CCG 2008 Papes-demprenta-condenada-v-I-A-escrita-galega ...consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2008_Papes-demprenta... · sonche do xudio que quixo montar â artilleria, è

PAPÉS D’EMPRENTA CONDENADA.A ESCRITA GALEGA ENTRE 1797 E 1846

(I)

© CONSELLO DA CULTURA GALEGAPazo de Raxoi, 2º andarPraza do Obradoiro, s/n15705 Santiago de CompostelaTel. 981 957202 Fax 981 [email protected]

Proxecto gráficoe deseño de cubertasMANUEL JANEIRO

ISBN 978-84-96530-70-6 (v. I)ISBN 978-84-96530-69-0 (obra completa)Depósito legal C 2956-2008

RealizaciónLúdica 7

Papés d’emprenta condenada : a escrita galega entre 1797 e 1846. I /edición de textos, fichas introdutorias e notas de Ramón Mariño Paz ; notashistórico-biográficas de X. R. Barreiro Fernández ; coordinadora da edición,Rosa Aneiros Díaz. — Santiago de Compostela : Consello da CulturaGalega, 2008. — 654 p. : il. ; 23 cm. — (Colección Base)D.L. C 2956-2008. — ISBN 978-84-96530-70-6 (v.I).ISBN 978-84-96530-69-0 (Obra completa).1. Prensa-Galicia-S. XVIII-XIX. I. Mariño Paz, Ramón. II. Barreiro Fernández,X.R. III. Aneiros Díaz, Rosa. IV. Consello da Cultura Galega

PAPÉS D’EMPRENTA CONDENADA.

A ESCRITA GALEGA ENTRE 1797 E 1846

(I)

Edición dos textos, fichas introdutorias e notas de

Ramón Mariño Paz

Notas histórico-biográficas de

X. R. Barreiro fernández

Coordinadora da edición

rosa aneiros díaz

CONSELLODA CULTURAGALEGA

Proxecto: Papés démprenta condenada

Coordinadores: Xosé López García e Henrique Monteagudo Romero

Comisión científicaRosario Álvarez BlancoXosé Ramón Barreiro FernándezErnesto González SeoaneXosé López GarcíaRamón Mariño PazHenrique Monteagudo RomeroRamón Villares Paz

Secretaria: Rosa Aneiros

Volume I. TextosRamón Mariño Paz: edición dos textos, fichas introdutorias e notasXosé Ramón Barreiro Fernández: fichas histórico-biográficasRosa Aneiros: coordinadora da edición

Fotografías:Real Academia GalegaBiblioteca Xeral da Universidade de Santiago de Compostela (pp. 330-331, 341,356, 367)Fondo Barreiro Fernández-López Morán (p. 76)Fundación Penzol (p. 298)Museo de Pontevedra (pp. 523-526)Real Biblioteca de Madrid, sign. VIII/18241(3) (p. 238)

LIMIAR

PAPÉS D’EMPRENTA CONDENADA

Eu cando me estóutor dia vin no meu Auntamento é me

entregan un prigo pòlo correo, que fun abrir darrepente, pensando

q’eran ordes é vexo papés d’emprenta condenada, dixen: tente: éstes

sonche do xudio que quixo montar â artilleria, è no nos quixen ler.

Estafeta de Santiago. Santiago de Compostela, 23 de xuño de 1813

Este artigo comunicado, do estilo inconfundible de ManuelFreire Castrillón, foi publicado na Estafeta de Santiago para criticaracedamente os Rogos d’un gallego (1812) de Manuel Pardo deAndrade. Os liberais mandaban exemplares gratuítos da obra a tra-vés da estafeta de correos e no Concello de Santiago recibíronsetres, o que provocou a ira do absolutista Freire Castrillón. O frag-mento desta diatriba –de onde vén o título ao volume– é ben repre-sentativo do período da historia da comunicación que nos ocupa.A prensa galega estréase en 1800 da man de El Catón Compostelano,pero ata a invasión napoleónica en España non aparecerán os pri-meiros diarios, Diario de Santiago e Diario de la Coruña, ambos de1808. Así, o xornalismo nace vinculado ás circunstancias históri-cas e políticas coetáneas. Foi neste tempo, setenta anos antes donacemento da primeira cabeceira integramente en galego, O TíoMarcos da Portela de Valentín Lamas Carvajal, cando a lingua gale-ga comezou a abrollar timidamente na prensa escrita. A loita, físi-ca pero tamén dialéctica, entre liberais e absolutistas afiaba as lin-guas e as plumas, o que deu lugar a unha guerra de papel periódicopara gañar a nacente opinión pública. Aí aparecerán, curiosamen-te, as primeiras manifestacións xornalísticas na nosa lingua. Faraseuso dela en circunstancias comunicativas ben precisas, ás veces conconnotacións satíricas ou burlescas, pero sempre cunha intenciónclaramente didáctica e adoutrinadora, ao servizo da difusión dasideoloxías políticas en liza.

8 Papés d’emprenta condenada

O estudo da traxectoria do galego na prensa de inicios doséculo XIX é un labor que distintos investigadores, particularmentedo eido filolóxico, abordaron de xeito illado nos últimos anos. Asdescubertas en bibliotecas e arquivos privados deron azo a que decando en cando as revistas científicas trouxesen á luz documentosen galego inéditos ou longo tempo ignorados, que levaban máisdunha centuria durmindo no fondo das gabetas, documentos enmoitos casos de grande importancia non só para a historia da nosalingua senón para a historia da comunicación en Galicia. Á partedeses contributos, non existía ata este momento ningún estudocompleto que nos permitise achegarnos a este fenómeno na súatotalidade. Con intención de encher esta lagoa xorden estes Papésdémprenta condenada. O proxecto, nacido ao abeiro da ComisiónTécnica de Prensa Histórica do Consello da Cultura Galega, creadaen 2002, marcou como primeiro obxectivo compilar e editar concriterios rigorosos todos os textos en lingua galega da primeirametade do século XIX, coa mira posta nun segundo obxectivo, istoé, o seu estudo desde as poliédricas perspectivas da historia xeraldo país, da historia da lingua galega e da historia da comunicaciónen Galicia, todo isto a mans dun equipo interdisciplinar, integradopor historiadores, filólogos e estudosos da comunicación.

Ao fío das pescudas en bibliotecas, arquivos e fondos dedistinto tipo, o patrimonio de textos en galego daquel período xacoñecidos foise engrosando con pezas novas, algunhas inéditas eoutras descoñecidas. Tras anos de arduo labor, ao que contribuírontodos os membros da Comisión, pero no que foi fundamental aperspicacia e o entusiasmo de Rosa Aneiros como bolseira do pro-xecto, podemos presentar estes papés démprenta condenada. Contodo, nada nos satisfaría máis que o peculio documental que ofre-cemos se amplíe con novas descubertas, o que constituiría unhagran noticia para a nosa cultura.

Limiar 9

NATUREZA INTERDISCIPLINAR

A escolla das datas que enmarcan o período estudadoresulta da combinación de distintos criterios, que responden ánatureza interdisciplinar do proxecto. A pesar de que inicialmentese pensaba tomar o comezo de século como porta de entrada, aca-bouse escollendo o ano de 1797, cando o primeiro gran xornalistagalego, Manuel Pardo de Andrade, estreou o uso da lingua do paísnunha cabeceira periódica, cun poema dado á estampa no Diariode Madrid. Atendendo a un criterio histórico pero tamén xornalís-tico, a data final fixouse en 1846, ano da revolución frustrada deSolís. A partir da década dos corenta do século XIX, e coa pegadadeixada polo Correo de Galicia de 1833, as cabeceiras galegas sufri-rán unha notable transformación e os contidos netamente infor-mativos gañarán peso fronte aos estritamente ideolóxicos ou litera-rios. A prensa comezará a tomar corpo tal e como hoxe acoñecemos. Así mesmo, cara a mediados de século a aparición nopapel periódico de poemas e versos en lingua galega multiplícasegrazas ao labor crucial da xeira dos precursores.

De primeira intención, pensouse en incluír soamente textosdados a coñecer na prensa periódica, pero axiña se desbotou estalimitación, pois nos momentos iniciais de difusión do galego nosprelos e no tempo de emerxencia dos medios impresos en Galicia,parecía moi discutible a distinción dunha banda entre textos xor-nalísticos (informativos) e textos doutros xéneros (literarios, didác-ticos, apoloxéticos...), e doutra banda entre medios propiamenteperiodísticos (cabeceiras estables de aparición periódica) e mediosparaperiodísticos (folletos, gacetas oficiais ou institucionais, etc.).Ao final, pareceu máis útil recoller toda a produción en galego deseperíodo, tendo en conta que o groso desta se difundiu a través demedios xornalísticos ou paraxornalísticos e que en boa parte res-ponde a motivacións idénticas ou similares (divulgativas, informa-tivas ou polémicas) ás dos textos propiamente periodísticos.

Este primeiro volume inclúe, pois, todos os textos escritosen lingua galega entre 1797 e 1846 localizados ata o momento. A


transcrición respecta as características lingüísticas dos orixinais evén acompañada de dúas fichas referenciais con información lin-güística e histórica. O profesor Xosé Ramón Barreiro Fernándezencargouse da explicación dos contextos históricos que permitenentender tanto as motivacións que propiciaron os textos como asreferencias concretas que conteñen, en particular a feitos e perso-naxes da época. Ramón Mariño Paz foi o encargado de transcribiros documentos e facer os apuntamentos a respecto doutras edi-cións e da localización, de ser o caso, dos orixinais. As notas a péde páxina corresponden, na numeración arábiga, a notas de edi-ción elaboradas por Ramón Mariño Paz e, no caso da numeraciónromana, a notas histórico-biográficas realizadas por Xosé RamónBarreiro Fernández. As fichas referenciais aparecen sen sinatura,por mor de evitar unha reiteración superflua dos nomes dos res-pectivos autores.

Serán as primeiras achegas contextualizadoras ao corpo deestudos, xa que está en preparación un segundo volume con tra-ballos específicos sobre distintos aspectos dos textos, realizadospor membros da Comisión Técnica e por outros expertos, que axu-darán a comprender na súa totalidade a significación social, lin-güística e comunicativa daqueles textos.

Pola súa complexidade, e por requiriren un estudo en pro-fundidade de seu, a Comisión decidiu non incluír neste volume osvilancicos escritos e musicados nesta época. Entre eles debemoscitar os textos de Antonio María de Castro y Neira datados en 1810e de Luis Corral Rodríguez (1818) e publicados, entre outros, porLence Santar y Guitián, Xosé María Álvarez Blázquez e CarlosVillanueva e que se atopan no Arquivo Musical da Catedral deMondoñedo. En troques, decidiuse publicar un vilancico datado o26 de decembro de 1812, que apareceu no Diario Cívico-Patriótico,por ser da autoría de Antonio Benito Fandiño e ter un carácter cla-ramente político. Este primeiro volume está dividido en tres cor-pos. En primeiro lugar sitúanse, en orde cronolóxica, aqueles tex-tos de que coñecemos con certeza o ano de escrita ou edición,segundo os casos. A continuación inclúense frases, proverbios ou

Limiar 11

versos soltos que, pola súa brevidade, non aparecen como textosde seu e, finalmente, os textos con datación dubidosa (nomeada-mente, O Apóstol Santiago, tres pezas de Florencio Pol e a Tertuliados Concheiros), cuxa escrita non podemos datar con exactitudepero que, polas referencias históricas que presentan, estamos cer-tos que son anteriores aos mediados do século XIX. Para facilitar asreferencias e evitar prolixas citacións, optouse por identificar cadatexto cun acrónimo, para o cal se utilizan ou ben as iniciais donome do autor ou, no caso dos anónimos ou pouco coñecidos, asletras capitais do título, xunto co ano de edición ou de escrita (nosinéditos), que vai entre parénteses. No caso de que se inclúanvarios textos do mesmo autor, o acrónimo vai acompañado dunhanumeración correlativa que indica a súa orde cronolóxica dentroda serie.

As fotografías incluídas no volume, realizadas na súa prác-tica totalidade polo equipo do Arquivo da Real Academia Galega,pretenden ilustrar a imaxe dalgúns dos personaxes citados nos tex-tos e ofrecer unha mostra de caligrafías orixinais nalgúns casos e detipografías e edicións da época noutros.

UNHA LONGA TRAXECTORIA DE INVESTIGACIÓN

A recuperación dos textos en galego de inicios do século XIX

non é unha tarefa nova. Diversos traballos dados ao prelo en distin-tas épocas (moitos dos cales editan ou reeditan escritos daquel pe-ríodo) achegáronse á cuestión da escrita en galego do século XIX

previa ao Rexurdimento. A principal contribución do presenteestudo é a edición nun volume conxunto de todos os textos acha-dos ata o momento e tamén a vontade de analizar aquel fenóme-no desde o punto de vista histórico, xornalístico, lingüístico e lite-rario. O estudo dos textos permitirá aos investigadores tirarconclusións non só sobre a traxectoria dos seus autores senóntamén sobre a súa época, a sociedade galega coetánea, os debatesideolóxicos que se acenderon, a diversidade interna da lingua


galega (non só dialectal, senón tamén social e estilística) ou asmodalidades da comunicación pública na aurora da Galicia con-temporánea.

As débedas contraídas polo equipo de investigación sonnumerosas. En primeiro lugar debemos citar, neste ano en que ohomenaxeamos co Día das Letras Galegas, o importantísimo con-tributo de X. M. Álvarez Blázquez, de quen puidemos consultar asnotas para un volume inacabado que pensaba publicar baixo o títu-lo A prosa política galega 1805-1869. Nos cartafoles que conteñen osmateriais preparatorios para ese volume atopamos orixinaismanuscritos, primeiros impresos, transcricións e apuntamentos degrande interese sobre os textos que ían incluírse na súa monogra-fía e que, en boa parte, aparecen no presente volume. Entre esespapeis atópanse tamén interesantes materiais doutro erudito quetamén laborou sobre a época en aprecio, Isidoro Millán González-Pardo. Deste, é de xustiza salientar o seu traballo inédito e inaca-bado “Don Manuel Acuña Malvar, autor de diálogos políticos com-postelanos en prosa gallega 1813-1836”, que foi de utilidade parao noso labor. Igualmente debemos salientar a inestimable achegade Ricardo Carballo Calero coa súa Historia da literatura galega con-temporánea, de indiscutible referencia para a nosa xeira, e cos dis-tintos estudos específicos de textos do noso interese.

Cómpre lembrar tamén o herdo que nos deixaron figurassobranceiras como Andrés Martínez Salazar, Carlos MartínezBarbeito e Xosé Fernando Filgueira Valverde. Do primeiro debe-mos citar tamén aquela tentativa fanada –da cal se conservan unhasgaleradas no fondo Martínez Morás do arquivo da Real AcademiaGalega– de dar ao prelo un volume que incluiría algúns dos textosvertentes. Efectivamente, tal como se sinala nas fichas introdutoriasdalgúns documentos incluídos no presente volume, entre os papeisdo editor da ‘Biblioteca Gallega’ que se custodian na Real AcademiaGalega áchanse unhas probas de imprenta de obras e épocas diver-sas que convidan a conxecturar que o editor coruñés traballou napreparación dunha colectánea de escritos en galego que nunca che-gou a publicar. Entre estas probas de imprenta figuran as dos Rogos

Limiar 13

d’un gallego tomados da súa terceira ou cuarta edición e mais oRomance pola volta de Fernando VII de Pardo de Andrade, a segun-da Tertulia en la Quintana (1820) ou o Diálogo primeiro na Alamedade Santiago.

Non esquecemos tampouco os estudos previos de autorescomo Ramón Mariño Paz, Carme Hermida Gulías, Rafael ChacónCalvar, Xosé Ramón Pena, Xosé María Dobarro Paz ou Xosé XoveFerreiro, ademais daqueles realizados polos propios membros daComisión Técnica de Prensa Histórica que serviron como base paraeste traballo. Xosé Ramón Barreiro Fernández é merecente dunparticular agradecemento, pois a súa inestimable axuda e asesora-mento contribuíron especialmente a arrequentar os materiais des-tes papés démprenta condenada.

AGRADECEMENTOS

Quixeramos facer constar, por último, a nosa gratitude atodas as institucións e particulares pola axuda prestada na localiza-ción e reprodución de documentos. Nun traballo desta índole ecunha duración de varios anos, as débedas multiplícanse.Comezaremos por Xosé María Álvarez Cáccamo, que nos permitiua consulta da colección particular do seu pai, Xosé María ÁlvarezBlázquez, pero non nos esquecemos de Antón SantamarinaFernández. Canto a institucións, prácenos mencionar a HemerotecaMunicipal de Madrid, a Biblioteca Penzol de Vigo, o Museo dePontevedra, a Biblioteca Padres Mercedarios de San Xoán de Poio, aBiblioteca Xeral da Universidade de Santiago, a Real Biblioteca deMadrid e particularmente a Real Academia Galega. Así mesmo que-remos agradecer aos traballadores Nélida Abollo e Fernando Pereira–arquivo e hemeroteca da RAG respectivamente– o seu inesgotableesforzo e paciencia. Grazas a eles aparecen neste volume variosdocumentos inéditos, entre eles a Carta a Tirabeque.

Mención á parte debe facerse de Rosa Aneiros, quen pri-meiro como bolseira deste proxecto e máis tarde como técnica do


Consello da Cultura Galega, coa súa entrega infatigable, o seu bocriterio e a súa tenacidade, fixo posible a continuidade do traballo.

Froito desta arela investigadora e do esforzo colectivo,nacen estes Papés démprenta condenada. Agardamos que contri-búan a deitar luz sobre unha época particularmente controvertidaque este ano conmemoramos co segundo centenario da invasiónfrancesa, e que, sen dúbida, resultou crucial no emprego da linguagalega como vehículo escrito na prensa periódica. Un fenómeno deenorme transcendencia (e non só para a historia social da lingua eda comunicación en Galicia) que non se pode entender sen ter enconta a entrada no escenario da historia, con renovado protagonis-mo, das masas populares, cunha intervención decisiva nos proce-sos que, en definitiva, abriron as portas da modernidade. A apari-ción deste volume resulta especialmente oportuna no mesmo anoen que o Consello da Cultura Galega celebra o seu vinte e cincoaniversario, unha boa ocasión para reafirmar o seu compromiso nadefensa e promoción da lingua e da cultura galegas.

Xosé López García / Henrique Monteagudo

Consello da Cultura Galega

NORMAS DE EDICIÓN

En principio, ofrecemos para cada texto a transcrición dasúa máis antiga edición coñecida ou do manuscrito ou mecanos-crito en que se nos transmitiu, segundo corresponda. Loxicamente,reproducimos os manuscritos conservados nos casos dos textosque non chegaron a ser publicados no seu momento (Repre-sentación dos veciños da Pontedeva, Diálogos dos esterqueiros, Espellode Diputados, sonetos con estrambote de Antonio Arias Teixeiro,poemas diversos de Florencio Pol...), transcribimos as copiasmecanoscritas cando estas se revelan como as únicas fontes a tra-vés das cales podemos coñecer hoxe un día unha obra (casos d’Olitigante labrador, da Conversa entre os arrieiros Cosme da Granxa,Marcos Rielo e Roque Arán e do primeiro número do Seor Pedro) eproporcionamos traslados das edicións orixinais (Proezas deGalicia, Diálogos na Alameda de Santiago, Tertulias de Picaños...) oudas máis antigas edicións coñecidas (Un labrador que foi sarxentoaos soldados do novo alistamento, Un-a carta anónima de FranciscoAñón, A alborada de Nicomedes Pastor Díaz...) cando tratamos conobras que si se publicaron ao tempo de seren producidas ou algúnsanos ou décadas despois. Cando, coma no caso de Recordos dainfancia de Francisco Añón, contamos coa primeira publicación dopoema –aparecida en vida do autor– e tamén cun manuscrito coe-táneo, ofrecemos primariamente a transcrición do texto publicado,pois consideramos que este debeu de contar coa autorización dopoeta, quen desta forma lle conferiría un selo de versión definitivaou case definitiva; con todo, indicamos tamén as principais varian-tes textuais do manuscrito. No caso da Égloga de Belmiro e Benigno,de Nicomedes Pastor Díaz, acontece xustamente o contrario: dis-poñemos dun manuscrito probablemente autógrafo pero non depublicación coetánea, pois esta non se produciu; nestas condi-cións, e tendo en conta as características do tipo de edicións querealizamos nesta obra, optamos por ofrecer directamente a trans-crición do manuscrito, e non a da edición moderna de Xosé María


Álvarez Blázquez. Si se publicou no século XIX o conto en versotitulado “Rosa e Pascual”, obra de Juan Montero Telinge dada á luzno Faro Industrial de La Habana o 26 de novembro de 1844; mais,como non logramos localizar ningún exemplar desta publicación,para esta obra tivemos que contentarnos con coñecela a través datranscrición completa que dela fixo Eugenio Carré Aldao na súaLiteratura gallega de 1911.

Singularidades dignas dunha aclaración particular presen-tan O preiteante gallego e O litigante labrador, dúas pezas que consi-deramos variantes dun mesmo poema dialogado en versos octosi-lábicos. Mentres que d’O preiteante coñecemos ata catropublicacións probablemente decimonónicas, para O litigante sódispoñemos dunha copia mecanoscrita que realizou Leandro CarréAlvarellos en 1970. Dadas as importantes diferenzas textuais exis-tentes entre unha versión e outra, decidimos ofrecelas por separa-do, indicando no caso d’O preiteante as principais discrepanciasentre as catro publicacións que coñecemos. Ora ben, a diversidadee a complexidade dos documentos en que se nos transmitiron asdúas grandes versións desta obra aconsella para ela unha ediciónparticular que, sobre a base dunha investigación que reúna todosos materiais relacionados con ela que se poidan recadar, acolla esistematice a multitude de variantes con que se presenta. Mentrestal edición non se realice, pareceunos que a que aquí presentamoscumpría suficientemente cos obxectivos de divulgación filoloxica-mente rigorosa que perseguimos con esta recompilación de textosda época pregaleguista.

Acordamos presentar as principais variantes de lectura ennotas de rodapé no caso das obras para as que se fixeron segun-das edicións ou reimpresións dentro do período histórico quedelimitamos para esta colectánea, é dicir, antes de 1846 (caso d’Osrogos d’un gallego e d’O tío Farruco). En troques, non presentare-mos as variantes das reedicións aparecidas posteriormente enlibros recompilatorios de diverso tipo que adoitan estar inspiradospor unha intención divulgativa e que se caracterizan por unhaintervención máis ou menos intensa dos editores sobre os textos

Normas de edición 17

publicados1. O mesmo criterio de prudente comedimento na ela-boración do aparato crítico aconsellounos prescindir do cotexoexhaustivo das variantes relacionadas coa puntuación, co uso demaiúsculas e minúsculas e coa acentuación. En todo caso, todas aspezas van introducidos por unha ficha en que se detallan as cir-cunstancias da súa transmisión e, de ser necesario, se sinala o tipode informacións sobre variantes textuais que se dan nas notas,para que así os lectores desta recompilación saiban con precisióna que deben aterse para cada un dos textos no tocante a isto.

As edicións que ofrecemos son moi conservadoras, é dicir,con moi baixo nivel de intervención nosa sobre as obras que trans-cribimos. Actuamos así porque cremos que, cando se pretende quea partir dos textos editados se poidan facer non só estudos históri-cos e literarios, senón tamén análises lingüísticas, resulta aconse-

1. Así e todo, non estará de máis adiantar aquí que existen cinco antoloxías de prosa e/ouverso que, por incluíren varias das obras que aquí editamos, foron consultadas a miúdo.Trátase das seguintes:

1. Album de la Caridad: Juegos Florales de La Coruña en 1861, seguido de un mosaíco poéti-co de nuestros vates gallegos contemporáneos. Edición costeada por Don José PascualLópez Cortón a cuyas expensas se celebraron dichos Juegos Florales. A Coruña:Imprenta del Hospicio Provincial, 1862.

2. A. de la Iglesia (1886): El idioma gallego. Su antigüedad y vida, 3 tomos. A Coruña:Imprenta de La Voz de Galicia. O tomo que nos interesa é o primeiro.

3. X. M. Álvarez Blázquez (1959): Escolma de poesía galega. II. A poesía dos séculos XIVa XIX (1354-1830). Vigo: Galaxia.

4. Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976): Prosa Galega 1. Vigo: Galaxia.

5. M. P. Garcia Negro / A. Gómez Sánchez (1996): A literatura galega do pre-renacemen-to (1808-1863). Vigo: Asociación Socio-Pedagóxica Galega / A Nosa Terra.

As catro primeiras obras son recompilacións ou crestomatías en que de propósito se modi-fica, regulariza ou moderniza a ortografía e mesmo a morfoloxía. Pola súa parte, a antoloxíapreparada por Garcia Negro e Gómez Sanchez caracterízase como escrupulosamente res-pectuosa coa textualidade literaria das pezas escolmadas, sobre as que non se fixeron modi-ficacións léxicas, nin morfosintácticas nin estilísticas, aínda que si se actualizou a súa orto-grafía en diferentes aspectos: substitución de <y> por , uso de e <v> e de <h>,acentuación, puntuación, representación do fonema fricativo prepalatal xordo, uso do após-trofo e reposición das vogais elididas na cadea fónica (salvo no caso de que tal reposiciónalterase metrica ou foneticamente un verso) e representación da forma asimilada do artigodeterminado nos casos en que os autores a empregasen. Dito isto, parécenos innecesario emesmo desaconsellable para a nosa edición facermos unha recolleita exhaustiva das varian-tes que as devanditas antoloxías introduciron voluntaria ou involuntariamente.


llable realizar unhas transcricións fidedignas e pouco intervencio-nistas que ofrezan as máximas garantías e que, por conseguinte,non leven a conclusións erróneas. Por esta razón, respectamosmesmo a puntuación, a unión e separación de palabras2 e o uso demaiúsculas e minúsculas nas fontes que transcribimos, con moipoucas excepcións que, en calquera caso, serán sempre advertidas.

Os desenvolvementos de abreviaturas practicados van enletra itálica e entre corchetes.

As letras, palabras ou signos de admiración e interrogaciónque faltan ou están borrados nos manuscritos ou orixinais transcri-tos pero que son necesarios para lle dar sentido ao texto puxéronseen letra redonda e entre corchetes. Cando non nos foi posible resti-tuír con seguranza a palabra ou palabras que ás veces faltan ou nonse poden ler nos manuscritos ou nos impresos orixinais, indicamosesta circunstancia con puntos suspensivos entre corchetes.

Entre ángulos (<>) sinálase o inicio de cada páxina nosmanuscritos ou nas edicións que se transcribiron. No caso dos tex-tos escritos ou editados a dobre columna, indicarase tamén o prin-cipio de cada unha delas, denominando <a> a primeira e asegunda. Así, <1> indicará o inicio da primeira páxina, <1a> o ini-cio da primeira columna da primeira páxina e <1b> o inicio dasegunda columna da primeira páxina.

Ramón Mariño Paz

2. Manteremos esta norma mesmo nos manuscritos, aínda sendo conscientes de que, amiúdo, os casos de unión de palabras contrarios aos usos hoxe establecidos que se encon-tran neles (feito debarro, cregos éfrades, delos pueblos, etc.) poden explicarse satisfactoriamen-te como ocasionados polo feito de o amanuense non levantar a man do papel no momentode redactar as pasaxes en que se encontran.

Mais garrida que a rosa no seu leyto 19

MANUEL PARDO DE ANDRADE: “MAIS GARRIDA QUE A ROSA NO SEU LEYTO” (1/11/1797)

MPA1(97)

León de Parma [= Manuel Pardo de Andrade], in Diario de Madrid, núm.305 (1/11/1797), p. 1291. Transcribiuse tamén en Pardo de Andrade (1988), vol. 1,p. 325. Reproducimos directamente a versión do Diario de Madrid (HemerotecaMunicipal de Madrid).

AUTOR E CIRCUNSTANCIAS

León de Parma foi un dos pseudónimos utilizados por Manuel Pardo deAndrade (pazo de Xaz, Dorneda (A Coruña), 21 de novembro de 1760 - París(Francia), 7 de maio de 1832). Ordenado presbítero na Orde de Santo Agostiño, for-mouse teolóxica e literariamente en Italia. No ano 1792 logrou, con dispensa pon-tificia, abandonar a orde e pasar ao clero secular. En 1798 foi nomeado capelán cas-trense. Durante a Guerra da Independencia (1808-1814) realizou unha intensaactividade periodística e publicística na cidade da Coruña a favor dunha soluciónpolítica liberal. Exiliado no ano 1814, retornou á Coruña, xa secularizado, en 1820,onde colaborou coa restauración liberal ata 1823. Novamente exiliado, morreu enParís en 1832.

No xornal Diario de Madrid, o máis importante de España, e no que publi-cou este soneto, colaborou con máis de mil artigos e poesías. Para unha biografíaexhaustiva de Pardo de Andrade, véxase Saurín de la Iglesia (1991).

1 Mais Garrida que a [r]osa1 no seu le[y]to2,Cando pola mañan a rega ó ervalloMais vixiosa, que aquil que sube o atalloSin baixiar os cadris, semp[re]3 direyto;

5 Istaba a dona do meu amante peyto

1. No orixinal, vosa.

2. No orixinal, legto.

3. No orixinal, semper.


Nó eydo di seu pay, no seu travallo;Cheguey eu, sentouse ela, e doume un talloQue era come úa pera lindo e feyto:Discubrinlle o meu mal, a pena miña

10 Os choros meus, e todo o meu tormento,E choraba di gozo a Garridiña:Pedinlle á man, brincando di content[o]4

¡E creeredes, que xia a bribona tiñaFeyto a outro papel di casamento[!]

4. No orixinal, contenta.

Representación dos veciños da Pontedeva 21

REPRESENTACIÓN DOS VECIÑOS DA PONTEDEVA (27/7/1805)

RVP(05)

Representacion, q[u]e hicieron los vecinos de Pontedeva á S.M. sobre la impo-sicion de quatro mrs. en quartillo de vino (27/7/1805). Pódese consultar no Museode Pontevedra (Colección Casal, carpeta 19, núm. 11). José Filgueira Valverde(1952) editou o texto con algunhas variantes. A representación, supostamente escri-ta na Pontedeva (Ourense), presenta claros trazos ourensáns.

O que aquí ofrecemos é unha transcrición do manuscrito. Cf. taménCátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 11-12) e Garcia Negro / GómezSánchez (1996: 9-11).


Motivou este escrito a Real Cédula de Carlos IV de 2 de xullo de 1805, polaque se creaba un novo imposto de catro marabedís por cuartillo de viño consumido.Os rendementos aplicaríanse ao fondo de consolidación de vales. Da importanciaeconómica deste imposto dá idea o feito de que, no ano 1807, produciu en todaEspaña sesenta millóns de reais. Este antipopular imposto desapareceu por Orde daXunta Central do 9 de febreiro de 1809.

En contra da opinión douta de Filgueira Valverde dubidamos de que estaRepresentación fose presentada ao rei. O protocolo real tiña unhas normas tan estri-tas que resulta case imposible pensar que chegase ante o rei escrita en galego.

<1 r.> Representacion, q[u]e hicieron los vecinos de Pontedeva á S.M.sobre la imposicion de quatro mrs en quartillo de vino

Os veciños de Pontedeva á Vostra Maxestade se queyxan de que ónoso Xuez nos leu unha Yguela que lle mandaron de Ourense para q[u]e noscale o viño das Adegas é que paguemos un carto por cada neto, que bebemosou vendamos nas tabernas: Din que esta órde he do Rey, e nos cremos que hedos Sacamantas de Ourense, que se valen destas artimañas para roubarnos. ORey é bó é non fay comos Bobos de OurenseI que nos levan cento por cento

I. Xogo de palabras. Fálase do rei bo e dos Bobos de Ourense, que eran uns comerciantes instalados nestacidade. Nunha primeira etapa os Bobos (eran varios co mesmo apelido) percorrían as feiras vendendo len-zos. Posteriormente convertéronse nunha das firmas máis poderosas de Ourense.

1

5


nas roupas, que nos venden nas feyras, é non pode querer ó noso Rey que llepaguemos un carto polo neto do viño, que non podemos vender á ochavo. Osprobes non comemos mais ca un pouco de pan, ou bróa ruin, e unhas berzassin adubo. Si nos quita a pinga do viño, ¿que forza emos ter para traballar asterras? ¿quen lle ha de minguar á un labrador, que sempre traballa, unhapinga de cinco netos? ¿é quen ha de pagar cinco cartos cada dia, pagandotantas rentas como nos cobran, tantos trabutos, tantos Outensilios, tantosgastos da Provincia, tantas buldas, tanta sal, tantos encabezados, tantas sisas,tantos dereytos das ventas, tantos reparos das pontes, tantas cousas como nosrouban os Sacamantas de Ourense, que vén á cobrar ó que a o Señor Reydebemos, é ó que lles damos a ós CatalásII, y ós Gardas porque nos deyxenmeter en Purtugal un Xato, ou comprar unha presa de sal pras berzas?

Con tantos trabutos, é rentas, por mais que traballemos, nada nosqueda pra manternos; cando pasaba pra Purtugal á facenda ibámos aleando;pero agora ós Gardas é os Catalás toda á ganancia nos levan porque si non llespagan, veñen collernos os Xatos, e perdenos, e vamos a peor: e seranos forzadeyxar á terra co esta órde, que veu de Ourense. ¿Como han de vir os Limiausá quitarnos os viños das Adegas? Morreremos afogados en viño, e irán á sacaloa Purtugal; pois si he contrabando ó da terra, contrabando por contrabando,millor he ó de Purtugal co da terra, porque aqui son muy Cabras osEscribanos, é os Xueces, que por perder os probes, é beber de balde ó viño,se esconderán, ou venderán tan caras as guias, comas que dan pro Gando, épra peste.

