak batian. “- ¡Begiya! -¿Eta begiyakin jo ta gizona odoletan lajadezu? Gezurra da ori , begiyan igartzen dizut. “-Ez, jauna, egiya da, zergatik begiya zankristalezkua, bestela ikusi nai duenak berebegi zulua. “-Rekontra, ta egiya da; arratoi zuluadiruri . “-Egingo bal iateke mesere bi l latzia.

“Onla jatxi ziran esan bezela eta bi l latudute kristalezko begiya txoko batiantrist iago, baziruriyen alkatien aurrera eramanbiar zutela. “Jende guziya farrez zeguela ala diyoarrantzal iak: “-Kayeko enpleatuen begiya da ori . “-¿Zergatik? “-Ikusten ez duelako. -Orra zer lotsa, andre Karmen. -¿Eta zer egin ziyoten gero begiyari? -Jabiari entregatu eta gizarajuak presakajartzeko zoriyan, okerreko aldera sartu zuenbegi zuluan. -¿Okerreko aldera? -Bai ; begiya barrena eta txuriya kanpora;uxuen arrautza ziruriyen jarri zuela. Ezneukan gogo aundirik baña arri begira farraegiten nuen. -Sikiera orla pasa zanian. . . -Ala da, andre Karmen. Presa det etabanua. -Neronek ere presa det; ariyo, ariyo,andre Klara. -Bijua ondo, andre Karmen.


UDARAN

Uste det aurten jendia keja dala, esanazkanpotar gutxi datorrela, baña guk,genezagukenak, ikusten ditugu arpegi berriasko eta guziyak diferentiak: atzo bertan,katu arrai eme bat erosten ari naizelaarrandeyan, arkitu nintzan birekin, eta aladiyo batek bizkarrian juaz eta sugurrerabegiratuaz: -Nik uste det, nonbait ikusi zaitutala zu. -¿Ni? Baliteke. -¿Zuk etzenduen pasiatzen juan danudan, emakume itxusi baztangak zulatubatekin? -Ez naiz gogoratzen. -¿Iñigo kal ian bizi etzan? -¿Zein? -¿Zuk ez al dezu lengusu bat f i larmonikajotzen duena? -Baliteke, zergatik iñor ez dago l ibredesgrazi batetik, baña ez naiz konturatzen.

-Bada seguru nago nonbait ikusizaitutala. . . ¡A, bai , zerian, bi lubarrian! -Alaxen da -esan niyon ia pakian uzteziran. - ¡Esaten nuen nik! ¡Kontxe, kontxe! . . .¿Ba al dezu zigarro bat? Paperezkua nayagodet. -Tori . . . -¿Onak izango dira, e? -Bai ; atzo bati bi tximitxa bi l latuniyozkan, baña gusto ona dute. -Zuk eztakizu ondo, zenbat poztutzennaizen, onla ezagun bat arkitzian. -¿Eta ni? (¿Baña zein arraye degu au?) -Zergatik esateko, guk emen ez degu iñorezagutzen. ¿Ikusten al dezu au? -¿Zein? -Au; nere anaya da. -Urte askuan. -¿Ba al dakizu baldatua dagola? -¿Nik? -Bai , gizona; ast iarte iñauteriz ezkero.Oso zelebria nola dan, maskaratu zanAndaluziyako kontrabandisten modura, berelagunari broma bat emateko ustian, ¿etabadakizu zer egin ziyoten? -¿Trabukua ostu? - ¡Ka! Migel Tupa zalakuan, artu etaeskal letan bera bota. -Dantzatu zuten ederki . -Onera ekarri det, zergatik esan dirateitxas golpiak onak dirala. -Eskalletakuak baña obiak.

-Gastu aundiya degu baña ¿zer egingodegu? -Pagatu. -Lenago sebuen bañuak artzen zituen etabakarrik logratu zuen larrua leguntzia. -¿Besterik ez? -Eta gau geyenetan irr iztara arrekinoyetik erortzia. Orla etortzen dira onera kanpotar asko,lenbizi bi l latzen dutenari kontatuaz berenkontu pasiak, pasatzen ari diranak etapasatzeko daudenak. -Ni etorri naiz uda pasatzera -ziyonErrenteiko emakume lori , orain Zaragozanbizi dan batek-, ia logratzen detan nere alabatrist i oni aztu azitzia zorigaiztoko amoriyoetsimendu ori . “Pentsa zazu, enamoratu zankarabineruetako ofiziale batengana, eta geronon jakindu degun Geronan ezkonduazeguela mula batekin; da esatia, emakumebasto kriantzik gabeko batekin. Atzo’reostatuan ikusi zueneko ros bat soperenonduan, beriala asi zan trist ia karraxika etaarpegi guziya atzamarkatzen. -Nik uste det, bañuak baña astonaturalen esniak ederkiyago artuko dutela. -Artu ditu l ikenekin nastuta, baña betikarabinerua dauka sugurren puntan. -Neke aundiya dauka tr ist iak. -Orra bai eta soziedadeko dantza-festatan geyago konfiyatzen naiz.

-Egiya; jendia prestatzen asiya da. ¿Ikusial dezu On Eleuteriok, Ama Birj iña egunian,meza nausira eraman biar duen lebita? -¿Zein da, alkatia? - ¡Ka! Patatero bat. Pañu beltza du, etaeudiyak jotzian, i l l ia luzatzen zayona. -Afaitatu. -Izugarri famatzen dute ikusi dutenguziyak. -¿Zuk ikusi al dezu? -Nik ez det orlako suerterik. Erozeinlekutan ezta besterik aitzen, zezenak, musikaeta On Eleuterioren lebita. -Antzara jokuak, lobuak, ogi gogorrapobriari partitzia eta orla. -¿Eta lebita berriya estrañatzera di juanori , elegantia izango da, e? -Me parece . Atzo’re; ogi gañian bakal luerrien puska duela, Korriopera joan zanerrej idorerik prinzipalenarekin baso bisagardo eratera. Pentsa zazu, Cardenasenogei urte pasia da. -¿Non? -Cardenasen. - ¡A bai ! Salamancatik bertan. -Eta sastre Guraitzetak egiña: erriyan etakanpuan dan onena. Erriyan ezta izango eztakiyenik OnEleuteriok estrañatu biar duen lebita AmaBirj iña egunian. -Alaba ta ni balkoira joango gera orixeikustera.

-Eta ni , bulebarreko arbolera igoko naizzuengandik itzul egiteko.


¡ARRAYETUAK!

¡Gogor, gogor! Ikusirik sagasti bikañak sagarren kargakinizarditan, ler egin nayan, eta aditurik arenzumo gozua bere betiko ur gusto ederrakineran nai duenak pagatu biarko duela larrutik,askoren odolak goituak dabiltza, burukotxapela baña gorago. Lengo batian, Ogei-ta-bat upeletakosagardotegiyan: ala zion Katu arrantzal iak,ogi gañeko perloi erriari ortza sartuaz: -Jaunak, ni sagarduen esklabua naizJaunari graziyak, baña or diyoten bezela,nere balsamu au ez badute merkatzan. . . -ukabil lez upela juaz eta perloi erria Kil lemainguari arpegira t ir iaz, ala diyo: -Lesakan egin zan Bergarako komeniyuabaña oroigarriyago izango da neremengantza. -¿Zer egin biek, Katu? -diyo batek-, ¿ ireburua upelera bota? -Orain. . . beatzigarrena eran, baña gero. . . -Amargarrena ¿ala? ¡Biba Katu! -Diputaziyo prinzipalak ¿zertakoderetxuak ateratu ditu, basuak txikitzeko eta

preziyuak aunditzeko? ¿Badakik zer mereziduen? -Anarkista bat oipian sartzia. -Basua eskatu eta kopa eman; orla egitendizkitek etxe berriyak. -Eta ik galtza zarrak. -Ojala eztulka ast ian ezkerreko begiyaeroriko bal itzayoke oso osorik. ¡Arraperos! -Ori ez dik egingo datorren ostegunian. -¿Zer da bada? -Azken juiziyoko eguna. -¿Zeñek esan du? -Txopiñ amugil l iak. -Begira akiyok, ez badute merkatzen,makil aundi batekin ibi l l iko nak. -Makil lak ez dik indarrik justiziyan. -Bai ordian bizkar gañian. -Egiya, Katu: aurten arbol makalak;aritzak eta bulebarrekuak sagar panpandojakematen dizkitek. -Sagardo tratalariyak ¿zein dira, nai dutenpreziyua jartzeko neri esan gabe? ¡Noizkodira bonbak! -Ori bonberuak esango dik. -Guk egingo degu goguak ematen diguna,ez ayek. Eta alako errabiya artu zuen, atera zansagardorik pagatu gabe. Eskal letan estropoz egin du beste batekineta “barkatu” esan biarrian, gutxik egin zuennola etziyon eman begi ondoko bat.

-¿Aizak, Txerri? Tabernariya nola tr istegelditu dan, bota akiyok bertso bat alegratudedin. -Ara beste enplastua. ¿Nai al dezudantzan ast ia? -Tira, Txerri , tenta zak Manuelatxo. - (Kantari)

Estropozka igo daeskal letan Katu,amar baso debaldedituenak sartu;txantxaz ere ez dizuardit bat pagatu,orrengatikan diyotnai banazu aitu,itxasoko katuakamolatu zaitu.

-Ja, ja , ja , ja , bien, Txerri . -Bestia, bestia. ¿Ikusten dek? OrraManuelatxo’re farrez jarri .

- (Kantari)Soseguz bil latzekobizi dan etxia,atayan jarri biarzeniyon kotxia;last ima da bidiannekiak lertzia,eta bere meriyoalperrik galtziaipur gañian jarril i teken partxia.

-Ja, ja , ja . Bien, Txerri , bien. . .

-Tori , orra gure kontua eta gero arte. -Baso batena gutxiyago ematen dirazu. -Ori zuretzat.

II

Ontan kale guziya artuaz, al legatu daKatu kayeko muturrera eta arkitu du muti lkozkor bat, barrikatxo bat bizkarrian duela;begiratu diyo anketara, esanaz: -¿Bai al dakik ni zein naizen? ¡Gizon bat! -Ni ez nak gizona, ni nak zeladoriaarrantzale jantziyan. -¿Bibote gabe? -Kofrian laja diat , katuak ez arrapatzeko.¿Nora ua barrika orrekin? -Ur bil la . -¿Sagardotegira eramateko? -Ez, jauna, bapore Mamelenarako. -¿Anka oyek ir iak al dira?. -Bai , jauna. -Ez gero neri gezurrik esan; oyek ezdituk ankak, oyek dituk arrai zabalak. ¿Nongua aiz? -Emengua. -Orren gaztia ta emengua? Ka ¡muestrak,muestrak aguro! -Ez det nik muestrik: ikusi patrikerak naibaditu. -¿Bai al dakik fandangua dantzatzen? -Bai , jauna.