Cada órde, que mandan os de Ourense, he unha tulla prosEscribanos é os Xueces; e mais tamen pros de Ourense. Moytos de nosvimos a sua Maxestade, é ó Señor Seu Pay en terra de Segovia: todos decianque suas Mercés eran bós; pero tamen decian que moytos dos que estaban consuas Mercés, era mala Xente que non se doían de facer mal a probeza;decianos ós de Segovia que su Mercé <1 v.> non collia mais de os seusvasallos, que outro dizmo como Dios; pero ós Gallegos collenlle ós deOurense, é outro que diz que chaman Don AntendenteIII da Cruña, tantosdizmos, tantos dizmos que nos rebentan, é á lastima he que estasZumizugas, aunque tanta sangre nos chupan non rebentan.

10

15

20

25

30

35

40

II. Refírese ao sobreprezo que impoñían os cataláns nas súas fábricas á venda do sal polo miúdo, necesa-rio para salgar o porco e para comer.

III. O Intendente era o responsable da Facenda en Galicia. Residía na cidade da Coruña.

Representación dos veciños da Pontedeva 23

Esto todo lle decimos á vosa Maxestade, pra que como Rey os vóte aun presidio estas Zumizugas de Ourense, que din que cobran pra vosaMaxestade ós trabutos, é que nos venden pra eso as mantas é os potes; y asveces as mismas tellas dos tellados. Tamén nos acaban con Custas ósMilicianos, é fan que si foxe1 un fillo pra Portogal, bendenlle ós bés, é ó Pay ofan soldado polo fillo. Todos se conxuran contra ó pobre labrador naquilOurense, que veña un rayo do Ceo que os abrase; é Dios lle de salú pra ampa-rar a istes probes seus vasallos da Pontedeva Reyno de Galicia a vinte é sete deXulio de mil oytocentos é cinco.

Pedro de Cima de Vila

P.D.Perdone su Mercé o mal parlado, porque nonos quixo facer un

Abogado si no lle dabamos sesenta reás, é nos ¡mal pecado! si non vamos áPortogal, ou Castilla nonos vemos en todo o ano.

Es copia del original q[u]e leyó su Mag[esta]d.

45

50

55

1. Talvez fuxe.


SONETOS CON ESTRAMBOTE DE ANTONIO ARIAS TEIXEIRO (entre 1805 e 1812)

AAT(05-12)

Transcribimos estes dous sonetos dunha folla manuscrita que contén trazoslingüísticos decimonónicos e que está depositada na Fundación Penzol de Vigo (sig-natura Ca 206 (11)), a onde chegou como resultado dunha venda de documenta-ción realizada por Xosé María Álvarez Blázquez.

Por outra parte, no arquivo familiar que contén os materiais que pertence-ron ao ilustre polígrafo tudense hai tamén copia manuscrita dos sonetos, non autó-grafa de Antonio Arias Teixeiro, que vai acompañada das seguintes indicacións deÁlvarez Blázquez sobre a autoría e a data de composición dos sonetos: “Son de D.Antonio Arias Teixeiro, pai de D. Xosé –o carlista– e deben estar escritos enPontevedra polos anos 1805-08. No mesmo papel onde están ms., pola outra cara,aparecen unhas notas da mesma letra, encol de unhas débidas de foros correspon-dentes aos anos 1801 a 1805. É, pois, doado que os sonetos daten do ano 1806 ouinmediatos. Curiosos sonetos de 15 versos, con estrambote, propios da poesía debulras. Coido que o A., a xulgar pola identidade da letra, é D. Antonio Arias Teixeiro,pai de Don Xosé Arias Teixeiro e Correa, e que a Vila de que se fala é Pontevedra”.Pola nosa parte, podemos confirmar que, en efecto, no envés da folla hoxe deposi-tada na Fundación Penzol en que se conteñen os sonetos de Antonio Arias Teixeirolense anotacións sobre débedas de foros de entre 1801 e 1805.

Finalmente, cómpre recordar que na súa Escolma de poesía galega. II. Apoesía dos séculos XIV a XIX (1354-1830) Xosé María Álvarez Blázquez (1959: II,323), ademais de declarar que estes dous sonetos se encontraban entre os papeis dafamilia Arias Teixeiro e que “por razóns de oficio” chegaran ás súas mans, afirmabaque os dous sonetos galegos “deberon de ter sido escritos antre os anos 1810 e 1812en Pontevedra”. Nesta obra o editor non expoñía os argumentos en que baseaba estanova conxectura sobre as datas de composición de ambas as pezas.


Antonio Arias Teixeiro naceu probablemente en Pontevedra en 1772. Señorda casa grande da Ramallosa, tivo unha destacada actuación durante a Guerra daIndependencia. En 1809 foi alcalde maior de Pontevedra e en 1813 representouesta cidade na Xunta de Galicia. Cando se constituíu a Deputación Provincial dePontevedra, en 1821, foi elixido deputado suplente. Ideoloxicamente era absolutis-

Sonetos con estrambote de Antonio Arias Teixeiro 25

ta e activista do movemento realista que entre 1820 e 1823 conspirou contra o réxi-me liberal. O seu tío, frei Veremundo Arias Teixeiro, arcebispo de Valencia, foi undos líderes do realismo español e o seu fillo, don Xosé Arias Teixeiro, foi ministrouniversal de Carlos V.

1 <1> Desaogo del Duende contra dos ignorantes, q[u]e han querido criticar susversos publicam[en]te.

<1a> Soneto 1ºestando Apolo un dia no Parnaso

5 coas nove compañeiras en porfiapegalle á Ventoleira é á maniade botar á fuxir ó gran Pegaso.Pasa polo Helicon con veloz pasoé chegando ó Hipocrene vin q[ue] bebia

10 mais distraida á miña fantasiamiro ó sitio é non esta gracioso caso.presentase ná Vila este Cavalovírono dous Rapaces meus Veciñosquixeron polo Rabo aseguralo

15 é soltoulle dous peidos nos fociñoscada un ó seu consiguiu tragaloe desde entonces estes dous Mociñoscompoñen algun verso mais q[u]e malo

2º20 Son dous Mozos solteiros polas trazas,

son dous Asnos q[u]e andan sempre juntos,<1b> foron á Santiago á buscar puntosé viñeron cargados de cabazasá un chamanlle ó Vizconde1 equí ás Rapazas,

25 non direi p[o]r q[u]e causa, ou p[o]r q[u]e asumpto;

1. No ms. Vizconde está subliñado.


mais do outro sei decir q[u]e ó Pai difunto;vendeu moitas letriñas é letrazas.A estes Facos pegoulles á maniade morder os meus versos critiqueiros

30 dispreciabanos muito ó outro diadiante de tres ou catro compañeiros;é p[o]r tanto con toda cortesiadou gracias á dous Facos Burrufeiros2

dicindolles q[u]e ó Trasgo3 os desafia.

2. No ms. Facos Burrufeiros está subliñado.

3. No ms. Trasgo está subliñado.

Primeiro diálogo dos esterqueiros 27

PRIMEIRO DIÁLOGO DOS ESTERQUEIROS (1807)

DE1(07)

O que deseguido ofrecemos é a transcrición dun manuscrito, ata o de agorainédito, que pertence ao Fondo Barreiro Fernández-López Morán.


Esta composición anónima, o mesmo que a seguinte, podería ser de AntonioBenito Fandiño xa que o exemplar que manexamos é da letra deste autor. Pero moiben podería ser unha copia realizada por Fandiño dunha obra de Freire Castrillón,que era un experto nos temas curiais e do Cabido compostelán. Na súa desmesuraparécese moito a outra composición anónima, en castelán, titulada Cabalgada, quese conserva inédita e que Murguía non dubida en atribuírlle a Freire.

A composición foi escrita entre o 16 de febreiro de 1807 (data da elecciónde Ros Medrano como doutoral) e o 13 de marzo de 1807 (data en que o arcebispoMúzquiz lle dá posesión canónica).

O desmesurado exercicio do nepotismo por parte do arcebispo Rafael deMúzquiz (en cinco anos beneficiou trinta e dous parentes navarros e manchegos)provocou a escisión do Cabido en dous bloques irreconciliables: o dos galegos ou da«nación galega» e o dos navarros e manchegos. Cada oposición significaba unhaguerra a morte entre os dous bandos. Ás oposicións a doutoral en 1807 presentá-ronse dous candidatos: Andrés Gil Villaverde, do bando arcebispal, e Manuel Rosde Medrano, do bando galego. O 16 de febreiro de 1807, unha vez rematadas asoposicións, procedeuse á votación, da que resultou un empate, razón pola cal debíaser elixido o de máis idade, que era Ros. O arcebispo negouse a darlle a posesión ataque Ros ameazou con presentarlle unha querela na Real Audiencia. Tomou a pose-sión o 13 de marzo de 1807.

<1> Rabioso el Arzobispo de Santiago p[o]r no haber logrado laPrebenda para su querido Andres, despachò parte de sus familiares, y entreellos le tocò la china à su EstercolèroI Pedro Abelleira, y dandole el Pesame

I. Estercolero: era a persoa encargada de recoller, unha ou dúas veces á semana, o lixo e a varredura dascasas principais, así coma os excrementos do pozo negro, que levaba para estercar as súas terras. Xa o feitode que o autor da peza elixira como protagonista o esterqueiro dá probas da súa intención provocadora.

1


Romance

<1a> Diego de Carbia¿Ou Pedro, como foi eso?¿Dis que vos votaron fora

10 de Palacio ò outro dia?¿vaya que seique tibestesalgunas malas palabrascon algun Señor da dentro?Dimo à alma que ese xenio

15 tan valente como tedeshabos de votar de perda.

Pedro AbelleiraNon vos estou para contos:reloucovos con delor,

20 e à nada teño apetènsia.

CarbiaPero contame ò que hubo:¿quen sabe? poida ser quesea un pronto de teu Amo,

25 e logo de que lle pase[vos] verès como denantes.

<1b> AbelleiraAgora xa non hay remedio,que està moito contra todos,

30 tèñeno tan enfadadoque brema, tembra, è patèa,relouca, è berra que afonde,vota pola boca espumas,ten tal rabia è bufa tanto

35 que fai temor os cristianos.

Carbia¡Xesus hom! ¿el tèn o Veo?¿ou serà seique à rancura?¿estarà louco, ou que demo,

40 se lle meteu naquel corpo?pro antes de votar pragasè ter malos pensamentossepamos primeiro ò conto,que foi ò que lle fixeches,

45 que palabras el che dixo,è se acaso hubo cachetes,que todo compre no caso.

AbelleiraBen quixera darche gusto;

50 <2a> pero seique non podrei,teño tan forte delorque non podo parolar;pero he mais peior aindaó que me pasa decòte

55 que nome lembro do contosin que me corran as baguas.

CarbiaEso he natural Compadre;pero vamos alegrandonos,

60 empesà à contar ò caso,è deixabos de esas cousas.

AbelleiraVaya logo contareiaunque me coste traballo.

65 Cheguei à aquela gran Casaó Lunes, me acordo ben,

(como era regular) su Compadre Diego de Carbia, se sabe que pasò entre ellosdos la siguiente conversacion.5


(ogalà no me acordara:)como sabes que iba aliuna vez todos os meses,

70 preguntei polo Alacayoque me tiña sempre xuntoò polvo detrás da cama:ningen me daba razon,petei ben, è fun entrando,

75 tropesei con su Selensia,è p[o]r pouco ò espatoo.El viña à entrar para dentro<2b> con toda à xente da Casa,todos tristes e calados:

80 como el era ò que viñamais diante de todos eles,chegueime à el con bo modoè tirei co à gorra à un lado,arrimando à sacha à outro,

85 dixënle: Ou Señor, ¿diràmesi està xunto todo ò polvo?sonlle ò Esterqueiro da Casa:Amijo, encaixame un Berroque me deixou aturdido,

90 quixeno aloumiñar,cada vez se enfadou mais,chamoume picaro, infame,bruto, borracho, è malvado,malcriado, vil, è baixo,

95 è outras mil perrerias,alcumes, è desvergonsas.A cada berro que dabaibame seando atrásp[o]r seacaso me encaixaba

100 un sopapo da sua man:cheguei à porta da Calle,è logo que ali me vintomando un pouco dalento

voto à fuxir para à Aldea105 cagando chispas è demos

<3a> p[o]r todas as corredoiras:asi que cheguei à casa,que me serenei un pouco,lojo me poño à pensar

110 neste demo de enxangada:nin sabia si chorase,nin que fixese de min,nunca tal me sucedeudesde que son Esterqueiro:

115 hay muitos anos que sirvoaquela prasa; mais nuncatiben tal esplicasoncon ningun dos outros Amos.Malvar è ó S[eñ]or Vallejo

120 sempre me quixeron moito¡miña xoya! aquel Señornon berraba con ninguen,dabame sempre è decoteuna gran cunca de caldo,

125 ou bo taliso de pan,è moitas veces un trago.¡Aquel si que xa era Amo!

CarbiaAgora non hay que acordarse

130 de esas cousas meu Compadre:o que debedes facer<3b> he ver si vos compoñedes,è deixarse do demais.

Abelleira135 ¿Como me hei de compoñer?

escoitàme p[o]r un poucoè sabras todo ò que hayque has de quedar asombrado:


deixei pasar uns tres dias140 è fun estar co Alacayo;

dixenle ò que me pasara,è que vise si podiaremedearse de algun modoó que me volvese à prasa

145 Suselensia ò Señor Amo:que me dixese tamenp[o]r q[u]e estaba asi tan brabo,que eu que non tiben à culpa,(como he certo, meu Compadre.)

150 CarbiaTi no que fixeches malfoi nua cousa que eu sei,¿ti non ves que os Arsibisposantes de parolar co eles

155 se lles beixa ò dedo grande?

AbelleiraEso he para à xente da forapero non para os fameleales.

Carbia160 Vaya logo sea asi;

<4a> pero siga à relazon.

AbelleiraDixome que à miña prasaxa la deran à outro moso

165 p[o]r empeño daquel Velloque trai peluca è medalla,piqueno, Cara mirrada,

pero con todo anda teso,que decote foi Amigo

170 de meu Amo su Selensia.O Rapas no he moita cousa,pero ten una Hirmansiñabonita como una prata,seique p[o]r eso lle fixo

175 ó empeño tanto ó vivo,que aunque Vello sempre tuboá sua [sona]1 ben verde,decote foi conversible,é amigo das Garridas.

180 CarbiaLeve ó Demo si ne unque eu teño visto na Anduxar,é mais tamen na calexaque lle chaman da Atafona,

185 è decote pensei que eraó Cadrilleiro de Sar,p[o]rq[u]e ò vin entrar nas casasé votei á achar que iria<4b> á cobrar os utensilios.

190 AbelleiraTenche boa traza, meu Diego;¡è disque foi Conseguieroalà muy serca do Rey!

Carbia195 Eso pouco nos importa:

sepamos en que parouá esplicason do Alacayo.

1. sona é lectura hipotética; talvez sexa Vena.


AbelleiraAcerca da miña prasa

200 nada mais quixo contarme:¿non foi bastante Diego?(ogala tanto non fora.)

Carbia¿E p[o]r q[u]e dixo que estaba

205 Suselensia asi tan fero?

AbelleiraEso dixome que forapo lo que eu xa adivinaba:de modo que ó Pervisor

210 disque non sirve pro trato:dis que gasta moita flema,pachorra; non toma prisap[o]r cousa que lle encomenden:en fin como nos desemos

215 un Porra ¿entendes Compadre?Cansado meu Amo del,quixoo facer dotoral,<5a> que quer deser Canonegoescollido entre os demais:

220 pro pasouche mais traballosdos que eu pasei co meu Pepepro libertar do sorteo:eu con duas onsas ò Medecoque dixo que tiña Asma,

225 é ò Audante mediaarroba de bo chiculate,tiben a cousa amañada.Pro á el non foi asi,visitou mais de catorce

230 Canonegos, é os mais de noite,pideulle à todos ò voto,á uns p[o]r Maria Santisima,

á outros p[o]r S[a]n Gosef,á outros co as maus ergueitas,

235 é á outros de rodillas,á uns mandoulle lampreas,á outros ofreseu Curatos,levantou à dous da cama,á un lixoso de esgarros,

240 á outro todo sisquado,é á outro tiritandofixo salir duna ucha.<5b> Pro ó que he mais de pasmarnestes tres esquadrillados,

245 he que na festividadeda Candeloria pasaronsin oir siquera misapara estar mais ben folgadospro restante da semana.

250 CarbiaDeixasme co á boca aberta:¿Elles siquera non temenó condenar á sua alma?é logo se eu lles dixera

255 que traballara ó Domingoou que faltara ò auno,decontado me deseanque xa estaba escomulgado.

Abelleira260 Ainda vos falta ó mellor:

escoità que tedes que rir;foivos pegar sua mercedecon outros deferentes merlos,pro estos se repuxeron

265 desendo que non querianperxudicar à consensia:berroulles, é atemorounos;


mais non quixeron seder:foi séguindo á oposeson.

270 <6a> Carbia¿El que he a oposeson?

AbelleiraHe ó esamen que teñenpara ver cal he ó mais hable

275 de moitos que tamen querenó mismo que tamen el quer;é faise na SoledadeII.

CarbiaCata, cata, meu Compadre,

280 eravos logo ó que eu vinnon hay moitos dias na Ygresia:iba eu á confesoná miñan de quinta feira,é non achei confesor

285 que todo andaba rebolto:preguntei, que era aquelo, é respondeume un Rapasque fasian un CanonegoIII

do Provisor Villaverde:290 estiben abrindo á boca

ben serca de hora é media,é vino metido á el

metido no pulpito como si foraalgun Padre Meseonero:

295 <6b> estiben escoitando un pouco;pero non lle oin palabra,nin vos puden comprenderque casta de sermon era,p[o]rq[u]e el non andaba co as maus,

300 nin se viraba siquera,estou á deser que perdicamellor que el ó meu Cura.Tocaron una campana,é entonces quedou calado,

305 despois berraban da baixodous que estaban ó braseiro;non sei que demo desianque non lle entendin a lengua,vin rir p[o]r ali á xente,

310 é eu riame tamen.

AbelleiraEu tan pouco entendo deso;pro oin deser á todosque non valera de nada:

315 uns desian que non viñanada do que dixo ó caso:outros desian que aqueloó traia Belarmino:outros contaban que Beja

II. Certamente, as oposicións facíanse no púlpito da capela da Soidade, que estaba de costas ao coro,daquela centrado na catedral de Santiago, tal e como aparece en gravados e fotografías antigas. O coro foieliminado do centro da catedral na época, aínda recente, do arcebispo Muñiz de Pablos.

III. O lectoral era o cóengo Rivera, que, aínda que galego, formaba parte do bloque do arcebispo. Noutracomposición, posiblemente de Freire Castrillón, dise:

Pase ese bajo y rateroadulador Lectoral,y muera y rabie ese malgallego y mal caballero.


320 <7a> lle apretara as carabillas.Esto ben podrà ser certo,p[o]rq[u]e cando este Señorlle berraba, el tembraba,é aposto eu que tiña

325 ó ollo do cu tan cerrado,que era imposible coupeseun grau de millo p[o]r el;pro encanto ó da leusoneso si que no no creo,

330 p[o]rq[u]e hay tres meses ben feitosque xa andubo estudiando;pero p[o]r eso non deixade ser un grande pollinocomo todos aseguran;

335 é p[o]r eso alguns Canònegosse viraron do outro lado;pro el decote contento,satisfeito como hay doito,p[o]rq[u]e xa habia tragado

340 que tiña votos con forsa.<7b> O vispra da votasonmandoullos contar ó Vellodixolle sobraban catro:de pronto manda mercar

345 botellas de todas castas,unas negras, outras brancas,vermellas, é coloradas,rubias, verdes, amarelas,pardas, é negras tamen:

350 ¡pro ò viño eravos testo!tiñavos tan bo olidoque resucitaba os mortos,é un sabor que gorentaba:

tamen mercara rusquillas,355 viscoitos, é empanadillas,

é unas que vi[ñ]an2 en aguaque eran como siriguelas;pro pra min estas non eran,que metin una na boca

360 é huben de botar os figados:en fin caixas, é caixòs,atacados de papelesé outras moitas endromenasque non sei como lle chaman.

365 <8a> Todo foi pra San Martin,é ali estaba prevenidopro dia do nombramento:chegou p[o]r fin aquel dia,(nunca para min chegara;)

370 pero á porca meu compadresaleuchelle mui mal capada;p[o]rq[u]e nombran dotoralá un Gallego moi capàs,toda á Vila se alegrou,

375 uns petabanvos nas maus,outros verraban con vivas,outros deseanvos, Porra,á mais outras cuchinadasque enfadaron á meu Amo.

380 El saeuvos sin sentido,con un color como un difunto,chegou asi á Palaciohasta que bateu conmigo.¡Mira ti que culpa eu tiña

385 de canto lle sucedeu!seique foi á perda màó eu ir ali aquel dia!

2. Ms. vinan.


pero ó consolo que teñoé que tan pouco fun solo,

390 <8b> que tamen foi para foraHichaso, é mais Regalado,é non sei si irà tamenó S[eñ]or D[o]n Xuan Romero,pois he ó que ó merece

395 mais ben que todos nosoutros.

CarbiaVaya, vaya, que me deixas,meu compadre, ben pasmado:vaya que presisamente

400 ha de rabiar ó Arsibispo.¡Despois de traballar tantosair asi xiringado!¿é desedeme una cousa,para tanta maniobra

405 non tibo un que lle axudase?

AbelleiraNon faltou, Compadre, non,é mais un paisano noso.

Carbia410 Hay cosa! ¡que galupin hom!

¡que traidor, é que malvado!¿E non haberá quen ó mateque apedree á ese picaro?ben che llo dise á sua cara

415 que ha de ser un en quen penso,<9a> que ten naris de Xudio,é he longo coma eles:ó Pobre faise de cargoque si vensera á Xustisia,

420 non seria el Lectoral;p[o]rq[u]e eu fago relembranza

que cando levou à prebenda,habia entonces un Señormoito mais hable que el.

425 ¡Canto me folgo sacasentanto bo fruto as suas pisadas!

AbelleiraAunque non alcanzou nadacomprimentou à meu Amo.

430 CarbiaVoucheme daqui tirandoá dar de comer os bois.

AbelleiraAgardà un pouco, é direivos

435 outra cousa que agora pasa,que non lle da á posesonó S[eñ]or Dotoral novo:<9b> foi moitas veces alàé nunca che lle abreu á porta;

440 pero onte craramentelle dixo que non lla daba:mira ti que cuchinada,é que burro he sua mercede:millor lle fora estudiar

445 na cartela da doutrina;pro eu estou parolandoé cando andaba na escola,fixen ó mismo con un picaro,que p[o]rq[u]e el gañara ó premio,

450 furteille fora á pelotap[o]rq[u]e eu no na gañara;á mais non lla quixen darhasta que baixei de bragas,é me dou ó S[eñ]or Maeso

455 catro asoutas de bo puño.


Carbia¡Fixeches boa comparansa!esas son cousas de picaros;pero el he un Arzibispo

460 de Santiago de Galisia.

<10a> AbelleiraComo ha de ser, meu compadre,ó pobre non sabe mais:ó encomenso quel tibo,

465 seique vos foi como ó meu:pro halle de dar pola cara,p[o]rq[u]e ó novo Dotoralxa ten dada á sua queixa,é anda un bo merlo na dansa,

470 bastalle ser meu Tocayo.

CarbiaSerà regular que sallacomo no demais saleu.

Abelleira475 Ogala que asi sucedan

cantas cousas el pretenda,xa que he tan aquelado.

CarbiaCalàà á boca, meu Compadre,

480 non lle votès tantas pragas,p[o]rq[u]e do que he mal, asiserà pouco mais ou menos,pro ó peor he que temo<10b> que seique ha de adoecer.

485 AbelleiraOgalà adoeceracon todos os Fameleares,

Capellàs, é Caleseros,Alacayos, é Criados,

490 hasta os gatos, é gallinas,é todo animal da Casa.

Carbia¿E que culpa teñen desoos Pagues, é Fameleares?

495 AbelleiraQuità de ahí, meu Compadre,que todos son uns birotes,tesos coma garabullos,non saudan á ninguen,

500 é falan mal dos Gallegos,é quixeran eles sertan honrrados como eu son,con sacha, socos, é sesta,sirolas, é sayo de lan.

505 Sabe Dios ó que pasaronantes de entrar na Galicia:nunca comeron ò caldo<11a> quente como acà se come,é á sensia deles he tanta

510 como á do teu faco ruso;pero escusas de ter medoó que ó chegen á sentir:teñenvos levadas moitas,é quedoulles ó pellexo

515 mais duro que ó dos meus socos,é despois como ten mentesde que logo han de morreraqueloutros tres de marras,nunca lle da tanta pena.

520 Carbia¡Ayga Demonio que astrusia!


fixoos ir á oposesonpara pillarles ó votoé de camiño dispolos

525 para morrer no seu mes:¿quen demo discurreu tal?

Abelleira¿E logo ti que pensabas?[eso] estaba conocido.

530 <11b> CarbiaPero nin p[o]r todas esasó ha de deixar de sentir:¿El ó conto he para menos?mira que foi lavasada

535 que p[o]r forza ha de doerlle.

Abelleira¡Ai! eso foi de maeso;mais grande que á que eu levei:p[o]rq[u]e ámin, gracias á Dios,

540 hame de sobrar esterco:solo aquel honor de serEsterqueiro de Palacio.

CarbiaEso heche ó vento, compadre;

545 ó conto he ter que comer,p[o]rq[u]e no mundo en que estamos,non hay mais que apetecer,ser decote home de ben,é cagàvos en Palacio.

550 Con esto se despidieron.

Segundo diálogo dos esterqueiros 37

Romance

<1a> Diego de Carbia¿Que hay, compadre Avelleira?

10 fólgome de vervos bo:¿como vos vay de saude?¡canto me alegro de acharvos!

AvelleiraAsi vos leve aqueloutro:

15 vindevos agora con esasdespois de sèrca dun mesque non vos deixàstes ver,

nin siquera me mandastesdecer, por ahí te pudras:

20 e logo moito compadre:ben dicen alí que can[d]o1

un home ten un bocado,nunca lle marran amigos.Dou ó Demo á casta deles

25 si non sirven para mais.

CarbiaNon esbardallédes, Compadre;habedevos de facer de cargo,eu tiben un armallo á morte,

SEGUNDO DIÁLOGO DOS ESTERQUEIROS (1807)

DE2(07)

O orixinal manuscrito deste texto, ata o de agora inédito, pertence ao FondoBarreiro Fernández-López Morán.


Da mesma autoría que o texto anterior, este exemplar foi escrito posible-mente en marzo de 1807, ao pouco tempo de darlle posesión o arcebispo a Ros deMedrano.

<1> Pasando una de estas tardes el Autor del Diálogo de losEstercoleros por la Calle de Pitèlos, hallò á Pedro de Avelleira, que estaba alparecer tomando el sol, al tiempo que subia la cuesta de Sar Diego de Carbia.Luego que viò este à su compadre se dirige à el, y abrazandole empieza unagraciosa conversacion, que por la diversidad y rareza de noticias juzgò dignade escribirse, y asi lo hizo en la manera siguiente.

1. Ms. canto.

1

5


30 a Minjota cunha frebeé os Rapases con bostelas,mirà vos como podiasair siquera da casa:<1b> ainda eu estrañei moito

35 o non vos ver por aló.

AvelleiraFarto volo sinto, Diego;pro eu non vos supen nada,pensaba muy mal de vòs,

40 pro xa podès conocerque non me marran rasons,porque anque sea na Aldeano me falan os Visiñoscomo falaban denantes:

45 e mirà se eu non son o mismo:é eles pensan que perdinunha grande convenensia:si fora con outro Amoxa podian parolar;

50 pro con este leve o Demosi non me fixo favor;porque como el decòtetibo aquel xenio xesteirode andar daquì pralì,

55 calexando noite e diapor entre Frades e Monxase por outras moitas partesdonde come, caga, e mexa;sempre vos estan valeiras

60 as secretas da sua casa,<2a> e ademais de ser moi poucoo esterco que alí fixen,era de tan mala castaque che me estragou as leiras:

65 e si non dera no conto

de mesturalo co meu,non collía grande millo;por esto conocerés voso pesar que eu pòdo ter,

70 que nin siquera mereceo que me lembre de tal.

CarbiaXa se ve que non, Compadre;pro deixà esas parolas,

75 e decedeme por Dios¿en que veu a parar aqueloque parolamos ó outro dia?que eu relouco por sabero paradeiro que teñen

80 as falcatruas que faieste señor Arzobispo.

AvelleiraTedes moito que escoitar,porque vos pasou o Demo.

85 CarbiaPor Dios non tomemos presa,armàdevos de pasènsia,e contaredesmo todo,que eu vos irei preguntando:

90 promeiramente decèdeme(que esto non he marmular)¿que fixeron das botellas,e daqueloutras endromenas<2b> que foron pra San Martin?

95 AvelleiraVaiche boa, meu Compadre,¿non soupestes nada deso?Tedes logo que rir ben;


porque proporson mais guapa100 non se pode descorrer.

CarbiaContà pronto, meu Compadre,que si non logo rebento.

Avelleira105 Vou alà porque non fagàs

tan tremendo disparate.Non sei que empreo lle derono Principe da Paz, Jodoy,que en todas partes houbo

110 moitas festas, e fogetes:el tamen vos fixo a sua,é estou en que na quel diavos laparon todo aqueloque non poideron vender

115 como quen vos toma a parva:pro os fogetes gardaronsepra outra ocasión mellor,que tamen vos contarei.

Carbia120 Explicademe promeiro

como foi esa fonsion;porque eu teñovos pra minque a farìa por vinga.

Avelleira125 Algo hubo deso, Compadre:

escoitàme, e contareivos:botouvos a palla perra<3a> as freygesìas da fora,hastra sair vinte e catro,

130 e de cada una delastrouxo unha Rapasa virxe

pra darchele Suselénsiao dote pro casamento:asi foi, nin mais, nin menos:

135 saìronvos de Palacioco a sua vela na man,e co a museca tocandoforonvos pra S[a]n Martin,donde se cantou a misa

140 que desean que era nova;pro eu non vos achei nélacousa que non houbese visto;solo que foi un pouquiñomais pesada que as demais:

145 tamen vos foi co a museca;pro a min me dan gustoestas misas de biguelas:é eu ben sei que as Rapasasmais gusto lles habia de dar

150 a gaita co o seu tamboril;pro ó mais donoso estiboen que pra ir a musecacostouvos moito traballo;porque o Dian non deixaba

155 hastra que lla el pedese,e el por vos barroar,non lla querea peder,hastra que chegou o dia<3b> que non tibo outro remedio;

160 que sinon.... queda sin ela.

CarbiaE eu si fora Diannin ainda asi lla daba:¿quen lle manda non faser

165 a funsion na sua Ygrexe?¿que dirà o santo Apostolo?voto os cravos do carro,


que encons[ensi]a2 fai temoro que lle teña senrreira

170 hastra o mesmo seu Patron.

AbelleiraO santo Apostolo xa sabeque cando aforcan a un homenon lle privan que espernee.

175 CarbiaAcabàramos, caracha!pois mais que aínda pernee,que trine, e que bata os dentes;que nosoutros nos rirèmos

180 potentemente a sua conta.

AvelleiraXa se ve que si, Compadre;pro deixàme seguir,que anque xa se dixo a misa,

185 ainda non acabou a festa:volveronvos a Palaciopra verbo de ir a comerque Suselénsia pagouque lle poido costar ben.

190 Carbia¿E sabedes que lles dou?

AvelleiraPromeiro doulle unha cunca<4a> de papas, de hervellas brancas,

195 despois macallao con ovos,unha gotiña de viño,e mais un pouco pantrigo.

Carbia¡Ay que demo de xantar!

200 sacando fora o pantrigo,outro tanto douno eucando teño alguna malla;¿é elas irán desendoque xantaron en Palacio?

205 si non che lles vay millorcó esa dote que dixestes,ben poden botar por ela,que lles dou con que campar.

Avelleira210 ¿Cómo lles ha de ir millor

si a dote non se lle entregahasta que xa esten casadas?e entre todas non hay unhaque eso faga na sua vida:

215 ¿quen diablo ha de casar con elassi son mais feas que o Trasto?unhas estabanvos tesecas,outras estan opeladas,e outras.... ¿Quen sabe o que ti[ñ]an?3

220 de modo que el quedou ben,e mais non vos gastou nada.

CarbiaNon fagàs burla, Avelleira,

2. Ms. enconserna, case coma na liña 556, onde se escribiu concerna “concencia”. Este feito parece aboar ahipótese de que este manuscrito, aínda que producido pola man de Fandiño, non contén unha obra súa,senón unha copia dun diálogo probablemente composto por Freire Castrillón: é probable que Fandiñomalinterpretase a voz consensia ou concencia no orixinal que trasladou.

3. Ms. tinan.


que eu estimàra que fose225 a miña Pasqua unha delas,

que esto que ven de limosnadecote Dios o agradece.

<4b> Avelleira¿Como lle Dios ha de agradecer

230 unha limosna que fixopor vengarse dos da Vila?

CarbiaEstabavos pra preguntareso mesmo, meu compadre,

235 ¿porque foron das Aldeas?porque na Vila hay probiñasque o necesitan tan ben,e si me apuran millor.

Avelleira240 ¿Eu non volo estou desendo?

como todos se alegraronporque el non fixo a sua,doulles asi na cabeza;e como ademais de probes

245 habian de ser todas virxes,botarìa as suas medidas,e non acharia ningunha.

CarbiaMirà que a Vila he vos larga.

250 AvelleiraSi, pro como decote chovenon vos pode haber donzellas,por que esta he unha Neviñaque co a humedà non se garda.

255 Carbia¡Vaya que oxe esbarbeàs!¿seique fostes a taberna?

AvelleiraÒ xeito, ò xeito co eso:

260 estànos a xente escoitando;non sea que perda o crètopolas vosas faladuras.

CarbiaPois seguè si queredes,

265 e deixaivos de pilladas.

<5a> Avelleira¿Que querès mais que vos conte?esta finsion acabouse.

Carbia270 ¿E de noite non hubo bulla?

Avelleira¡Ay cantè entonces que gusto!eu asi vo lo pensei;pro leveivos un gran chasco:

275 fun de noite polo arcoa ver si oìa o pandeiro,ferreñas, e castañòlas,e todo estaba calado:eu sonvos do voso xenio,

280 que finson donde non hay bullanon dou dous cartos por ela.

Carbia¿E logo que foi dos fogosque tamen viñan mercados

285 pra aquela nóite de marras?


AvelleiraAinda os votaron nautronte.

Carbia¿Seique foron os das ordes?

290 AvelleiraOs mesmos, Compadre, os mesmos.

Carbia¡Hayga Demonio que treta!foivos astrucia dos Demos;

295 pro contàme vos o conto,que eu non sei o dereito.

AvelleiraVelaqui como vos foi:un tal Ortega da dentro

300 ordenousevos tamen,<5b> e tibo o gran pensamentode deserlles os demaisque todos desen un pesopra verbo de festexar

305 a Suselènsia o seu Amo:pilloulles hastra uns dosentospesos duros, e con estohubo pra museca e fogos,e mais einda sobrou algo:

310 el correu co fogueteiro,e de este modo encaixouos que xa habia en palacio.

CarbiaNon foi outra cousa, non:

315 e sinon ¿que viña o casofaser as Ordes con museca?nunca se acordou outro tanto.

AvelleiraEu pensei que se casaba

320 a Priora do Conventocando vin aquela bullae aquela gaita dentro,e non daba no que era,hastra que vin o Alacayo

325 que me contou en secreto.

CarbiaAgora estarà contentoporque nunca perdeu tanto.

Avelleira330 Xa se ve que non, Compadre,

asi tibera encaixadoo Vitor do mesmo modo.

Carbia¡Ay da puxa! ¿Ainda mais esa?

335 ¡vaya, que he moita enxangada!¿el que Demo he ese Vitor?

<6a> Avelleira¿Vos fixestes reparansapra unhs cadros mui pintados

340 que estan enrriba da portado Relós da Catradal?

CarbiaAqueles son os retratosdos que van saindo Obispos;

345 (a min asi mo dixeron)¿e o Provesor seica xàqueria outro como aqueles?


Avelleira¡Caraspita si queria!

350 xa o tiña feito adrede,e pinto dantemau,con froles, e ramalletes,caraveles, e garridos;pro como.... (xa me entendès)

355 non tibo o probe remediosinon pagarle o pintor,e escondelo no corrunchodetrás da sua mesma cama.

Carbia360 ¡Hayga desir, meu Compadre!

¡vaya, que sabès ben cousas!si soupera o Arsobispoque o Alacayo que desèsconta fora o que se pasa,

365 mais lle valera morrer.

AvelleiraMal pecado, eu sentiriao;pro no no pode saber,porque eu sacado de vos

370 no no conto a mais ningen.

Carbia¿E non parolastes algo<6b> acerca da poseson?¿el en que quedou aquelo?

375 Avelleira¡Oy o que vos preguntàs!temosche que parolar.

Carbia¿E eso? contàme por Dios.

380 AvelleiraVos xa sabès que despoisde que o engañou Suselènsiadesendolle que para miñan,de miñan para pasado,

385 de pasado pra outro dia,como fan os Sapateiros;se enfadou o Dotoral,e lla pideu por Xusticia:¿estades nesto, meu Diego?

390 CarbiaVamos adiante Compadre.

AvelleiraPresentou dous pedementos,e chegóuvos o terceiro,

395 e entonces o Secretario,a quel que todos lle chamanpor alcume o Magistral:

CarbiaConesocho como as maus,

400 valente suxeto està;a veremos o que fixo,alguna cagada mais.

AvelleiraNon llo quixo recoller,

405 e pra mayor axudachamoulle mal insinado,e outras cousas piores,armouvos unha loitaque por pouco van os pelos;

410 eu tan tremora peleano na quero oir na vida.<7a> Por fin deixoullos no chan,


e marchousevos dalì;estibo con Suselènsia,

415 contoulle o que lle pasara,e non lle dou moito crèto,nin tomou ansia por el.

CarbiaPreguntalle a Mateu

420 que vos mente como eu.A quen debia dar contaera o señor Dian.

AvelleiraTamen volo fixo asi,

425 e houbo una xunta e todo,e nela se enrrabearontodos contra Suselénsia,si nè o beato Angulo.

Carbia430 ¿Quen he o beato Angulo?

AvelleiraNon conosès outra cousa:hevos un Santo, Compadre,revestido de Canonego,

435 que cando vay pola calleparece que pisa en ovos,porque vay moi pasiniño,co os brazos postos en cruz,rezando o santo rosario;

440 e o color da sua carahe o dunha espiga verde,è de cote pon os probesen rengeleira a sua portacomo poñen os guisantes,

445 e despois mètelle el mesmo

o ochaviño na mau,e todo o mundo se pasmade ver tanta santidadneste Señor que namora.

450 <7b> CarbiaValente burro serà:a eses na miña terraunhs chamanlles Moniteros,é outros chaman Moinantes

455 da queles da Santa Marta,que todo ven a ser un,e tamen acà na Vilalles oìn chamar hypocretes:ou tamen serà da queles

460 que nunca mexan na portada sua Ygrexe, e despoisvan siscar o altar mayor.

AvelleiraVaya que o puxèstes bo:

465 ¿seica vos fixo algun daño?

CarbiaEu con el nunca tiben nada;pro decòte me enfadouesa casta de animales.

470 O home debe ser craro;pro esto ¿qué ven o caso?Deixamos o noso contopor estoutras faladuras;e eu quixera saber

475 canto antes que me he tarde,o que resultou da Xunta.

AvelleiraResultou que lle escreveron


unha carta o Arsobispo,480 desendolle que iba de moitas

e que descorrese prontocomo había de ser aquelo:despois pasaron mil cousasque as mais xa se me enquenseron:

485 en fin vendo que iba a cousapolo todo mal parada,deixouse de fachendadase tirou a asegurarse:<8a> chamou o Apodrado

490 do señor Dotoral novo,porque el estaba na Cruña,e entregoulle a poseson.

CarbiaVaya, vaya, que con todo

495 tibo a ben o virse as boas.

Avelleira¿E pois logo? ¡Probe del!entonces millor lle foraser besta dun Sardiñeiro;

500 pro ¿non vos tiboo bribon do Sacretariode pillarlle polo titalounha onsa de ouro, compadre?e atendedeme unha cousa:

505 cando foi da sua prebenda,o Secretario que habia,porque a el lle levou media,votouno fora o Arsobispodesendolle que era un ladron:

510 ¡mira ti que ley de Dios!pro deixalo andar que lojolle virà o seu castigo;porque o novo Dotoral

xa vos ten determinado515 o arrealo pra diante:

ha de perdicar rabeando,ou o Demo o ha de levar.Deixemos andar a conta.

Carbia520 ¿E vos no me tiñàs dito

que ese que iba pra fora?

AvelleiraDixenvos que o merecia,pro ¿non sabès que decòte

525 un ruin hacha fortuna?

<8b> Carbia¿E non saeu algun mais?

AvelleiraYchaso e eu solasmentes

530 somos os desfortunados.

Carbia¿E o siñor Rigalado?

AvelleiraEsa foi cousa donosa,

535 desealle Suselènsiaque salise de Palacio;¿e sabes o que el fasia?poñia o dedo na bocae disialle, chitón:

540 e co esto fixoo calar,e foi quedando na casa.

Carbia¡Eso si que vos ten gracia!


algunha cousa vos fixo545 Suselènsia a sua vista:

¡Xesus que demo de home!¡Ave Maria purisima!pro ¡que non teña vergonza!

Avelleira550 Si digo que fai temor.

CarbiaNon sei se chegarà logoo Dotoral pra ir o coroe amañar estas cousas.

555 AvelleiraEn conce[ncia]4 xa podia,porque vos anda bremandoo Señor D[o]n Xoan Olivaque està facendo as suas veces.

560 CarbiaNon conozo a ese Señor.

AvelleiraVos conocès pouca xente:ben se ve que non tripastes

565 os palacios que eu tripèi,<9a> ese foivos Pervisorde meu Amo o Señor Vallego,de figura muy delgada,e longo como unha palla,

570 que decote anda de presa,e fazendo sirimoniasporque vos he algo coxo;

pro por iso non lle esquenseo mirar pras Seoritas.

575 Carbia¡Cata, cata quen che he!he o Retor da Universidade:preguntàlle o Estodeantede meu Compadre Melchor

580 que rabèa contra el.

Avelleira¿Seique o borrou da matricula?

CarbiaAgora, non vos foi eso:

585 diz que o ano pasadocando encomensou o curso,mercara un chapeu redondo,e despois no medio deldou unha orde pra que todos

590 os trouxesen de tres ventos;e el non tibo remedeosine mercar tamen unque lle costou tres pesos duros,e despois alà o ultemo

595 cando quixo agraduarse,alà non sei porque andromenasnon lle quixo dar lecencia,ademais de esta falsidadediz que polo ano adiante

600 <9b> quitou todos os asuetos,de modo que xa reloucanCaterdaticos e todo.

4. No manuscrito lese concerna.


AvelleiraDe eso non sabia tanto

605 con ser que ando pola Vila;pro non sairà el sin elas,con bos Merlos se meteu.

CarbiaAy eso son abonados

610 pra qualquera embudada:deixemos andar o tempo,que hemos de ver moitas cousas.

AvelleiraO que eu quixera ver

615 era que a este Arsobispolle desen unha somanta.

CarbiaAgora non pode sersi xa dou a poseson.

620 AvelleiraAinda non vos parou ahi;porque o preito dos Canonegosque tamen lle tiñan posto,ainda sigue pra diante.

625 Carbia¡Xesus que demo de home!¿ainda lle marraba esade andar co Cabildo en preitos?vaya que si nosos Abòs

630 e nosos pais viran tal,¿que dirian de estas cousas?

AvelleiraQuedaban co a boca aberta.

Carbia635 Dios o governe, Compadre,

que sinon mal nos ha de ir;<10a> pro seica xa serà horade me ir tirando a Aldea,e deixar estas parolas.

640 AvelleiraPor min cando vos queiràs.

CarbiaPro mira que hei de saberen que veu a parar todo,

645 e asi de aqui a alguns diascompre que vos deixès ver.

AvelleiraNon farei falta, home, non.

Carbia650 ¿Quedamos neso, Compadre?

AvelleiraIde sin [...]. Està dito.

CarbiaPois abur [hastra a primeira].

655 AvelleiraMemorias ata a Minjota.

CarbiaEncomendadas seràn.

Avelleira660 Que me folgarà que sane.


CarbiaDios volo pague, compadre.

AvelleiraHayvos moito que pagar.

665 CarbiaToma: xa se ve que hay.La saude es lo premero.

AvelleiraTomà un polvo pro camiño.

670 CarbiaNo me enrredès que me he tarde.

<10b> Avelleira¿Tendes asi tanta presa?

Carbia675 Ay! teñovos moita a fellas:

a Dios, a Dios hastra outro diacoidadiño con aquelo.

AvelleiraEstà falado, Compadre,

680 abur logo hastra a primeira.

Un labrador que foi sarxento 49

No’ hay, Mozos, que relembrarsePara sacudir en duro,Das Mulleres, nin dos fillos,

10 Nin menos dos bois do xugo.

Líbrenos Dios que vos pilleO demo do VagamundoQue rapa vidas, facendas,Gando e cartos todo xunto.

15 O pior do conto, mociños,É que de Fráncea, o VerdugoEn vez de Cristianos, quereFacernos á todos, Turcos.

Por esto diz’ o meu Cura,20 Todos apreten os puños

Pol a Patria e pol o ReyE morrer por Dios con gusto.

UN LABRADOR QUE FOI SARXENTO AOS SOLDADOS DO NOVO ALISTAMENTO (1808)

LSSA(08)

Non temos coñecemento de ningún manuscrito nin edición orixinal destaproclama, que circulou como folla solta nos inicios da Guerra da Independencia. Aque ofrecemos é a versión publicada por Galicia. Revista Universal de este Reino 16(15/05/1861), p. 254, que é, que nos saibamos, a máis antiga que hoxe se coñece.Na biblioteca da Real Academia Galega consérvanse dúas coleccións completasdesta revista (RG 28/5 e RG 28/6). Tamén se pode consultar na Fundación Barriéde la Maza.

Cf. tamén Iglesia (1886: I, 205-207) e Álvarez Blázquez (1959: II, 203-204).


Entre as ducias de proclamas e manifestos patrióticos impresos en Galicia,algúns deles en francés e italiano para atraer os soldados enrolados nas filas napo-leónicas, só coñecemos este texto en galego. É un exemplar de autoría anónima etípico de exaltación patriótica contra os franceses.

PROCRAMANA GUERRA DA INDEPENDENCIA,

PORUN LABRADOR QUE FOY SARXENTO

ÓSSoldados do novo alistamento.

1

5


S’ eu fora alá, meus queridos,Por esta Cruz + vol o xuro,

25 Con mil cabezas francesasHabia de vir moy rufo.

Esto con ser xa tan vello;Máis vós, con catro aturuxosNon deixarés un Gabacho

30 Se poñedes bén os puntos.

Ide á guerra, meus GarridosDios vos axude, meus RulosE aquel Patron das EspañasQue tén o pelo moy rubio.

35 Salirán cando volvades,Para traervos en trunfoCon gaitas e con ferreñas,Todal as Mozas de rumbo.

Veredes como se botan40 Todal as Vellas de bruzos

Para darvos moitos bicosPor pés, por pernas, e muslos.

Cada Escarapela vosaDirán que val un escudo

45 E para gardal a casaTanto coma un bon trabuco.

Xa no’ haberá CasamentoNas aldeas de este mundoQue non sexa para o mozo

50 Que gastou moitos cartuchos.

Estas con outras vantaxesDe honra e proveito que escusoNomealas, vos trahe, amigos,Sacar á Patria de apuros.

Un labrador que foi sarxento 51

Imaxe da Guerra daIndependencia. Galicia.Fascículo primeiro, 30 de maiode 1908, A Coruña, p. 19.

Imaxe da Guerra da Independencia. Galicia. Fascículo segundo, 30 demaio de 1908, p. 48.


PROCRAMA NA GUERRA DA INDEPENDENCIA, POR UN LABRADOR QUE FOY SARXENTO ÓS Soldadosdo novo alistamento in Galicia. Revista Universal de este Reino 16 (15/05/1861), p. 254.

Proezas de Galicia 53

JOSÉ FERNÁNDEZ Y NEIRA: PROEZAS DE GALICIA (1810)

PG(10)

José Fernández y Neira (1810): Proezas de Galicia, explicadas baxo la conversa-ción rústica de los dos compadres Chinto y Mingote. Coruña: Imprenta de Vila.Consérvanse dous exemplares desta primeira edición no Museo de Pontevedra (F. Gal.804 / I núm. 50 e, ademais, Col. Casal XXVIII-D) e outro máis no Fondo MartínezMorás da Real Academia Galega (folleto 02.14.5.3.3 e microficha R.21627). Existeunha edición facsímil: José Fernández y Neira (1984): Proezas de Galicia. Editado enfacsímile, con Limiar de Carlos Martínez Barbeito. Pontevedra: Bibliófilos Gallegos.

Andrés Martínez Salazar reimprimiu as Proezas en 1893: José Fernández yNeira (1893): Proezas de Galicia explicadas bajo la conversación rústica de los doscompadres Chinto y Mingote. Reimpresas por A.M.S. e ilustradas por R. Navarro yU. González. A Coruña: Andrés Martínez, Editor (Biblioteca da Real AcademiaGalega, signatura 4249; Biblioteca da Fundación Penzol, C - 21 / 29; BibliotecaPública de Pontevedra, T.U. 283; Biblioteca do Mosteiro Mercedario de San Xoánde Poio, 88-8-1, 99-7-1, R.S. 1-7-3). Nesta reimpresión Martínez Salazar, “usando[...] del derecho que todo el mundo tiene para escribir el gallego según mejor leparece” (p. 18), introduciu na obra de Neira unha ortografía fonética, moi queridapara el, que o levou a prescindir dos grafemas <c>, <h>, <j>, <k>, <v> e <y>, asuprimir apóstrofos e guións e a modificar a acentuación, puntuación e separaciónde palabras do orixinal. Indicar todas as variantes que esta remodelación acarrexousería prolixo e ademais inútil, pois nada de proveito achegaría ao establecementodunha versión autenticamente fiel ao orixinal de 1810.

Cf. tamén Iglesia (1886: I, 203-204), Cátedra de Lingüística e LiteraturaGalega (1976: 13-16) e Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 15-19).


José Fernández Neira naceu na Coruña en 1790. Era empregado da Fábricade Tabacos da Coruña e fuxiu da cidade en 1809 cando entraron os franceses. Loitoucontra os franceses en distintos lugares de Galicia. Ferido en campaña, incorporou-se á administración galega, como oficial da Xunta de Galicia. Liberal exaltado, exi-liouse en 1814. Retornou en 1820 e a Xunta de Galicia encomendoulle delicadascomisións como a liquidación das rendas da Inquisición, ocupación das temporali-dades do arcebispo por abandonar a diocese, ocupación e administración dos bensdos realistas fuxidos. En recompensa, a Xunta nomeouno oficial primeiro da


Deputación Provincial da Coruña. No ano 1823 foi depurado e suspenso de empre-go e soldo ata 1825, ano en que volve ao seu posto na administración de facenda.

Proezas de Galicia é unha obra propagandística e de exaltación patriótica.Polas esaxeracións, pola ausencia de ponderación e mesura, non pode ser conside-rada unha crónica histórica da Guerra da Independencia. O seu mérito radica só nofeito de estar escrita en galego.

<1> PROEZAS DE GALICIA,

EXPLICADAS BAXO LA CONVERSA-CION RÚSTICA DE LOS DOS

COMPADRESCHINTO Y MINGOTE,

POR D. JOSÉ FERNANDEZ Y NEYRA,Oficial que ha sido de número de laSecretaría de la Junta Suprema delSerenísimo Reyno de Galicia, y ac-

tual tercero de Contaduría dela Real Fábrica de Cigarros

del mismo.

CORUÑA MDCCCXEN LA IMPRENTA DE VILA.

Con licencia.

<2> Omnia vincit labor.

<3> PRÓLOGO.Si mi corto talento, y pequeña instruccion se presenta á tu vista,

lector amado, para graduar de poco mérito esta obrilla, te ruego muyencarecidamente tomes esto mismo en consideracion para dispensarme losdefectos que notares. Las noticias que he tenido, y lo que observé por mimismo quando despreciando las comodidades de mi casa, y losemolumentos de mi empleo he abandonado todo por no estar baxo elinfame yugo de los franceses, y transité la mayor parte de Galicia parapresentarme en el Exército del Excmo. Sr. Marques de la Romana, como lo

1

5

10

15

20

25


he verificado; han sido para mi el estímulo mas grande que me ha obligadoá referir baxo una conversacion rústica una pequeña porcion de la multitudde echos héroicos que hasta ahora ignoran muchas personas, y harán eternala gloria de mis caros compatriotas los Gallegos. Me lisongeo de haber sido<4> exâcto en la relacion de los hechos y sus circunstancias, aunque heomitido por varias consideraciones nombrar los pueblos y señalar lossugetos; pero luego vendrá el dia en que puedan marcarse todos estoshéroes para admiracion y modelo de la posteridad.

Presta pues con gusto tu atencion, lector amado, y conserba siempreen tu memoria tan grandes proezas, para imitarlas como debe todo buenespañol, mientras yo me congratulo con la satisfaccion que recibirán los quehan tenido parte en tan héroicos sucesos.

ADVERTENCIA.La diversidad que se observa en la pronunciacion y significacion de

términos en cada una de las siete Provincias del Reyno de Galicia, me ha precisadoá omitir muchos, que ciertamente no se entenderian, y solo me valí de aquellos masclaros aunque del país, á fin de que con la mayor facilidad puedan todos comprendersu lectura.

<5> CONVERSACION.Chinto. ¡Dame meu querido Mingote, dame ese abrazo para min tan

deseado nestos cinco meses que fai que nonos bimos!

Mingote. ¿Como che podrei negar amado compadre ese abrazo, sipensei que entoda à miña vida para min abia consolo hasta que te non vise?

Ch. ¿E cómo che foi por acá con esos diabros de esos Gabachos?

Ming. Ome nonme fales deso, porque se me encrechan os pelos dacabeza solo en pensar nas cousas que fixseron. As de saber que carta feirada primeira semana de Frebeiro chegaronche á este lugar vinte è catro ¿quéeu inda dudo aora si eran omes? porque che trahian na cabeza porsombreiros ùn-as da quelas que son coma as bacias da feitar que teñen osbarbeiros das Vilas de laton, è logo ninche sey si era cola de besta, ou rabode <6> boy ò que trahian colgando nelas, porque asi como chos binescapeiche para ò monte, aunque despois bolbin.

30

35

40

45

50

55


Ch. Pero....

Ming. Agarda un pouco que che bou á decer ò que fixseron. Dempoisque rexsistraron todo, colleronche as galiñas que puideron, repelaronchas,derreteronche nùn-a caldeira canta graxsa è pingo encontraron, èmeteronchas ali, desorte que se pasaron è coceron seique mais cá manteiga,sin botarlles miaxsa de auga, è correndo banchese à bodega, abrironche aspipas, è sacaronche cheos de viño os caldeiros è olas, deixsando abertas asvillas, de maneira que todo ò viño se foi pola bodega; desque sopetearon (queos sopetee Satanás) todo ò dia, foronse à graneira, è sacaron en cestas todo òtrigo è centeo que lles dou à gana, è ceibaronllo diante os cabalos: ¡ah!faltabacheme decir que para facer ò lume partironche as uchas è tabo-<7>retestodos, de sorte que abia ùn-a fogueira que non deseaba eu sinon belos nela.Asi que anoiteceu bolbenche à poñer ò lume os caldeiros con viño, è candoeu pensaba que seria para bañar os cabalos, è mais à eles ¡bin morte que medeixsou! que me deron cò mel, è botaroncho todo rebolto cò viño, è dempoisbeberon da quelo hasta que ò dexsaron de sobro.

Ch. E ti non....

Ming. Ome cala, que eu che contarei por punto è coma ò que pasou.Cando pensei que se deitasen, bexso que me agarran, è que xsuro à Dios llesabia de traer ali Piculinas: amin que me abian comido todas as galiñas (queesto crehin querian decir) fixsenlles señas (porque esto de tratar con xsenteque non fala como os christianos, xsa ti me entendes ò traballo que è) que nontiña mais ¡quen tal lles dixso! pegaronme ùn-a soba, que nin aquelle deron àChristo: à la dempois que mo acabaron de espricar <8> por señas, (quesempre eu pensaba que eran diabros porque che facian ùn-as caretas como tixsa verias) por berme libre deles, dixsenlles que lles iba buscar as Piculinas¿pero non sabes ò que fixsen? bendome xsa sin cousa ningù-a, è que candoasi comenzaban coas felecedades que decian, que tal seria ò ultimo;xsunteiche us cantos veciños, è cando estaban mais desprocatados (¡bayapareceme que estou na festa!) entramosche na casa, è á un por un lles fomoscortando as cabezas ¿que tal non fixsemos ben?

Ch. O mesmo que si un Anxsel bolo dexsera, ¿è os cabalos?

60

65

70

75

80

85

90


Ming. Eses coma seus compañeiros, tamen lebaron ò mesmo camiño:desque acabamos, collemosche todo, è poñemolos en carros para lebar ò rio.Cando che estabamos celebrando esto, oimosche ùn-a bocina, ou trompeta;bolbemos à cara ¡è vimos! tantos soldados que trahian nus paus ùn-as paomascos brazos abertos. Botamosche à fux-<9>sir, para ò monte è eles tras nos; perono nos colleron, mas lebaron todos os bois è carros cargados, è puxseron lumeà casi todo ò Lugar. Nosoutros que andabamos como ò paxsaro de seca parameca, logo que soupemos que se foran, bolbemos para ó Lugar, è bimos chegarun amigo noso, que se xsuntou cun Frade que tiña corenta è nobe omes xsuntaOurense, è contounos que abian feito tres descargas contra ò Exsercito de Sul,è dempois que lle mataron us poucos dos seus ladrois, que asi lles chamo, è eide chamar, é se retiraron para outra parte ¿ti bes como brua un xsabalín candose be acosado dos càs? pois asi dice que che bruaba, è pateaba ese Sul, è quefalaba “Une Fraire con cinconte omi tenibii el atreviman de facer frent aunexsercite vitorioso, como el de moa: esti seti farsa futre, è de afusilé tuti.” Peroque burro è ome, coma si lle abian de pordiante, ninlle abian de ter medo.Estubemos-<10>che, ome de Dios è Maria Santisima, nobe dias sin ber maisgabachos, aunque tiñamos noticia, que en tal parte bulrraran as mulleres defulanos, que aculà puxseran fogo as casas, è lebaran ò gando, è as bestas,matando tantos nenos, que ali afusilaron estes, è aquelles omes, é enfin todosos dias oiamos campanas, que este foi ò albitrio que se tomou para que candobiñesen fuxsise à xsente para ò monte. Un dia de madrugada bemos chegarun Cabaleiro, que cuidamos que biña fuxsindo, como todos os dias chegabanFrades, Cregos, Señoras, nenos &c., cando nos ben coa embaixsada de que nonos fosemos do Lugar que chegaban Franceses, sin que fixsesen à ningun mal,è que do contrario queimarian as casas !quen tal oyeu! amarramoscho,fixsemoslle decir à confesion, è logo dimoslle pasaporte. O anoitecerchegaronche outros vinte è dos diabros das colas, pedendo racions para oscompañeiros: meu compa-<11>dre ò Xsuez foise à casa do tio Cristobo, èdixsolle: “Ome teño na casa esta noite vinte è dos Dragós, non hay comodidadpara tantos, si me fixseras ò fabor de aloxsar na tua casa algus estimariacho,”è dixsolle Cristobo ¿si ome, si, mandame os que queiras, aunque sean todos?O Xsuez mandoulle catorce, admeteunos con moito agrado, doulles de cear óque quixseron, è tamen de beber, è eles loucos decian “ser bon Patron, ser bonPatron.” ¿Pero non sabes ò que fixso Cristobo?

Ch ¿E que fixso?

95

100

105

110

115

120

125


Ming. Como nonche tiña na casa si non aquelo mas preciso, foise àeira, trouxsoche para facerlles as camas toda à palla que tiña, è dempois queestaban durmindo, pegouche fogo à palla, è él escapou deixsandos fechados.El è verdad que quedou sin casa, pero botou de conta que si dempois lla abiande queimar eles, tibo ò gusto de que ardesen nela. ¡Vallame Dios <12> quegusto todos tiñamos ò ber desde lexsos arder à casa, relinchar os facos, è gruñiros diabrillos de dentro! O resultado foiche, que os catorce ficaron, é os oito dacasa do Xsuez tamen pereceron alà de noite, ¿queres creer que despois non beumais ningun à este Lugar anque pasaron por cerca? Pero tí pensarás que nonfixsemos mais nada (¡ò que te engañas!) Douchese en reunir à Paisanagemandada por algus Cregos, è particulares, è ibamosche ò camiño real, eùspoucos poñianse tal como daqui un quarto de legua, è si era pequeno numerode Franceses deixsabamolos entrar, è os da diante empezaban ò fogo, è mentrasibamos outros por detras, è empezabamos à gritar como nùn-a monteria,rendibú, rendibú, è coma eles bian tanta xsente, tiraban de armas, è poñianse derodillas para que no nos matasemos; pero aunque foran os que foran todos nosparecian nada à sede quelles tiñamos. Nùn-a ocasion <13> entre eu è outro,estubemos axsexsando para un Frances que biña solo polo camiño, anque atrasò seguian moitos mais, obserbamos que mirou aùn-a parte è à outra, è que sedeitou, è nos fumonos agachadiños à rentes do balo, è saltamos dun golpesobre del, que cando quixso recordar xsa se encontrou sin fusil; amarramoloben, è subimolo à un cerro, è mentras que ò meu compañeiro ò escabechaba,fun aber si biñan mais, òu que rumbo tomaban, cando oio ò meucompañeiro, que me decia ¿Mingote, Mingote, cata aqui que dice estedemonio? bolbin ¡è que decia! estabache co as maus lebantadas1 gritando “setiAleman, seti Aleman christianus,” es dentonces espriqueille ò meu compañeiroque decia que era Aleman, è él dixsome ¿è que xsente è esa? respondille eu sonos compañeyros dos Fra[n]ceses que beñen à axsudalos; è salta ò meucompañeiro, (baya que me dou ùn-a gana de rir) ¿esos son os <14> que eubusco? pois xsa que è Aleman que diga ò credo, que si fora Frances, nin astraeso lle deixsaba, porque xsa estan condenados. Acabado esto notamos cos quebiñan atrás se dirixsiron ò Conbento de Tenorio, din recado os xsefes,xsuntámonos, é fomonos alá, è collemoschos coma ò rato na rateira, porqueanque fixseron fogo, arroxsámonos con tal furia à eles, que nin un escapou.

130

135

140

145

150

155

160

1. No orixinal lebandas, corrixido para lebantadas na fe de erratas da páxina 54.


Ch. ¿E donde tiñades as municions para todo eso?

Ming. Un-as sacabamolas os Franceses, è outras dabannolas nos Portosde mar aquelas boas almas dos Ingreses, que Dios lles faga tanto ben como elesnos fixseron. Dempois que dimos en reunirnos à catro mil omes, è mais, porqueò mismo era oir á campana concurriamos coma as moscas ò mel, dimos na trazade facer cañons ¿è sabes como? colliamosche un tronco de calquera arbol,escababámoscho por dentro cò seu oido, logo <15> poñiamoschelle ùn-asabrazadeiras gordas de ferro, è desta sorte resistia hasta doce cañonazos. Candoasi nos bimos, xsa nin à toda à Francia lle tiñamos medo. ¿Queres creer que talfoi ò que cobraron os gabachos, que nin por Dios, nin por Xsudas querian subirà montaña, nin pelear cos Brigantes, que asi nos chamaban à todos? pero contodo eso que burros eran, cuidaban que seique no nos abiamos de ir abuscaraunque non biñesen aqui; el è verdad que non se presentaban, pero ibamos nosà seis, è oito leguas no seu encontro, è cando tiñan que pasar algun-a ponte ¿aliera à de S. Quintin? porque se armaba ùn-a estraleria que nonche digo nada:solo podo asegurarche, que se han de acordar das Pontes de Ledesma, Cesures,Ulla, Bea è outras moitas, è en especial da de San Payo; pero ò noso mayor gustoera cando sabiamos que tiñan as racions xsuntas para lebar os campamen-<16>tos donde estaban, irllas à sacar ¿qué tomabamos ùn-as lupandas de mialma? è desde que quenciamos ¿à eles que son de Pavia? Ali pillabamos èmatabamos catro, acolá colliamoslles un carro de municions, aqui pescabamosoutros cinquenta, desorte que tan enfaenados andabamos que nin cuidabamosde semente, nin de nada, sinon pescar è saquear Franceses. Có estas cousasnonche podo ponderar ò medo garrafal que pillaron, porque nin dormian nascasas sinon no monte, non pasaban por camiño algun, sinque aquelesrenequajos, que chaman Bultixsures non rondasen un quarto de legoa os lados,pero ò cabo caian moitos, porque si ò tiro non era nùn-a parte, era noutra; peronosoutros mais ben nos tirabamos os Dragons que ò mismo era coller un queaber disputas sobre quen lle abia de tirar mais polo rabo de besta quelles colgabana quelas que son coma as bacenicas dos Barbeiros.

<17> Ch. Esos chamanse Morrions.

Ming. Non quero saber como se chaman, porque para min non teñenmais nome que bacenicas. Pero antes de que eu checonte todo ò de S. Payo,dime ti que biche è fixseches por alá.

165

170

175

180

185

190


Ch. Eu, como ti sabes, teño dos fillos no Exsercito, è que meacababa de morrer à miña muller, por non estar nesta escrabitud dosFranceses, tratei de irme xsunta eles, que tuben noticia estaban en Ourense,ò chegar cerca dali bin que toda à xsente fuxsia decendo: que beñen, quebeñen, non deixsei de facerme de cargo quen serian. A noite funme cùn bòome que me lebou consigo, è achamos na sua casa tres Franceses con tantoribete branco pola chaqueta, è ùs bigotazos retorzidos, que tan lexsos deasustarnos, enfundianos coraxse ¡pero si os biras abrir è cerrar as lacenas èuchas, è rexsistrar todo! nonche parecian sinon que eran amos; non sey òquelles <18> quixso decir ò dono, que ò agarraron, sacaronlle à chaqueta,zapatos è botis, facendo decontado ir à fonte descalzo, è chobendo,decendolle mil pestes, y que tuti ser dellos. ¿Pero ti cuidarás que amin medeixsaron? ¡busca! ¿tamen corrin igual sorte? Biñemos da fonte, è pensandoque xsa abiamos acabado à comision, bimoslles ceibar à auga os cabalos quenonlles chegou à media merenda, è que nos fan bolber à ela, como fumos maisde oito veces, è eles mentras enchendose coma porcos de pernil, castañas,galiñas, è todo ò demais, é como por aquela terra hay pouca leña, queimarontoda à madeira das divisions, deixsàndo rasa à casa.