-Barrik’ori bota zak putzura eta bazterontan asi ari beriala. -(Barrika lurrian laja ta) Tira, kanta. -(Kantari) Lara lara lararararan lara lara. . .ezkerreko anka ori altxa tel laturaño.. .lararen. . . besu oyek zabal zabal , orla; aufalara larara, buelta, j ira, salto, bien muti l ,ederki ziok. Datorren urtian alkate. ¿Nekatual a iz? -Ez. -Ni’re ez. Orain beste muestra bat biardiagu. ¿Bai al dakik kantari? -Dantzan bezela. -¿Bai al dakik kantatzen “Astuarenmitxal io”? -“Arribando; bitoria bitoria txibir ibir ikonkon konkon”.. . -Bueno bueno ¡ooooo! Sobresal iente deprimera. Orain ire barrikakin ua, baña beirokgero urik eramaten badek sagardotegira. Fiesta bukatzeko, etzan gaizki egongozeladore batek eldu Katuri eta txakur lekuraeramatia eta bertan irukitzia, al ik eta buruzikasi arte, oraindaño iskribatu ditueneuskerazko bertso guziyak, Kayetano S.Yrurek ( 1 ) .


(1) Kayetano Canchez Irure, garai artako jaun bat,bertsoak jartzeko etorri ugarikoa.

TRENIAN

-Au geyegiya da, rekontra! -ziyon kotxienbazterrian zetorren gizon arpegi gaiztokobatek, begiratu txar bat egiñaz muti l koskorbaten amari . Au zan señora moduko bat, bere azanayokoloreko muti l lakin sartu zana. Pardel etabeste gauzak antolatu ondorian, diyo bati : -¿Egingo al dezu mesere, anka oyekbiltzia edo beste nonbait jartzia? - ¡Non da moztutzen ez ditudan! -diyogizonak. Muti l la asi da marruaz, uztenetziyotelako etzaten luze luze lurrian, etabazterrekuak begi ziarka begiratuaz ala ziyonoso sutua: -Muti l petral onekin uste det erorizaigula loteriya. ¡Au suerte zikiña! -Josetxo -diyo amak-. Donostiraal legatzian, erosiko dizut zaldi bat aitaañakua, pelota eta pistola, geldi egotenbazera, ¿aitu, nere biyotza? Muti l lak ankak jarrir ik bazterrekuengañian, nai zuen onen pardela arrapatu.

- ¡E, mukitsu -diyo ojuka-, kontu geronerekin bestela. . . -Laja zayozu -diyo amak-. ¿Ez dezuikusten eztakiyela zer egiten duen? -Ikasi dezala arraye bi t ’erdirekin -diyoziar begiratuaz amari . Bazterreko gizon au zan itxusiya, osojeniyo gaiztokua eta presi l iyuetan buruegiten zuena. Sufritzen zuen sabeletik, eta,oñaziak ematian, preso zeguen erozeinanketatik artu eta paretari jo azitzen ziyonazan, ajola aundi gabe. Donostiyan itxasokobañuak artu eta zi juan Santoñara. -Seguru -diyo batek-, Donostiyako urakgrazi ori dute, indarrik ez duenari eman etaduenari atera. -Jan ederki egiten du, baña badirudilegortua dagola. Sendakiñak diyo, nola osojakinduri aundikua dan, orren meriyodiruriyela bi kañoiko eskopeta. . . ¿Ezta ala,Josetxo? Erantzun biarrian eman du salto bat, nonjoan dan bazterrekuen tripa gañera, eta oneklepazamarretik elduta, nola nai zuen zapalduleyuari jota, gelditu azi du berealdamenekuak, esanaz: ¿Zer zuaz egitera? ¡Inozente bat da! -Tentatzen banau, txistua baña azkarragoda leyotik kanpora t iñosu ori . - ¡I ltzal le gaiztua! -diyo amak iyaatzamarkatuaz-. ¿Jo al zaitu? -¿Ni? ¿Arpa naizela uste al dezu jotzeko? -Ori baña geyago badakit nik eramaten.

-Ori ’re obe zenduen eraman, ez ekarri . Ontan al legatu da gau beltza, eta nolaJosetxok ezin lorik egin zuen, ala ziyonamak: -Tira, Josetxo, jarri zazu burua jaunorren iztar gañian, zergatik txit ona dirudi. ¡Ura begiratua egiten ziyon bazterrekuak,arrengatik ziyolakuan! Muti l la igo da eseri leku gañera eta beso-tirantiari eldu ta asi da ostikoka. - ¡Itoko baitzake urdi ori ! -diyo ixi l ixi l ikbaaterrekuak. Ama ixi ltzen etzan bere muti l petralafamatu eziñik. -Zernai gauza ikasten du. Zu, Josetxo,kanta zayozu jaun aberi “Urra Papito” ( 1 ) etaerosiko dizut porrutxinela. -Eztet nai , eztet nai eta eztet nai -diyoojuka, bere burua jaun baten gañera botiazeta ankekin bazterrekua sabelian joaz. Gerosartu da eseri lekuen azpiyan eta asi da miaumiau , ama, bule , bule , ama. - ¡Ikusten dezute! -diyo amak-; alkatiakbaña geyago daki ; ¡nola ezta legortuko orlagixagaixua! Azaldu zanian alki petik, arpegi guziyazeukan autsez betia eta sugurra beztua. -Nere seme ederra! -diyo amak-; atozarpegiya garbitzera. ¿Non jarri zera orla? Ateratu du boti l la bat urekin, etagarbitzen asi danian, ala diyo bazterrekuak:

(1) Denbora bateko euskal kanta txit ezaguna.

-Ori da falta zana, gobara egit ia . . .¡Noizko da baztanga beltza! . . . Ama garbiketan ari zan, bere etxianbezela; muti l la berriz ojuka, ostikoka etakosk egin nayan gelditzen etzan, eta joan naizuen gordetzera bazterrekuen anka artera,eta onek ikusir ik ala ziyon amorratzen: -Arrimatzen baaiz, eztakak jornadatxarra! Amak bukatu zuenian garbitzez, artuzuen palangana bere urakin eta plast , botazuen bazterrekuen leyotik. - ¡Zer arraye ari zera! -diyo txutik jarritaojuka ernegatzen. Ur zikin guziya non kanpora joango zan,erori zitzayon gañera, zergatik gertatu zanleyua itxiya egotia.


BETI BEZELA

Udara partian, Bulebarrian, Kontxakoaurrian eta beste leku askotan, xaguxarrakbezela i l lubanar aldera ateratu eta eserikodira zomorro batzuek arrizko alkiyetan, si l l ikez pagatziat ik, beren guraize aundizorrotzakin, San Migeli kandela bat etaetsayari beste bat jartzen diyotenak. - ¡Andre Joakina! ¡gaur berandu dabil ! -Badaki ez detala denborik ezertakoarrekin. -¿Zeñekin? - ¡Txulo, emakumia, Txulo! ¿Eztaki? -¿Txakurra? -Bai , andria; egunero atera biar det, beretxokolatia bizkotxo birekin artzen dituenian,zergatik nola motel xamar dabil len, eztubesterik egiten, usai oya-zurari eta usaisi l lari eta aur bat bezela kejatu, konparaziyotxarra dalarik.

- ¡Txulo tr ist ia ! -Eztu txakur bat ikusi , arrek baña biyotzobia duenik. ¿Gaur ez al dira etorriPumadaenekuak? - ¡Bai zera! ¿Ez al daki zer pasatzen dan? -Ez, andria. -Bada alaba zarrena, eul i i l la diruriyenarrek, majua egin du tra tra tronpeta jotzenduen sugur zabal bat. -¿Zer esaten dit? -¿Badaki nola teatrora joaten diran? -Bai ; berak jakingo dute nola, bañabadakit beti an dirala. -Bada ango musikero arrek itz egin ziyonamoriyo kontu eta neskak, erredoblantiajotzen duen erdi i txu batekin, abisatu ziyonbayetz eta bayetz. - ¡Emakumia, txunditua uzten nau! ¿Etaamak ez al zuen ezer igarri? -Badaki arren ama afanosa bat dala:pasiatzera ateratu, teatrora eraman etamarmaizarako ematen bazayo bere modukobat, ez da oroitzen ez alabaz eta ez etxekopotaj iaz. -Gogoratzen da bada guraiziakin lanaegit ia. -¿Zein dira or datozen oyek? -¿Ez al ditu ezagutzen?¡Baratxurienekuak, eta begira beza,sarjentuakin datoz: -Lotsik ez eta biarrik ez. - ¡Zer gaizki ematen diyon manti l la orrek!

-Nola ez diyo emango gaizki . ¿Eztuikusten arpegi aundi orrek sopera diruriyela? -¿Soñeku ori sedazkua al da? - ¡Bai zera! lani l la , eta merkiena. - ¡Zer itxura txarra daukan alaba gaztiak! -Nola ezta egongo galdua, bere nobiyogaya ikusi badu mirabe eder batekin izketaneta farrez. -¿Eta ez diyo ezer esan? -Langosta bat zeraman eskuan etaberarekin t iratu ziyon arpegira. - ¡Atrebida gaiztua! -¿Eztaki taraska aundi bat dala? -Nobiyuak ere gaizki egon biar du; atzoesan ziran persona batek, gibelen erdiya etageyago falta zitzayola. -¿Eta arnasia nola artzen du? - ¡Bijua jakitera! -Oyen aita bai , ura zan gizon on bat. -Bai , baña zikin xamarra. -Eta itxusiya. -Eta jeniyo gogorrekua, ona zalarik. -Eta arren alargunak ¿ez al du ustegizonak utzi baña geyago gastatzen duela? -Oraindik azalduko da zerbait . -Ederki merezitua izango du. -¿Etzuten gañera esaten gizona gosiak i lzuela? -Ariyo, ariyo; San Bizentera nua iasermoira al legatzen naizen. -¿Zenek du? -Aita Don Fakundok. ¿Nai du etorri?

- ¡Ez bal itz ango murmuraziyuagatik!Ikusten badu Kandelagi l l ietako alaba,begiratu bezayo begiyetara; nik uste detpintatu egiten dituela. -¿Bai? Aguro jakingo degu. Ariyo, ariyo. -Ariyo, bi jua ondo.


EROSTUNA

-¿Eztala dirurik e? ¡Ez; izan gabe! Jendiageruago ta ederkiyako jazten da; teatruakbeti tontorka, zezenetara alkarren gainka,klase eta tamañu guziyetakuak eta denakdiferentiak. Suskriziyo bat ir ikitzen bada,paperian ezin kabitu ala diru. Bati ala aitzen niyon esaten lengoegunian. -¿Badakizu gero, jendiari ibi ltzen iya aztuzayola? - ¡Nola ez, denak tranbian badabiltza? Bai , jauna, bai ; dirua badala ezin ukatu.Noiz nai ikusten dira sagardotegiyetan, basobi sagardo pagatzeko 25 pesetako bil let iakateratzen. Atzo bertan go l fo bat ikusten nuen,

duro bat kanbiyatzen bost zentimoren txufakpagatzeko. Orain falta dana jakit ia , durua ona zanedo ez. Zergatik badira duruak, karton-piedra-kinegiñak, berunezkuak eta perkalezkoplatiatuak. Trist ia izan biar du, gizon bat dendabatera joatia duro faltsuakin. Dendariyak begiratuko diyo far-antzan;gero botako du mostradore gañera etaesango diyo pikardiz bezala: -Orrek eztu ezertarako bal iyo. -¿Nola? -erantzuten diyo jabiak, koloriakmudaturik. Iru edo lau j ira emango diyozkaberriz biatz tart ian eta esango diyo: -Emen txit gaitza da ori pasatzen ¿aitudezu?, zergatik diru asko manejatzen oituakgaude eta gañera. . . -¿Gañera zer? -Emen ez dala tontorik. Zuaz aurrekoestanku ortara; andria erdi i txu alakua da etabaliteke pasatzia, baña emen Sevil lakuak ereezagutzen ditugu ikusi gabe. - ¡Nola! -Usayian. Emakume bat, txestua buruan eta arraiusai ederra botatzen duela, sartu da dendabatian, esanaz: -Egun on. -Ongi etorri -diyo dendariyak. -¿Bai al dakate korbatik?