Ming. Eso nono estrañès, que segun dempois soupen, era porque òfume non marchitase aquelas pelras asquerosas.

Ch. Como digo de mi cuento, desque se emborracharon, deitaronseá larga, e nosoutros fumonos <19> para fora à falar destas cousas, è dasfelecedades que nos prometian, cando bimos baixsar un soldado dispersoaquen lle contamos todo ò que pasaba, è él dixso: “xsuro à Deus que eses nonhan de ir resucitar à Paris.” Entramos caladiños na casa todos tres, èbotamonos sobre deles, que nin siquera os deixsamos folguexsar: tratamos derexsistrarlos, è encontramoslle moitos calis, patenas, relicarios è outras cousasde Igresia emboltas en follas de Misales è escrituras, que dempois serestituiron; atamos os cadáveres cos cabalos, baixsamolos ò Rio miño, é ali¿tumba con todo? que seique foi à pirmeira bisita, anque ò lexsos oimos ùsayes, que parecian de algun que iba à probar à misma fortuna que os nosostres, è segun dempois soupemos, foran once, que noutro lugar apiolaronaquela misma noite: bolbemos à casa, è pola mañan temprano tocaron unclarin, è foron à cha-<20>mar polos tres, è contestamoslles muy serios, yasalir, ya salir, hay une ore; eles contodo eran pillos que belberon à mirar

195

200

205

210

215

220

225


segunda vez. Como por alá fixseron as mesmas cousas que por acá, è aindamais, que pedian diñeiro de contribucion, è derramaban todo ò biño, deuseen xsuntar à xsente rabiosa coma serpentes por baixso de corda, que facianeles ùn-a fieiteira tremenda.

Ming. ¿E ti logo non siguiche?

Chint. Si, ome, tomei ò camiño de Monterey, è ò chegar cerca dalitiben noticia que se acababa de dar un ataque polo Señor Romana, è que porser moitos os Franceses se retirará á Portugal, polo qual tiben que dar à bolta;¡pero que gusto era cando se esparcian os gabachos que iban de camiño po lascasas dos Paisanos, que anoitecian è non emanecian! eu digoche aberdad, quemoitos eran os que mataban. Dempois tratei de birme ò Ribeyro, que deciannon abia Franceses ¡ali <21> nonche digo nada! porque lles deron ùn-asentradas por tantas veces, que sirviron de minorarlles en gran parte ò numero,è de collerlles moita prata è boas cousas: ¡non quererás creelo!; pero eu binpolos meus ollos algùn-as mulleres acabando de matar os gabachos, cosmaridos deixsaban tendidos à medio morrer, ¿è ùn-a ome? quelle deron ànoticia de cò seu marido abia morto nun ataque, ela mui resolta dixso;“quixsera ter tamen un fillo para que dese asua vida pola Relixsion, è polaPatria, acabando co esas langostras.” Tiben noticia cò Exsercito se biñera dePortugal, è que se dirixsia à Villafranca: boucheme ali, è en efecto encontreicho,pero nonche chegaba à mil omes, è eso desnudos, descalzos, è sin municions¿pero quenche dixso ati que por eso estaban cobardes? ò contrario, que apesarde que abia en Villafranca un Rexsimento, composto de nobecentos è tantosomes, è todos cun-as bar-<22>bas largas coma os Capuchinos, porque dicenque eran da guardia de honor de Napoleon; foronse è escolleronche us poucosda queles soldados bellos, (cos mais eran bisoños) è nun dacame acá esaspallas, de tal sorte os dispuxseron os Señores Mendizabal è Pol, que encerrarondentro do castillo os Franceses, è logo como che hai ali ùn-as bocas calles,mandaron asomar à tropa por todas elas, è como biron esto os gabachos, è queselles disparou un cañonazo cùn-a bala da doce, (porque non abia maisprebencion) pensaron que era un gran Exsercito, capitularonche, éentregaronchese prisioneros; pero cando eles souperon apouca xsente queeramos, è que non tiñamos municions, creo que se sacaron de rabia as barbaslargas, con que parecian à aullar diabros predicadores, è que quixseron quenon, foron andando para Asturias, à embarcarse prá ó Ingres.

230

235

240

245

250

255

260


<23> Ming. Ti as de saber como foi ò conto da bolta dos Diputados.

Ch. ¿Toma si osey? como que me encontrei nela, ó principio è este:Cando biñeron acá (que nunca chegaran esos enemigos) deron en irseesparcindo hasta à Pobra de Sanabria, Fonsagrada, Buron è outras partes, ècomo estas son ùn-as montañas ásperas, pouco è pouco bendo as suasmaldades que son xsenerales, trataron de ir escabechando neles, de maneiraque chegou amatanza à tanto que se xsuntaron os da cà de Samos, Triacastela,Neyra de Rey è outras partes, è ibanse ò camiño real que bay da Coruña paraCastilla, è ali cantos iban, è biñan fosen correos, fosen Franceses facianllescortesias de fusil. Dempois que xsa se fixseron con moitas armas è municions,pardiez, banse arriba de Cruzul donde os gabachos tiñan almacenados mil ètantos fusis, colleronos è repartironos entre elles, de maneira que xsa sexsuntaban à tres è ca-<24>tro mil omes, armando disputas porque todosquerian bir. Como esto era diario, porque us remudaban outros, nonsecheescapaba ùn-a rata: bimos que un dia de niebla po la mañan asomaban ùsCoches è caballerias con ún-a escolta de Franceses ¿pegamos có elles ira deJesus? por mais que adiantaban para abrir paso, non facian nada, porque candoiban diante, dabamos nos abolta pordetras; e bendo eles tal granizo de balasque caia nos Coches, è en todo ò camiño, tomaron á determinacion debolberse à todo escape para atrás cò rabo entre as pernas, deixsando porreliquias algus cádaveres, è outras cousiñas.

Ming. ¿E ali tocaban as campanas para saber cando eles biñan?

Ch. Non, que ali trazaronche outra cousa millor. Comoche abiaabanzadas de paisanos en todas partes as alturas, cando sabian cos diabrillosbiñan, encendianche us fachucos de palla, è erguianchos <25> nus paus altos,è dùn-a noutra altura faciase esto con tal presteza, que no espacio dùn-a orasabiachese no contorno de cinco è seis legoas, è co esto prebeniachese toda áxsente, enterrando primeiro ò que podia, è logo ibase á reunir os puntosseñalados. E cando che biñan mil ou dos mil Franceses, è os nosos Paisanoseran poucos, estabanche agachadiños, è ò millor da conta ceibabanlles ùn-aboa descarga, è fuxian para outra altura, è eles decontado botaban à correrpara ò monte, è encontrabanchese co bento, (¡pero quen os bia rabiar!)decianche eles: “ò futre dele leñe de la montan salite vali, muchi vali; tutiFrance estar perduti, muchi Brigan, muchi Brigan,” è desta disposicion che

265

270

275

280

285

290

295


estaba toda aquella terra, cando ò noso Exsercito baixsou por ali para recollerxsente, è engrosarse. Neste estado quixsen bir à dar ùn-a bolta acá ¡pero nonsabes ò que pasey! à todo bicho viviente que tran-<26>sitaba prendiancho osPaisanos por espia, è si conocian nel à mais pequena sospeita, decontado òmataban; (¡eu à berdad alabolles ò feito, porque che abia è hay moito picaro!)pero anque fose un que xsustificase ser bo Español noncho deixsaban pasar,hasta lebalo amarrado coma un Christo os xsefes, è estos tamen che procediancon moito escrupulo co eles, sin respetar charreteras nin galons.

Ming. Eso tamen por acá faciámolo ò mesmo, è foinos mui bo, quepor moitos papeis, è correos que pescamos soupemos os seus prans.

Ch. Chegueiche por fin ó Riveyro, è acheiche naquel campo doCarballiño ¿tanto paisano reunido que non podo figurarche? è todos xsuntosalegres coma cucos, guiados por Cachamoiña, Munin è outros particulares, èCregos, tomamosche ò camiño de Vigo, donde abia outros tantos gabachoscomo en Villafranca, è asi que eles biron tal caterba de xsente, encerraronseden-<27>tro, que nonlles faltaba mais que poñela nos calzos: (xsa ti meentendes) con todo apesar de que selles entimou à rendicion, non quixseronsinon facer fogo; pero colleu un machado Cachamuiña, é empezou á derribarcon outros á porta, esdentonces capitularon; entramos dentro, sacousellestodo, è entregaronse ò Ingres; pero ò chiste foi que biñan 400 mui frescos deTuy para reforzar os de Vigo, è pegamos con eles, desorte que tamen caeron;mais dempois foron os nosos à darlles2 tentatibas á Tuy que sinon fuxsiran osque ali abia para Portugal tamen caian. Non quero decirche nada da nosafachenda, è entusiasmo, è moito mais desde que ò Ingres nos3 dou armas èmunicions, ese empezaron à facer Rexsimentos, porque che era mui grande.Aqui tratey de deixsalos.

Ming. ¿E adonde te fuches?

Ch. Bolbinche xsunta os fillos, è ò chegar aun lugar soupen que aben-<28>dose aloxsado na casa dum Crego dous Dragós entraron nela ò tempoque ò patron non estaba ¿pero baya que non adiviñas ò que fixseron? bironche

300

305

310

315

320

325

2. No orixinal darlle, corrixido para darlles na fe de erratas da páxina 54.

3. No orixinal non, corrixido para nos na fe de erratas da páxina 54.


ùn-a paxsareira con canarios, abrironche á porteliña, esdentoncesescaparonseche todos, è tan pronto beu ò Crego dixseronlle “Pastor le petitque estar prisioner, bù.. bù..” que è ò mismo que decir boaran; pero ò bo doCrego disimulando ò sentimento que lle causou, contestoulles “no importar,no importar”, mais dixso para consigo, tamen vosoutros abendes de boar paraò inferno: (¡meu dito meu feito!) douchelles ben de cear, fixsolles à camaseparadamente, è alá de noite cando estaban roncando coma os porcos, pegouco eles acompañado do criado con tal disimulo, que dentro de pouco fixseronboar os dous para resucitar no París de Lucifer; sacoulles ò diñeiro que tiñan,é os corpos coas sillas dos cabalos è roupa, ceibounos nùn pozo. Noutro lugarta-<29>men che entrou un Frances nùn-a casa veu ùn-a costureira boa moza,è decontado empezou à quecer, formando empeño en que se abia dir à cuxse(que che hè à cama) co el: à pobre da rapaza ¡miña xsoya! resisteuse un pouco,è baise collea en brazos, è iba el mui teso à bulrrarse de la, cando un mozoque lle deran noticia do que pasaba estubo asexsando, è ò tempo que ibaachegar à ùn-a pouca palla, baise por detras, è cùn-a visarma que lebabadoulle tan gran golpe na cabeza quella divideu en dous añicos, è dentrodun instante toda à calor do Frances bolbeuse en frialdad; enfin sicheoubera de contar destas cousas nunca acabaria, è asi bou ò asunto. Cheguei àVila de Mónforte, cando neste medio tempo empezan à decir, que beñenos Franceses: à Xsunta que abia, eos prisioneros forense para á outrabanda do Sil, è nos que como tibemos noticias do Sr. Martinengo que nos<30> defendesemos que biña el para batirse, puxsemos ùn-as cubas, è outrosatrancos no ponte da Vila, por donde eles segun asua ruta debian pasar(parecendonos que ò rio nono podian badear por ir grande) è subimos uncañon que tiñamos da catro á altura de S. Vicente, è nesta disposicionagardamolos con moita resolucion, mirando ó mesmo tempo como se ibancoronando as alturas de paisanos, armados con gadañas, fouces, escopetas,machados è outras armas: ali como cousa das sete da mañan ben muy frescaá pirmeira abanzada Francesa, è desde que à tubemos à tiro, ceibamoslle un,que non deixsou de barrer algus Franceses: è les que biron à resistencia, è queabia artillería, mandan recado atras, è beñen sobre Monforte mais de tres milenemigos, descargamos outro cañonazo, è bimosche caer ò Comandante dunbatallon; desde que obserbamos tanto Frances, è nos eramos poucos,empezamos tiro bai, <31> tíro ben, mentras cus cantos paisanos estaban confusis facendo fogo na ponte para impidirlles ò paso, è desde quellesencaixsamos trinta è nobe cañonazos, que non abia mais prevenzon, tratamos

330

335

340

345

350

355

360

365


de escaparnos polo outro lado ¿pero pilleiche un medo garrafal? porque osgrandes diabros nomentras que nos estuberon entretenendo polo lado daponte, vadearon ò rio, è cercaronos dentro da Vila, mais sinembargo cuidandoque de todas sortes acababa as miñas aventuras, puxsen ò corazon en Dios, ¿èpes para que vos quero? peguei à fuxsir, è encontro cinco demos, que estabanò lado dun camiñiño por donde eu iba, rexsistrando us carros de roupa, è tanpronto me biron correr, empezaronme por detras à facer (cos diabros llasfagan) cortesias de fusil, è ún-a foi tan cortés que me abreu un-a orella òmedio, pero eu nonche sintin astra dempois que bin caer à sangre, porque osrios, silveiras balos, vi-<32>ñas è todo para min erache mel: unime cosPaisanos è conteilles ò que pasara; ena sua compañia estiben dia è medioagardando polo Sr. Martinengo, que nin beu, nin pareceu, è pola conta tiberaorden para unirse co Exsercito, è desque ò soupemos, foise cada un para suacasa ¡pero que desconsolo! ber tanto ome, muller è nenos mortos, porquecomo selles fixso resistencia, è biron tanto diluvio de Paisanos os Franceses,á todos mataban, è ibanchese os castañales, è como estaba ali agachadiña áxsente, facian ùn-a carnicería tremenda, basteche ò decer que en vinte è catrooras que estiveron na Vila, mataron nela, è nos seus contornos mais de milpersonas, è puxseron fogo amoitos lugares, lebando os bois è bestas cargadoscon todo canto acharon, ¡eu na miña vida bin tal, porque pensei que era ò diado xsuicio! Dempois que soupen que marcharan, bolbin à Monforte paraseguir ami-<33>ña ruta, pero ainda quedei mais asombrado ò ver entrar ùsacabando de morrer, outros sin pernas è brazos, è outros chorando po lospais, hermanos &c.

Ming. ¿E que preparativos abia ántes de entrar ali os Franceses paraarmar à xsente?

Ch. Cando eu cheguei todos os dias biñan mozos da queles contornosè ùs poucos de Oficias que ali abia eran os que enseñaban ò exsercicio, è paramantelos xsunto cosque tiña ò Sr. Martinengo, recolliase diñeiro de todasXsurisdicions que estaban libres, è para calzalos è vestilos abiache noConvento de Santo Domingo ùn-a porcion de zapateiros è xsastres traballandobaixso à direccion do Prior, è dous Diputados da Xsunta, è tamen che abia untaller de carpinteiros facendo caixsas de fusis, è cureñas para os cañois, desorte que estaba tan ben ordenado, que non parecia si non ún-a Maestranza<34> do Rey, è si nonche biñeran os Franceses, fariase ali ùn-a artillería

370

375

380

385

390

395

400


terrible, porque se iban aconstruir cañois de madeira, como ti xsa medixseches, è as de saber que ali nonse andaba con chiquitas, porque aquelesberrugos que tiñan moito diñeiro è nono daban sacaballo à Xsunta à forza, ènonche chegaba ali soldado ningun que decontado non se armase è vistise.Pero volvendo ó meu conto, tomeiche ó camiño de Neyra de Rey para dar cosmeus fillos, mais acheiche cinco mil farrucos que estaban ali acampados; è euque xsa tanto medo lles tiña coma ò vento que solo fai ruido, pasei as doce danoite por entre eles, è boteime do outro lado da baixso cò ánimo de chegar àMeyra, donde me dixseron que estaba ò Señor Mahy; pero cando cheguei, xsaeste se abia retirado à Pobra de Sanabria, collin ò camiño para ela, è por todasas partes que pasei abia tal <35> entusiasmo que nonche podo espricar, è esoque toda à terra estaba asolada: arribei atempo que xsa viña trasmin òrenegado de Ney, que iba para Asturias, è sime descuido un pouco péscame;pero eu era tan arteiro como él. Xsa ò Exsercito se abia ido para à Fonsagrada,è asi que pola mañan me erguin, tomei ò camiño, è tampouco achei ali maisque ò Parque de Artillería un pouco mais abaixso, donde chaman Buron, è òmismo foi velo que me alegrei coma un cuco; tomei ali indagazon, è par diezaseguraronme que toda à xsente estaba nas ribeiras de Piquin ¡aqui achei tantoome que nonche digo nada! pero veras ò que me sucedeu: as duas horasbeñen os Franceses, è principiase un ataque tremendo donde sahiron benescamados, porque verás como os colleron: eles coa fachenda queacostumbran baixsaron ùn-a costiña hasta ò rio, è vendo esto <36> ò Sr.Mendizabal, foise por detras è cortounos. Como tiñamos poucas municions,è se estaba ò Exsercito organizando, xsunto con que se viña anoite,determinouse po lo Sr. Mahy temendo malograr à accion, porque eran muybisoños os soldados, è os que tiñan fusis ben poucos, ò deixsalos, dempoisque pagaron en forma ò pato ¿pero ti non creerás ò que che bou à decir? poisteñoche testigos delo. Cando estaban nùn-a ponte facendo ún-a guerrillaenemiga fogo con outra nosa, pasou ùn-a muller fuxsindo, è salese decontadoun frances tras dela, è dempois que fixso ò que quixso volveuse para àguerrilla, cuidado que ò vin po los meus ollos, è tamen andar un oficialfrances à sabrazos co eles para que abanzasen, porque xsuro abrios temblabande medo: aora considera que cando coa morte à vista, ofendian à ira de Diostanto ¿que non farian noutras ocasions que <37> puidesen?.. Achey por fin osmeus fillos è ò Girgorio ferido dun muslo tan contento como si non fora nada:estibenme co eles algus dias; pero erache un alabar á Dios ò ver chover xsentenosa coma moscas, coma que oubo dia de cerca de mil os que biñeron, esto

405

410

415

420

425

430

435


sin contar cos oficias que chegaban feitos ùn-á miseria, è cando estos estabanasi mira que seria dos pobres soldados: baya digoche à verdad, parecian tizósde negros, flacos è desnudos ¡mais corazons coma leons! Dali à algus diaschegaron de Asturias vestuario, municions è catro cañonciños, que fixso vircon diñeiro ò Sr. Romana è desque se vistiron è calzaron ardian de coraxsecoma Tigres para ir à batirse: doulles este gusto ó Sr. Mahy, è camiñanos co élò frente para Lugo: biñeronos os franceses à esperar muy satisfeitos, peroforon tales os pirmeiros encontros que tuberon co à segunda division è <38>coa caballería, que botaron à fuxsir para xsunto à Lugo, è ali nun sitio muyventaxsoso para eles como acostumbran fixseronse firmes coa artillería:chegamos nosoutros à cousa das duas, é chovendo, principian os indignos contal fogo vivo de cañon que dun tiro barreron tres paysanos xsuntos ¿peroquenche dixso à ti que se acobardaron? cerraron ò flanco con tal primor queme rio eu da tropa mais veterana, è quedeime pasmado à tal ver, cando antesnas marchas á moitos cobardes todo selles iba quedarse à facer as suasnecesidades, è ò ver tal postura, era capaz de desanimar ò millor xseneral,pero neste acto desengañeime de que aquel aspecto era efecto dos traballos èmiseria; dempois que os enemigos fixseron à pirmeira descarga, animados osnosos polo Sr. Mahy, que diante estaba gritando “viva Fernando Setemo,Religion y Patria” Amigo arroxsamonos con tal fu-<39>ria sobre de les que ninLobos nos ganaban, è à presteza con que á artillería maniobraba non pareciasinon que era divina: véndose asi bulrrados, è que si se descuidan non escapaun, botanche à correr para Lugo coma as Ovellas cando as persigue ò Zorro,cerranche de portas, è nos rodeamolos dentro, en terminos que as nosascentinelas estaban falando coas deles, dicindose trescentas mil pestes.Intimouselles à rendicion, pero non quixseron entregarse porque tiñantrazado ó que bou à contar: Pensando que toda à tropa nosa estabadescuidada, salenche ò terceiro dia de sitiados xsa desesperados con talimpetu, que à no ser ò noso valor è lixseireza dos xsefes, pode, pode que nosfixsesen correr; è de repente volvemos à pegar co eles, dandolles tal soba que sevolveron à encerrar dentro co ànimo xsa de entregarse dempois que botaronun bò granizo de ba-<40>las, que ùn-a fixsolle ùn-a contusion pequena óXseneral Mendizabal ¿si viras concurrir Paisanos armados á axsudarnos, ètraer racions? ¡baya aquel era un pasmo! Esperaronche à noitiña à queimar ascasas dos arrabales con outras cousas, de maneira que non parecia sinon queardia à Ciudad, cando neste estado chegou ùn-a espia nosa (que nuncaparecera) decendo que biña Sul de Portugal con doce mil homes, è que xsa

440

445

450

455

460

465

470


estaba cerca, es dentonces coma as nosas forzas eran pequenas (porque nonsabiamos que estaba derrotado da sorte que beu ¿que si non, non escapaba?)Tratou ò Sr. Mahy de retirarse à Villalba como ò fixsemos, è soupemos que òdia siguiente foron ò noso campamento, queimaron as barracas, mataron ossoldados que atoparon cansados, è enfermos, è cometeron outras perrariasterribles na queles lugares. Dempois <41> fumos á Mondoñedo à xsuntarnosco Sr. Romana, è dali volvemos à Meyra, Samos, Monforte è Ourense, è elestras nos coma os cas, sin atreverse achegarse moito. Sahimos à atacar à Sul,que decian estaba cerca; pero botou à correr para Baldeorras. A este tempobiñeron à Celanoba os Xsenerales Ingres è Portugues à acordar co Sr. Marquesda Romana ò modo de pescar à Sul è Ney, cando neste estado tibemos ánoticia de San Payo, que quero que me contes.

Ming. Bou à eso; pero pirmeiro tomemos un polvo que ainda puidengardar con outro pouco nun promo con que socorrin ò meu Crego en algun-asocasions, porque os diabrillos cando lle rexsistraron à casa lebaronlle canto tiña,como facian en todas partes.

Ch. Tibeches fortuna, que eu sinon que fose us poucos de cigarrillosque me tocaron na refrega dos que ceibamos ò Rio Miño xsun-<42>taOurense, que partin cos meus fillos, adoecia; pero volvamos ò conto, que òteu polvo alvendoume,

Ming. Dempois, que como xsa me dixseches, te marchaches de Vigo,deronse en ir formando Rexsimentos, è recollendo todos os soldados que abiadispersos; logo presentouse ali un Comisionado po la Xsunta Central, que llechamaban Murillo, è era un ome que eu inda non vin outro de mais fídagos queél, porque fose con moita xsente, ou con pouca, ala iba os Franceses, é tirabaseà eles, como os rapaces à froita, como que vendo esto fuxsian de nos coma dolume, anque non facian nada, porque os ibamos à buscar à Pontevedra, Caldas,Padron, è cerca de Santiago, mais non se atrebian apresentar diante nos, si nonque fosen miles, è trouxsesen moitos cañons, è metralla.

Ch. Non eso creocho ben, porque estando coma oitocentos durmin-<43>do nun Convento de frades Bernardos, oiron ala de noite tocar ùn-asbocinas (que xsa sabes ti se tocan os porcos bravos para que fuxsan) é talpavor lles entrou, que se levantaron á media noite, colleron os fusis, è botaron

475

480

485

490

495

500

505


á correr; ven que á verdad esto non debia estrañarse, pois poucos dias abiaque alá xsunta à Bacelo biñan sesenta de acabalo, è preguntaronlle á unpaysano por donde era ò camiño para Lugo, é él guiounos para donde estabaùn-a gran braña, co mismo foi chegar à ela espetaronse de tal sorte coscabalos, que anque traballasen toda ùn-a mañá inda non sey si sahirian; perono mentras que sucedeu esto, foise ò bon do Paysano tocou de campanas,xsuntouse à xsente, é pegaron co eles de tal modo que hasta que osdespacharon non pararon.

Ming. ¿Eso supo entendela? fixso coma ò meu veciño Fuco, queabendolle embargado à Xsusticia <44> ó seu carro para bagaxse, foi co él òsitio señalado, è ali achou ùn-a caterba de ladrois Franceses que lle facianùn-as carantoñadas terribles, decendolle si era dos brigantes; por últimofixseronlle cargar de prata, diñeiro è outras cousas, è tomou ò camiño maishumildiño que à terra, anque lebaba ò corpo cheo de veneno: desque anduboun pouco, sacou ùn-a navalla do volsillo, è ò descuido con cuidado foiabrindo un saco è quitando diñeiro, è dempois que encheu os petos à seugusto, botou à fuxsir, deixsandolles carro è bois; pero volvendo ò meu conto,cando à terra estaba toda asi levantada trouxso Dios ò Xseneral Carrera condez ou doce cañons grandes, è algu-a tropa, è pardiez arreglou à xsente detal sorte, que xsa dempois era un Exsercito composto, porque se llepresentaron moitos oficias veteranos, è Rexsimentos. Desque asi nos vimosco-<45>llemos para Santiago co ánimo de tomar à Cruña tamen: abanzamospor fin, è entramos en Santiago ò remate dun tiroteo terrible, verdad que sinon fora ùn-a Vila aberta como è colliamos todos cantos gavachos è traidoresnela abia.

Ch. Pois ne se mesmo tempo que tomastes à pirmeira vez à Santiagoera cando nos tiñamos encerrados os de Lugo ¿mira como andaba à festa?

Ming. Como beu Sul de Portugal è Ney de Asturias desque sereforzaron è uniron à xsente, tiñan tramado ò vir à collernos; pero nos que òchegamos à oler, retiramochenos para S. Payo, è eles tras nos, è de todas asbarcas que abia fixsemos ùn-a Ponte, porque à antigua estaba cortada, è destaforma se estubo à xsente embarcando toda à noite, tocando à gaita èdivertindose no mentras que nún-a encuberta se colocou toda à artillería. Odia siguiente pre-<46>sentouse Ney coà sua division, è empezamos nos tal

510

515

520

525

530

535

540


fogo de cañon que barria neles que era un gusto, mentras que por outra parteùn-as lanchas que lle chaman cañoneras tamen zorregaban balas nosFranceses, que era un primor; nosoutros que nunca tal nos abia sucedido,porque nas refregas que tiñamos diarias non abia aquel órden, estabamospasmados; pero à alegria que tiñamos en ver caer franceses, mentras que poroutra parte à nosa mùsica resonaba no medio dos vivas à Fernando setemo,facianos olvidar todo canto viamos tocante ò temor, è infundianos à porfiaganas de arroxsarnos coma Leos à eles ¿pero si viras à Ney? espumaba polaboca mais que ò mar, è desque veu que todas as tentativas que facia para pasareran coma botar ó aire à pólvora, nonlle faltava sinon tirarse un tiro, è á fe quesi se detuvera un pouco mais, pode que non fose necesario, por-<47>que dunmatamoslle ò cavalo, è doutro tiramoslle ò sombreiro da cabeza, è vendo èlque acousa non era chanza pegache à fuxsir ¡ira de Jesus! ò mismo que untouro cando ò aferretan, è à sua imitazon ò resto da division fixso ò mismo, èentonces sairon à acompañalos, è gardalles as espaldas os tiradores dosRexsementos que abia, è us poucos de Catalans, pero eles marcharon tanagradecidos que non agardaban nada, porque che corrian coma un barcocando hay tempestad, hasta que se encerraron na Cruña.

Ch. ¿E vosoutros porque nos seguiches para collelos à todos?

Ming. Hay home que nos dixseron lles biña reforzo atras, è quevolvian à atacarnos, è asi non quixsemos perder à posicion, nin espoñernos;è as de saber que os que nos atacaron eran mais de dez mil, è nosoutrosanque eramos doce mil útiles de armas, solo abia catro mil ¡pero <48> ò verà axsilidad, è ò valor do Xseneral Carrera era un pasmo! è co seu exsemplono nos conociamos à nosoutros mismos, como que anque se nos presentasenpara cada un catro Franceses, tendriamos amenos contestarlles à non ser quebiñesen, ó menos media ducia, ¡mira que tal estabamos! Desque eles trataronlargarse à toda prisa da Galicia: (que ainda Xsudas nos largue à esta hora)camiñamos para Santiago è Cruña, è os pobres dos habitantes (¡miñasalmas!) choraban de alegria, è non sabian ò que nos fixsesen; pero ahoraasme de decir ¿porque nonlles fostes à cortar ò paso è sacarlles as riquezasque lebaron?

Ch Cando ò Señor Romana estaba combinando ò pran para eso (quemeu amor ben traballou) foi ó picaro de Sul, è tomou as alturas de Larouco è

545

550

555

560

565

570

575


Baldeorras, único paso que tiñamos, è de tal forma che son que un ome queestéa no alto ceibandoche ùn-a pedra <49> derriba ùn-a ducia: ¿è á vista destocomo abiamos de temerariamente empeñarnos nùn-a cousa en que deprecision saiamos mal? as ganas no nos faltaron, mais millor foi volvernos,como ò fixsemos à Ourense, è desde aqui os meus fillos marcharon nabanguardia para Villafranca, è outra division baixsou à Lugo, de cuyo modose foron repartindo; mais eu hasta que non vin ningun na Galicia non quixsendar à abolta: ahora ben, xsa que ti me fixseches esta pequena reconvencionqueroche preguntar ¿porque deixsastes vir à Sul por Ourense, è meterse enLugo? ¡desta pilleite!

Ming. Ome non seas burro, è perdona, si foi no mentras que tomamosà pirmeira vez à Santiago, è non sabiamos que tal ome viña ¿como abiamos deir batirnos con èl, è mais traendo à tropa que se decia?

Ch Si eso era asi, non digo nada; pero non sey coma os da que-<50>las cercanías nos saludaron nos tránsitos.

Ming. ¿E logo ti inda estás neso? desde á salida de Portugal hastachegar cerca de Lugo donde lles volveron á pasar revista, faltaronlles mais detres mil homes ¡considera ò camiño que levarian!

Ch. Pode ser verdad, porque po la beira da quel Rio Miño, que pasapor Ourense, non se via outra cousa mais que cavalos mortos, pedazos desillas, morrions, è hosos, era tal ò cheirume que abia que che bastaba paramatar à xsente.

Ming. Con todo eso gana de volver acá pareceme que nona han de ter.

Ch. ¡Do demo! pois si de cerca de setenta mil que entraron, nonforon mais que vinte mil en tan pouco tempo, è eso que non tiñamos aquelvalor que agora, porque estabamos amilanados è sin armas ¿cantos erannecesarios desque nos adorna todo? ò menos doscentos mil.

<51> Ming. Pero baya que non sabes ùn-a cousa.

Ch. Sabrey sima contas.

580

585

590

595

600


Ming. Que he tal à tristeza que teño desque estou imposibritado dematar franceses, que apenas como nin durmo, è pareceme que si agora tiberadiante anque fose un exsercito de les, iba alá decontado.

Ch. ¡Mira que adefecio! à moitos lles sucede ò mismo, è eu sò undeles; pero por non ver os destragos que fixseron, vale mais que se estean poralà que siquera non sementan aquelas xsudiadas de meter os Cavalos nasIgresias, queimar os Santos, cortarlles as cabezas, levar as cousas sagradas; èen fin, os omes que poñen un cavalo no medio da Igresia nùn-a tumba confachas ò rededor, cantando coma os Cregos, tocando todas as campanas, èfacendo outros escarnios na Magestad de Dios (como sucedeu en Santiago) sinduda non pode menos que deixsar <52> escomulgada toda á terra que trepen.

Ming. Ome è verdad, pero ò acordarme de semexsantes cousas, ò veros Lugares enteiros è Vilas que queimaron cos demais destragos ¿como queresque me conteña? Con decirche que na Vila de Cé entraron na Igresia,apuntaronlle á custodia, è acertaronlle de tal maneira que buou à SantisimaOstia, levandose en seguida ò viril, ¿esto non è canta xsudiada se podediscurrir è facer? pois todo xsunto ten infundido tal rabia á xsente desta terra,que dará mil vidas, ántes que suxsetarse á menor cousa que toque à francesa,porque temos por feitos infernales as cousas de les.

Ch. Por todas partes estan todos do mismo modo de pensar. QueiraDios conservémos os mismos sentimentos, è que sinembargo de que estamoslibres non desmayémos, sinon sempre ánimo, ánimo, ¿y à eles que son de Pa-<53>vía? Agora meu compadriño xsa que tiben à felecedad de que teacreditases non ser cobarde, è ser un bò Español, moito mais te ei de querer.A Dios astra que axsa mais bagar que che ei de contar algunas mais cousiñascon que nos queria engañar ò gabacho Napoleon coma fixso alá nesosReynos do Norte; eu no me pasmo de lo, que como él ten tanta artimañanon è moito que os engañase; ¿pero él biña à nosoutros con eses contos?¡mal pocadiño que pouco sabia quen eramos os Españoles! Tibera presentealguns romances dos que contamos no inverno xsunto à lume, pareceme quealgo lle darian en que entender. A Dios volvo à decer, co demais è conto denunca acabar; memorias à miña comadre Xsacota è Martiño.

Ming. Pois logo à Dios astra mais ver.

605

610

615

620

625

630

635


<54> ERRATAS.

Pág. Lín. Dice. Debe decir.13... 18 Lebandas. Lebantadas.27... 15 Darlle... Darlles...Id.... 20 Non... Nos...

640


José Fernández y Neira (1810): Proezas de Galicia, explicadas baxo la conversación rústica de los dos compadresChinto y Mingote. Coruña: Imprenta de Vila. [Fragmento].


José Fernández y Neira (1810): Proezas de Galicia, explicadas baxo la conversación rústica de los dos compadresChinto y Mingote. Coruña: Imprenta de Vila. [Fragmento].


Escenas da Guerra da Independencia en Galicia de Román Navarro e U. González en José Fernández yNeira: Proezas de Galicia, explicadas baxo la conversación rústica de los dos compadres Chinto y Mingote.Coruña. [Ed. Martínez Salazar. 1893].


José Fernández y Neira en Album Galicia, 1908.


RAMÓN GONZÁLEZ SENRA: “CARTA RECOMENDADA” (5 de febreiro de 1812)

CR(12)

R. González Senra: “Carta recomendada”, Gazeta Marcial y Política deSantiago, Santiago de Compostela, 5 de febreiro de 1812, pp. 17-21. Pódese con-sultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG 29/6) e mais no Museo Provincialde Lugo. Tamén se encontra no Fondo Barreiro Fernández-López Morán.

Entre 1812 e 1814 destacou a Gazeta Marcial y Política de Santiago comomedio difusor dos ideais liberais a través de textos escritos en galego. A Gazeta, saídados talleres do famoso impresor Manuel Antonio Rey, o chamado Rey chiquito, foiun dos foros ao redor dos cales se congregaron conspicuos liberais como AntonioBenito Fandiño, Manuel Acuña Malvar ou Antonio Rúa Figueroa. Baseándose encertas concomitancias ortográficas e fonéticas, Carvalho Calero (1984) conxecturouque quizais houbo un único autor para todas as pezas en galego publicadas naGazeta. O profesor ferrolán coidaba que ese autor puido ser Antonio Rúa Figueroae cría que esta atribución resultaba especialmente verosímil nos casos da“Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote” (9/2/1813) e da conversa noadro da igrexa (1/4/1813), que editamos máis abaixo, xa que estas dúas tertulias apa-receron asinadas por F.R.A e F.R., respectivamente. Estas iniciais, colocadas nunhaorde ou outra, poderíanse corresponder coas letras coas que principian o nome e osdous apelidos do devandito liberal.

Cf. tamén Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 17-20) eGarcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 21-26).


Parece moi probable que Ramón González Senra sexa un pseudónimo,posto que baixo este nome non o documentamos posteriormente nin na literaturanin nas fontes históricas. Este é un artigo de propaganda liberal no que o autorexpón as vantaxes das reformas liberais, como por exemplo as da lei dos señoríosxurisdicionais e as da creación dos corenta e seis novos xulgados en todo o territo-rio galego. De acordo coa nova lei, homes de letras, especializados en dereito, subs-titúen os xuíces dos señoríos, que carecían de formación xurídica e moitas veces sóeran «criados e lacaios dos señores».

Carta recomendada 79

<17> CARTA RECOMENDADA.

Señor Emprantador da Gazeta de Santiago: Eu quixera espricarlle bencraramente canto se folga ó meu corazon co á millor das novidades que teñovisto na miña acordanza: falo da orde que veu para que as aldeas escollanJueces á seu gusto, é para botar por terra todas esas gavelas con que nosesmagaban desde hay tanto tempo un fato de señores que eran mais ríspitospara nos, que os mesmos reis. Eu non sei falar con retrónicas, porque nonandiben na escola dos jasuitas, que, si non son novas de camiño, din queforon moy guapos para os rapaces, que tiraban deles grandes poetas; é sobretodo, que na quel tempo andaba ó mundo moy acougado; ben que si nosospáis foron tan bos, non sei eu como non saliron os fillos mais arrellados: ó queme fai pensar, que sempre oubo traballos no mundo, é tamen bestas no tempodos jasuitas. Mais, sexa como for, ó que eu quero, é darlle á vm. as albrizas doben que nos fan as Cortes, tirándonos de un cautiverio, que pouco lle marrapara ser ó do anamigo malo; é para esto, é decerlle catro cousas que sente ómeu corazon, direillas de calquera xeito, mais que digan que somos gallegosé no nos entendemos.

¡Que no dixera, señor Emprantador, que despois de tantos temposque os señores nos trataban coma animalias, despois que xa non habia sortede librarnos de esta captividá, despois que ó labrador estaba tan avasallado quesiquera se lembraba que era home é fillo de Dios como os demais, quen dixeraque habia de virnos pola porta tanto ben! ¡Que no dixera que á nosoutros noshabia de chegar tamen á vez de ser Señores, non para avasallar á ninguen ébotar prantas á custa dos probes, senon para gobernar as nosas casas é as nosasfacendas co á mesma libertade é co mesmo dereito que os Señores gobernanas suas; de maneira que da qui en diante xa non se diga que hay dous Dioses,un para os probes é outro para os <18> ricos! ¡Que certo he que Dios he paié que non se olvida dos seus! deixounos xemer moito tempo debaixo do xugode tantos Faraos como hay nesta terra, sin dubida polos nosos pecados; peroxa se compadeceu de nos, xa permeteu que as Cortes nos librasen da afrentosaescravitud que solo poden sofrir as bestas. Agora xa non virán catrobenandantes é sacamantas, que polo regular foron criados é lacayos dosSeñores, á esfolarnos co título de jueces: agora xa non virán esas aves de rapiñaá rouvarnos á amba las maos para desquitarse dos miles que lles roubaron áeles ós sacapotras dos Señores de vasallos, seus compinches é testaferreos,

1

5

10

15

20

25

30

35


cando lles venderon as varas ou á justicia, que ó mesmo é vender ó empreo dejues ¡Santo Dios en que inferno estivemos metidos! ¡Señores de vasallos quenon solo teñen obrigazon de portarse coma cristianos, senon de ser mesmosantos, venden e deixan vender os empreos de justicia, os empreos de maisdignidad é vertú que hay na repubrica, pois que un mero jues de un á aldeaten mais dignidade no seu oficio, que un adeministrador aunque sea jeneralde todas as rendas de Galicia; é nunha palabra, teñen cara á vender un dosatributos de Dios! é non solo vendelo, senon do modo que ó venden, pois eusei de un suxeto que se desfixo de uns bés para pagar unha vara que tiñaaxustada, é nesto veu outro que dou mais, é aquel quedou sin vara é sin bes,botando maldizos á quen tal lle causaba. Non: agora serán jueces nosos oshomes honrados é conterraneos, os nosos amigos, que nosoutros conocemosé apreciamos polas suas boas prendas; agora non andará á justicia po los pés,porque á poremos nas maos dos homes de ben que á reverenceen coma cousasagrada. É sobre todo, agora xa un home pode decer con unha honradafachenda, que non leva dous as costas, porque xa non manda sobre nos senonó rey ou á mesma ley que nosoutros mesmos fixemos por medio dosDiputados que nomeamos para as Cortes, á que ten que gardar ó rey, porqueasi queremos é lle mandamos; de sorte que non se lle da ó goberno do reynosenon polo proveito de todos, é non polo seu solo. É este mando do rey, é óque manda Dios, porque está uñido co noso mesmo ben; mais non esoutroseñorío contrafeito, esoutro señorío co qual se levantaron moitos no tempodos burros é nos tempos cativos, non para en pago dél coidar do nosoaumento é felicidade do modo que fan os reis, que por fin se nos botantrabucos, tamen manteñen as escolas, as audenceas, os soldados, os navios, oshospitás é outras cousas; senon para comer regaladamente ó que <19>nosoutros ganamos co as sures da cara, para vivir coma judios sin acordarsede Dios nin do proxemo. Este Señorío é ó que se acabou para sempre. Malasnovas foran dél xa hay moitos sigalos. Ó que for señor da qui en diante, seraodas suas boas obras, das rendas que dereitamente lle pertenezan, é das honrasque ó rey lle der po los seus servicios á patria; mais no no será da sangre alléa,dos bés dos orfos, nin do folgo das viudas. Quen quixer cebada é palla democa para os seus cabalos de recreo, pagaraia, é senon que pete á outraporta; quen quixer que ó sirvan, non busque vasallos, que xa se acabou ávasallaxe; quen quixer montes é coutos para diversiós de caza, que vayadivertirse ó mar que é ben ancho é pode facer alí unha gran cazata, é con elamoito ben ó reyno; pois é unha vergonza que no nos aproveitemos de tanto

40

45

50

55

60

65

70


peixe como nos trai ó mar as nosas portas: os montes xa mandaron as Cortesque se cerren é que se aproveiten; quen quixer vender é comercear con varasé escribanías, que faga anque sea frábecas de alfenetes, que á fé á fé que noslevan bastante diñeiro por esta morriñada para fora do reyno. Agora comenzaoutro mundo: á tartaraña que andaba encima de nos, é nos rapaba todo, xanos vemos libres de la, gracias á Dios é ó desconxuro que lle fixeron as Cortes.

Eu ben sei que moitos pertenden facer mofa de nos, parecendollesque esto é un entremes ou cousa de antroido, é nos chaman agora reis porbulrra, querendonos poñer á cana nas maos como lle fixeron os judios áCristo. Coidan que somos tan zimpres como fumos desgraciados; pero aindadubido que eles entendan millor que nos que cousa é soberanía nacional, poispenso de min que non hay labrador que non sepa que á España non é do rey,senon dos españoles: que por esto mesmo ó rey non ven á ser mais que un veciñoda nacion, á quen todos los demais lle damos é encomendamos ó goberno daEspaña, á maneira de un apoderado que vai á Cruña á defender un preito porunha jurisdizon ou freguesia que leva ó poder de todos, para facer ó que maisconveña ó ben dos donos do preyto. É velaqui como se entende que cousa ésoberanía nacional. Os españoles son donos de todo, ó rey he un gobernadorjeneral que ten en si todos los honores é autoridades dos jenerales, oidores,adeministradores, é todos los demais que están debaixo da sua parlamenta, desorte que se fora posible que ó rey estibera en todas partes á un tempo, elmesmo seria jeneral, oidor, é adeministrador de Galicia, é mesmo jues <20> deesta jurisdizon, é sendo ó rey jues dela, non por eso seria dono do tarréo nindos homes, senon adeministrador da justicia é despoñedor do millor órdenpubrico. Senon era dono, sendo jues, tampouco ó é porque sea rey. Solasmentesse deferencea un rey de un apoderado en que ó rey ten un poder general éperpetuo para todo; é para que lle obedezan é todos cumpran ó que manda, selle dan moitos honores é libertade para castigar. Esto calquera ó entende, polomenos dos labradores; ben que dos señores sabidos non he ouro todo o quereloce. ¡Cantos hay que saben moito latin e nin siquera saben cantos portos tená Galicia, nin para que serven. Pero ¿quen son os que pertenden facer mofa doslabradores polo ben que lles fixeron as Cortes? eses caras lavadas dos magnatesde Galicia que consentiron hasta agora que os probes gallegos, os seus vasallos,mortos de fame, fosen forzosamente á tomar os mais miserables oficios asCastillas é á Portugal, volvendo dalá cheos de alcumes pola sua probeza éumildá: os mesmos que teñen á culpa de que nos botasen aquela copra de:

75

80

85

90

95

100

105


Camino en que quepan dos,Verdad, limpieza y justicia,No la hallareis en Galicia,Aunque la pidais por Dios.

¿Porque non hay justicia nesta terra? porque os Señores de vasallosson os que poñian jueces caseque en todas partes. ¿Porque non hay limpeza?porque hay moita probeza. ¿É quen á causa?... ¡Galopis! que están metendono cú os extrangeiros canto saca da terra con moito traballo ó probe dolabrador, mercandolles chuchumecadas é endromenas para borrear con elas,que hay algun que ten unha ducia de mostras, que sabe Dios ó que llecustaron; hasta os abaniqueiros das señoras han de vir da fora; é despois nonhay diñeiro para á guerra ¡nacidas! ¿Estes vergalleiros non podian facer cadaun seu barco para que os gallegos que iban as Castillas é outras partes á perderó tempo, fosen as Indias á buscar tanta riqueza como hay alá, asi como fan asdemais nacios? que oin eu decer en Cais unha vez que un reyno que llechaman Bolanda, que non é mais grande nin millor que Galicia, fixera maisde dous mil navios en poucos anos, é andaba levando é traendo dun lado paraó outro como os maragatos, é ganaban millós como terra. Pero deles non haique agardar cousa boa senon mofas é gatuperios que fan da probeza é damesma sua patria, que non chegára os traballos <21> que chegou se houverahabido outro goberno, non solo cós probes sanos que handan polas portas, senon tamen cós ricos é Señores burros, lacazás, que non fan bo uso das suasrendas; pois correr tras de uns é non facer caso dos outros, é ó mesmo quetornar os paxaros de un tarreo para que non coman ó grao, é deixar ó mesmotempo portelos abertos para que ó coman os porcos. Nosoutros tornaremos ónoso conto sin darsenos nada por facer mofa de ninguen, anque non poidovirnos millor ocasion de facela de quen se bulrraba de nos; tan solo llesfaremos unha manda para Matres da antroido, pois anque non somos vasallosda qui en diante, ó cabo fomolo hasta agora, é ben avasallados; asi é xusto quemostremos ó noso agradecemento, facendolle un enterro solenio ó señorío devasallos, escollendo Martes da antroido, que non se pode buscar millor diapara cantarlle á requeneterna.

Senor Emprantador, nosoutros xa lle temos un jues moi guapo. Parabuscalo non fixemos mais que botar ó ollo ó veciño da jurisdizon que nospareceu mais honrado, mais home de ben, mais cristiano, é que millor

110

115

120

125

130

135

140


coidaba da sua familia é da sua casa, sin ser empexoso, nin empeitizo, ninsobervio, nin cobizoso, nin zizañeiro; sin facer caso de moitos que1 andabanzoandonos as orellas para que nomeasemos á este é aquel outro, conforme fanpara eleccion de Diputados; pois non miramos senon ó noso proveito. Xadebia estar tamen elexido escribano de númaro, pero ainda no no está. Andaun gato negro no medio. Ó escribano vello é rico é ten moitos compadres; unsdin que non se manda senon nomear jueces, outros que asi ó declarou óAcuerdoI. Pero ó certo é que as Cortes que mandan sobre todos, botaron porterra todo ó Señorío, é tan postos están polo Señorío os escribanos, como osjueces; por consiguente se hay facultade para nomear uns, tamen á hay paraos outros. Ó certo é, que se mandaron cesar todos cantos empreados prubicoshabia postos polos Señores. É por esto mesmo en moitas partes xa nomearonescribanos é todo. Aqui se Dios quer, tampouco hemos de quedar atras, quenon han de valer embrollas nin enguerelladas.

Non lle podo decer mais porque me saltaron na horta os carneiros doescribano, que ten un fato deles que parece o exercito de Masena, é voume ábotalos fora nunha carreira. Combarro 2 de Febreiro de 1812. = B. L. M. devm. S. S. S. = Ramon Gonzalez Senra.

I. O Real Acordo era como se denominaba a Real Audiencia de Galicia.

1. No impreso lese que que andaban

145

150

155

160


R. González Senra: “Carta recomendada”, Gazeta Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela, 5de febreiro de 1812, pp. 17-21. [Fragmento].

Artigo comunicado 85

XAN DE MINGUCHO: “ARTIGO COMUNICADO” (29 de setembro de 1812)

AC(12)

Xân de Mingucho: “Artículo comunicado”, Gazeta Marcial y Política deSantiago, Santiago de Compostela, 29 de setembro de 1812, núm. 70, pp. 859-860.Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG 29/6) e mais no MuseoProvincial de Lugo. Tamén se encontra no Fondo Barreiro Fernández-López Morán.



Os liberais eran moi conscientes de que para atraer o apoio popular nonabondaba con entronizar a Constitución de 1812 e que polo tanto ía ser necesariotomar medidas económicas. Neste artigo de propaganda denúncianse tres situaciónsque afectan negativamente ao campesiñado galego: a necesidade de casca para asfábricas de curtidos, que arruína os bosques; os baldíos ou bens comúns, que sonsempre cedidos aos poderosos; e o alugamento dos beneficios eclesiásticos, que pro-voca subidas incontroladas das rendas que tiñan que pagar os campesiños.

<859> ARTÍCULO COMUNICADO.

Sr. D. Redautor da Gazeta Marcial.= Muy señor mio é grande amigo: Ómoito cariño que lle tomei po los seus escritos, faime ter á gana ó menos de velo,xâ que po la vergonza non podo ir á vila á falalo. Eu solle Xân de Mingucho,que vivo no lugar dos Abruños, é escríbolle ésta po lo que levo dito, á maisporque oín decer que moitos levan correspondenza con bustede sin verse. Eu,aunque son borrico sin poderme expricar como quixêra, por non ter ásabenza estrutiva, no me faltan os sentidos pra difrenciar é conocer as cousas.Elle tanto ó que lle me alegra oir os seus discurrimentos da Gazeta, que conlicencea de Dios é de sua mercé, teño mexâdo nos gregescos algunhas veces,por ver tantas craridades como dice, que sin carantoña podemos dicir agora,é sin medo. Si bustede soupera como lle saben á certos lagartos arnales, é quecara lle poñen, tamen se habia de rir; eles rabéan coa gazeta, pero ó mesmotempo estoupan por vela. Moito tiña que decerlle sobre desto é outras cousas;

1

5

10


pero oxê non podo, porque estou de mal xâcer, porque nesta noite pasadaunhas malas almas me esfolaron seis carballos que tiña moy estimados, comoó están facendo á outros moitos, solo por vender á cascaI ós coireiros dasfrábecas. Sobre désto podia vusté falar moito, porque ademais déstos gatosque ha rouban, outros moitos polo intrés que lle da, todos os carballos queteñen, van esfolando, de sorte que <860> logo, logo chega ó tempo que os davila tomarán á leña por libras como ó pan, amais así no na haberá. Os coireirosben pudian curtir con zumaque, como fan os ingreses é outros moitos, é senon queren, que deixên ó trato amais á subela, que non faltará quen traga ásól, é tamen mais barata que eles ha dan. Os donos dos carballos esfolados porcada un queselle encontre esfolado debe impoñérselles á pena de prantar seispor cada un quelles rouben á casca, ou eles lla saquen, para que todos velemosen que non axâ trampas. Donde prantar non falta, para ó que se debe mandarpartir os valdíos ou montes comús, pois os señores que teñen caseiros, son osdisfrutadoresII deles facéndollos cabar é estibadar, mamándolles ó tercionunhas partes, é noutras á mitade do sudor do seu rostro. Outra cousa tamenme lembra sobre do ano abundante conque Dios nos regalou, que poucos seviron coma él. Pero ¿que importa si os probes nunca sacaremos á albarda dedebaixô da barriga coa caristía tan grande que nun tempo coma este sufrimosé vemos nos frutos? ¿é esto de que nace? calquera ó conoce; é da infamiaconsentida dos arrendos das sincurasIII. Si os da vila puxêran un barril depólvra debaixô das mesas donde se poñen é puxân, é lle puxêran fogo, paraque fosen de unha vés á parar os infernos, no nos viriamos neste estado.Algun veciño meu conozo quelle saleu ó ferrado á trinta reás; daquí sale ánosa desdicha é á ruina dos mais que se vician nesta engañifa. É á vista desto,cencea é consentimento dos nosos ecresiásticos ¡que bó espello! ¡queexêmpro! ¿é logo non queren que...? Por Dios diga bustede sobre de todosestus asuntiños, que piden pronto remedio en favor da Patria, ó que hepreciso con viveza é enerxîa, xâ que Dios lle deu talento é craridad. Eu si vexô

I. A recollida da casca, realizada por persoas que non son os propietarios das árbores, dana os carballos, oque provoca que teñan necesariamente que ser cortados e polo tanto unha baixada nos prezos da leña.

II. Propón o autor que os baldíos municipais deberían ser privatizados, o que foi sempre un obxectivo eco-nómico dos liberais, pero a privatización prexudicaba os pobres, que necesitaban destes bens comúns parao alimento do seu gando, para estrume e leña.

III. O alugamento das rendas beneficiais que a Igrexa fai a favor dos mellores poxadores (case semprecomerciantes das vilas) explica que estes cobren as rendas no momento no que o cereal está máis caro, oque dana os campesiños pagadores das rendas.

15

20

25

30

35

40


fai caso das miñas advertenceas ireille dicindo ó que alcance é sepa; pero sivexô me desprecea non falarei mais; pero non calarei hasta que dé á entenderos puntos quelle cito: facendóo así será seu apasionado é amigo Q.B.S.M.=Xân de Mingucho.

45

Xân de Mingucho: “Artículo comunicado”, Gazeta Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela,29 de setembro de 1812, núm. 70, pp. 859-860. [Fragmento].


ANTONIO BENITO FANDIÑO: A CASAMENTEIRA (1812)

ABF1(12)

A. B. Fandiño (1849): Sainete en gallego para cuatro personas, del célebreliterato D. Antonio Benito Fandiño. Juguete inédito, hallado entre los papeles de uncurioso amigo del autor, y se da á luz para honrar su memoria. Orense. Oficina de D.Juan María Pazos. Aínda que publicada en 1849, Fandiño compuxo esta peza no ano1812, estando preso no cárcere de Santiago de Compostela.

En 1981 editouse de novo a obra, que apareceu en Cuadernos da EscolaDramática Galega 15 (xaneiro, 1981), A Coruña. Esta edición recolle o texto dacopia mecanografada da peza que se conserva na Biblioteca da Fundación Penzolde Vigo (signatura C - 27 / 2) e os seus responsables respectaron “integramente aescritura, ortografia e disposición da cópia, agás uns poucos erros –letras saltadas,etc.–, atribuidos ao copista” (p. 2). Finalmente, no ano 2000 publicouse unha edi-ción baseada nun exemplar da edición príncipe propiedade dos señores Elisa eJaime Tejada: A. B. Fandiño (2000): A Casamenteira. Introducción de Xosé R.Barreiro, Laura Tato e Carmen Blanco. Ourense: Linteo (BTB). Esta última é aedición a que nos ativemos; os saltos de páxina indicados entre ángulos remitentamén a esta edición, e non ao orixinal.

Cf. tamén Álvarez Blázquez (1959: II, 319-320).


Antonio Benito Fandiño (Albixoi, A Coruña, ? - A Coruña?, 1834?), queprocedía da pequena fidalguía polas dúas ramas, foi un excéntrico que puxo o seuenorme talento ao servizo de valores incomprendidos no seu tempo. Foi, por iso, uninadaptado. A súa vigorosa prosa, moi influída por Quevedo, flaxelou incansable-mente a xustiza, os xuíces e os políticos. Por iso desde 1808 e ata a súa morte (posi-blemente na Coruña en 1834, porque o seu testamento data de 1833) pasou máistempo no cárcere que en liberdade.

Escribiu Fandiño esta peza no ano 1812 a pedimento do impresor JuanMaría de Pazos, que naquel momento tiña a imprenta en Santiago. Entre 1812 e1814, Pazos publicoulle sete obras a Fandiño, pero non esta peza. En 1819 Pazostraslada o seu taller a Ourense. No ano 1849 decide imprimila nunha reducida tira-xe, seguramente como agasallo para algúns amigos. Iso explica a rareza da obra, xaque só se coñece un exemplar desta edición, aparecido hai poucos anos.

A casamenteira 89

<111> SAINETE EN GALLEGOPARA CUATRO PERSONAS,DEL CÉLEBRE LITERATO

D. ANTONIO BENITO FANDIÑOJUGUETE INÉDITO,

hallado entre los papeles de un curioso amigodel autor, y se da á luz para honrar

su memoria.Es propiedad particular. Nadie debe reimprimirle

ORENSE 1849.Oficina de D. Juan Maria de Pazos

donde se hallará.

<112> PROTESTA

Como nuestro dialecto gallego no tiene segun debiera arregladas unaortografia y una prosodia peculiares, resultando de aqui la gran variedad enescribirlo, faltando muchas veces á la propiedad, alterando otras el significadode las voces y dejando la pronunciacion sin reglas fijas al arbitrio del que lee;respetando sin embargo la pericia y buen criterio del insigne gallego que pro-dujo este Sainete, se siguió para su impresion el mismo método con que escri-bió el original, con muy pocas escepciones. Sin duda le pareció de mejor efec-to adaptar la x seguida de la vocal circunflecsa para la pronunciacion que noses peculiar y solo de viva voz puede esplicarse bien, separándose en esto de losidiomas portugués y francés que en iguales casos usan la j y la g. Para pronun-ciar las vocales con el sonido abierto ó cerrado, que tienen distintos significa-dos, en algo se ha variado de lo que se propuso el autor, lo mismo que en lassinalefas, con el fin del mejor acierto, y á que accedería si viviese.

Nada se dice en abono del mérito de esta piececita mas de lo que con-tienen las pocas líneas de la última página: el Público juzgará.

1

5

10

15

20

25


<113> SAINETE, PASILLO, ENTREMESÓ LO QUE QUIERA LLAMARSE,

y por ahora seaA CASAMENTEIRA.

Personas.A Tía Goras, vieja. Técola, moza.Xân Rouco, viejo. Perucho, hijo de Rouco.

Aparece Técola en el alrededor de una heredad, y llega Perucho á hablarla enademan triste sentándose junto á ella.

Perucho. Tecoliña meu encanto,pouco importa nos amemos,

40 se parce que os mismos démos,pois non pode ningun santo,pertenden o separarnos,que para min he morrer.

Técola. ¿Que che puido suceder,45 home, para tanto pranto?

Per. Apenas podo contalo,mais atende o que me pasa:Xâ sabes que â miña casahe moi levada o bandallo

50 da tia Goras de Rabál,aquela gran zalameira,embolvedora è embusteira,que vive por noso mal:<114> Pois esta boa mullér

55 propuxô hai tempo a meu pai,que para casarme haiconvenencias a escoller.Entre varias que apuntóu,dixô que a ama do crego

60 sería o mellor emprego,

30

35

A casamenteira 91

o que meu pai acetóu.Sin rapi-ô demo eu sabercousa algunha, o vello ontedíxôme â noite “desponte,

65 que vou a darche mullér.”Anque algo me turbóuo xûdas da novedá,caléi; hastra esta mañáque consigo me levóu.

70 Fomos â casa do crego,que achamos moi galloufeiro,amais ô gran lambaceirodo irmao da ama Xân Prego.Almorzamos grandemente,

75 e sin perguntarme nada,deron por feita e acabadaa boda correntemente.Prá domingo as municiósdí meu pai que han de correr:

80 eu toléo, esto he morrer:volva por nosou[tr]os1 Dios.

Técola asustada, y como sentida.

Téc. Por min fai o que quixêres;a ama do crego ten:

85 que se o ganou mal, ou ben,no-o deben decir mulleres.<115> Teu pai está por medrar;a tí pouco che debin,cando sin decirmo a min

90 te foches a concertar.O termo hastra aqui encubertofoi unha gran picardía;e o decir que no-o sabías,

1. No impreso lese nosounros


eso, Perucho, n’he certo.95 Quíxênche moito, e engañéime,

servirame d’escarmento,que para divertimentobastou; arrepentireime.

Levántase precipitadamente y se va.

100 Per. Escoita, mira, detente,non seas desesperada,que, asi Dios me salve, nadasouben hastra o de presente.¡Probe de min, non me oyeu!

105 Por un lado ten razon,que lle sobra, pero nonen pensar que o sabía eu.¿Como demonios faréipara empantanar o caso?

110 meu pai he duro e perrazo,e por tema non ten lei:o crego se ha d’enfadarse lle digo que non quero;e miña nai...

115 Viene el viejo con una hazada encima del hombro.

Viejo. ¿Que estás facendo rapáz?¿por qué non te vas choér?

<116> Per. Prô que teño de comer,traballe quen tivér mans.

120 Viejo. ¿En eso que qués decir?¿ti tés algunha delor?

Per. Algunha teño; (aparte) o mellorserá non a descubrir.

A casamenteira 93

Vase aceleradamente, y el viejo se vuelve para casa en donde hallará á Goras, y125 se ponen á conversar.

Gor. Ai Xân, á tua casa oxênon lle da o vento unha volta;que axâ a que queira revoltanon hai medo que ela afroxê.

130 A nora que vas a traguér,ademais do que ela ten,fai de conta que tameno curato vas comer.¡Quén te verá recoller

135 po-lo agosto aquí a sincura,e todo o ano a grosura,que será o que hai que ver!

Viejo. Estou contento co-a conta;que anque a moza he algo fidalga,

140 n-hai cousa sin sobrecarga;todo xûnto non se encontra.

Gor. !Cal fidalga, toleirón!parece así por bonita;que o demais, non se lle qui[t]a2

145 a palliña o seu bandón.Se non fora para ti,non a lograba ninguén,<119> que o crego séntea ben,e val Dios que queda aqui.

150 Entra Perucho desazonado y triste.

Gor. Oxê naciche, Perucho,a tia Goras foi boa.

2. No orixinal, quina; corrixo para qui[t]a porque o pide o sentido e, ademais, porque só así se garda a rimaconsoante coa palabra bonita, do verso anterior.


Per. Non sei eu qué hastra o d’agora.

Gor. De cantos colle a campana,155 que xâ ves que non he pouco,

solo ô fillo de Xân Roucocede o noso crego a ama.¿E quen fixô este milagre,sendo que habia golosos,

160 e quedan tantos ganosos?A tia Goras, Dios llo pague.

Per. Amais o demo tamen,que eu eso non llo encarguéi.

Viejo. Foi teu pai, que o mesmo ten.

165 Per. Pois eso non llo estiméi.

Viejo. ¿E ti que chata lle póspara estar tan descontento?

Per. Que todo he falar no vento:non quero, acabouse, a Dios.

170 Levántase el viejo á coger un palo, y huye Perucho.

Viejo ¡Alma que te ha de cebar,puta que te ha de parir!¿Qués o teu gusto cumprir?Nó eso, n-hai que pensar!

175 Le agarra Goras.

Gor. Tente Xân, que he tolaxâda:<120> o rapáz quér, amais ben:déixâme co-el, que tamensouben ser enamorada.

A casamenteira 95

180 Viejo. Pro muller, ti non-o ves,o que co-él teño gastadoprá libralo de soldado;¿e agora tal altivéz?¡Heino de esgazar ô medio

185 se se me da en facer louco!que mentras viva Xân Rouco,ha de mandar, sin romedio!

MUTACION DE TEATRO

Sale Técola con un cesto y una hoz de segar yerba, como que va para el prado, y190 Perucho atrás hablándola.

Per. Se non me falas, aquímesmamente vou morrér.

Técola, en tono irónico, y como que no le da crédito:

Téc. Xêsus, quen tal ha de ver!195 desdic[h]adiño3 de tí!

Vai ô crego que che deatorresmos, e pan de trigo,ôvos revoltos, formigos,e do que axâ po-la aldéa;

200 e a criada que che poñaempástros na paletilla.

La agarra Perucho, y se paran á un lado.

Per. Caya n’este sitio un rayo,e o demo chegue a levarme,

205 <121> se hai razon para culparme,ou con outra parto o sayo.

3. No orixinal, desdicadiño.


A meu pai xâ lle faléid’un modo que nunca fixên;e â vella Goras lle dixên

210 o que aquí repitiréi.Non teño mais d’unha lei:e se contigo non caso,âs carreiriñas me pasoa comer o pan do rei.

215 Creeme Técola miña,que non te engaño, de certo.

Téc. Canto me digas ô perto,esquénce co-a Dominguiña.o domingo â porta está,

220 e as moniciós estan feitas.

Per. Vállame o señor san Brais:dime ¿que quéres que faga?

Téc. Escuso, porque he de ma[i]s4.

Per. Eu vou a fuxîr da aldéa.

225 Téc. Fai como quéiras.

Quiere irse, y pasa Goras.

Gor. Dios vos axûde.

Técola, medio enfadada:

Téc. Nin por canto ten o mundo230 quixêra que esta nos vise:

quedá con Dios.

4. No orixinal, mals.

A casamenteira 97

Vase, y dice Perucho como absorto:

Per. Imposible que el demonio,que decote he mal agoiro,

235 n-inventase este casoiro,mal chamado matrimonio.Meu divino san Antonio,<122> san Andrés o de Teixîdo,santa Marta de Bavío;

240 deparádeme consolo!Eu morro, ou bólvome tolose esta cousa adiante vai,queira ou non queira meu pai,que o casar n’he pra un dia solo.

245 Va andar, y se detiene llamado de la vieja.

Gor. Oite Perucho por min,que algo teñ[o]5 que decirche.

Per. Pois ande. (Se llega la vieja)

Gor. Ai home que presa levas,250 non vin outro coma tí.

Per. Pois non faltan por ahí.

Gor. Séntate comígo un pouco.

Per. Se quer parola a Xân Rouco,que ô fillo doille a cabeza.

255 Gor. Peruchiño: a min me pesa,que podendo casar ben,non o fagas: val quen ten;

5. No impreso, teñe.


n-hai peor mal que a probeza.Anque teu pai ten de seu,

260 tés hirmaos con quen partir,e tempo chegará a virque che pese; e dígoo eu.A ama do crego he boa,seu amo púxâ por ela;

265 Dios nos dea comedela,e que nunca falte broa.Se outras che bolven o miolo,para tí o daño fas;véte e revéte rapáz,

270 <125> ten xûicio, e non seas tolo.

Per. Canto me poida decir,e co-a lengua padricar,eu non-o hei de escoitar,para canto mais cumprir.

275 Quiere irse, y le detiene la vieja.

Gor. Pro dime ¿ti en que reparaspara poñer tal repuna,cando ademais da fertuna,he das milloriñas caras

280 que pasean esta terra?

Per. En que ahí o ben non se encerra.