- ¡Bai por c i er to ! ¿Zeñentzat nai zuen,kaballeruentzat? -Ez, andria; San Juan Pasaiko musikerobatentzat. -¿Ona izango da, e? -Bai , andria; kornetiñen bariaziyuak bereanayak jotzen ditu, baña etxe batian bizidira. -Ederki , ederki . ¿Korbata modakua naikodu? -Oriya pintakin. -¿Muell ia non nai du, atzian edo aurrian? -Bera nola Bonantza ( 1 ) atzian bizi dan,jarri bezayo aurrian eta gustatzen ez bazayo,beste aldera j ira deri l la . -¿Lazuakin? -Orixe bai ez ditala esan; bekar lazorikgabe. -¿Orduan jakingo du berak lazua egiten? -Nik uste det mariñel-korapil lua egitendakiyenak, jakingo duela lazua zer dan.Zintak ere jartzen badaki. -¿Zeri? -Alparjetari . -¿Zer preziyotakua nai du? -Begira beza; ni etorri naiz korbata baterostera; esan beza zer bal iyo duen ta kito. -Zu, Txori ; atera zaizkazu emakume onilazo gabeko korbatak. Dendariyari korbata baten tratua gutxiiruriturik, deitu diyo muti l l koxkor arratoi

(1) San Juan Pasaiko Santo Kristoren ermita.

txakurren itxura bati . Ir iki du kartoizko kajabat eta asi zayo izketan kotorra bat eginik: -Ara emen korbatak, arkitu l i tezkenederrenak; muel le dobl ia amerikanua . -Zure antza badute korbata oyek. -¿Zer dute? -Itxusiyak. -¿Itxusiyak abek? Onlako korbata gutxierosi du beorren denboran. -Ala da; gutxi edo baterez. Denda ontansartu naizen arte, ez nekiyen korbatak zerziran. -Eztet orrenbeste esan nai . - ¡Obe’re badezu! ¿Zuk zein dirala ustedezu San Juantarrak? Azkenekoarrantzal ia’re, jakin dezazun, bere korbatekinjoango da arrantzara; aztuko zaizka kordelakeramatia, baña bere korbata ederra aneramango du lepuan dotore jarriya. -Bueno, bueno; ez asarretu. -Ikusi bazenduen Poli txikiren korbataarrai gorr i bat erdiyan duela, i txutu egingoziñan. -Alegratzen naiz orduan ez ikusiya; bañaorrengatik, ez dira korbata abek itxusiyak,esan duen bezela. -Geran, geran. ¿Zenbat bal iyo du onek? -Azkena amalau errial . -Amabiyan ondo dago. -Geyago pagatu det nik. -¿Zeñek, ik? -Esan nai det, etxekuak.

- ¡Esan zak bada! ¿Eramango detamabiyan? -¿Ez al du geyago eman nai? -¿Nai al dek ematia amalau errialak etagañera korbata? Etxeko andriak egiten diyo sugurrakinseña bat, esanaz emateko. -Tira, t ira, eraman beza; baña jakin biardu atzo saldu niyozkala onen igualak launapeseta, amairu, Don Gaspar jaunari . -Alafedia, ez dauka jaun orrek aurteniltzeko asmo aundirik. -Ikusi balu korbatari begira, zer farrakegin zituen. ¿Non nai du jartzia, txestuan? -Ez; kolkuan eramango det. -Egiya; orla etzayo katarratuko. - ¡Auxen da tximu graziosua! Ariyo, ariyo. -Nai duen arte.


KARTZELAN

Oraindik egun asko eztala, kayekomuturrian alkatiari aiziak txapela eramanziyolako urera, Miki arrantzal ia sartu zutenpreso, deitu zuelako “Biba aizia” maria gorazijuala. Urrengo artsaldian joan gera kartzelaragure Miki ikustera, eta izketa bat eginondorian, ala diyo abopian: -Or dagon gizon beltz ori da “Ij ito Bizar-zikin”; goazen ia zer diyon. -¿Baña kosk egiten al du? -Ka; ogia gogorra bezin ona da. . . -¿Beraz zu zera Bizar-zikin? -diyo batek. -Bai , jauna; ezkongaya eta atzapargarbiyetako umia. -¿Noiz jarri zizuten izena Bizar-zikin? -Ume umia nitzala. -¿Zu al zera i j i to Zarpa i l zenduena?

-Serbitzeko. -Ez, ez; eskarrik asko.. . ¿Eta nola i lzenduen? -¿Nola? Ara, eldu onla eta. . . - ¡Gizona! ¡Zaude geldirik! Esan nai nuenzergatik i l zenduen. -Oraintxen bezela nola zer egiñik ezneukan, i l nuen denbora pasa onla. . . - ¡Ez arrimatzeko! Or ederki zaude.¿Emendik ateratzian, bai al dezu iñor i l tzekoasmorik? -Banuen asmua Goiko-errotako mutikobat i l tzeko, baña nola oso argala dagon etabeti grano berdez betia, laja nuen udaazkenerako. - ¡Ederki egin zenduen! Laja zaitza bizideri l la . -Beok eskatzen nauten kasuan, logratuadago. -Esker mil la. ¿Egingo al dezu mesereortzak erakustia? -Bai , bai ; ara emen. -¿Letagiña ez daukazu kolokan? -Koñatakin izandu nuen asarre aldi bateta ordu ezkero daukat orla. --¿Eta nik kontatuko baniyoke munduguziyari eta gure goiko sastriari , gizon gaiztobat zerala? - ¡Ojala bada! Ori asko gustatzen zait . -Emendik ateratzian ¿i l naiko dezubesteren bat? -Bai , jauna.

-¿Emango al dirazu aditzera ogei ta lauorduz lenagotik? -Egon bedi soseguan; ez diyot faltatuko. -¿Zure bestela laguna, ez al dago emen? -Beko salan dago; orain kal lua moztutzenariko da. -¿Ondo lo egingo du? -Bai ; amaikak aldera asten da eztulka;gero, kantatzen du Misereria sugurrakinlurrian eserita eta gero gelditzen da lo,oipian burua duela. -¿Ez al dezu beste ezer esateko? -Bai , jauna; sutzen naizenian orainbezela, gizona anketatik artu eta paretari joazitzen diyot. ¡Ara nola! - ¡Eeeeeee! Graziyak atia arrapatu genduela, bestela,egiten du gurekin arrautzik gabeko torti l la ( 1 )


(1) Ipui onen bukaeran ez da egil learen izenikageri , baña ezagun du besteen anaya dana.

JOLASA

- ¡Arrayenia! ¿Badakizu gero emen etxiakegiten asi orduko, bukatzen dirala? -ziyonkanpotar gizon sugur zanpatu batek arginnausi bati . -Ala da; pobrien otordua bezela: jaten asibaña len akabatua. -Emen ez dezute eserita lana egiten. -¿Ikusten dezu aurreko etxe eder ori?Bada i l labete eta amar egunian egiña da;jabiak, bi lengusuk, koñaduak eta sul labetetzal l iak. Onek ekartzen zuen ura etaladri l luak paperian bilduta. - ¡Gizona! Txokolatia bezela. -Emen, paperian pintatu baña azkarragoegiten dira bigarren bizitzaraño. -¿Eta andik gora? -Esan l i teke beren modu altxatzen dirala. -¿Erriyan bertarako izango dira? -Esan dizutan ori Tolosarako saldua da. -¿Zeñi?

-Komandante Marinari . -¿Eta nola bigaldu? -Errez; kofria bezela itxita. - ¡Gizona, gizona! -Egiten ari geran etxe au aspaldiyanakabatua zan, ez izatera Juezen txakurra. -¿Txakurrengatik? -Bai , jauna, bai . Goizero etorriko zan;atzeko anka altxatu eta, erremeriyo gabe,arrir ik f iñena busti eta gero alde egin. Bañabatian ¿zer egiten du nere lagunak? Tira diyoarri koskor aundi bat eta non jo ta iya i lzuen flauta jotzen ari zan apaiz gazte batmazti orren azpiyan. Oso suerte txarrekuakgera. Geroztik lanketa guziya gelditua daukagu. -¿Saldua al zenekazuten? -Mejikura di juan amerikano bati . -¿Eta arrek zertako zuen? -Zertako izango zuen? Mejikuraeramateko noski. -Gure erriyan, ez dira etxiak orla egiten. -¿Tellatutik asten al dira? -Ka! Erriko justiziyak ematen dubaimena, siñalatuaz biar dan denbora, bañagertatzen danian gizon agarratu zurra, diruasko azkatu nai ez duena kolpian, orduan.. . -¿Justiziyak emango diyo? - ¡Bai , zera! Urtietako etxia badegu. Gaurjarriko diyote arri bat, biyar bestia, urrengoegunian ladri l lu bat eta orla. Ezagutu nuenlangil le bat, muti l gazte bikaña, etxe batian

lanian, eta etxia oso altxa baña len, bigalduegin zuten. -¿Zergatik? -Zartu egin zalako eta bal iyo etzuelakolanerako. Askok esaten dute andikpasatzerakuan: “¡Alare, alare! Oraintxenbadirudi eztuela asko falta”. -¿Eta ez dira kejatzen? -Bai , jauna; lenguan jaun batek ala ziyon,pareta zulotik burua sartuta: “¡E! ¿Zer egitendezute orrenbeste denbora lanketa orrekin?¿Bukatuko dezute edo ez? ¡Demoniñua! ” -¿Eta alkatiak zer egiten du bitart ian? -Gitarra jo. Joango zayo etxe jabe zurrariigeltsero bat edanaz: “-Nausi , igeltsua biar degu. “-¿Noizko? -diyo jabiak. “-Al dan laisterrena. “-Emendik bi egunera an dezute. Aterako dira gabaz senar emaztiak igeltsubil la goiko kal ian egiten ari diran etxera, etaalegiya i l largiyari begira baleude bezela ¿zeregiten dute?, patrikera guziyak igeltsuz beteeta etxian ustu. -¿Arriyekin ere ori egingo dute? -Ez, jauna; ortan fiñaguak dira; muti l larieraman azitzen diyote kolkua betian. Argatik emen, etxerik berriyena zarra da. -¿Zenbat pagatzen dezute petxa edokontribuziyua? -Baterez. -¿Zergatik?

-Zergatik gobiernuak ez dakiyen erri audanik. - ¡ ¡A!!


GAU ERDIYAN

-Nausi . . . nausi . . . ¡Ori zurrunga! badiruditronkuak serratzen. ari dala. . . ¡Nausi ! -¿Zer demoniño dezute? - ¡Etxian sua degula, sua! - ¡Jesukristo! Seguru nago etxe jabiakeman diyola. -¿Zergatik? -Zergatik, nola goiko errentik kobratu ezduen, sua dariyola atera dalako. -¿Zer egiten du jantzi gabe? -¿Baña galtzerdiyak non laja ditut nik? -Bat jantziya dauka eta bestia orraeskuan. Ibil l i bedi azkar, bestela kiskaldukogera sopako ogiya bezela. Badaki ni eznagola aseguratua contra incendios . -Ez ni ere. Ua nere anayagana eta esanakiyok datorrela beriala. -¿Zer da, arkitetua? -Ez; kofregi l l ia .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

-¿Zer da or bullaka datorren ori ,art i l leriya? ¡a ! ez, ¡bonberuak! Ixi l lago ezbadabiltza sarri esnatuko dituzte lo gozuandauden sereno guziyak. - ¡Gizona, iya sartu zenidan eskalleraabotik! - ¡Bide! ¿Jostorratzakin zatoz onera suaitzaltzera? Kanpora emendik -diyobonberuak kaskua a lo tuno jarriyaz. -Ni etxeko nausiya naiz. -Baita ni berriz gobernadoria. . . eta eltzenbadizut galtzen ipurdit ik sartuko zaitut emen(karrua erakutsiyaz), ¡Merke Trefe! -¿Zer, Merke Trefe neri? Gu ez bagiñake,ez l i tzake izango kaballero bat, ¿eta burla?Aurki jakingo dek sastriak zer geran.(Bigarren bizitzan ate joka) -Dan, dan, dan. -¿Zein da ordu ontan? - ¡Sua! -¿Zeiñ? -Ni; bekua: ¡Tira mugi! -¿Zer da? - ¡Aguro, baña aguro, kalera: zergatikkiskaltzia, ordu abetan eztu batere grazir ik. - ¡Jesus mil la bider! ¿Bertan al da? -Bai ; pasteleriyan orain sartu da. - ¡Maria Santisima! Zu, Jul ita, Jul ita. -Andria.

- ¡Geran aguro, geran! Artu itzazu kutxa,kutxi l luak, kutxari l lak, kutxariak, kutxaroya,eta korrika kalera. -¿Baña orraztu gabe, ama? - ¡E! Kalera mundu guziya -diyo sastriak,txalekuen botoya lotuaz. -¿Eta pianua, ama? -Esan diyot neskatxari eraman dezalaPeparen etxera. -Ain nago nastua, eztakit zer egitendetan; tori , eraman nazazu au -diyo sastriari . -¿Arratera? - ¡Jesus au burua! Loruen kayola zala ustenuen. ¿Zu, bai al dakizu suaren santudebotua zein dan? -Santa Barbara -diyo sastriak. -Bada ni , gutxi gora bera, San Andresierrezatzen ari naiz. - ¡Guazen, guazen! ¡A! kofri au balkoit iktiratzera nua -diyo sastriak berriz. -¿Zertako? -Ya Merke Trefe deitu ditan bonberuarisartzen diyotan burutik. - ¡E socorro! - ¡Ura, ura, onera, onera! - ¡Ura, ura! -¿Baña nora? - ¡Ara! ura ¡ara! - ¡Ate ori jo ta ausi ! -Pun, pun, tr is , tras, kataplun. -Guazen, guazen, ¡Jesus, au kia! Ateratzen da aurreko leyora Pañikuarrantzal ia eta ala diyo:

-¿Itzal i al da sua? -Sua ez, baña bi sereno bai . -Bueno; orduan esan akiyote or dabiltzansu guziyari , egiteko mesere oneraño etortzia. -¿Zertara? -Ya tximitx abek akabatzen diran beiñedo beiñ. -Bonberuak baziaztik sua itzal ita. -Ago; ni ere baniak. -¿I? ¿Nora? -Lotara.


BARBERUEN SEMIA

Oraintxe urte batzuek dirala, esaten ziranDon Rufinok, barbero sangratzal le famaaundikua eta korrikalari bikaña, nolaMadri l la eraman zuten iru aldiz Sagastarienplastuak jartzera eta bigaldu zutela jantziberriyakin Ceta ruz de Chiba iñork usatugabia txintxi l ik zuela. Eta gero ziyonsatisfaziyo osuan: -Badet seme koskor bat, pintatzen ezdezu alakorik ikusi . ¡Gizona, parte gaiztokuadirudi! - ¡Demontre! - ¡Arrituko zinake, ezeren indarrik gabeeta esku batekin zer gauzak egiten dituen! ¿Afiziyo geyena zertara du, ontzitara? - ¡Ka! Pintura gorritara. -¿Maisu ona izango du?

- ¡Bai zera! Dena burutik ateratzen du: ezdezu ikusi orlako kofrerik. ¿BadakizuCastelar? -Bai. - ¡Eztu aitatzeko bal iyo! -¿Gaztia izango da? -Nere aldian bai . Gusto aundi bat izangonuke, zuk eta zure lagunak ikustia. -Bai guk ere. -Pentza zazu zer izango dan, egungutxiyan l ibru aundi bat punta puntarañobete du. -¿Esku batekin? -Nola emen nagon. -Igande bazkal onduan badakit nonbiltzen zeraten eta joango naiz nerel ibruakin. Esan bezela, non azaltzen zaigun berel ibrua mantal urdin batian bildua duela, etaala diyo, arro arro, l ibrua azalduaz: -Ara emen nere muti l len lan bat. - ¡Zer polita dan! -diyo batek. -¿Bakarrik pintatu al du? -diyo bestiak. -Bakarrik. -Bueno; ¿baña ori zer da? -¿Ez dezu ikusten? Loriak. - ¡Egiya! ¡Orain ikusten ditut! uste nuenPanplonako txorixuak zirala. J iratu du beste l ibruen ostua eta diyo: -¿Eta au? ¡Bizi biziya dirudi! - ¡Ori bai dala polita! ¿Bañan ez dezuesaten c inematografuetan bezela zer dan? -Au da lorua.

-¿Lorua? ¿Ori al da neskatxari eltzetik txorixuakostutzen ziyozkana? ( 1 )

- ¡Ka! -Bada nik, egiya esateko, jarrua zala ustenuen berdez pintatua -diyo batek farrezbazter batetik. -¿Eta au bere buru zuriyakin? -¿Zeñen erretratua da ori? -Ezta erretratua. -¿Zer da bada? -Tipula frantzesa, bere kirten luziakin. - ¡Eta ala da! Nik isopua zala uste nuen. -¿Eta au? Au bai dagola ondo egiña:badirudi usaya botatzen duela. -¿Zer da ori? -¿Ori , gizona? Sachichón de Vich. -¿Ori? ¡Klainetien zorrua dirudi orrek! -Danetan ontxuena au da. Auntzaarbolari lotua. -¿Auntza zein da, atzekua? - ¡Orixe bai ez dirala esan semiak, bañabaliteke atzekua izatia! -¿Ori ’re indarrik gabe egiña izango da? - ¡Naturalmente! -¿Au bai al dakizute zer dan? Au daSantiago mendiko ikazkiña, l ibrako ogiyakin. -¿Zein ori? ¡Gizona, orrek apaizprotestantia dirudi panderuakin! -¿Eta au ez al dezute ikusten?

(1) Ikusi: “Ustez laguna detan”, Auspoa 4,67’garren orrialdea.

-¿Zein da ori orren gizena? -¿Au? Bere arpegi zabalekin eta musugorri oyetan, ber bera dago. ¿Eztakizutelazein dan? - ¡Zein da! - ¡Bere ama! -¿Ama? ¡Ja, ja , ja , ja ! ¡Nik uste nuenManixen semia zala! Altxa ta an joan bere l ibrua mantalpianbilduaz, kafia ta iru kopa pagatzeko betikgabe eta kolera biziyan esanaz: -El que con chiquil los se acuesta con su pan se lo coma.


ESTROPOZ BAT

Eskuan melokotoi aundi bat zuela,panparroi zi juan Gorraenera Beltxa,suplementu bat f irmatzera, arkitu daniantxikitako lagun batekin, zeñek esan diyon: -Alegratzen naiz bi l latzia, zergatikmesere bat egin biar dirazu. -¿Dirua? - ¡Ka! Nerekin igotzia gure etxera, nereemaztiari agarratzera. -¿Ni? ¡Un demonio ! -Laguntza bil la atera naiz, lajarik tr ist iabakarrik; ¡ainbeste egin biar dirazu! - ¡Baña, gizona! . . . -Eman diyo nik eztaki zer miñ gaiztok,lurrian laja det arpegi guziya golpeka. ¡Tira,geran, geran!

Sartu dira biyak etxian eta arkitu duteandre tr ist ia si l lapian burua duela etakizkurtua sakakortxu baten itxuran. -Ya oyian sartzen degun -diyo senarrak,anketatik elduaz maindire bat plegatukobalitz bezela. -¿Non dezu min? -diyo gizonak. -Emen. -¿Non? -Emen. -¿Non esan du? -diyo Beltxak. -Or. -¿Or, non? - ¡Or, gizona, or! -¿Seguru al zaude or dezula? -Atzo andre Martinak ala esan ziran. -¿Nai dezu kati l lu bat borraja loriak? Buruakin bayetz diyo. -Artzez, artuko luke ingurdua’re, ain daona. Salto batian botikara nua, eta bitart ianoztuko bal itz, t iranti oyekin jo zazubizkarrian, izerdi-azteko. Bakarrik arkitu zanian emakume arrekin,ala diyo: -¿Baña zeñek sartu nau ni dantza abetan?¡Laja ta joango nintzake! ¡Eta i l tzen bada? Ontan asi da: ¡a i ! ¡a i ! -¿Non dezu miñ? - ¡Gañian! -¿Non? - ¡Gañian! - ¡A, bai ! ¡Mingañian!