Gor. Ti sabes que he pertendida,e dos mais guapos roldada,con bos mozos moi rogada

285 para casas de gran vida.A sua xênte está frolidadesde que co-o crego entrou,como que a ollo medrou,e oxê he caniba escollida.

A casamenteira 99

290 Déixâte de tolaxâdas,non deas pesar a teu pai,que sabe mais ben o que faique tí, co-as nemorícadas.Que qués Técola ben sei,

295 e que tés amistá co-ela,mais pra muller escollela,Perucho nunca o pensei.

Per. ¿E por que non?

Gor. Ai tontiño, porque iñoras300 o qu’he mantér casa e vida,

que por ben que estea sortida,hai faltas a todas horas.<126> O segundo, que teu paipensa com’home de ben,

305 e así por vergonza tenunha nora que non trai.Orasme, sobr’esto hai,que a dous parizos que teña,non tendes donde vos veña,

310 cando ela non colla un mal.Has de verte e desearte,ninguén volverá por tí,que como dicen alí,con quen casou reparáse.

315 O-o revés a Dominguiña,que anque por sí non teña,ten o crego, que por elahe capáz d[e] por a vida6.Paira as veces que quixêr,

320 escusas de ter coidado,que seu amo he moi honrado,e n-él compadre has de tér.

6. BTB do por a vida, sen sentido.


Per. Valla o demo tal fregado!

Gor. Non has de ser mal pensado,325 nin levala por ahí.

Per. ¿Pro éla que démos dimais do que teño falado?¿Por que o crego lle quér tanto,sendo que n-he sua sobriña?

330 Gor. A xênte d’oxê he toliña:eu de nada che me espanto.Atende aqui, sospeitoso:o crego quérlle por boa,e porque o sirve hay catr’anos:

335 e neles ten desenganos<127> de que o vento non l[l]e7 zóa.Nunca nada se lle véodo que a tí se che parece,nin tiveron ai que pese

340 todo o tempo que o servéo.Ela sábelle o tempero,e él co-ela está contento:canto falas todo he vento;sobre todo, he un caballero.

345 Trata de virte conmigo,que quedei en ir despois:recolle a teu pai os bois,e creeme o que che digo.

Vase la vieja, y Perucho para su casa echando cuentas consigo.

350 Per. Canto dixô esta mullérhe a misma realidá,e sendo a pura verdá

7. BTB lie.

A casamenteira 101

non ten mais certo que ser.Con Técola vou facer

355 un casamento cagado,que anque estou enemorado,esto non da de comer.Ela pra ser unha probeten o xênio soberbiño;

360 nuncame citóu ô moiño,antes âs nubes se sobe.Debo dar gusto a meu pai:Dominga he moza de feira,e anque por hoxê non queira,

365 co-o tempo todo se fai.

<128> MUTACIÓN DE TEATRO

Sale Perucho de rufian cantando el a-la-la-la.

Per. cantando. Cuando quise non quisistes,agora quieres non quero,

370 levarás a vida triste,que eu ben alegre cha levo.

Sale Técola al paso.

Téc. Ai home, que ledo vas.

Per. En algo m’hei d’alegrar.

375 Técola llorando.

Téc. Canta tí pra eu chorar,po-la ruindá que me fas.

Per. E tí que queres que faga,¿non foche moi ben rogada?


380 Téc. Algo fun de tí estimada,mais agora dasme a paga.Foches en casa do crego,as moniciós andiveron,xâ para as galas che deron,

385 e vainas mercar Xân Prego.De xûeves en oito diasdínme que se fai a boda,que será o en que eu morrapo-las tuas picardías.

390 Larpeiro, dotes de putas,nunca a medrar chegarán,antes ben agoirarána-as facendas que se xûntan.O-o gran bribon de teu pai

395 heino de ver eu pedir,que Dios n-ha de premitiresta maldá que me fai.<129> Ti vas a ser un cornudo,que o crego he un fino putón,

400 e d’ahí ven a estimacionâ filla do Barrigudo.Era mais probe que euantes de con él entrar,e logo dou en medrar

405 porque â gandaina se deu.

Per. Mullér, nunca falar malparece ben a ninguén;o cura he un home de ben,e a criada pra alá vai.

410 Nunca nada se lles veo,e he forte cousa que,d’aquelo que non se ve,se asegure por alléo.Tí para min foche honrada,

415 pero non falta quen diga,

A casamenteira 103

que co-o estudiante da Trigaandiveche nemorada.Xûsto solasmente Dios;na miña mao non está;

420 componte co-o vello alá,que por min, o mesmo son.

Vase, y queda Técola quejándose.

Téc. Ai malvado! a quén eu quixên,a quén meus ollos amaron,

425 o sono que me quitaronhe o que no dia me afrixê.Grande tolaxâda fixên,pero xâ non ten remedio,porque o amado causa tedio.

430 ¡Dios mio, sobrana Virxên!<130> facede aquí un milagretollendo â ama do cura,que malamente me mudaesta cara de vinagre!

435 Pasa casualmente la vieja.

Gor. Dios te axûde Tecoliña.

Téc. Pare pra-aquí miña tia.

Se detiene la vieja y se apartan á un lado las dos.

Gor. ¿Que me quere miña filla?

440 Téc. Xâ estiven o outro diaa decirlle o que lle quero,e quedeime por recelo,ou mais ben por cobardía.Agora deseo saber


445 en que a eu teño ofendido,pra que me quite o maridoe n-outra o faga caer.

Gor. Tecoliña, para min,a tua queixâ eche escusada,

450 que do que dís non sei nada,e he falarme latin.

Téc. ¿Como non sabe, se elafoi a que á Rouco tratouo casamento, e levou

455 o seu fillo â bebedela?

Gor. !Ai qu’engañadiña estás!Non te creas de bayuras,nin de quen faga mesuras,que a culpa tívoa o rapáz.

460 Téc. ¿Como o rapáz, se conmigoxûramentóu o contrario!

Gor. Dille que rece un rosario,<133> e creeme o que che digo.O rapáz adoecía

465 por casar co-a Dominguiña,que xâ con ela algo tiñacomo souben o outro dia.Nunca paróu con seu paihastra que a foi a pedir,

470 o que logrou conseguira rogos de sua nai.Eu n-eso n-entervenin,nin do teu trato sabía,antes para tí quería

475 un que me contenta a min,cal he Bernaldo do torto,

A casamenteira 105

que alí hai donde esbrouzar,e he unha fertuna acharpara sempre pan e porco.

480 Desto, ainda falaremos:canto-o demais, non sei nada,que che he tarabeleada,ou mais ben cousa de nenos.A Dios Tecoliña a Dios.

485 Vase, y queda Técola esclamando sola.

Téc. !Ai birbon! esta mullérnon contou mais da verdá,e a picardía, e maldá,en tí a chego a conocer.

490 Querías facerme crérque por teu gusto non era;fun moi boba e majaderaen nada chegar a oler.N’hai consolo para min!

495 <134> sobre enganada fun tonta,que pra-o caso tanto monta,chorarei o que antes rin.Non me cegaba a riqueza;contentábame a presona,

500 e o xênio; mais non se abonaen parte algunha a probeza.O rapáz, se me deixôu,foi porque n-habia preada,coma se eu fose culpada

505 no que Dios remedeou.O casamento do tortomorrerei antes que o queira,pois vaya a casamenteiraa comer o pan e porco.

510 O casarse quér cariño,e se no-o hay sale mal,


que n-hai ningun animalindómeto a-o aloumiño.Tratados, son pra señores,

515 que acostumbran de casarsepor eles, para levarsecontinuamente en rencores.Non quererei mais ninguén,nin darei a mao a algun,

520 que amor, solasmente unse pode tér, pra ser ben.

Llora, y cae el telón.

<135> UN HOMENAGE AL MÉRITO.

Sepultado en un calabozo de la carcel de Santiago en 1812, sujeto áuna ruidosa causa bien capáz de amilanar á otro espìritu que no fuese el suyo,fue cuando y en donde Fandiño produjo el pasatiempo que antecede ápetición de un amigo, quien le habia fijado asunto y número de personas;circunstancias todas que dan un gran realce al mérito de la pieza en abono delos estraordinarios talentos del autor, bien conocidos y admirados de suscontemporáneos, asi como sus padecimientos y firmeza de caracter en ellos.

Al fin de la obra y hablando con su amigo dice lo siguiente: “E yo digoá V. que esto va currente cálamo á la demonia. Como V. fijó el número deactores, no puedo estenderme mas, atento el fin de todo drama que esdesempeñar bien el objeto del título. La Casamenteira va pintada, pues ella ycuantos hay de su flus mienten por precision, de que resultan tantos malosmatrimonios. San Agustin dice que es propio de gente vil tratar casamientos,y la esperiencia lo acredita. Me alegraré sea de su gusto, y que mande á suafecto amigo y servidor Q.S.M.B.= F.”. Y este amigo ahora renueva su gratamemoria con esta publicacion.

525

530

535

Vilancico que na Noiteboa do ano de 1812 cantaron os presos 107

1 <250> ALBORADA.Á subir

Caladiñamente,chorando, ou rindo,

5 vamos divertindoó tempo, rapaces:áxâ guerra, ou paces,préitos, é porfias,mandós, tiranía,

10 démos, é demó-ni-os....

Á baijar.malos matrimonios,xûéces, é escribanos,tíos, é fulanos;

15 tabardillo é peste,aquelo, estoutro é este

traballen á quen,con pouco motivo,aquí nos púxô é ten...1

20 <251> MOIÑÉYRA.Por moito que vos estirés,cando Dios quer,por todos chove;é senon dígao

25 ó ano de nove,que anduvéstedesde dous en tres...Non valía peluca,nin valía baston,

30 nin ter nena cuca,nin ser farolón,nin bolra, nin grado,

ANTONIO BENITO FANDIÑO: “VILANCICO QUE NA NOITEBOA DO ANO DE 1812 CANTARON OS PRESOS DO CÁRCERE PÚBLICO

DE SANTIAGO”

ABF2(12)

Antonio Benito Fandiño: “Villancico que en la Noche-Buena del año de1812 cantaron los presos de la carcel pública de Santiago”, Diario Cívico-Patriótico,núm. 63, Santiago de Compostela, 26/12/1812, pp. 249-252. Dos diversos cantaresque, segundo Fandiño, entoaron os presos do cárcere público compostelán durantea noiteboa do ano 1812, estaban en galego unha “Alborada” (p. 250), unha“Moiñéyra” (p. 251) e mais un “Alalála” (p. 251). O autor afirma que “los sonesgallegos estan arreglados á música gaiterina, á la Betancéira” (p. 251).


1. Na marxe esquerda desta estrofa lese de arriba a abaixo o seguinte: ÉNTRA CAN.


nin crego, nin frade,simplista, ou abade,

35 conde, nin marqués;que en tempo apurado,dereito he, ó revés,é solo he estimadovalor, é bos pes.

40 Si fas risa da Constitucion,non sea ó demoque che veñaunha cousa que non teñaacaso compo—

45 sicion...As Cortes ó mandan,tí non obedeces,antes pronosticaslástimas no trece;

50 mira, vaite á modo,é conta con ela,que nunca che he bobotodo aquel que apela:é dígao Pedro,

55 é cánteo Xan,que preitos de intrigasmalas tornas tran2.

ALALÁLA.1

60 Non che val ó faroléiro,para non mallar na tréla;regála á bolra á un gaitéiro,que ten máis dereito á ela.

Alalála [et]c.

65 2Da muceta coloradapódes facer un chaleco,que estará mais empreadaque non nos hombros, babeco.

70 Alalála, [et]c.

3Se presumes que servícheos amigos no teu ano,moy mal á conta entendiche,

75 que estar estás no pantano.Alalála.

2. Na marxe esquerda das dúas últimas estrofas lese de arriba a abaixo o seguinte: EY QUE VÁS. ARRIBAPARA PÉRVES.


Antonio Benito Fandiño: “Villancico que en la Noche-Buena del año de 1812 cantaron lospresos de la carcel pública de Santiago”, Diario Cívico-Patriótico, núm. 63, Santiago deCompostela, (26/12/1812), pp. 249-252.







Resposta a Manuel Acuña 113

ANTONIO BENITO FANDIÑO: “RESPOSTA A MANUEL ACUÑA” (30/10/1812)

ABF3(12)

CONSTITUCION VIOLADA, / Y LEYES ESCARNECIDAS. / Arbitrario ypunible porte del Doctor / Don Joaquin Bernardo Flores, Catedrá- / tico, Abogado,y Alcalde primero en / la ciudad de Santiago. En la Oficina del EXACTO CORREO,pp. 3-4 (Biblioteca da Real Academia Galega, signatura 4567; Biblioteca doConvento Franciscano de Santiago: AS-57 (12)).


No ano 1808 encomendóuselle a Fandiño a persecución, como comisiona-do, dos bandoleiros de Mesía. En vez de perseguir os ladróns, Fandiño encarcerouos xuíces e escribáns acusándoos de que, pola súa culpa, os pobres tiñan que con-verterse en ladróns. Entrou no cárcere por primeira vez en 1810. Liberado no ano1812, insultou gravemente o cóengo don Manuel Acuña y Malvar, o comercianteQuintela e dous criados. Detido, foi novamente encarcerado. Desde o cárcere escri-biu e publicou a obra Prospecto, preliminar, prólogo, ensayo... del Manifiesto que D.Antonio Benito Fandiño, preso en la cárcel de la Coruña, dará al público contra el Lic.D. Manuel Acuña y Malvar... en el que luego que vea la causa que este gentilhombrele ha tramado, demostrará matemáticamente su inocencia, convenciéndole de inverazy falso delator (A Coruña, 1812). Acuña y Malvar ao ter noticia deste folleto publi-cou na Gazeta Marcial de Santiago e no Exacto Correo da Coruña unha nota contraFandiño; ao que Fandiño contestou con outro folleto, Constitución violada…, noque acusaba duramente a Joaquín Bernardo Flores, alcalde primeiro de Santiago,polas providencias tomadas contra el, despois dos insultos a Acuña, facendo que oencarcerasen, primeiro en Santiago e logo na Coruña. No corpo deste texto apare-ce a frase en galego dirixida a Acuña y Malvar.

<3> Mas: este trapacero que por mas que le convenzan, siemprequiere morir con habla; tuvo la sandez de hacer imprimir en la gaceta Marcialde Santiago y Exâcto-Correo de la Coruña, una petulante súplica al público,como si éste no estuviese bien cierto de que quanto digo en mi proyecto1, es

1. No exemplar que manexamos, proyecto está corrixido á man para prospécto.

1


la pura verdad, pública voz y fama y comun opinion sin cosa en contrario;sobre que á mayor abundamiento me afirmo y ratifico en la mas solemneforma que haya lugar en derecho, y por la presente me obligo con mi personay bienes habidos y por haber á hacerlo bueno, firme y valedero, y en todotiempo responder de la evision y saneamiento, á que añado por no habermeocurrido quanto currente cálamo escribí el tal papel, lo siguiente:

<4> Est magnum crimen, prærrumpere virginis himen.Ay Manuel, Manuel: male á morte que te deichou2 si me descoso. Mais

che valera ser besta de un arrieyro, que3 te dé en tomar da miña conta. Podesmecreer que aunque te volvas demo; encontranse os guardias cos metedores; é contaco dito, que nada val ó licenciado contra ó licencioso.

2. No fondo Álvarez Blázquez consérvase unha copia mecanográfica deste texto en que neste lugar se ledeixou, coa seguinte nota de rodapé: “deichou, que pode ser errata: non embargante, noutra ocasión escri-bíu no Heráclito, vecho, por vexo. O fenómeno esplicaráse pola prosimidade do punto de articulación dosdous fonemas palatais”.

3. No exemplar que manexamos alguén acentuou á man este que e fíxoo seguir dunha coma: qué, te dé entomar.

5

10

15

Os rogos dun galego 115

MANUEL PARDO DE ANDRADE: OS ROGOS DUN GALEGO (1813)

MPA2(13)

[M. Pardo de Andrade] (1813): Os rogos d’un gallego establecido en Londres,dedicados os seus paysanos para abrirlles os ollos sobre certas iñorancias, e o demais quevera o curioso lector. Coruña: á instancias de varios patriotas amantes del Gobiernoy de la Constitucion. En la caxa tipográfica del Diario. Pódese consultar un exem-plar desta primeira edición na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo (C - 8 / 19),do que hai unha fotocopia depositada na Biblioteca Xeral da Universidade deSantiago de Compostela (GA.FOLL – 3/8). Na biblioteca da Real Academia Galegaconsérvase un exemplar incompleto de 1813, que ten as páxinas 3, 4, 7 e 8 e unhafolla solta (Fondo Martínez Morás, R. 21626).

Os Rogos coñeceron despois de 1813 diversas edicións. Antonio Odriozola,en 1979 (Faro de Vigo, 17/05/1979), chegou a consignar sete incluíndo a primeira.As cidades, as imprentas e os anos de edición que este investigador sinalou daque-la foron os seguintes:

1. Coruña: á instancias de varios patriotas amantes del Gobierno y de laConstitucion. En la caxa tipográfica del Diario, 1813.

2. Cádiz: Diario Mercantil de Cádiz, nº 129, 1813.3. Santiago: Oficina de D. Manuel Antonio Rey, 1813.4. Santiago: Oficina de Rey, Gratis por D. Sinforiano López, 1813.5. Madrid: Imprenta de la Compañía, por su Regente Juan José Sigüenza y

Vera, 1813.6. Texto en castellano. Madrid: Imprenta de la calle de la Greda, 1820.7. Coruña: Imprenta de Sebastián Iguereta, 1841.Para esta nosa edición ativémonos á primeira edición de 1813 (apareci-

da na Coruña, “en la caxa tipográfica del Diario”), mais indicamos tamén as prin-cipais variantes que presenta a sétima: Rogos de un escolar gallego a Virxê do BoAcerto para que libre a terra da Inquisicion. Reimpresos en La Coruña: Imprentade Iguereta, 1841 (IG). Desta edición de 1841 manexamos un exemplar que estádepositado na biblioteca da Real Academia Galega (Fondo Martínez Morás, códi-go 02.14.5.03.3).

Entre os papeis de Andrés Martínez Salazar que se custodian na RealAcademia Galega están unhas probas de imprenta de obras de autores e épocasdiversos que invitan a pensar que o editor coruñés debeu de traballar na prepa-ración dunha colectánea de textos escritos en idioma galego que nunca chegou a


publicar. Entre estas probas de imprenta figuran as dos Rogos d’un gallego, toma-dos da súa terceira ou cuarta edición (Fondo Martínez Morás, signatura 318/14).

Cf. tamén Iglesia (1886: I, 197-202), Álvarez Blázquez (1956: II, 314-317),Pardo de Andrade (1971) e Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 39-42).


Aínda que Pardo de Andrade imprime a súa composición no ano 1813,debeuna redactar en 1812, en plena disputa sobre a conveniencia de suprimir aInquisición. A supresión da Inquisición decretárona as Cortes o 5 de xaneiro de1813. Consta que Pardo de Andrade lía as súas estrofas aos paisanos nas tabernas,aproveitando que viñan a Santiago á feira dos xoves.

Os Rogos foron prohibidos polo arcebispo de Santiago o 29 de maio de1813, pola Inquisición española, xa reconstituída, o 18 de xullo de 1815 e polaInquisición de Galicia o 15 de marzo de 1817. Cando o Goberno designou a Pardode Andrade, o 16 de xullo de 1813, como membro da Xunta de Censura de Galicia,os xornais absolutistas, escandalizados, afirmaban que o seu nomeamento comocensor era como meter a raposa no galiñeiro.

OS ROGOS / D’UN GALLEGO / ESTABLECIDO EN LONDRES,DEDICADOS OS SEUS PAYSANOS PARA / ABRIRLLES OS OLLOS SOBRECERTAS IÑORANCIAS, E O DEMAIS / QUE VERA O CURIOSO LECTOR.

<1> Rogos dun escolar à virxe do bò acerto para que libre à terra dà Inquisicion1.

Non omnis caro eadem caro, sed alia caro hominum, alia volucrum, alia piscium.

1. IG ROGOS DE UN ESCOLAR gallego A VIRXÊ DO BO ACERTO PARA QUE LIBRE A TERRA DA INQUI-SICION. A seguir, na páxina 3, introduciuse esta nota en IG: “El autor de estos Rogos [no orixinal, Rocos]fue un respetable eclesiástico, bien conocido en este pais por sus luminosos escritos: los publicó por pri-mera vez en el año de 1813: se imprimieron diez mil ejemplares que se despacharon en el mismo año: elaño de 1820 se reimprimieron otros diez mil ejemplares, de los cuales no hay ya ninguno en venta, y sívarios pedidos, por lo que se hace esta nueva edicion, que se hallará en las principales librerías.”

1

5


10 ROGOS5

<1a> Miña virxe6, vos que sodesmadre de consolacion,libradenos dos nubeiros7

da maldita Inquisicion.

15 Da Inquisicion, que de medode espias e de visiósencheu a terra, e de luitocubreu a casa de Dios.

Libradenos, virxe Santa,20 poisque sempre o pecadore

achou na vosa bondademadre, amparo e proteccion.

Dadelles pois bon acertoa ós homes bos, que xuntou

25 a España, para formara sua lexislacion.

Cristo morreu por salvarnos,e mente como un ladrono tramoyeiro que diga

30 que o voso fillo a fundou.

Dios fixo para os ruíso Inferno, e o Ceo crioupara os bos: esto è verdade,o demais e ua8 invencion.

35 O mundo en arrendamentopola vida Dios nos dóupara ganar coas obrasa Groria ou a perdicion.

<1b> Os pecados desta vida40 seran na outra de Dios

castigados; pois Dios soloten esta xurisdicion.

PAXAROS, PEIXES2 E HOMESDE DISTINTA CASTA SON:AQUELES3 COMENSE ASADOS,PERO OS RACIONALES NON4.

2. IG PAXÀROS, PEIXÈS.

3. IG AQUELLES.

4. IG PERO ¿OS RACIONALES? NON.

5. Falta en IG.

6. IG Virxê. IG representa por <x^> o fonema fricativo prepalatal xordo. De aquí en diante non sinalare-mos xa esta variante gráfica.

7. IG nuveiros.

8. IG un-a.


Para absolvernos de culpasChristo a S.9 Pedro lla dou,

45 non para poñer no espetoos homes, como capos.

Os Demos son os ministros,que o noso Dios destinoupara [q]uentar10 as caldeiras

50 nas cabernas de Pratón11.

Vayan pois a cociñarao Inferno aqueles que sontostadores, que ali podenter praza de Marmitòs.

55 Cristo na cruz... ¡miña xoya!brinda e chama ao pecadorcos brazos abertos, mentraso persigue a Inquisicion.

Non é o home burel gordo,60 que con tundilo e millor;

a os homes mudaos o tempo,e convenceos a razon.

E a ley de Xesucristoley de carida, e amore;

65 debemos aconsellarnos,mais non facernos traicion.

<2a> Vivamos ben, e teñamosdo proximo12 compasion,que Dios e aquel que ilumina,

70 e que move os corazos.

A xente vive na leyque eredou de seus abos:o Mouro a sua, e o Gallegoxuzga que a sua e millor.

75 Demos pois, xa que nacemosno seo da relixionverdadeira, muitas graciasa cristo noso señor,

O irexe tan solo ofende80 a Dios: a nosoutros non:

¿porque logo lle quitamosa Dios a xurisdicion?

¡Chamuscar a os homes vivosen este mundo! ¡meu Dios!

85 ¡ay que xudiada! non podeinventarse outra peor.

Se13 os xudios nos queimaran,inda pase, porque Diosmandanos que perdonemos

90 a os que nos fagan traicion.

9. IG Cristo á San.

10. Na 1ª ed., cuentar; IG quentar.

11. Na 1ª ed., pratón, co acento borroso; IG Prutón.

12. IG projimo.

13. IG Si.


¿Pero que nos os queimemos,e iles a nosoutros non?inda somos mais xudios,que os mismos xudios son.

95 O voso fillo benditono que fixo e predicou,enseñounos o camiñoda paz e da salvacion.

Quer, que todos nos amemos,100 e imitemos o candor

dos paxariños14: non querruindades nin opresios.

A os xilgariños garridosas aves de outro color

105 non lles fan mal: as rapinas15

simbolo do deño16 son.

Os Marrocos e os Ingresesnon teñen Inquisicioncon ser irexes e Mouros:

110 ¿e debemos tela nós?

Ala solo entre indios bravos<2b> xente, que o sol da razon

non alumou todavia,queimanse por devocion.

115 Mais, segun rezan os libros,os seus sacerdotes sonus notorios tramuyeiros,e ladros de profesion.

A igresia de Xesucristo120 e a casa da salvacion;

non e tempro de xentis,nin e cova de ladrós.

Purificadea, señora,tocando no corazon

125 dos españoles que cuidanda ley, e da religion17.

Volo18 rogo muy de veras19:e feita a miña oracion:a o chamado santo oficio20

130 quitarlle a mascara vou.

O SANTO OFICIO SIN CARANTOÑA

O Demo para tentarno deserto a o salvador,puxose a mascara, e quixo

135 inganar21 a o mismo Dios:

14. IG paxâiriños.

15. IG rapiñas.

16. IG demo.

17. IG relixîon.

18. IG Voslo.

19. IG deveras.

20. IG santo oficio con letra itálica.

21. IG ingañar.


Pois asi baixo pretestode piedade e religion22

o uficio23 dos tostadoressanto uficio24 se chamóu.

140 A mascara e pois o santo;o uficio25 e facer carbondos homes, que son imaxedo grande Dios que os criou.

Chamouse santo, decindo145 que era santo, e que era bo,

purgar a igresia có fogoda pravedade e do error.

Mais como Dios reservasefacer á separacion

150 no outro mondo26, e non en este,toda a cristianda tembrou.

Pero, como van as leyes<3a> adonde27 quer o señorRey que nos manda, tuvemos

155 que aguantar a Inquisici[o]n28.

Oxi29 que a sorte trocouse,e dá leyes a nacion,podemoslle ver a caraao30 tribunal do terror.

160 Veremos a pravedade;as fantasmas, as visiós,que aquel bribon de Luceirofixo sobre ascuas carbon.

Mascara fora: vexamos165 os feitos, e as invencios

do chamado santo uficio31

po los nosos bisabós.

Meigas, feitizos e bruxasque persigue a Inquisicion,

170 sin mascara, socaliñasde cregos e frades son.

Chamanlles bruxas à ás32 vellaspor ter cara de carton;pero solamente hay meygas33

175 en donde hay Inquisicion.

22. IG relixîon.

23. IG u oficio.

24. IG oficio.

25. IG oficio.

26. IG mundo.

27. IG a donde.

28. Na 1ª ed., Inquisicien; IG Inquisicion.

29. IG Oxê.

30. IG a o.

31. IG santo oficio con letra itálica.

32. Borroso o acento de ás na 1ª ed.

33. IG meigas.


As femias da nosa especiede certa constitucionfan visaxes, e son tolas,pero feitizeiras non.

180 E se as ay, que diga Inguanzo,Cañedo e o outro Burrol,donde hay ua, a fin que embruxeao perverso Napoleon34.

O feitizo está nos ollos185 dua35 nena de Padron:

as nenas tamen feitizanà os cregos da inquisicion.

Garridiñas, nos chegedesa os que manexan tizós,

190 que a estopa cabe do fogoe vos ua tentacion.

As feas non teñan medo,poisque, sendo feas, sonparentas d[o]36 santo uficio37

195 traido en comparacion.

Còa mascara, xia se vé,parece un santo varon:

<3b> pero sin ela parece:o mismo Demo mayor:

200 E inda contan, que ua38 uezque a un espello se mirouo Demo dixo: é mais feado que eu son, a Inquisicion.

Ela mora nua39 casa205 en donde contra razon

e xusticia a os homes privanda vida, e do mismo Dios.

Ali faise un tribunaladonde un xudas traidor

210 vai vender a seus irmàscon capa de relixion.

Tres corvos, ou nigromantes,cuas40 caras de Neròsson os xueces que compoñen

215 o tribunal do terror.

Cuberta de pano mouroestà toda ao rededora41 gran sala de xusticia,que vela, causa pavor.

34. Esta estrofa falta en IG.

35. IG dun-a.

36. Na 1ª ed., da; IG do.

37. IG oficio.

38. IG un-a.

39. IG nun-a.

40. IG coas.

41. IG la.


220 Uas42 candéas marelascó seu palido fulgorfan ver do43 color da ceraas caras dos tres dragos.

Un santo cristo ben[d]ito44

225 metido entre eles ¡meu Dios!està como no calvariometidíño entre ladrós.

Sobre un tapiz dua45 mesamais louro do que é o carbon46

230 hay procesos, e un tinteirofeito de corno de boy.

As prumas son as maisnegras,que o fero buitre críou,

235 poisque non moran os cisnesdonde fai tanto calor.

Adonde xiren os ollos,non acham mais que terror;pois solo para aterrar

240 a inventou a maldicion.

Ali nunca o sol aluma,porque donde está à razon<4a> desterrada, o sol non entranin a craida de Dios.

245 Con ela moran os deños,suposto na Inquisicionmora a pr[a]vedade47,as meigase tamen o inquisidor.

250 Nos seus libros de rexistroestá escrita a perdicione a infamia do que ali foreacusado dun traidor.

O marido istá48 na cama255 ca49 muller que Dios lle dou,

e o solteiro no seu leitoalleo50 dua traicion.

E aló51 pola media nuite52

despois que ò galo cantou260 un gran vando de vixatos

rodealle a habitacion.

42. IG Duas.

43. IG de.

44. Na 1ª ed., benbito; IG bendito.

45. IG dun-a.

46. IG do que o carbon.

47. Na 1ª ed., prevedade.

48. IG está.

49. IG coa.

50. calleo na 1ª ed.

51. Borroso o acento de aló na 1ª ed.

52. IG noite.


Tocan a porta; e decindo:¡o santo uficio!53 o tembrorentra na xente, que deixa

265 franca a entrada e a posesion.

Cando ven Dios, ven coa paz;coa falsedade e traiciono santo oficio: ¿e diremosque e santo e cousa de Dios?

270 Amin S.54 Pedro me leveque nunca con mais valorfrances matará que a unesbirro da inquisicion.

Pois nin frances, nin xudio,275 nin o mismo Napoleon,

e capaz de dar o susto,que causa un inquisidor.

Entra o alguacil larpeirocoa mascara de santón;

280 e ao pobre que esta no leitofa[i]no55 suar coa calore.

Trae a venera por diante,mascara de devocion:

mostralla, e o pobre inocente285 pensa que e cousa de Dios.

Botalle logo a gadoupacomo fai coa pomba o azór,<4b> perde a fala o cuitadiñoe levano á inquisicion.

290 Padre, irmao, muller nin fillodesde que o corvo o levou,non volven56 a saber de élnin si ista ruin, ou ista57 bó.

Vedelo, que xa o presentan295 en aquel sitio de horrore

donde lle tembran as carnescò medo do asador.

Logo os xueces sin nomarlleopicaro58 que o acusou,

300 nin descubrirlle os testigosque ganar pudo un traidor.

Collen na man un procesoe trabucando a expresion59,fanlle cargos e preguntas

305 sobre o que fixo e falou.

53. IG ¡O SANTO OFICIO!!.

54. IG A min San.

55. Na 1ª ed., falno.

56. IG volben.

57. IG está... está.

58. IG o pícaro.

59. IG espresion.


O home volvese tolo;perdese a imag[i]nacion60;e tense por gran milagrodescubrir ao61 acusador.

310 Con esta mascara infamepiden a decraracion,como se ouvera xusticiadonde hay ingaño e traicion.

Se62 nega, mais que a verdade315 diga, sobre dun ponton

átano, e danlle tormentosque decilos causa horror.

Torcenlle os brazos, as pernase os dedos; e inda despois

320 metenlle entre uñas e carnede cana aguda punzós.

Se e muller queimanlle os peitose non contentos, despoisapricanlle un ferro ardendo

325 nas partes que Dios lle dou63.

(Non xuzguedes que sea estafaladuria e invencion;

poisque o escribe Piñatelinas suas instituciós.)

330 Hasta tres veces lles dabantormentos se64 confesionnon facian do delito<5a> que pudo ser ben traicion.

Se65 negan, morren; se66 falan335 non alcanzan o perdon

como os das mangas azulesdigan: pertinaces son.

¿Eo67 tribunal que esto fainon se chamara millor

340 o tribunal de Pilatosque non santa inquisicion?

Ali faise neste mundobaixo do nome de Dios,o que fai Luzbel no inferno

345 donde non68 hay redencion.

Pero ainda non dixen todo,falta decir o millorque è que un santo obispo seada tortura expectador69.

60. Na 1ª ed., imaglnacion, como na liña 283 falno; IG imaxinacion.

61. IG a o.

62. IG Si.

63. Quizais doú, con acento, na 1ª ed.; IG dóu.

64. IG si.

65. IG Si.

66. IG si.

67. IG E o.

68. IG no.

69. IG espectador.


350 Un obispo, que aunque queira,non lle dan xurisdicionpara librar do tormentoao que istá posto en question.

Da sentencia que eles deren355 non se admite apelacion,

que a ninguen istá suxetoo deño70 do inquisidor.

Mascara fora: nubeirosestas e outras muitas son

360 as virtudes dos siñoresministros da inquisicion.

As carnes tembran de oiro que en tres sigros de errorfixeron na nosa España,

365 os da secta do tizon.

Santos obispos e homesde virtú, e de opinionforon presos e estuveronexpostos71 a ser carbon.

370 Digao o señor Talavera,Avila, e o bon Palafox,Carranza e outros preladosdignos de veneracion.

O que de frades e cregos375 calquera cousa falou,

fui cal porco chamuscadono fogo da inquisicion.