Arrimatu zayon ontan mingaña ikustera,eman diyo ostiko bat tr ipan, non utzi duenokerra baña okerrago. Allegatu da senarra bere borraja loriakineta diyo: -¿Nola dago? -Mingañetik motel , bañabietatik sano. -Zuaz beriala Ikatz kalera On Simonsendakiñagana eta datorrela aguro. -¿Eta ez badago etxian? -Datorrela bere andria; mingañ kontuoyetan, gizonak alako amar badaki. ¡Tira,mugi, gizona, mugi! Beltxak presa arrekin txapela artubiarrian, artu eta jantzi du kinkien estalkiyaedo pantal la , Kalera atera danian, guziyakbegiratzen ziyoten txoraturik; ontan joatenzayo zeladore bat eta besotik elduta ala diyo: -Atoz nerekin. -¿Nora? - ¡Kontu gero kosk egin ¿e? ¿Zenbatdenbora da erotuta zabiltzala? -¿Erotuta ni? ¡Au burla bat da! Nai ta nai ez, eraman du t iraka kuartosokorrora, eta medikuak, galdeera batzuekegin ondorian, jarri diyo kopetian zapi zuriaundi bat, ur sedatiban bustiya eta lotu dutesi l la bati . Noizbait , esanen meriyo, dana azalduzanian, konturatu zan sendakiña etzala erua,ta ala, laja diyote irteten kalera. Baña izanik oso biyotz onekua, alere joanzan Ikatz kalera medikua bi l la , galdetuaz:

-¿Emen bizi al da Don Simon? -Emen ezta Simonik eta ez Zirineorik -diyo atera joan zan emakume lodi batek txitasarre. -Bueno; orduan etorri bedi nerekin. ¿Ni, zurekin! ¡Txiplatua zaude zu! Onen gizona izanik mando aundi bat,azaldu da atian kolera biziyan eta diyo: -¿Zertara zatoz onera? -eta erantzutekobetik gabe, eman diyo bultzada bat, nonzil ipurdika bota duen eskal letan beera. Andik ordu erdi batera, al legatu daGorraenera, begi onduan txunbo aundibatekin, txapelik gabe eta galtzaren atziantarratara aundi bat duela, bidez suplmentuinozente batekin mengatuaz.


ZARPA

Artsalde batian, Ziri ’en sagardotegiyanarkitzen zan Zarpa, iñauteri askotanateratzen dana artza jantziyan loitan garbigarbi dantzatzera; ari zan neska zar batenpuska (arraya) jaten, sartu zanian Kintuaboina galduta, f i losofo bat egiñik etagaldetuaz txit seriyo: -Aizak, Zarpa, ¿Eztakikala golpianzergatik jayo intzan? -¿Zergatik jayo nintzan? Aguro jakingodek orantxe. ¿Nola nai dek jayotzia ezer ezbanintzan? -Poto, poto -diyo Kintuak. -Ni ez nindukan jayo, jayo egin niotekan,perratxikuak bezela. -Ori eztek arrazoya, ori dek arpa jotzia. -Bien, Zarpa -diyo Txariok, poxpoluakinsugur muturra beztuaz-; Barrio Jaranakoenplasterak baña geyago dakik.

-Segi , Zarpa, segi -diyo Kintuak. -Mundura etorri nindukan Uliyamendiyan Okendo bezela. -¿Orduan Almirantia aiz? -diyo Kintuak. -¿Almirantia? ¡Ura bizi izan bazan, bestezakurrak zaunka egingo ziakan! -¿Ik noizkua zala uste dek Okendo? - ¡Orrek zer ikusteko dik! Ik ez nakirabaziko naziyoko istoriyan. -Ori , ori , Zarpa, segi istoriyan. Okendodek itxas-gizona eta i? . . . -Itxas-zapua -diyo Txariok farrez. -Zuek eztakizute, munduratu nintzanian,nolako errezibimentua egin ziraten.“¡Muti l la , muti l la !” ziokan txaloka izeba osoezkongai batek! “¡Moñoñoa, moñoñua!” nereamonak guardasola zabalduta, armayotikateriaz. -¿Amona ik? -Nik, bai , nik; orain ere an zeuzkak bereoyaren buruko aldian Santa Teresa etaanketako aldian Fraskuelo. -Segi istoriyan, Zarpa, -diyo batek. - ¡Ni nak arrantzal ia eta arrapatzendizkiat. . . -Ipurdiko ederrak -diyo Txariok. -Eta arrapatu biar dituenak -diyoigeltsero batek. -Mixerikordi zarreko eskolan ikasi nikanFleury, maisu txikiyakin. -¿Zer da Fleury? -diyo Txariok. - ¡Zer izango, dek! Txipiroyak egitekomakina -diyo Kintuak farrez.

-Sugurra zikan dana zuloz betia,arratoyak janda bezela. -¿Zeñek, txipiroyak? -Maisu txikiyak, eta egiten zitzayoniankostra berdia, kristal puskekin arraskatzenzikan. -¿Baña nola? -Tximiniya arraskatzen dan bezela¡bobua! -Egin izan balu nik Manilatik ekarri nuenbalsamo milagrosuakin, etzikan arraskatubiarrik. -¿Zer egingo zitzayon bada? -Ondo ondotik erori . -Fleuryn ikasi nikan Jakob eta famil iyaknolako desgustuak izan zituen eta torre Infelnoiz egiña zan. -Bien, Zarpa, orrek trago bat merezi dik:¡eran zagun! -Bueno.. . Bete beatzigarrena, Pil l ipa, -diyo Zarpak-, (Eranda) Eskolan, ez nikdiyotalako, baña ango muti l letan astuena ninindukan, eta ¿badakizute mulak, zer eginziran batian? -¿Zein mula? -Maestrak, arren gizoaari iya osasunguziya galdu niyola eta za kazuela patatakintira ziakan. -¿Eta ik zer egin ukan? -Bildu ta jan. Eta ala ziok maisua: Anda yque te eduque un tiburón. -¿Eta ik zer esan iyokan? -Maisu chiquito, animal grande.

-Bien, muti l l , orrek ere merezi dik bestebaso bat. -¿Bai?. . . Pi l l ipa, bete beatzigarrena. -¿Berriz beatzigarrena? Tori , amar diraonekin.

Amar baso artutaamar baso ustu,kontuetan zabi l tza,Pi l l ipatxo, justu:ner i amargarrenakontatzia aztu,s inis turik baso batnai nizula ostu,or lako pikardir ikZarpak izan eztu.

-Ja, ja , ja , ja , bien, Zarpa, -eta ala diyoKintuak far-burlan: -Onek, kayeko portal ia baña buruaundiyagua dik. -Aizak, ¿ez al aiz gogoratzen, batiankayian sartzen ari zala Arbixuren barkua,popa gañetik ojuka nola deitu zikan? “-Aizak, Kintua; ar zak kalabroti ori etaamarra zak goiko kañoyian; azkar, zergatikerresaka aundiya ziok. . . ¿baña nora ua? “-¿Emen? “-¿Ori al dek goiko kañoya? ¿Ik zer ustedek, bia goya dala? “-¿Emen? “-Bestian, muti l , bestian; or, bai , or; ¡abi lazkar! “- ¡Ir i Kintua izena jarri zikana, ez uen,ez, Kintua!

“-Amarra zak or. “-Bigarren birurriya emateko, eztaal legatzen. “-¿Ez al dek soka muturrik patrikeran? “-Ez; kartak bai . “-Amarra zak orduan xoteko bastoyakin. -Ja, ja , ja , ja . Bien, Zarpa, txetu dekKintua. -¿Zeñek t ira du ikatz koskor au? Nik erebadet makil la , justiziya egiteko! -Orrek ez dik indarrik justiziyan -diyoKintuak. -Bai ordia bizkarren gañian -diyo Zarpak. -Zu, Zarpa; ez gero sagardorik pagatugabe joateko modurik egin -diyo Pil l ipak. -Pi l l ipa, zure gizonari erregal i eder bategin biar diyot. -¿Zer erregal i gero? -Merkaderren baporerik ederrena. ¿Zeindemoniño ari da ikatz koskor t iraka? -Ori dek, ori , Kintua. -Eltzen badiat , sartuko at t iñakuan. -¿Ik? -Nik. -Guazen kanpora. -Guazen. -Eta ala, tabernariya ayeri begira farrezzeguen bitart ian, alde egin ziyoten bipil ist iyuak sagardua pagatzeko denborikgabe.


NEGUKO FESTAK

Graziyak udaran egiten diran festaederrari eta orain negukuari ; izateko naidegun bezelako mauka debaldeko jendiakin.Lengusuak dirala, koñata dala bost edo seiaur txikirekin eta etxia kanpotarrezpuntaraño betia; ez degu arrayiak eze,kejatzeko motiborik. Patxi , nere adiskide baten semia, etorrida gaur goizian, diyonez, iñauteriyetakogurdikarrozen festa ikustera, eta, bidez,tabako pikatu pixka bat erostera. Etxian daukat beti bezela de gorra etagañera gel ik ederrenian. Guziya da,Eguarriyetan bigaltzen dituztelako bi edo irumondongo eta arrak jotako gazta bat edo bi . Goizian sartu zait etxian, kofre gorri batbizkarrian duela esanaz: - ¡Eup! ¡Ara ni emen! - ¡Gizona! ikaraz neguen Ezkurreniansartu ote ziñan nere etxia lajata. -Etzait sekula gustatu abusatzia .

-Ori badakigu len ere. ¿Eta festa ederobetara bakarrik zatoz? -diyo andriak. -Ekarri nai nituen beste bi lengusu, zurigustu ematiat ik, esanaz ezeren gastu gabeegongo zirala, baña eztet logratu. - ¡Sentitzen det! ¿Zer dira, fabrikantiak? - ¡Ka! i l tzegi l l iak; bat etorriko zan, bañanola sugurrak konpontzen ari zaizkaten. . . -¿Zer du, bada, kartoizkua? - ¡Ka! bestelakua. -Nere famil i guziya irr ikitzen dago zuikusteko. -¿Bai , e? -Lolitak pianua jotzen du txetu arte. -¿Bai al dakizu -diyo nausiyak- zein danMukit? -¿Muki? gure erriko aspogil l ia . - ¡Bai zera! Musikero alemana; arrekaurrian jartzen diyon guziya jotzen du. - ¡Demontre! -Txikiyak kantatzen du “Astuarenmitxel io” bere gangio ederrakin asnas betian. -Orla gustatzen zait neri , frankezaguziyan itz egit ia. -Ortan ez dirazu irabaziko. Eman zayozunere gizonari duro bat loteriyan jokatzeko. -Ara durua. -Etxia nola txikiya dan eta iru oibakarrak -diyo nausiyak-, etzaitutkonbidatzen nerekiin lotara; zergatik noladiña konfiantza eztezun nerekin, etziñakeegongo txit ondo. Baña egin zenezake neremuti l txikiyakin; oso kariñosua da. Gabaz

eskatuko dizu ura eta beste zerbait ereesango dizu; zuk egin esaten dizuna. Oyeratu da esan bezela bere muti l lakin,jostatuaz ederki gau guziyan. Lenbizi eskatudiyo ura, gero beste gauza bat esan ezl itekena, gero panderua eta azkenian jarrizayo gañian esanaz: - ¡Arre burro! Ala, begirik itxi gabe pasa zuen gaba osoederki . Nausiya sartu da gelan esanaz: -Altxa, altxa; gaztelura igo biar degu,Parist ik iñauteriyetako dakarten torre Infelikustera. -¿Musikerua al da? -Torria karroza egiteko; ura da, ura,txokolatera. -¿Baña kargatua ekarriko dute? -Bai , merengiakin. -¿Zertako? -Arpegira t iratzeko. -¿Karrozetan izango al da ontzir ik? -Bat or dago kayian, Terranovatikbakalluz kargatuta etorriya. -¿Eta karakolik izango al da? -Baita tr ipakiyak ere. ¿Eta gitar bat?Plaza baña aundiyagua. -¿Eta jotzen al du? -Arrek joko balu, i lko luke. -¿Festa ederra izango da? -Sekula izan dan ederrena. Aterako diraogei muti l l gazte oso pizkorrak eta ikatzabaña beltzaguak.

-¿Afrikatik ekarriya izango dira? - ¡Bai , zera! Eztakit zeñen fundiziyuanedo sutegiyan ari diran egiten. -¿Eta zer egin biar dute? -Atzetik joango dira, aurreskudantzatzen; gauza ikusgarriyak izango dira.Ez dezu esango kunplimentuan gabiltzala.Artu zazu andrien mantala. -¿Zertako? -Jazteko; eta atoz nere gelara, i l l ia atzetikpixka bat t intatzera. Zure aita begira balego,nolako frankezakin tratatzen zaitudan, ¡zerpoza artuko lukian! - ¡Nik ala uste! Ara, nexkak ere emen dira. ¡Aitukobazenduke onen boza eta sugurreko gangiua! Baña Patxi nola i l l ia t intatzen ari zan osogogo txarretik, etziyon batere arretik jartzen. -Busti zazu eskobil la ondo, al ik etanekatu arte -ziyon nausiyak-. ¡E! ¡astolapiko! ¡ez nazu golpe txarra eman atzekoezurrian. -Tira, l i s to a l gera? Orain gaztelura Eifelekartzen ikustera. -Zer Ifel ta zer Peru, Mallorkinara,Mallorkinara, pastelez konbidatzera, Patxi , -diyo etxeko andriak. -Mallorkinara -diyote denak ojuka. -Guazen -diyo nausiyak-; Patxi , ekazkitzubl duro; ya que zure konbit ia dan, kontuaneronek pagatu nai det. Pastelez bete ta sartu dira etxian etaamak ala diyo:

-Tira, txikita, pianora. Jo zazu Karabinerobaten negarra . Patxi oso nekatua, lo gabe, etaasperturik, pentsatu du joatia bere errira. - ¡Zer! ¿Etxera konparsa ikusi gabe? - ¡Konparsa geyago zertako! Orainkonturatu naiz katua komodan preso utziya,eta ara nua salto batian. Artu du bere kofre gorriya bizkarrian,ausi du ispi l lu bat kofriakin jota, eta an joanda juramentuka, eztakigu etxera edo HotelKontinentalera iñauteriyak pasa arte.


BESTEREN ETXIAN

Nik eztakit zer paper edo periodiku klaseazaltzen diran orain. Bat bada, eskal iakbezela ostiraletan goizian zortziyetako kal iandana; bada an ikusten dira tart ian tart iangizon gutxi gora berako erretratuakprintzipiak bal ira bezela. Bere egin naiguziya da, lukainka moduku oyek argitaraateratzia, ia pasatzen diran peseta faltsuenmoduan eta kontatzia. Don Melinton pianojotzal l iak etxia nola daukan jarriya; JuanRamun txokolateruak amaiketakua nonegiten duen, eta Kandido Teapuk andria zerordutan jotzen duen. Paper orrek badu eskribatzal le koloregaiztoko bat, karabinero baten anaya, sartzendana erozein etxetan, punti l lak eta erretortakaterik ate saltzen ibi ltzen diran ayenmoduan.

Allegatuko da atera, t irako diyotxintxarriyari , eta, eztul oju bat eginondorian, galdetuko diyo neskamiari : -¿Emen bizi al da Onlako? -Bai , jauna, -diyo neskatxak. -¿Ikusi al nezake? -Galdetzera nua. Neskamiak egiten du beriala joan etorriyaeta diyo: -Galdetzen du ia zein dan. -Esan zaitza, naizela eskribatzal leperiodista eta natorrela berri bi l la . -¿Berri bi l la? ¡Ez padu eramaten gaurgoizian erosi degun eltzia! Egiten du berriz joan etorriya eta diyo: -Sartzeko aurrera. ¡A! Egin beza mesereoñetaku oyek garbitzia zatar onekin. Sartu da lustria dariyola ala onlako jaunonen etxian, arro arro, alderdi guziyetarabegitatuaz, eta diyo: -Esango zizun neskak ni zein naizen. -¿Zein neska? -Esan nai det, neskamiak. -Esan bada. -Sartu nai nuke barrengo kontu oyetan. -¿Neskatxen kontuetan? ¿Bai al dakizuzer esaten dezun? -Ez, jauna, ez; zure kontuetan. Nik jakinbiar det zer ordutan eskribatzen dezun etazerekin, zenbat alkandora dituzun, galtzakzeñek plantxatzen dizkizun, eta barauazerekin austen dezun. -¿Baña poliziyakua al zera?

-Ez, jauna; ni naiz eskribatzal l ia ta natornotak artzera azaltzeko paperian, zuk egindituzun eta egin biar dituzun gauza guziyak. -Ori ikusiko degu. -Gañera etorriko da bigar erretratistabat. -¿Zertara? -Erretratatzera zure mai, s i l lak, armayo,l ibru eta zuk usatzen dituzun gauza guziyak. -¿Zera’re bai?. . . -Baita. -Baña, gizona, nik ez det usatzen ori . -Igual da; egingo ditugu sala, gela,sukaldia eta apala; guk nai deguna da zerbaiteraman zure izenian. -¿Zuk eraman ezer nere etxetik? ¡Orixenorregatik! ikusiko degu ¡ ju! -¿Zenbat gantzontzi l lo pare dituzu? -Eztakit seguru esateko, baña erropazuriz ez nago ain gaizki . -Bueno; ¿gustatzen al zaizu bakal luatomatiakin? -Bai , jauna. -Bueno, bueno. Orain, zure l izentziyakin,etxe guziya errej istatzera nua. -Baña. . . zu. . . -Emen ez dago ez surik eta ez urik:gauzak argitara emateko, egin biar dira ikusi .¿Si l la abek zeñenak dira? - ¡Zeñenak izango dira, neriak! -Ez; zerekin egiñak diran. -¿Ez dezu ikusten? egurrakin. -¿Eta si l laren estalki oyek zer dira?

-¿Oyek? seda doblia. -Etzazula gezurrik esan. Ori da bierrialeko perkala, emen eta Salamancan. ¿Etaau zer da? -Katu bat, joan dan neguan i l zitzaigunaeta, tr ist ia , agindu genduen enbaltzamatzeko. -¿Esango al degu zerbait paperian? -Egin zazu nai dezuna. Baña estimatukonizuke ondo tratatzia, zergatik zan osobiyotz onekua eta garbiya. -Ondo da. ¿Zer dezu beste gela ortan? Ia,ikusi zagun. -Ez; etzait iala sartu. Or gordetzen deguerropa zikin guziya. Eta orla, pasatzen diyo errebista etxeguziyari , sarjentuak kintuari bezela, etanoizbait etxetik bigaltzia logratu nuenianenplastu ura, deitu diyot neskatxari , esanaz: -Begira: etortzen bada paperista ori neregaldian, etzayozula utzi sartzen. -¿Eta joan nai ez badu? -Orduan deitu zaitza zeladore bati ,zergatik neri eztit iñork errej istatuko etxerik.¡A! jarri zazu eskoba nere gelako ate atzian. -¿Baña, nausi , etxia garbitu biar al du? -Ez; bizkarra garbitzeko zikiñ arrietortzen bada berriz.


GAUZA PASIAK

Nik uste det, oraintxe jendia ezin kejal i tekela, gauza berrir ik azaltzen ez dalako:izandu dira klase asko eta neurriguziyetakuak. Mirabe gazte bat bi l latu dute kofre gorribatian sartua, muti l lak or konpon esandiyolako; izandu dira burrukak, ardodantzak, gurdi karroza ederrak, mozorrogarbiyak beren petral zikiñakin, tranbiakikazkin bat pasatzia. . . - ¡Gizona! ¿Aiza pasa al zuen? -Nere patrikerako duro faltsua bañaaizago. ¡A! eta arrantzal iak, berea sudesta,zira eta barrendik sagardoz alkitranatuak. Eta ala da; ezta gauza tontuagorik,orduak pasatzia ezeren berri gabe baña. Jaiki , jantzi , gosaldu, joan, etorri eta betibat. ¡Igualekua da! -¿Ez al dakizu zer dan?

-Eztakit ezer. - ¡Gizona! Telegrafuen ariyak gerrigerrit ik bi zeladore ebaki ditu. - ¡Demontre! -Gañera erori dira iru etxe batian, ez s i taez no , eta bertsolari famatu bat, bertsuakjartzen ari dala ogei ta bost zentimokozigarruari , txetua laja du. Orla, esan lezake batek baduela nondenbora pasa, eta l ibratzen dala bere buruarit iro bat ematez. -¿Zer egiten dezu lumeru oyeri begira? - la Bolsa igo edo jatxi egin dan. -Oyek berri onak dira. -Ez; baña jakin nai det, etxerakuan kalegarbitzal l iak galdetuko balirake ere. -Obe zuen igande iñauteriz goi uragarbitu bazuen. - ¡Bai gizona! Festa egin nai eta festa ezinegiñik, ura bai zala festa. -Igeldoko maisuak ala ziyon bi egunlenagotik: “Elurra eroriko da gogoz eta jelatuko daandik bi egun eta iru ordura sastre mear bat,oso ezaguna erriyan, bere osabari izayakjartzen ari dala”. -¿Ori ezta azafran koloreko bat? -Atzo aldatu zan etxe batetik bestera. -Ainbesterañoko otzak egingo ditu -ziyonmendikuak-, komeni l i tzake denak sugurraktxorruekin tapatuta ibi ltzia. Kontxageldituko da jelatua. -¿Zein Kontxa? ¿Nere andre gaya?

-Ez, playa. -¿Eta zerekin ausiko dute? - ¡Marti l luakin! Festak ikustera etorri zanmuti l sano batek ala diyo zeladore bati : -¿Bai al dakizu non bizi dan Juan Martin? -¿Zein Juan Martin? -Nere lengusua; Santanderren txokolateroikasten egona lau i l labetian. -¿Eta zer? -Esan zaitza, eudiya astian ezJaungoikuagatik guardasolik zabaltzeko,zergatik dala engaño bat. -Orduan esango diyot legorra ari duela -diyo farrez. -Ez, jauna; eudi i txuran asiko dakazkarabarra, eta t inta onetik dakit guardasolguziyak dituela zulatuak, gaztañak erretzekodanboliña bezela. -¿Eta zuk zer egingo dezu? -Nik biatza txupatuko det, zergatik kontuiguala ditan. Eta ala zan; aiziak artu zuen saltokazi juan maskara bat eta jo azi ziyon kale j iranzijuazen danbolintero prinzipalenari .Eskerrak maskara Brakamanen lengusua zala,bestela sartuko ziyon eskuan zeramana. Orla berri txarrak diranian, batek baduzeri far egin. Orain jaun jakintsuak diyonez,izango ditugu borraska gogorrak berepropinakin, berari deizkiyon arte; bañaturmoi eta eudi-jasa, gosaitako orduanastian, rekomendaziyo on bat bi l latu ezkero,guziya atzera lezake egun batzuetako.