<5b> O que do rey e dos seusprivados, como Godoy,

380 falou calquera verdade,na inquisicion as pagou.

Os homes que abilidadetiñan porque Dios lla dou,por meigos ou por irexes

385 a inquisicion os queimòu.

As vellas::: ¡miñas cuitadas!se dixo alguen que as topoucon un cacho vello o72 lume,facian de elas carbon.

390 Finxen que falan co Demo,que en figura de cabronven a velas; e que vande romaxe en procesion.

Suben pola73 gramalleira,395 e vóan, dandose a uncion

de certa badulacadaque tenebreiro fraguóu.

Contan que en Sevilla hay xuntapor san Xuan, e outras visios,

400 embelecos e mentirasque a inquisicion inventou.

70. IG demo.

71. IG espostos.

72. IG a o.

73. IG po la.


Os feitizos é ua74 viñapara os cregos: e asi sontantas as enfeitizadas

405 que un Deño75 alá non quedou.

As nenas, que non se casancando lles chega a sazon,arden coas76 ganas, e teñenun certo retortixon.

410 Logo dicen que é feitizo;e que ua77 bruxa lles douo deño78, que e solo esprituen leite, torta ou rixòs.

Ponlles a mau pola79 igresia415 o crego, mais anque e bo80,

no ten efecto a menciña,cando o remedio e o varon.

En tanto cos seus conxarosde ovos, carneiros, lacòs,

420 enchen os cregos a casa,de meigas a inquisicion.

Tamen dicen que hay mal de ollo<6a> e que o remedio millor

e un corno; farto cornudo425 e o que sufre a inquisicion.

Esta cos seus feitos tenna mais cativa opresionos reinos, vilas e terrasde toda a nosa nacion.

430 Deixou a España sin xente,poisque81 de trinta millosque tiña quedaron dez,e logo quedarian dous.

Por temor dela non viñan435 a nosa terra os que son

nas outras sabios artistas,e fan cousas de primor.

Fui no tempo de [S]abela82

que un tortilleiro a fundóu440 para nosa escravitude,

perda e mingua da nacion.

A reina no na queria,nin o seu bon confesor;pero o Rei, a mais o frade

445 nas castillas83 a fundou.

74. IG un-a.

75. IG Demo.

76. IG co as.

77. IG un-a.

78. IG demo.

79. IG man po la.

80. Quizais bó, con acento, na 1ª ed.; IG bó.

81. IG pois que.

82. Na 1ª ed., sabela; IG Sabela.

83. IG Castillas.


Mais que nunca aca viñerao siñor rei84 de Aragon,que a nosa reina Sabelatiña millor85 intencion.

450 Habia de vir agorao frade coa86 sua invencionda heretica pravedade,do secreto e dos tizos;

Que as vellas co o soscaduiro87,455 e os homes cos88 azadós

xa l[l]e89 darian o pagode fundar a inquisicion.

A igresia de Dios a todosco o bautismo e a confesion

460 abre o ceo, o santo uficio90

conduceos a perdicion.

Mascara fora: non éSanto, nin xusto, nin bon;e ua invencion91 dos reinantes

465 para oprimir a nacion.

Os frades, e muitos cregospredican a seu favor,

<6b> pero por muito que digannon creemos que e de Dios.

470 Nin pensen, que inganarán92

as xentes na confesion,chamandoa articro de fé,e irexes a os homes bos.

Sabemos os mandamentos,475 e sabemos ben, que Dios

quer, que se arrepinta e vivao que e fraxil pecador.

E de fé, que Xesucristopor salvar os homes dou

480 a vida, e que nada fixopara nosa perdicion.

E de fé, que ha de xuzgarnos,e que a os bos en galardona de dar o ceo, e a os outros

485 eterna condenacion.

E de fé que, si chegamoscontritos á confesionDios nos perdona os pecadospor medio da absolucion.

84. IG señor Rey.

85. IG mellor.

86. IG co a.

87. IG co os soscaduiros.

88. IG co os.

89. Na 1ª ed., le; IG lle.

90. IG oficio.

91. IG é invencion.

92. IG ingañarán.


490 E de fè que Dios non quersi non os bos corazós;boas obras; mais non querhipocritas, nin ficciós.

Pero que Dios neste mundo495 fundase ua93 inquisicion

para queimar homes94 vivos,non e de fé; e un errore.

Eo95 crego e o frade que o diga,e mais irexe que foi

500 Arrio, Socino, Luteroe Filipe Melanton.

As leis96 inxustas e ferasque a tirania inventou,no nas queremos, nin menos

505 queremos a inquisicion.

O que non fore christiano,como non more entre nos,que more donde quixere;mais matar, que o mate Dios.

510 Prediquen os nosos cregosun Dios de bondade e amore,

e deanos97 bon enxempro98,<7a> que e o millor predicador.

Os frades sigan a regla515 do [s]eu99 Santo fundador,

e deixen a quen gobernaos estados e as nacios.

Na igresia de Xesucristodebe haber sempre boa union,

520 e o que sembrare a discordiae fillo da maldicion.

Sean pois os sacerdotesexemprar de sumisiona as leyes, que en noso ben

525 dá o congreso de nacion.

Se asi o fan, ira ben todo,pero de outro modo non;pois no[n]100 queremos que os cregostraten mais que o que é de Dios.

530 Se101 non lles ouveran dadoriquezas, xurisdicion,eles serian millorese mais feliz a nacion.

93. IG a.

94. IG omes.

95 IG E o.

96. IG leyes.

97. IG déannos.

98. IG exêmpro.

99. Na 1ª ed., eu; IG seu.

100. Na 1ª ed., nos; IG non.

101. IG Si.


Este poblo orfo e valente535 a libertade ganou;

non pode haber libertadeen donde hay inquisicion.

Tampouco pode decirseque se observa a lei102 de Dios

540 donde non se fai xusticiacon craridade e razon.

Pagueas aquel que as fixere;mais sea coa condicion,que non morra un inocente

545 a forza dua103 traicion.

Non son verdugos dos homesos sacerdotes de Dios;nin menos son nosos Reyespara mandar sobre nos.

550 Son pastores das ovellas,que [C]hristo104 lles entregou,cuiden delas como deben,e deixense de cuestios.

Mascara fora; e vivamos555 na creencia e relixion

en que por mais de mil anos,viviron nosos abós.

<7b> Eles105 foron bos cristianosnon habendo inquisicion,

560 tamen sin ela podemosser christianos106 e ser bos.

Mudouse o tempo, e fundouseaquela, e o que ganoua cristiandade fui solo

565 perder o antiguo esplendor.

Ea pois fora, nubeiros107,da igresia do redentorque non se queiman os homescomo carne de castròn.

570 Idevos e non fagades108

que a nosa moderaciondos males que tedes feitosvos pida satisfacion109.

Por vos à España perdida575 sin xente, forza e vigor

foi presa dos seus tiranose befa de outras naciós.

Por vos deixaron a terrahomes sabidos, que Dios

580 nos dou, e puderan solosfacer feliz a nacion.

102. IG ley.

103. IG dun-a.

104. Na 1ª ed., christo; IG Cristo.

105. IG Elles.

106. IG cristianos.

107. IG Ea pois, fora nubeiros,.

108. O lexema verbal é ilexible na 1ª ed.; IG fagades.

109. IG satisfaccion.


P[o]r110 mais de trecentos anoscon capa de devocionperseguichedes as cencias,

585 a libertade e a razon.

Postos de acordo cos reyes,non fui111 non a relixiono voso obxeto; foi soloo despotismo e a opresion.

590 Por vos nua cruda guerraco perfido Napoleonmetidos, hemos chegadoa os bordes da perdicion.

Vosoutros, cando112 Madril595 no mayo se leuantou113,

dixechedes ser rebeldenua114 vosa exôrtacion.

¿E queriades a indainganar115 mais a nacion?

600 mascara fora, embusteiros,a o monte a facer carbon.

Nomade, nomade cregos<8a> por Diputados, que nosvos faremos conocer

605 cal116 e a vosa obrigacion.

Vosoutros mismos trazades,querendo xurisdicionsobre o poblo, que vos fagan117

vivir con conta e razon.

610 Podedes estar segurosque no hay no poblo españolun home solo que queirater a os cregos118 por mandós119.

Na igresia vos escuitamos,615 mais fora da igresia non,

pois120 as causas de este mundo<8b> non son feitas para vos.

Poisque sin mascara estades,e vos conoce a nacion

620 podedes mudar uficio121

ou irvos lexos de nos.

110. Na 1ª ed., Par; IG Por.

111. IG foi.

112. IG cuando.

113. IG levantou.

114. IG nun-a..

115. IG engañar.

116. IG cual.

117. IG e que vos fagan.

118. IG ter os cregos.

119. Moi borroso o acento de mandós na 1ª ed.; IG mandós.

120. IG porque.

121. IG oficio.


Porque si vos porfiades122

tostadores, asado[r]123,casa, potros e rexistros

625 e canto nela encerrou

122. IG Non porfiedes; poisque.

123. Na 1ª ed., asadon; IG asador.

124. IG xiá.

125. A partir de aquí, entre as páxinas 37 e 43, insírese en IG a seguinte nota: “<37> NOTA. El autor deeste romance, que mereció general aprobacion en todas partes, al mismo tiempo que fulminaba contra élanathemas la Inquisicion, puede jactarse de que no contiene espresion, ni aserto que ofenda la pureza dela Religion, ni ataca el dogma, sino los abusos, y la ecsecrable ecsistencia de un tribunal que deshonra-ba la España. En prueba de esto, se copia aqui la opinion de un respetable eclesiástico, muy conocido enla Eu-<38>ropa. Dice, pues, en una de las notas á la historia de España, lo siguiente.

‘El Tribunal de la Inquisicion, llamado de la fé, está tan claramente en contradiccion con el espíritu demansedumbre del Evangelio, con el sagrado testo de la Escritura, la doctrina de los Santos Padres, usos y con-ducta de los primeros siglos de la Iglesia, que se puede afirmar, que no se profesa ni se sigue la religion decaridad de Jesucristo en los reinos en que ecsiste este bárbaro tribunal. Léanse los capítulos 10 de S. Mateo:6 de S. Marcos: y 9 de S. Lucas. En estos se hallará, que reserva Dios para el juicio final, y á su juzgado, losdelitos de opiniones religiosas, y consta esto <39> mas claramente del cap. 13 de S. Mateo. En el cap. 18 nosenseña el Redentor como se han de tratar con dulzura y amor las ovejas estraviadas; y como debemos reci-procamente advertirnos nuestras faltas, primero de denunciar los malos a la Iglesia; igualmente manda, queésta antes de separarlos de su grémio, los ecsorte, y no que los entregue á la cuchilla y al fuego, como hacela Inquisicion; y asi, como las tinieblas a la luz, está en oposicion la Inquisicion con el Evangelio. Si se léenlos capítulos 10, 13 y 16 de S. Lucas; las cartas de S. Pablo a Tito, a los Galatas, á los Tesalonicenses: la cartaCatólica de S. Judas: la primera de S. Pedro, cap. 5, los autos de los <40> Apóstoles: las cartas de S. Ignacio,Patriarca de Alejandría: Tertuliano Lactancio: S. Ilario, Obispo de Potiers: S. Ambrosio: S. Juan Crisóstomo:S. Gerónimo: S. Agustin: S. Gregorio Nacianceno: y otros respetables Padres, veráse, que todos ellos enseñan,que la fe no se ha de propagar, mantener, ni conservar con la sangre y con el rigor, sino con la ecsortacion;la suavidad y con el buen egemplo; y en una palabra con la caridad, que es la base de nuestra Religion, y ladivisa de los verdaderos cristianos. En los primeros siglos, y hasta el tiempo, en que los Papas fueron Señorestemporales, ni los Pontífices ni los Concilios condenaron á pena capital á los incrédu-<41>los y hereges. Elprimero que fulminó contra ellos la sentencia de muerte fué Teodósio, Emperador, por un acto de arbitra-riedad; pues en ninguno de los primeros Concilios generales celebrados contra los errores de Arrio, Nestorio,Euthiches y Sabelio, contra ninguno de estos se promulgó sentencia, ni en los Concilios posteriores, hasta elde Costanza, que condenó á Juan Hus, Gerónimo de Praga y Wiclof. Desde entonces separándose la Iglesiadel espíritu de lenidad y mansedumbre del Evangelio, comenzó á egercer una jurisdicion enteramente opues-ta á la conducta de los Apóstoles y sus sucesores; con tanta crueldad y esceso, que se puede afirmar, que <42>calculado el número de las víctimas sacrificadas por la intolerancia, tomando en cuenta la S. Barthelemi, lasDragonadas, la persecucion de los Albigenses y los que entregó á las llamas la Inquisicion, que escede elnúmero de estas víctimas al de los fieles que en todas las persecuciones sacrificaron los Emperadores deRoma; pues solo en España por un cálculo aprocsimativo resulta, que desde su establecimiento sentenció ycondenó la Inquisicion TRESCIENTAS CUARENTA Y UN MIL Y VEINTE Y UNA PERSONAS!! Por serdemasiado conocido el testo de las citas que hace, y demasiado limitado este papel, no se copian aqui. El quequisiere verlas hallará las mas de éllas en la <43> historia de la Inquisicion, publicada en Paris por D. J. A L,Secretario de la Suprema, á que se remite el que pone esta nota”.

a perfidia sera logodo fogo con que queimouos homes, cinza; pois xà124

o voso imperio acabou.125


[M. Pardo de Andrade] (1813): Os rogos d’un gallego establecido en Londres, dedicados os seuspaysanos para abrirlles os ollos sobre certas iñorancias, e o demais que vera o curioso lector. Coruña:á instancias de varios patriotas amantes del Gobierno y de la Constitucion. En la caxatipográfica del Diario.


[M. Pardo de Andrade] (1841): Rogos de un escolar gallego a Virxê do Bo Acerto para que libre aterra da Inquisición. Reimpresos en La Coruña: Imprenta de Iguereta.


[M. Pardo de Andrade] (1841): Rogos de un escolar gallego a Virxê do Bo Acerto para que libre aterra da Inquisición. Reimpresos en La Coruña: Imprenta de Iguereta.

Conversa entre os compadres Bértolo e Mingote 135

CONVERSA ENTRE OS COMPADRES BÉRTOLO E MINGOTE (9 de febreiro de 1813)

CCBM(13)

R.F.: “Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote”, GazetaMarcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela, 9 de febreiro de 1813, núm.12, pp. 138-142. Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG29/6) e mais no Museo Provincial de Lugo.

Segundo Carvalho Calero (1984: 728-729), Isidoro Millán González-Pardoopinaba que as tertulias na Quintana de 1820, os diálogos na Alameda de Santiagode 1836, as tertulias de Picaños do mesmo 1836, o coloquio na pontella daChaínsa de 1837 e talvez agúns outros textos deste estilo se podían atribuír á auto-ría do liberal Manuel Acuña Malvar. Pola nosa parte, podemos engadir que entre ospapeis que forman parte do legado de Xosé María Álvarez Blázquez se encontra untraballo de Isidoro Millán en que se afirma que “la mayoría, si no todos, los diálogosgallegos en prosa que vieron la luz en Compostela, anónimos, y que conocemosentre esas dos fechas [1813 e 18361], salieron de la pluma del famoso don ManuelAcuña Malvar, ardiente y pugnaz canónigo liberal (1757-1845)”. Dedúcese disto,por tanto, que Isidoro Millán atribuía a Acuña Malvar non só os diálogos naQuintana, na Alameda de Santiago, en Picaños e na pontella da Chaínsa, senóntamén a Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote asinada por R. F.(1813), a conversa no adro da igrexa asinada por F. R. A. (1813) e o Diálogo entreDominjos e Farruco (1820). Infelizmente, o mecanoscrito de Millán que hoxe formaparte do legado de Xosé María Álvarez Blázquez está incompleto e, aparentemente,faltan nel as páxinas en que o profesor e académico pontevedrés expoñería as razónsen que baseaba a súa opinión. Das anotacións que o polígrafo tudense deixou nosseus escritos dedúcese que Xosé María Álvarez Blázquez se inclinaba a aceptar oparecer de Millán González-Pardo e que tiña mentes de publicar o traballo destecomo apéndice da edición de textos en galego do século XIX que estaba a preparar.


A atribución deste e doutros textos en galego á autoría de Manuel AcuñaMalvar non parece consistente. Posiblemente o autor desta conversa foi Juan

1. Na realidade, o coloquio na pontella da Chaínsa saíu en xaneiro de 1837, pormenor do que IsidoroMillán semella non se decatar nas páxinas do traballo mencionado que nos foi dado ler.


Bautista Camiña xa que presenta abondosas coincidencias coa denuncia que estepresentou no Xulgado de Santiago polas irregularidades cometidas durante aseleccións, así como tamén as amosa coas crónicas, anónimas, aparecidas naGazeta Marcial do 2 e do 6 de febreiro de 1813, que non ofrecen dúbida sobre aautoría de Camiña. Téñase ademais en conta que Camiña dirixía este periódico.

Ante o cariz que tomaban as Cortes, a xerarquía eclesiástica galega decidiuintervir no proceso electoral para asegurar unha representación galega de carácter rea-lista. Na provincia de Santiago, á que lle correspondían cinco deputados, o resultadofoi moi favorable posto que os cinco deputados eran realistas e, deles, tres, clérigos.

Isto provocou un grande escándalo non só en Galicia senón tamén nasCortes. A peza que comentamos refírese precisamente ao proceso electoral.

<138> OTRO.

Sr. Redactor: hallàndome el domingo 31 del pasado tomando el sol enla plaza del hospital, observé una conversacion entre dos paisanos, la queprocuré retener en mi memoria, y se la copio por si gusta insertarla en su gazeta.

Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote.

Bért. Testos dias meu compadre: é vos tamen pola vila?

Ming. Como asistín á mison, vin à confeson agora prà ganar as dulgenseas. ¿Évos compadre?

Bért. Eu vinbos à alfóndexa à vender un pouco grau.

Ming. É deséme, si savédes, ¿à que repenicóu agora na igrexâ grande?

Bért. ¿Loxo vos non sabedes nada? Eu como vos hay [un] anaco que estouaquí tomando ó sol, vin que unha chea<139> [...] à preguntarlle que era oque habia dentro, que tiñan aqueles. Si[...]. E ó da quintá respon[...], que[...] enfadados porque todos eran cregos ou que [...] nomeados pra ir asCortes à Cais.

Ming. ¡Todos, todos meu compadre!

1

5

10

15


Bért. Todos, todos, solo dous; pero fagamos de caso que son ó mesmo queeles.

Ming. ¿E eso compadre?

Bért. Porque vos teñen os mesmos pensamentos, é estanbos moito pó lascousas vellas, é...

Ming. E dixôbos, Bértolo, quen eran todos, é ó que houbo no conto?

Bért. Dixô, dixô: eu vo lo contarei todo, é nomearei os suxêtos. O primeiroque saeu foibos D. Xâquin TenreyroI.

Ming. E quen he ese compadre?

Bért. Evos un Sr. coroné, non sei de que rexêmento, pero creo que de ningun,nin menos lle dan salàreo.

Ming. Logo pouco lle importa selo.

Bért. Impórtalle andar pó la vila cun cuitelo atravesado, botando borra, é cunscàs testos prá gardar un palleiro. Este tal xâbos estuvo nas Cortes, é botàronoporque... à verdad xâ no me alembro.

Ming. ¡Ah!... agora fàgome de carjo de quen he ese Siñor. Ese estàbabos naXûnta da Diversidad; é à Xûnta Sintral doulle os xalós é fixô2 conde, non seiporque falcatruadas que oin ler ó Siñor Abade nun papel que empremeu óSumilérII. Vaya, vaya meu compadre, ó comeso non he malo: desedeme quenson os outros, que relouco por sabelo.

I. Joaquín Tenreiro Montenegro, fidalgo por todos os costados, non naceu en Galicia. Por este motivo,aínda que fora elixido deputado en 1810, tivo que retirarse das Cortes, nas que se esixía representar o dis-trito onde se nacera. Eliminada esta circunstancia puido volver ser elixido nas eleccións de 1813. Foi rea-lista exaltado e, por conseguinte, antiliberal.

II. A Rexencia nomeou a Tenreiro conde de Vigo, polos servizos prestados durante a Guerra daIndependencia. O sumiller, naquel momento don Manuel Acuña y Malvar, opúxose, sen éxito, ao devan-dito nomeamento.

20

25

30

35

2. No orixinal, fiixô.


Bért. O segundo evos ó Siñor Penetensareo: denpois nomearon ó SiñorArsobispo, é ó cura de Sayar é...III

Ming. Calade con mil diabros compadre, que me colledes <140> en [...] é [...]parva [...] só agora, temos que volver a trager [...]sia, é ó voto pra oscanonejos, é [...] xûes é... ¡probes de nos meu compadre!

Bért. Que palla, que voto, nin que demonio. Pedí à Dios, compadre, que vivanós que estàn nas Cortes extraordinarias, que éstes que vos van agora, nonpoden destacar nada, nin siquera unha [sola]3 letra da sábea CONSTITUSON,segun llo teño oido à un Siñor muy [...].

Ming. Deixâdeme tomar un polvo, que sendo as[í] x[â] me folgo. Loxo órepenique foibos porque saeu su Selenciá como cabesa da Igrexâ.

Bért. Tou, tou ravela: foibos de pura alegría, é porque vos esperan enchermillor os bolsos, estando éstes en Cais. Pero dame à alma que an de levar ungran chasco.

Ming. Dios queira que así soseda compadre, que lle dou unha misa as almas.Desédeme ¿quen son os outros?

Bért. Solo marra un, que non son nonmais de sinco.

Ming. Pra ó bó que son, son da bondo.

Bért. Ebos un que non me alembra ó seu nome, solo si ó apellido, que heGonzalez MontaosIV.

Ming. Ese si que non conoso.

40

45

50

55

III. O cóengo penitenciario era don Ignacio Ramón de Roda, absolutista radical. Fernando VII premiounonomeándoo bispo de León. Co penitenciario foron elixidos o arcebispo Rafael de Múzquiz e o párroco deSaiar (Caldas, Pontevedra) Buenaventura Domínguez.

IV. Era Manuel Gaspar González Montaos, empregado do Cabido de Santiago en Andalucía para o cobrodas rendas do Voto de Santiago.

3. Quizais soia no orixinal.


Bért. Eu tampouco; solo sí me dixô ó da quintà que era un coma él, que corriacon preytos, é que era axênte dos canónejos; que estuvera en Madril, é queagora estaba en Cais.

Ming. Basta, basta. ¿E que quer decer axênte compadre?

Bért. Sodes muy burro. O mesmo que precurador que corre con preytos.

Ming. ¿E sabedes canto tempo tardaron na elecson?

Bért. Por ahí unha hora é medea.

Ming. ¡Hora é media compadre! cando nos tardamos mais en nomear ómaordomo pedàneo.

Bért. Ainda hay mais, que segun me dixô ó qui[...]nisto, (é todo estabapasmado) sairon os mais de les con de[s é] seis é des é sete votos, cando soloeran vinte é un os que nomeaban: esto si que parese milagre compadre.

<141> [...].

Ming. Boubos à contar unha cousa que me veu à mamoria agora.

Bért. Deséde compadre.

Ming. Estando carta feira sacando un pouco de esterco nunha casa acó na vila,oín ler à gaseta marsial (que non sei que quer deser), é falaba que os canónejosde Santiajo (sobre das elecsós compadre).

Bért. Xâ entendo hó.

Ming. Que eran os que traballaban, minaban, contraminaban, trataban écontrataban, é que non perdonaban fatija, afan, traballo nin desvelo porsacaren partido nestas elecsós, é octras mil cousas todas à favor dos probes.

Bért. Tamen bos quedou ben na mamoria.

60

65

70

75

80


Ming. Conque vede vos como ó emprantador adiviñaba ó que saeu ¿ou teràdiabrillo?

Bért. Se non hay tal diabrillo. O béspora de ante béspora que se habia de facerà elecsón xâ se sabía na vila que saían esos melrros.

Ming. Vaya, vaya compadre, que non che lles voto culpa en que os oficiàsestuvesen enfadados en ver ó amaño que houbo no conto. É desédeme porremate ¿é cando van pra Cais?

Bért. Aló pro mes de outoño, que daquí aló ha de haber catro novedades.

Ming. Sí compadre: aínda ha de haber que ver, é poida que todo eso leve àtrampa, porque segun oín ó outro dia ó siñor amo, houbo moitas nuledadesnos cabildos das parroqueas, é nalgunhas foron contra à CONSTITUSON.

Bért. ¡Hay compadre!... É agora que macordo ó Arsobispo non pode sernomeado; porque cando ó siñor abade leu à CONSTITUSON desia nunparràfo que non podia ser das Cortes ningun que fose empreado pó lo rey.<142> [...] son [...] do [...] ó rey [...].

Bért. Pois loxo non faltara quen fale [...] aló vay. Nos ó que debemos faser hecomprar unha CONSTITUSON, é dala à mamoria coma cartilla vella, porqueó cura cando à leu deixôu moitas follas en branco, é traxîversa como quer.

Ming. Alguns cregos estàn contra ela endemoniados, pero que queiran quenon queiran hana de trajár. Eu hey de mercar unha, aunque ó saque da boca,é todos debemos facer ó mesmo, é tragela no séo, é cando vayan contra elarepoñernos.

Bért. Desides ben compadre: pero xâbos son as tres, é eu estoubos en aúnas.

Ming. Eu pallas. Vamos à tomar algo.

Queda de vmd. su apasionado = R.F.

85

90

95

100

105

Décima constitucional 141

DÉCIMA CONSTITUCIONAL (23 de marzo de 1813)

DC(13)

Gazeta Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela, 23 de marzode 1813, núm. 27, pp. 287-288. Pódese consultar na biblioteca da Real AcademiaGalega (RG 29/6) e mais no Museo Provincial de Lugo.

Cf. tamén Álvarez Blázquez (1959: II, 205).


Trátase dunha composición poética a favor da Constitución do ano 1812.Propaganda política fundada nunha visión taumatúrxica da Constitución, como seesta, por si mesma, fose capaz de corrixir todos os abusos sociais.

<287> Señor Editor de la gazeta marcial y política: Muy Sr. mío: un paysano,vecino de esta parroquia de N. al salir de la misa parroquial, en la que se haleido nuestra constitucion política, prorrumpio en varias exclamaciones dejúbilo y contento, medias en verso, compuesto allá á su modo, entre las quehe procurado conservar en la memoria la siguiente décima, que no me haparecido del todo descompuesta, la que remito á vmd. por si gusta insertarlaen su periódico, con lo que se repite de vmd. su, &c.

Viva á gran Constituson,què todo pon ó direytoé non quer que axà preytosin una composeson;bufe ó escribano ladron,que ó pelexô me sacou,ó breme ó que me acabou<288> con trabucos, é liortas (1):graceas dan as miñas portas (2)á quen así ós xîringou.

(1) Tributos y pendencias. [Nota do orixinal].(2) Las puertas de la casa de este paisano eran visitadas con frecuencia de escriba-nos, executores, y mas familia, &c. [Nota do orixinal].

1

5

10

15

20


DÉCIMA CONSTITUCIONALGazeta Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela, 23 de marzo de 1813, núm. 27,pp. 287-288.

Décima constitucional 143

DÉCIMA CONSTITUCIONALGazeta Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela, 23 de marzo de 1813, núm. 27,pp. 287-288.


CONVERSA NO ADRO DA IGREXA (1 de abril de 1813)

CFRA(13)

F.R.A.: “Freiría. Bos dias Aguiar: como bay hó?”, Gazeta Marcial y Políticade Santiago, Santiago de Compostela, 1 de abril de 1813, núm. 30, pp. 318-324.Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG 29/6) e mais noMuseo Provincial de Lugo.


Sobre a posible autoría desta peza véxase o dito na introdución á “Cartarecomendada” (1812) de Ramón González Senra e mais na introdución á“Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote” (1813).


A Rexencia ou Consello de Rexencia exercía o poder executivo durante aGuerra da Independencia. A hipertrofia do poder lexislativo polas Cortes e o carizliberal destas xeraron conflitos entre o poder lexislativo (as Cortes) e o executivo (aRexencia).

O 21 de maio de 1812 foi nomeada a Rexencia que presidía o duque doInfantado. Era moi conservadora e oposta ás grandes reformas. Cando as Cortesdecidiron reformar as ordes regulares e suprimir conventos, atoparon unha duraresistencia na Rexencia; por iso constituíron unha nova o 8 de marzo de 1813 pre-sidida por don Pedro Agar, moito máis compracente cos intereses das Cortes.

O artigo que comentamos fai referencia a este acontecemento.

<318> Sr. Redactor de la gazeta marcial: habiendo salido á fuera de la ciudad mequadró oír misa ayer domingo en una parroquia distante de aquí una legua, y alsalir de ella vi en el átrio un gran corro de labradores, y acercándome á ellosobservé por un largo rato una acalorada disputa que tennian, con especialidadunos quatro llamados Juan Freyría, Domingo Aguiar, Alberto Bentisca y PedroCabreira; y lo que de ella pude retener en mi memoria, se lo copio por si mereceinsertarse en su periódico, á que vivirá agradecido S.S.S.Q.B.S.M.= F.R.A.=Santiago 29 de marzo de 1813.

Freiría. Bos dias Aguiar: como vay hó?

1

5

Conversa no adro da igrexa 145

Ag. Por aí á pasar: é vos?

Freir. Ben, solo esta cabesa que non quer ser boa. E desédeme ¿hay moito quefóchedes á vila?

Ag. Ainda estuven aló cortafeira.

<319> F. ¿E que oíchedes de bó?

A. Que as Cortes trocaron á Rexência por outra millor; é todos os da vilaloqueaban de contentos, solo uns cantos de capa negra que estaban na Rua doVilar cun color coma difuntos. Dixêronme que asta á besta que trouxêra ábalixâ con tan boa notisea, chegara mais sedo do que habia doito leda comaun cuco. A meu amo ainda lle duraba ó pingo que tomara dalegría, poisdespois de predicarme mais de unha hora larga, fixôme ler un monton depapeles, pero ó tempo que gastei douno por ben empreado.

Bent. ¡Que desedes! seique non estades en vos: ¿pois ela que tiña de malo?

A. Vállacha á perdamá: non sei como tanto tempo as Cortes á tuveron nocanto, pois quiría mandar mais que elas, é as órdes que lle daba pra repartiras xûsticias metías no cartapaseo; é outras mil cousas fasia, que se nosdesprocatamos un pouquiño mais de tempo, non sei que sería de nos...

F. Pois meu tio ó da vila, desíabos é contábabos moito ben dela.

A. Desería, desería, porque voso tio he... como Dio lo sabe, é tamen he dossiñores que queren escravisarnos, é que ó noso sudor sea para eles regalarse.

B. Tamen eu lle oin á meu tio ó frade que se non fora á Rexência, que desedesque botaron, xâ estaríamos perdidos.

C. O mesmo bos parolaba meu curman ó colexâl.

A. Bos páxâros... escusades de xûralo que bolo creo muy ben: ¿é sabedesporque bola alababan?

B. ¿É porqué?

10

15

20

25

30

35


A. Porque á Rexência pasada quiria ternos os ollos fechados, é que vivísemosdecote coma negros escravos, é esto tíñalles conto: os frades pra pasearse,encherse, regalarse, beber bo viño, comer bo pan branco (é nos broaescarolada) é que no nos arregrasen; ¡mama frade! é como chese rerirían doscanónegos que quedaron sin ó voto. E á moitos dós siñores pra vivir comasánganos, arreando en nosoutros coma bestas de bagaxê, ou coma si nostuveran comprados, sendo que agora po la Constituson todos somos iguales...¿é se non foramos nos que sería deles? Pois amigasos así nos susedería si nona botaran, por que tales demos, nin estaban po la Constituson (que tanto bennos trouxô) nina fasian cumprir, é todos os dias había queixâs contra osrexêntes as Cortes. E sobre todo, ó criado tócalle facer é obedeser ó que llemande seu amo, sea ben ou sea mal ¿non he así Freiría?

F. Non hay remedeo.

<320> A. Logo ben: as Cortes he á Nasion, que he ó amo, é á Rexência ó reypara exêcutar ou faser ó que aquela lle mande; é nono fasendo así fora cosdiabros, é beña outra que non marra.

C. Aguiar tembos rason.

B. Non sei donde tanto aprendeu tal condenado.

F. Baite Minguiño Aguiar que me deixâdes pasmado: eu é cantos bos oímosnon podemos menos dalabarbos é darbos á rason porque todo ó que desedesestá pasando.

C. É desédeme Minguiño ¿que foi ó que por remate fixô esa Rexência tanmala?

A. Tantas cousas que non podo nomealas, pero á últema foibos que volvía poruns cregos que non quirian cumprir ó sábeo decreto ou orde sobre á abolisondese demo, que chamaban santa inquisison...I

I. Suprimida a Inquisición o 5 de xaneiro de 1813, as Cortes tomaron o absurdo acordo de que o decretode extinción fose lido en todas as igrexas de España. Os bispos que se opuxeron, como o de Ourense, tive-ron que exiliarse.

40

45

50

55

60


F. Calade, calade, que si bos oy ó siñor Abade chamarlle demo, ides xântar ácadéa.

A. ¡Que hé eso de cadéa! ¿seique non sabedes que non estamos no tempodantano, que nos chantaban nela cando lles daba á gana?

B. Non pois... si por aí viñera... poida... que...

A. Que... ojalá, que lle faría ver que aquel tribunal era ó inferno compreto,sinque lle marrase nada, pois aunque hó siñor Abade hé sábeo, heo solo nomoral, é algo na teologuía, que en eso no me meto; mais para conoser ó queera é fasia á inquisison, é presiso ler, ler, ler, ler forsa de papeles, é que seandos que ten meu amo; pois ó siñor Abade solo bos lé ó sinsatoII, que bos hepapel de cregos é frades, é nel piden pro saco.