-Martina. -Andria. -Atera itzazu leyoko lora ontziyak etaamarra zait ia ondo oya-urari , zergatik niapalera nijua. -¿Baña, señorita, zergatik? -Zergatik amarretan al legatuko dantronpa izugarri bat urez betia. -¿Eta ori nondik daki? -Igeldokuak esan diyo gure gobara-zal iarikonfiantza osuan. -Beraz atiak eta leyuak istera nua. ¿Etatronpa etortzen bada? -Esan zayozu, eztegula musika biarrik. Tirrrrrr in. -¿Nork deitzen du? -Nik; ¿zer egualdi egingo du gerora? -Eguardi aldian borraska; labetanpuntuan kazkarabarra eta andik aurrerageldituko da txuri txuri . -¿Eguzkiyakin? - ¡Ka! elurrez. -¿Egingo al du mesere atzeratzia bigararte? -Zertako? -Karrozen festa egiteko. -Esanak daukazkit , labetan puntuankazkarabarra asteko. -Bigaldu beza beste norabait . -¿Nora? -Bayonako ondora igual eta pagatukodiyogu biar dana. -¿Zer nai dezute artsaldian, egualdi ona?

-Bai , jauna, eta epela. -Ondo da; ordenak ematera nua. -¿Bai? ¡Biba gure maisua! -Eskerrik asko eta agur. -Bijua ondotxo. ¡Biba Igeldo!


ESKEÑI BAT

-Tira, igo zait ia , Lorentxo; igo zait iapastel bat eta kopatxo bat artzera. ¿Ez aldakizu gaur nere eguna dala? - ¡Gizona! Estimatzen dizut, zergatikeztet artzen, arrantzara joan eta bost l ibrakolupi batek aparejua eraman ziran ezkero;eztakat ezertarako gogorik. -Baña nik nai det igotzia. ¡Ala gora!Filarmonika baten bi l la atera naiz, jo dezanKatu inprenteruak; ara non daramatan;¡guazen, guazen, gora! -Baña. . . -Igo zait ia edo galduko dituguadiskidetasunak. Eta nai zuela edo etzuela, an igo ziranZipriren etxera, non arkitu zan jende pil labatekin, erdi erdiyan zeukatela Ziprirenseñora , tariñ emien koloreko soiñ ederbatekin, lazo oriz betia. -¿Ez al dakizu au zein dan? -diyogizonak.

-Ez naiz konturatzen. . . -¿Eztakizu batian nola esan nizun, lapakjaten ari zala Tripakirenian, agiña erorizitzayola? - ¡Orain konturatzen naiz! Badakizu zureetxian zaudela eta gu oso f rankuak gerala.Atera zazu txaketa ori , bero dago ta. -Bai ; atera zazu guziya -diyo gizonak. -¿Guziya? Gizona, etzait ondo iruditzen. -Esan nai det, konfiantza guziyangaudela. Ikusten dituzun abek denak lagunakdira, etorriyak broma aldi bat pasatzera; nolafamil ir ik ez degun, penak aztutzeko pasagenezake nai dan umoria. -¿Beraz ez dezu famil ir ik? -Ez gizona -diyo señorak-; izatez izannituen zazpi; baña denak egatu zitzaizkatanzerura usakumien antzera. -¿Usakumiak zerura? -Esan nai det txuri-txuri , garbi-garbi . -Bien, Rufina, bien. -Izena aztu egin zaizu. Ni deitzen naizJalaka. ¿Txokantia ala? -Moro beltzena dirudi. -Nere izebakin bizi zan kapitan art i l leritropako batek jarri ziran. ¿Zeri begira zaude,kristal ian sartua dagon orri? -Bai ; zer ote dan. -Ori da gure aitonak ibi ltzen zuentrikorniyua. -Lorua zala uste nuen.

Ontan asi da Katu fi larmonika jotzen etabestiak kantari , maya biatz koskorrakin juaz,zaldiyen trotia bal itz bezela. -Kanta dezala Florak. -Bai , bai ; kanta dezala -ziyoten ojukaguziyak. Flora zan gazte i l le ori bat i txusixamarra. Floraren ama nola nere aldamenianzeguen, esan ziran oso ixi l l ik: -Gaxuak txit boza polita du, baña nolazerbait gaxo dagon eztu mokadu bat progatunai . Gaur eztu besterik artu, arraultz bat etaremolatxen bi xerra. Asi danian Flora kantari Arrantzal ia naizta f i larmonikak lagunduaz, guziyakJaungoikuari eskatzen geniyon, buka zezalairrintzi ura, i to baña len. Ixi ldu zanian, diyo Ziprik: “Oraindantzara”. Eltzen dit besotik eta bultzadaaundi bat emanaz ala diyo: -Orra zure laguna dantzarako, emakumegalanta. Eta ala zan: soldaduen garita ziruriyen.Nere bizkarren laguntzan, balkoi batetikbegira balego bezela, asi zitzaidan kal luakzanpatuaz, bada laja nuenian, nere oñakziruriten amarna zentimoko bi bollo. Plater batian ekarri dituzte manteketanegindako eztakit zer zirala, bada pastelakbaño l inazekin egindako enplastuen itxuraobia zeukaten. Ardo txuriya, basuak bete orduko ustuakziran juego de manos bezela, eta gerora,

musuak gorri gorri eginda, tr ipari elduazfarrez ala diyo nausiyak: -¿Gabiltzan a la kinkirrinera? Denak batian altxa ta ala diyote: -Bai , bai ; a la kinkirrinera samurrera. Asi ziran bezela, eskutik elduta j iraka,beriala kataplun erdiyak lurrian ziran. Jo dutefi larmonika jotzai l l ia s i l la batekin arpegiyan,eta za t iratu diyo fi larmonikakin bati , etaikusirik dana odoletan momentu artanLorentxok, arrapatu duenian eskal letako atia,etzan asarre arrayiak eze, bañan bai esan erebere modu: - ¡Ez naukate berriz arrapaturik ez Zipriketa ez beste iñork onlako antzarakeriyetan!

Txuri


GERTATZEN DANA

Ez nuen sinistuko beñere onenbestelukainka zanik, erozein aitzakiarekin betiprest daudenak, beren burua edo ankaazaltzeko argitara, naiz i l lun egon. Momentu guziyetan beti letzen degupaper edo periodikuetan baten eta bestienberriyak, suertez ezagutzen ez ditugutenak,eta gañera ezeren ajol ik ez digutenakdenagatik. Ez dira sei egun letzen nuela: “Martin Tabo eta Il largia, f lauta jotzal leontxuena, ezkontzen da MargaritaKariki l loren alaba Monika jostunakin”. ¿Eta zer? ¿Zeñi zer ajola diyo, ezkontzenbada Monikakin edo Pasteleroren alabakin?Izatearren ere komeniko zayote ama alabarieta f latu jotzal le ontxuenari . Gañerakuan,guri ez digu ezeren ajol ik naiz berialaezkondu non bizi guziyan ezkongai egon. Eta senar emazte gayak, nola andreMargaritak, usteko dute oso fede onezpaperian azaldu diralako, mundu guziya eta

beste asko katibatzen dirala ayen ezkontzazeta esango dutela: - ¡Gizona! ¡Zenbat alegratzen naizen! Eta bestiak: -¿Zer da? -¿Badakizu zein ezkontzen dan? -¿Zein? -Martin Talo. -Ez dakit zein dan. -Nik ere ez, baña erri guziya gustaturikdagola uste dute txoru oyek. Beste bat ere bada Triku-beltz deitzendiyoten arro bat, urte osua pasatzen duena,morduak ezin egiñik paperetan azaltzeko.Lenguan ala ziyon periodikero bati . -¿Nai al dezu berri on bat papererako? -Bai , bai . ¿Zer da? -Iru egunian egondu naiz oyian gibelekomiñez. -¿Eta zer? -Alegiya esaten dizut, nai bazenduke zurepaperian jarri . Eta nola beñere falta eztan eskribatzal lealegre bat, berriyak argitara i l lun eta okeremateko, gibeleko miñez egon danak ustekodu, kaleratzian esango dutela beragatik: -Or di juan ori da miñez egon dana. - ¡Zer muti l zuriya dan! (Ikatza egiteko). Orrentzat gustorik aundiyena dagaldetzia: -Baña ¿zer izandu dezu? -¿Zer? -alegiya, galdeera ura zer danezpaleki bezela.

- ¡Periodikuak diyotenez! . . . -¿Baña zer da? -¿Ez al dezu irakurriperiodiku “Putiren mandatariya”? Bada orrekdiyo miñez egona zerala gibeletik. -Ez nekiyen ezer. Baña, gizona, gezurradirudi, paper txar oyek bati ez diyotela utzibiar bizitzen. - ¡Zer nai dezu bada! -Ikusten danez, bat ezin jarri l i tekemiñez mundu guziyak jakin gabe, etaneretzat ezta ezer amorraziyo geyago ematendiranik orrek baña. - ¡Ar zazu pazientziya, gizona! -¿Pazientziya? ¡Errez esaten dezu! Paper ezkribatzal le onek berak, ara nolakontatzen zuen farrez beste onlako gordianegon nai duen batengatik: “-Arrituko zera nere gonbit iaz -esanziran- baña nola naizen periodiko guziyenlaguna umetandik eta gaur izanik nereseñoren eguna, jango degu gure etxian zurekonpañiyan. ¿Estimatuko al nazu? “-Hotel Kontinentalet ik pasatzekoasmuetan nintzan, baña. . . konta nerekin. “Bat zala edo bestia zala, bazkaldugenduen bere etxian. ¿Baña zer zan ura?Sopa, uste det arto bizarrarekin egiña zala,kortxu estofatua ederki jarriya, kartoizkoegazti bi , uste det berak egiñak zirala, etaondoren txinako mizpirak oriz pintatuak,aizezko pelotak ziruriten. “Aben ondoren, artu du txarro urdin bateskuan, igo da mai gañera eta esan ditu nik

eztakit zenbat astakeri , sagarra zertatiksortzen dan eta txipiroi gisatuak zertakodiran. “Gero guziyen bukaeran, ala esan ziranbelarrira: “-Egin nazazu mesere, esan detan guziyazure paperian jartzia, zergatik esango dizutfrankeza guziyan: Nik nai nuke ateraprobintziyako diputadu nere errit ik, etalogratzen badet, uste detan bezela, bigaldukodizkizut etxera sei mondongo, klarinetienzorrua añakuak.

Txuri


BIDEAN

Nik uste det burni-bide infernutar abekbaño, obiak zirala denbora bateko Galerapatxara ederrekuak: Maldri lt ik afaitatuberriyak atera eta al legatzen ziralaDonostiyara iya petxurañoko bizarprimoriarekin. Orain kotxian sartu eta otzak, edo danakalkarren gainka beruak ito nayian, sugurzuluetatik autsa sartuaz rapia bezela; batekkallua zanpatuaz eta bestiak sabela estutuaz. Gure kotxian badator señora bat,aguardinta alkanforatu usai pestia botatzenduela, erdi pasatu alakua, lanazko txakurpetral batekin, belaungañera saltatu eta astendana arraskaka galtza guziyak zulatuaz. -Txuliya -diyo señorak noizian bein-,mil izka zazu jaun ori . -¿Ni txupatu zakur orrek? -diyoerrementari beltz batek boinari t ir iaz-.¿Karamelua naizela uste al du? -Orra, ikustiat ik da zer mantxua dan.Tira, Txulita, atera zazu mingantxua. Txakurrak egin diyo alako begiratu xamurbat bere señorari eta asi da banaka banakaguziyak mil izkatzen, baña al legatu danian

errementariyagana, artu du apalian zeukanardo zatua eta jo eta akabatuko zuen, ezbaziyoten eldu esanaz: - ¡Gizona, zer zuaz egitera? -Txupa dezala bere ama, ez ni . -¿Baña ez dezu ikusten txiki lanazkuadala? -Igual da algodoizkua bada’re. Ontan al legatu da bi l let ien enkargatua etadiyo oso modu txarrian: -Ia txakurren bil let ia. -¿Nola? -diyo señorak ojuka-. ¿Sei urte ezdituen animali txiki batek, pagatu biar dubil lete osua gizon batek bezela? -Eztago erremeriyorik. -Ori da erreparo gutxi izatia kriantzaoneko señora batekin. ¡Ai! Deskana egitekozoriyan nago iya. Jarri nazazu eskua kopetian-diyo errementariyari- , ikusiko dezu zerizerdi otza. -Nik ez dizut jarriko eskurik ez or eta ezbeste iñun. Azkenian urrikaldurik enpliatua, uztendiyo txakurrari bi l lete erdiyakin, lanazko aurbat bal itz bezela. Ontan al legatu geranian Beasaiña, nonikusten degun sekulako jendia trenen zai ,kotxietan sartzeko alkarren gainka. Señora jarri da txutik atian, ango sarreragalazteko baña. . . lo niok. Bestien tart ian, or dator karabineruetakoofiziale arpegi gaiztoko zar bat, sakubatekin, kartoizko kaja, guardasola, bi

kañoiko eskopeta, esku makil la eta iru edolau ezpata, guziyak espartzuz lotuak.Txakurrak ikusi zituenian puska ayekguziyak, asi da zaunkaz ero baten modura. -Emen ez dago lekurik orrenbestegauzentzat -diyo señorak. -¿Ez, e? -diyo ofizial iak- txakurra ostikozjuaz. Bota ditu puska guziyok eseri lekura;atera ditu loiz betetako bota aundiyak etaelefantien belarriyak zirudite zapati l lazarpai l l batzuek jarriyaz ala diyo mustatxuarit ir iaz: -¿Ikusten du nola zeguen lekuadenentzat? -Bai , guk egin degulako. Ofizial ien atzetik sartu da zortzibederatzi arruako gizon bat, izerdi patzetanoso nekatua eta plasta non eseri dantxakurren gañian. Au karrasika asi danian,señora, ero bat egiñik, atzamarkatu nai zuengizon lodiya. Errementariya’re sutu daseñorak kal lua zanpatu diyolako eta diyotrago on bat egiñaz: -Gaur badakit ankaz gora zein joango;dan leyotik. Karabineruak altxa ta artu du bi kañoikoeskopeta, errementariyen alde ateratzeko,ardo trago bat eman ziyolako. Noizbait guziya sosegatu danian, gizonlodiya gelditu da lo, zurrungaka nerebizkarren gañian, igortziyaz txit legun i l lemuturrakin masal l ian. Errementariyak trago

ta trago egiñaz, atera du eskopeta añakosaltxitxoi bat eta, xerrak janaz, asi zankantari orruaka: ¡Mandilola, Mandilola! Donostiyako estaziyora al legatunintzanian, egin nuen juramentu ez nintzalanere biziyan geyago iñora joango, al ik etajarri art ian Galera patxarakuak, len ziranbezela.

Txuri


BETIKUAK

Lendabiziko urtian i l tzeko zezenakjokatu ziranian plaza berriyan, ikustekuakziran bi l lete eskal iak, oso latza gutxikuakbatzuek, baña bestiak batere gabiak; ez dakitdeitzen diran gorrones edo gorr iones . -¿Gogoratuko zera ni zein naizen? -diyooyetako bat juntako buru egiten duenari . -¿Ni? -Gizona, guk erregalatu genizun katua,Arrandei kal ian bizi ziñala. - ¡Ez daukat goguan! -¿Eztakizu zure amagiyarreba gau batianoyetik erori ta nola joan giñan nere señoraeta ni kati l lu bat porru saldakin? -¿Eta zer nai zenduen orain? -Barrera pare bat itzalekuak. -¿Katuen truk? -Baña Astigarrara sagardua eraterajoatian erri guziyan sabalduko det sona,esanaz, zezen ederrak zirala. . . eta merke.

- ¡Kaxo, erri ! -diyo beste batek, eskuabizkarrian pasiaz. -¿Zer dakazu? -Gutxi ; gauza gutxi , lagun zarra; irubil lete iguzkitakuak, besterik ezer ez. -Beztu egingo zerate iguzkitan. - ¡Ka! Guardasol japonesakin joango gera. -¿Baña zu zein zera? -¿Ni? ¡Ederra dek orixe! ¡Ni zein naizen!Fraskuelorekin lau bider itza egiña naiz ni ,Parisa joan baña lenago. -¿Parisen izandua al zera zu? -Ni ez; ura. - ¡Eta zer! -Ni naiz Fraskueloren banderi l lapartitzal l ien anaya: Ixkiñen ( 1 ) kajeropartikularra izandua. -¿Besterik ezer ez? -Korrida denboran Olibanen mulak etanik mai batian jaten genduen. ¿Naizugeyago? -Bien, Pepehil lo, bien. - ¡Zein uste dezu izandu naizela ni ! -Tori , orra iru bi l lete. ¿Ez al dezu dirurikbiar? -Ez; eman zayozu pobriari . ¡Aufa! orainerri guziyan zabaltzera nua. -¿Zer, debalde eman dizkizutala? -Ez; Donostiyan dan gizonik ederrena zuzerala. ¡Aufa!

(1) Garai bateko Donostiko arlote bat, toreatzen etaibiltzen zana.

-¿Emen bizi al da presidentia? -diyomirabe gaste batek. -¿Zerena? -Zezenena. -¿Zer nai zenduen? -Karta au eman dit señorito Florok.(Letzen) “Nere adiskide Kapiku: bigar nolazezenetara joan nai nukian nere famil iguziyakin, eta zuk nola orrekin patrikerikazkatzen ez dezun, uste det bigaldukodirazula palkotxo bat itzalekua. Ez nizunesan nai baña gogoratuko zera, nolakokotzelt ik eldu ta erakutsi nizun igeri”.

Floro

-¿Bera zertan ezta etorri? - ¡Ortarakoxe dago! ¡Eztu errebajatu naionlako uskeriyetara. -Ulojia, Ulojia; bera or dago. -Guazen, ama, beregana. -Egun on.. . ¿Ez al da bil leterik guretzat? -¿Zein zerate? -¿Zein geran? ¡Ez al du ikusten? Amaalabak. Au zan Fraternal zarrian ( 2 ) kantatu etaarpa jotzen zuena. -Ez genduen gau batian kanpora bigaldu? - ¡Bai zera! Kantatu zuenian berakbakarrik duuan.. . “Ezta txardiña, bada

(2) Denbora bateko Donostiko lagun-arte edosoziedade bat.

txardiña”, bere erretratua Madri lkopaperetan atera zuten. -¿Zein paperetan? -Gazetan, eta erregalatu ziyoten txarrobat txino doratuakin eta pakete bat tabakopikatua. -Beraz bi bi l lete. -Ez; asko ditut lau; orla joango gera ni tanere gizona, Ulojia eta bere nobiyua. Eta nola juntakuak kontu aben guziyeneta geyagoren berri dakiten, egiten dutena dairu bal iyo duena lau kobratu, eta modu ontandiruakin dijuan gizarajuak pagatzen du beriaeta gorrones edo gorrionesena eta. . . tut i scontent is .

Txuri

“Baserritarra”, 95, 23- 5-1908

BAZTANGA

-Baztanga erua baña gauza txoruagorikezta -esaten zuen Etxeta jakintsuak, ankarieragiñaz eta zigarro bat eskatuaz. Eta ala diruri : eztakit zein erritan, sartuda uda azken batian goizian zortziyak alderaegun onik eman gabe, eta beriala asi daarpegit ik arpegira, bixigak egiten. Baziransugurrak barbariñak ziruritenak etalegortzian gelditzen ziranak ginbaletakinzulatuta bezela, eta alare etzuten aitortu naibaztanga eruak juak zirala. Bat bazan Migel motxaren lengusupropiyua, amar edo amabi mazkuri zituenakarpegiyan, eta galdetzian: -¿Zer da -ori? -esaten zuen txit seriyo: -Au da uda azkeneko koipia. Ateratzenzaizkit urtero ale gorri abek eta nik lajaegiten diyotet nai dutena egiten. -Ondo egiña; eta gañera ederki ematendizute.

Eta nola denak edo geyenak ezkutatu naidituzten baztanga txoruen lanak, ez duteondo artzen esatian: -Gizona, zuaz oyera. -¿Ni? ¿Zergatik? -erantzuten du ojuasarrian-. Ederki nago Jaunari graziyak. Nereosasuna da brontzezkua. Eta asitzen du ukabil lazoka petxuan etasaltoka, bikuak egitera bal i juake bezela. Baña etxera joatian oso bildurtua,gutxiyenaz pestiak jua bal itz bezela, alaziyon ojuka andriari : -Jarri nazkizu s inapismuak eta berrogeibat sangri juela belarri atzian. Andriak, ezaguturik zein zan, esatenziyon: - ¡Gizona, ez dezu ezer! -¿Ezetz? Atrebituko zera esatia au ezdala baztanga? ¿Noiz izandu ditut nik onlakograno gorriyak? ¿Sekula ikusi al nazkizu? -Sosega zait ia, gizona. Oyek aterazaizkizu, atun eskabetxatua jan dezulako. -Nik detana da baztanga, eta badakitzeñek pegatu ditan. -¿Zeñek? -Txertuk; zergatik ardotegiyan beti nereonduan eseritzen dan. Ostegunian etzuenbesterik egiten, besteren ardua eran etaarraskatu. -Ori da bi ldurra. -Begira, dana dala; ni oyera nua, etaikusten badezu juiziyua galdu detala, esan

nazazu beriala, zergatik ez det i l naiezaguerik gabe. Eta modu ontan azkenerako ikusi zan,baztanga erua baño ero geyago zala erriartan.

Txuri

“Baserritarra”, 102, VIII, 1908

Documents

BITORIANO IRAOLA ARISTIGUIETA O R O I T Z A K...orla debalde aterako zait.-Ala da; gero jo kanpan bueltakuak erriyan, allegatu zerala jakiteko.-Ekatzu, naiz txartel txikiya izan, bat,