F. Se bos hei de deser á verdad Minguiño, con tantas idas á vila, fixêchédebosun xûdío...

C. Tendes rason Freiría, que á inquisison he mal quitada; é non sei que ha deser de nos faltando ela.

B. ¡Hay...! á religuion vay por terra...

A. Calade burricás, que falades de mamoria: nin vay por terra, nin vay pormar, que nunca estuvo tan protexîda coma agora.

F. Nome faledes de eso, que faltando á inquisison, tamen falta á religuion.

B. Omesmo dise meu tio.

A. Nonche hé espanto, por que chelle amarga mal ó que lle houbesen quitadoos sermos da inquisison, é os escritos de toda á casa ó dia de San PedroMártere, que á fé habian de valer bos cartos.

II. El Sensato era un xornal absolutista publicado en Santiago, que iniciou a súa andaina o 15 de agosto de1811 e que a finais de 1814 ou comezos de 1815 deixou de editarse.

65

70

75

80


F. ¿E meu tio que ganaba? é ó outro dia por eso caianlle as bagoas á rego.

<321> A. Eu bos direi que ganaban moitos dos siñores que craman por ela.Uns eran sacretareos, outros consultores, outros comisareos, outros algasís,outros porteiros; en fin un exêrseto, é todos con bó pré. Outros metíansedependentes por petates, é pra non pagar ó que debian; por que si quiríadesexêcutar á calquera da dentro, tíñades que hir por aquel condenado tribunal:á vos (xâ se sabe) mirábambos coma da fora; os dereitos ainda eran dobres dosda escrebanía da administrason; é cando bos desprocatábades,encontrabásbos xîringado, sin poder cobrar á deuda, é con outro tanto oumais gastado. Outros metíanse pra estar regardados, é gosar foro, é non teraloxâmento, é librarse de mil gabelas é...

C. Pero os que mandaban non eran mais de tres.

A. Téndes rason: un santo cristo (alabado sea), dous candeleros, é tresmagaderos; que así ho dise un papel que me dou á ler hó siñor Amo, é teñode pedirllo emprestado pra lérbolo á bos, é veredes ó que fasian tales berdujoscondenados...

F. Desenos algo dél, se vos acordás.

A. Xâ que estamos de leser, eu bos contarei algo do que traen os papeles dosiñor amo: é cuidado que non pode ser mentira, por que un he ó detámen oupareser que dou as Cortes un siñor doutor é abade chamado Ruis de PadronIII

(non pensés que hé da vila de Padron, senon que hé asi ó apellido) calificadordo santo ofisio, é como tal ben pode saber ó que pasaba dentro. Outros son (ápareser do siñor amo) compostos por un crego dos mais ábres da nason, queó probe foi persegido por unha calúnea que lle levantou ó mayor bribon davila, estando en Madrí; pero ho cabo saleu trunfando: este tamen debe sabercanto dentro se fasía, ademais que lles sita á sagrada Escritura, consilos,canones, santos Padres, &c. &c., con outras mil cousas, que maldito réprecateñen. Chámase inquisison sin máscara (que quere deser sin carantoña).

III. Ruiz de Padrón, ex-franciscano e sacerdote, representaba a Canarias nas Cortes. Escribiu contra aInquisición, por iso as súas obras foron prohibidas. Nomeado párroco de Vilamartín de Valdeorras, repre-sentou a Galicia nas Cortes de 1820-1821.

85

90

95

100

105

110


F. Ben entendemos; pero espricanos que era ó que fasia de malo á inquisison.

A. Ó primeiro é prinsipal, que todos estos traballos que agora estamospasando, túvobos á culpa ela.

C. ¿E eso?

A. Direi. A inquisison era alcagüeta do bribon de Godoy é permeteulle quetuvese duas mulleres á un tempo, é... daqui ven todo ó mal ¿que tal, esto hedefender á religuion? ademais desto tamen permiteu que puxêsen ó retratodeste gran ladron á par de noso siñor na Igrexâ de San Xôan de Dios de Madri¡é estes eran seladores da religuion!

<322> B. ¿E el será serto eso?

A. Tan verdá como bolo conto, é senon preguntade os que istiveron aló, quebos dirán moito mais... Pero vamos ó que era á inquisison: xâ sabedes que sedisia: con el rey y la inquisison chiton ¿é esto porque era? porque mandase óque mendase ó rey, fose ben ou fose mal non se dixêse nada. Ben podíadesfalar algun defeutiño dos inquisidores ou dalgun crego, ó instante bos botabanas uñas, hibades pra dentro, sinque bos pudese ver nin falar á dona, nin fillos,nin parentes, nin amigos; é ademais hasta á vosa carta xênerason quedabandesonrados ¿é deseme hó, que culpa teñen os fillos do que fan seus pais, é ospais do que fan os fillos? eu podo ser un xûdío, é os meus fillos santos, ou eusanto é os meus fillos xûdíos.

C. Neso tendes rason.

B. Eso non ten répreca.

A. Vamos á diante. Eu, fagamos de caso, tíñabos senrreira por calquera cousa, énon podendome vingar de bos, que fasia, buscaba tres testigos falsos (que nonmarran por un baso de viño), é desíalles: vos se bos chaman á preguntar algo deFreiría diredes que lle oíchedes brasfemar, que dixô que non habia inferno, enfin pintádeo coma un xûdio; eu iba é daba parte á inquisison, sitaba os testigos,é os inquisidores secretamente resibían á informason, é despois metíambos nuncalaboso oscuro coma noite cargado de cadéas, sinque ninguen bos pudese ver

115

120

125

130

135

140


senon eles pra tomarbos á decrarason; é non confesando ó que quirían, atábam-bos os brasos atrás, levantábanbos do chan é deixâbanbos caer de golpe hastadose veses: despois poñiambos na tortura do potro, atándobos ántes os pés é asmás; despois levábades oito garrotes; é si con todo esto non confesábades, fasiam-bos tragar unha chea dagua para que arremedásedes os afogados. Mais esto erapouco, que remataban á festa poñéndobos os pés encoiro untados de pingo nunsepo, é despois traían unha chea de lume pra frixîlos, ou pra poñerllo debaixô, éoutras mil xûdiadas, tanto que as veses nin ainda lles permitian confesarse.

C. ¡Ave María!

F. Eu confesaría ó que me preguntasen, aun cando no fixêse.

C. Eu ó mesmo.

A. Así fasían moitos por librarse de tales penas; pero ó conto era, que siconfesábades morríades, é si non confesábades ó mesmo.

F. Eses demos que tal fasían eran peores que xûdíos.

A. Vos ben bos acordarés dun refán dós vellos que dí: ó mesmo <323> tenxûdío que inquisidor.

B. He verdad.

C. ¿E que morte lle daban dentro?

A. Os mais deles queimados. En Madrí ó ano de 1680 pra divirtir ó rey Calrrossegundo, mandou á inquisison suprema as demais que apurasen as causas éque mandasen todos os reos; é un domingo na prasa mayor foron queimadossento é vinte, entre homes é mulleres, uns en persona, outros en estátua,porque tamen perseguía os estafermos, é doutros os osos que desenterraron...

C. Á tal oir dexâdesme pasmado.

A. Non he milágre: Dios noso Siñor non quer á morte dos pecadores sinonque se convirtan é que vivan, é non querendo convertirse, foxêse de tratar con

145

150

155

160

165


eles, despois de correxîlos unha é duas veses. Non hay outro castigo prosherexês que á excomunion é botalos da nosa España á que vayan vivir cos dasua lan. Todo esto falan os papeles que lin, é remítense ó novo Testamento ousagrada Escritura, que así ó dí. Ainda hay mais, que he canto se pudoenventar, que os páis podian acusar os fillos é á muller, é os fillos os páis...Hasta S. Francisco de Borja é S. José Calasanz, pai é fundador das escolas pias,foron vítemas da inquisison: ¡é cantos sábeos é homes lidos por quererlustrarnos sufriron á misma sorte! Tamen discurriron os inquisidores desernosque todo aquel que se vise culpado que se delatase á sí mesmo é que seriaperdonado. Tal invenson infernal meteu tal medo no ánimo dos nososantepasados, que en menos de coarenta anos solo nas Andalusías delatáronsevoluntariamente trinta mil personas, é moitas delas de delitos que non sabiannin podian faser, como son bruxêrías, pauto co demo (arrenegado sea), éoutras mil mintiras que nos meteron na cabesa.

C. ¿As bruxâs non son as meigas Minguiño?

A. Todo hé un; pero nada deso hay, aunque á inquisison por un ladoqueríanolo faser creer, por que así lle tiña conto.

B. Vaya home que me deixâdes aturdido co que fasia ese demo que chamabansanto.

C. Sendo así, estúvobos moi ben quitada, é xâ debera ser mais ántes.

A. Ainda non bos dixên nada, que sebos fora á contar todo, teríamos queparolar daquí á pola mañan.

F. Pero home, desa maneira querian meter á xênte á pàus no seo, cando Diosnon quer cristianos por forsa.

B. ¿E cantos anos hay que fundaron á inquisison, ou xâ ven de Dios?

<324> A. Non ven de Dios que ven do demo. Hay tresentos de anos que sefundou; é antes que se fundase ou establesese pasaron mil é catrosentos deanos; é entonses foy cando houbo mais santos (que aora vense ben poucos).Dios non deixôu outra, inquisison nin outros inquisidores que os Arsobispos

170

175

180

185

190

195


é Obispos que estos son os que deben cuidar é soster á santa religuion:estos é non outros son os pastores que deben mirar polo rebaño (que somosnos os cristianos) é que non entre á sarna nél, que he d[i]sir1 quemanteñamos á religuion pura sin mancha algunha.

C. ¿E aora quen ha de faser as veses da inquisison?

A. Os que as fasian ántes de que á houvese, que xâbos dixên son, ou eran, osArsobispos é Obispos. Aora ainda quedan mais inquisisós que ántes, pois nonhabía mas que unha nesta provinsia de Galisia, é aora hay sinco, por que sonsinco os Arsobispos é Obispos. A inquisison nona quitaron, é os que ó diganmenten é son uns burros; ó que quitaron foy todas as xûdiadas que bos dixênque fasia, coma os preitos á escondidas, os tormentos, as queimas, os potros,á infamia ou desonrra os seus parentes &c. &c &c.: mais ó que sea xûdío, ouque se lle oya brasfemar, dase conta dél, que xâ ho castigarán como Dios homanda, é como corresponde; é non coma àntes.

B. Benditas sean as Córtes que tanto ben nos fixêron.

F. Dios lles dea tanto ben coma para nos deseamos.

C. E que sea solo á aqueles que contra à inquisison botaron. E vos Minguiñoperdonà ó que àntes bos chamamos.

A. Eu xâ teño perdonado. Vamos á comer hó caldo; é digamos por rematetodos. VIVAN AS CORTES EXTRAORDINAREAS, É Á NOVA REXENSIA.

1. No orixinal, dsir. Na liña 125 lese disia.

200

205

210

215


ARTIGO COMUNICADO (23 de xuño de 1813)

AC(13)

Estafeta de Santiago. Santiago de Compostela, 23 de xuño de 1813, tomo I,núm. 19, pp. 149-150. Pódese consultar na Real Academia Galega (29/7), noInstituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento (Santiago de Compostela), naFundación Penzol de Vigo, no Museo Provincial de Lugo e mais na HemerotecaMunicipal de Madrid.



É do estilo inconfundible de Freire Castrillón, que era, ademais, o director doxornal. Unha vez publicados Os Rogos, de Pardo de Andrade, os liberais mandabanexemplares gratuítos desta obra a través da estafeta de correos. Informado FreireCastrillón de tal propaganda (porque ao concello de Santiago chegaran tres exempla-res), escribiu este durísimo artigo contra Pardo de Andrade, onde lle chama xudeu (osPardo tiñan fama en Galicia de proceder dunha rama de xudeus) e excomungado.

Noutro artigo contra Pardo de Andrade (Estafeta do 21 de agosto de 1813)afirma que Os Rogos están escritos <en mal galego e peor portugués>. Noutro arti-go tamén da Estafeta (18 de agosto de 1813) chámalle <Apóstata por relaxado, impíopor interés, como vendido a Satanás>.

<149> Eu discurro que n’esa ciudà xa s’acabaron os homes, por que se non,xa devias d’amanecer botando bendicions còas pernas no Rollo de SantaSusanaI. Díme sollastre urridor ¿que tés ti con andar ensultando osAuntamentos con prigos è papès dentro, querendonos facer escomulgados,como ti estàs1? Vállame S. Felipe y Santiago! eu cando me estóutor dia vin nomeu Auntamento é me entregan un prigo pòlo correo, que fun abrirdarrepente, pensando q’eran ordes é vexo papés d’emprenta condenada,

I. O «Rollo de Santa Susana» era o lugar onde estaba situada a forca pública de Santiago.

1. No orixinal duplícase a primeira sílaba de estàs.

1

5


dixen: tente: éstes sonche do xudio que quixo montar â artilleria, è no nosquixen ler. Dos vocàes qu’estaban comigo, uns dician: queimense, outros:limpemos2 ò c... co eles: outros decian, eso non que nos tocarà à escomunion.Mais eu conformandome co ò ditame d’un mordomo, que me sacou à cartad’estafeta, conformeime con volvercho ó correo pra que pagues os menesmoscartos qu’eu paguei, é conta que tantos ichavos como me fichetes3 gastar,outros tantos osos ch’eì de crebar, cando vaya ó xibaleu.

Eu non sei moral nin teoloxia, mais discurro c’á millor obra que faga ó dia quecomulgue, é axustarche esta conta, é asi arguye á miña lóxeca natural: á todosoldado lle e lìceto matar na campaña è na batalla ò seu enemigo; nos òestamos contigo, è còs teus compañeiros, eles è ti de cartago, nos de Roma(enténdeo burro) nos cristianos é ti xudio, con que se non che crebo os osos,retorcereich’ò pescozo com’os galos cand’os mato pra miña festa, se non estàsxa desprumado cand’eu chegue, que moitos mais Auntamentos che teñen unhas ganas que creerei non chegues prás probas.

Vay, vay, lampantin, barballoeiro, vay vay tirar pólo Coíro; qu’os teus papésnen outros non nos fan descrer ó qu’os nosos abos nos ensinaron. Euqueriache decir algo si ti foras un home que ó entenderas, mas si enseñas estaos doutores, teus amigos, dilles que se non fora á Relixon pode ser que ospaisanos non collesen as fouces pros france<150>ses, que todo he bó, peroqu’à Ygrexe é á que mais estiman, se non queira Dios que axa unha. Estamosvendo como e esto pra ver ó que s’ ha de facer è á esperanza mellor ha de qu’ògoverno tarde ou cedo vos ha de levantar á forca, è esto è mas à obedencia heque nos contèn.

Desengànate qu’en Galicia non se prantan tales salgueiros; querenche robres,que ten mais forza, è c... nos teus papés ti, é mais teus compañeiros é libravosde sair unha carta fora de Santiago, que se non irés facer compañia ó demomayor do inferno. A dios è non apures mais á nosa pacencia, è se chepriguntan quenche escriveu esta carta, dilles que foi Pereta de cruña. Mais conlagrimas nos ollos, cos sentimentos d’un fillo de Xesuchristo che volvo á decèr

10

15

20

25

30

35

2. No orixinal, limpenmos.

3. Así no orixinal.


á ti è os teus compañeiros que teño moita lástema da vosa alma, è que vosdesengañés que solo os relaxados è os que non queren cumprir, c’o proceutoson os que vos siguen, mais sodes poucos pra nos, porqu’aunque facemospecados é somos ruins, parece que nos consola sèrmos católicos, è se nostocan nesto damos brinco como cabirtos. Ainda estamos á tempo. Se no nofacès por Dios, facèo polos vosos curpiños. Dios permeta, que estas cortasletras se vos metan no corazon, pra que non fagades mas mal amen. = Elpaysano católico, y decidido, Presidente. = Por su mandado, el ciudadano,Secretario.

40

45


MANUEL PARDO DE ANDRADE: AOS CORUÑESES, DUN LABRADORLIBERAL (10/2/1814)

MPA3(14)

El Ciudadano por la Constitución, 10 de febreiro de 1814, pp. 985-986.Pódese consultar no Museo de Pontevedra, na biblioteca da Fundación Penzol deVigo e mais na Biblioteca Nacional de Madrid. Reprodúcese en Saurín de la Iglesia(1997: II, 1072) e mais en Mariño Paz (2000: 42). O seu autor, con toda a certeza,foi Manuel Pardo de Andrade.


É Manuel Pardo de Andrade (aínda que non o asina bastaría a referencia,para confirmalo, de que lle chamen «cara de xudío» que é como o coñecían os abso-lutistas). O texto debe ser a resposta a algún ataque do sector clerical recibido poloautor, por iso di: «bou falar a ver si os corbos roñan». Con evidente esaxeración,Pardo de Andrade vai enumerando as detraccións rendeiras que sofre o campesiñopor parte da Igrexa e que o liberalismo vai corrixir.

<985> A los coruñeses por sus bellas elecciones.

Señores Redactores: Si non falo rebento, e, mais que me chamen cara de xûdiocomo chamaron o de San Nicolas, bou a falar a ver si os corbos roñan, poisque non lles teño medo e conozo as suas mañas; bamos de conto.

<986> En certa aldea traballou o ano pasado certo labrador certa porcion deterra: chegada a recolleita foi a segar, e colleu vinte pares de monllos, delespagou o señor cura duos pares do desmoI, pagou nove o señor amo; logo veuo señor cura, e rapoulle cinco polas toucasII, quedaronlle catro, mallounos, e

I. O décimo era un imposto eclesiástico que afectaba á décima parte da produción.

II. O dereito de «toucas» debe referirse aos chamados dereitos de estola, pensión que gravaba o campesi-ño polos servizos relixiosos que exercía o párroco: bautismos, enterros, etc.

1

5

Aos coruñeses, dun labrador liberal 157

non lle deron un ferrado, que tuvo que [...]1 con outro grao: o labrador moicontento pensando tiña un tesouro, quedouse mas feio que a neve cando vechegar [o]2 señor cura e lle pide o dichoso ferrado pour razon de ofrendaanalIII. Preguntovos ahora coruñeses ¿este labrador para quen se fatigou, paraDios ou para o demo? Elixide millor: abride os ollos, pois xa vedes que paraacola arriba debemos buscar omes que nos queiran e que fagan aprecio doslabradores, dos artesanos e dos probes: do contrario sempre ximiremos: asivolo roga de todas as suas veras

O labrador libeiral

1. O orixinal semella dicir aquí imprilo, que non dá sentido.

2. No impreso, a.

III. A oblata era unha pensión anual de orixe e motivación pouco claras na lexislación canónica hispana.

10

15


MANUEL PARDO DE ANDRADE: “SONETO AO AUTOR DO ROMANCEGALEGO TITULADO OS SERVÍS E OS LIBERÁS” (31/3/1814)

MPA4(14)

El Ciudadano por la Constitución, A Coruña, 31 de marzo de 1814, p. 1072.Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG 39/2), no Museo dePontevedra, na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo e mais na BibliotecaNacional de Madrid. Reprodúcese en Saurín de la Iglesia (1997: II, 1072) e maisen Mariño Paz (2000: 43). Para a atribución deste soneto a Pardo de Andrade, cf.Saurín de la Iglesia (1991: 296-297).


O autor é Manuel Pardo de Andrade que, ás veces, usaba o pseudónimo deTangueiro. Estamos ante un soneto autolaudatorio porque el é tamén o autor doromance Os servís e liberás que veremos máis adiante.

Señor editor: en el Ciudadano de 17 de marzo anunció vmd. la ventade un romance en gallego titulado Os servis e os liberás que he comprado yleido1. Como nacido en la provincia observé las erratas de imprenta que en élse notan, y son: pág. 4, estrofa 3ª. lin. 10, tal, en vez de tas. En la mismapágina, lin. 25, mencina por menciña. En la pág. 5, lin. 5, escaparanos porescapáronos. Hai algunas faltas de acento y dicciones juntas que debieransepararse, como en la pág. 9, lin 10, como sea ley; debiendo separar la particulase de la a, se a. El poco uso que se hace de este idioma en la imprenta hacedisimulables estas ligeras faltas, que su autor no llevará á mal adviertamientras las gracias y facilidad con que versifica me mueven á hacerle en elmismo idioma un elogio en el siguiente

1. En efecto, en El Ciudadano por la Constitución do 17 de marzo de 1814 inserírase o seguinte anuncio:“LIBROS. Romance en gallego, Os servis e os liberás ou sexa os Odinotes e os constitucionás, por O Tangueiro.Su contenido es bastante chistoso, y explica las dos palabras de serviles y liberales: es un cuadernito de 16páginas en 8º, su precio un real de vellon; se vende en el despacho del Ciudadano por la Constitucion callede la Barrera” (in Saurín de la Iglesia 1997: II, 1048).

1

5

10

Soneto ao autor do romance galego 159

SONETO.

Al autor del romance en gallego, titulado os servis e os liberás.

Non e gordo burél: e pano finoo do teu sayo, meu cantor Tangueiro;no cortés se conoce o cabaleiro,e a sabenza de un home no seu tino:Sin meterte, descreto, no divino,non deixàches as gracias no tinteirocando nos pintas á un servil larpeirocoa monita cuberto de un teatino:O liberal por ti ben ritratado,será do pobro todo xustamente,pola razon que ten, considerado:Ti en tanto, meu galan, que craramentemostras dos Odinotes o pecado,fuxe de tanto can, que anda doente.

A.

15

20

25


MANUEL PARDO DE ANDRADE: ROMANCE POLA VOLTA DE FERNANDO VII (23/4/1814)

MPA5(14)

El Ciudadano por la Constitución, A Coruña, 23 de abril de 1814, núm.274, pp. 1111-1112. Pódese consultar no Museo de Pontevedra, na biblioteca daFundación Penzol de Vigo e mais na Biblioteca Nacional de Madrid.

Entre as probas de imprenta de obras de autores e épocas diversos que per-tenceron a Andrés Martínez Salazar e que hoxe se encontran na Real AcademiaGalega figuran as deste romance (Fondo Martínez Morás, signatura 318/16).Probablemente este editor e académico pensaba incluílo nunha colectánea de tex-tos inédita na que debeu de traballar durante un tempo.


Cando se estendeu a noticia de que Fernando VII retornaba a España, osliberais –entre eles o autor do texto, Pardo de Andrade– programaron unha estrate-xia publicitaria para deixar claro que o Rei era compatible coa Constitución e, encanto Rei constitucional, proseguiría a acción das Cortes. Os liberais comprende-ron que, doutra forma, o Rei sería presa dos absolutistas. Iso explica esta e outrascomposicións, de esaxerada ledicia. Cando no mes de maio de 1814 Fernando VIIsuspendeu a Constitución, prohibiu toda a lexislación das Cortes e os liberais foronperseguidos. Os liberais que puideron, como Pardo de Andrade, exiliáronse.

1 <1111a> Un gallego transportado de júbilo con la venida del Rei constitucional deEspaña el Sr. D. Fernando VII, la anuncia á sus conciudadanos en su idioma.

ROMANCE

Omes do vál, da ribeira,5 E os que na serra morás;

Dadevos o parabenDas novas que vou contár.O noso rey, que deixóuA Galicia en orfandade,

10 E por quen tan nobrementeEspaña verteu a sangreXá está con nosco... ¡que groria!Está xá libre das masDo traidor que o agazapou,

15 El, o tio, e mais o irmán.O gozo, que o peito sente,Privame a fala: vóade

Romance pola volta de Fernando VII 161

A celebrar estas novas,E a vosa felicidade.

20 Vestédevos do domingo,E saquen a soléarA roupa da boda as novias,E o faldellin as demais.<1111b> Repinicáde o pandeiro,

25 Nenas dos portos de mar;Para tocálo RianxoE a Avia para bailar.O Miño tempére a gaita,Anque marre o brencellau; (1)

30 E mais que non quede pinga,Xarro tras xarro e brindár.Os barrosos e pardiños, (2)Xuro a brios, que an de danzar,Sin que o estorven as cadrillas

35 Dos valentes Roquetaus. (3)Adoneirádevos mozas,E os danzaris do lugarSacudan as castañetasHasta facelas falar.

40 Oxi si que ha de ser ela,Oxi avemos de rúar;Pois na terra non se acordaGozo, nin pracer igual.Aturutade rapaces;

45 E decide a o sacristan,Que faga vóar as campanasE anoncie a festividade.Recorde o crego, se dorme;

Mais non cuide de ganar50 Carros na festa do santo,

Que vamos a celebrar.Volvéu o noso FernandoDa sua cautividade....Que gozo!.. toca gaiteiro:

55 Arriba, nenas: ruade.Volveu tan fresco e garrido,Como esta pola mañáA linda rosa có orballo,A ló no mes de San Xuán.

60 Brinca o corazón co gustoDe saber ven tan galan,Que por él non pasou dia,Anque seis anos xá van.Trae na cara o pracér,

65 E non cesa de chorarDe gozo o ver que se encontraEntre os seus fillos liás.E ua arca o seu peitoToda chea de bondades;

70 E se o diñeiro lle marraNon lle marran volontades.Non queira Dios, que un larpeiro,Un mal crego, ou un mal fradeFinxindolle que fai santos,

75 O leve da man e o ingane:Nin que malos conselleiros,Faltos de capacida;<1112a> Lle fagan deixar a terra,E nos den en que istudiár.

1. Uva de la mejor calidad que se cria en el valle de la ribera del Miño [Nota do orixinal].

2. Nombres con que en Castilla designan los gallegos naturales del norte y poniente de Galicia cuando van á lasiega [Nota do orixinal].

3. Así llaman á las cuadrillas de segadores de tierra de Monforte [Nota do orixinal].


80 El xa sabe que na corteNo medio dos beixamásAchanse como entre as froresVenenosos alacras.Dios que nos dou a vitoria,

85 Que o Rei libertou de mal,O libre de incrinacios,Que perderon a seu pai.Pero gallegos, no hay medo;Pois se non larga da man

90 A nosa Constitucion,Non se deixará inganar.Ela mostralle o camiñoDa nosa felicidade,E da sua; no hay timor,

95 Que o troquen con falsedades.

Dis que xa a sabe; que a lauda;E que ven coa volontadeDe gardala e de facerQue todo español a garde.

100 A virxe veña contigo¡Pracer da terra!... saltadeMoradores de Galicia,Que tanto a Fernando amades.Xa chega: xa fai a xura:

105 E xa nas palmas das másO leva Madril: xá temosUn rei constitucional.Cramade todos: decide:Viva Fernando: brindade;

110 Que despois de tanto luito,Rayou a felicidade.

Versos de Antonio Benito Fandiño 163

1 Tanto teño d’ir é virmeniña ó teu lugar,tanto teño d’ir é vir,que d’unha te hey de levar.

5 Non por que sempre trunfasesmaldito que me pós medo;para un valente hay un guapo,é para un can hay un perro.

O acabar á ninguen,10 sobre maldá, he burrada;

solo aventura quen tén,que ó outro, leve Dios nada.

Asnos d’ir á nosa festa,asnos, non has de faltar,

15 tocarásnos, cantarásnos,sacarásnos á bailar.

VERSOS DE ANTONIO BENITO FANDIÑO (1814)

ABF4(14)

A. B. Fandiño (1814): A Dios rogando, y con el mazo dando: vuelta mugerque baylamos, dale Juana al banastillo, y otra te pego Matías: O traylo, traylo, veráscomo baylo. Sesion de córtes soñada, que por evitar zozobras y salir de dudas, dedica alaugusto congreso nacional D. Antonio Benito Fandiño, soldado político é inválido físi-co del regimiento infantería de Borbon, como interesado en ella. Santiago: Oficina deD. Juan María de Pazos. Pódese ler en A. B. Fandiño: Campañas y ocios de mis pri-siones, publicados durante la libertad de imprenta (Biblioteca da Real AcademiaGalega, signatura 4567, p. 8). Con lixeiras variacións, Andrés Martínez Salazarpublicou as estrofas primeira, segunda e cuarta en Revista Gallega, II, núm. 91 (29-11-1896), p. 3 (Biblioteca da Real Academia Galega, A Coruña).

Cf. tamén Álvarez Blázquez (1959: II, 322).


Fandiño di que estaba soñando cando por diante da súa fiestra pasou ungrupo de xente que regresaba dalgunha festa ou romaría e viña cantado as estrofasque aquí recolle. Dá a sensación de que as estrofas, polo menos a primeira, erancancións populares.


A. B. Fandiño (1814): A Dios rogando, y con el mazo dando: vuelta muger que baylamos, dale Juanaal banastillo, y otra te pego Matías: O traylo, traylo, verás como baylo. Sesion de córtes soñada, quepor evitar zozobras y salir de dudas, dedica al augusto congreso nacional D. Antonio Benito Fandiño,soldado político é inválido físico del regimiento infantería de Borbon, como interesado en ella.Santiago: Oficina de D. Juan María de Pazos.

Versos de Antonio Benito Fandiño 165

A. B. Fandiño (1814): A Dios rogando, y con el mazo dando: vuelta muger que baylamos, dale Juanaal banastillo, y otra te pego Matías: O traylo, traylo, verás como baylo. Sesion de córtes soñada, quepor evitar zozobras y salir de dudas, dedica al augusto congreso nacional D. Antonio Benito Fandiño,soldado político é inválido físico del regimiento infantería de Borbon, como interesado en ella.Santiago: Oficina de D. Juan María de Pazos.


LOUVORES DO CARDEAL QUEVEDO (1816)

LCQ(16)

A composición I recollémola en J. M. Bedoya (1817): Fiestas y obsequios delIlmo. Sr. Deán y Cabildo de la Santa Iglesia Catedral de Orense à su dignísimo Obispoel Eminentísimo Sr. D. Pedro Quevedo y Quintano en celebridad de haber sido creadopresbítero cardenal de la santa iglesia Romana. Van añadidas algunas notas historialesde las singulares prendas y virtudes de este Prelado. Madrid: Imp. de M. Burgos, pp.31-32 (JMB1). Pódese ler na Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago deCompostela (RSE Var I-5) e mais no Museo de Pontevedra (Rexistro 11641). Acuarteta reprodúcese nestoutro libro de J. M. Bedoya: Retrato histórico del Excmo. eIlmo. Sr. D. Pedro de Quevedo y Quintano, Presbítero Cardenal de la Santa RomanaIglesia, Obispo de Orense, con un copioso apéndice de documentos. Madrid: Imp. quefue de Fuentenebro, 1835, p. 150 (JMB2) (Biblioteca Xeral da Universidade deSantiago, 13039 e RSE-629) e na Real Academia Galega.

Cf. tamén Álvarez Blázquez (1959: II, 206-207), de quen copiamos direc-tamente a letra das composicións II e III contidas nun manuscrito da parroquia deMandín (Monterrei, Ourense).


O 23 de setembro de 1816 Pío VII nomeou ao bispo de Ourense, don PedroQuevedo y Quintano, cardeal da Santa Igrexa. Con motivo da entrega do barretecardinalicio por parte dun legado pontificio celebráronse en Ourense, o 18 denovembro de 1816, actos relixiosos e festas populares. Para o acto relixioso compu-xéronse músicas, letriñas e cancións. A primeira composición, das tres que aquí apa-recen, foi cantada na igrexa e viña precedida do seguinte cuarteto:

<31>La elocuencia de Atenas y Romael elogio de Plinio a Trajano<32>superó con decir á este ancianouna pobre gallega en su idioma:

Louvores do cardeal Quevedo 167

1 Octenta1 e mais anos... ¡ay que velliñoche puxeron as roupas bermellas!Ainda a enterrare non veñan2 elasprá chorar eu, meu pobriño.

5 II

Albíxiras, pobre xente,pois voso pai un fateloten que lle chaman capelo,bó pra ter o corpo quente.

10 E inda eu nunca reventese non vo lo ha de dar.Calade, que ha de estrañarverse todo de encarnado,y entonces se bota a un lado.

15 ¡Cómo habedes de campar!.

III

Albíxaras, meu crego que esto escribes;albíxeras, por máis que a pruma mollasnas engradas que pingan polas follas

20 e pingarán de gozo mentras vives.De albíxaras e gaita non te prives;bota outro trago, pesares xa non collas,pois aquil de quen todo recibichede bispo a cardenal subido viche.

1. JMB2 Oyxenta.

2. JMB2 viñan.


J. M. Bedoya: Retrato histórico del Excmo. e Ilmo. Sr. D. Pedro de Quevedo y Quintano, PresbíteroCardenal de la Santa Romana Iglesia, Obispo de Orense, con un copioso apéndice de documentos.Madrid: Imp. que fue de Fuentenebro, 1835.

Louvores do cardeal Quevedo 169

J. M. Bedoya: Retrato histórico del Excmo. e Ilmo. Sr. D. Pedro de Quevedo y Quintano, PresbíteroCardenal de la Santa Romana Iglesia, Obispo de Orense, con un copioso apéndice de documentos.Madrid: Imp. que fue de Fuentenebro, 1835.


VERSOS DE A. B. FANDIÑO (16/5/1820)

ABF5(20)

A. B. Fandiño: “Satisfaccion al anónimo de la Coruña, recibido en el correodel viernes”, in El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela,16-5-1820, p. 61 (Biblioteca da Real Academia Galega). Reproduce os versosAndrés Martínez Salazar en Revista Gallega, II, A Coruña, núm. 91 (29-11-1896),p. 3 (Biblioteca da Real Academia Galega, RG 39/2).


Un anónimo escríbelle a Fandiño dicíndolle que o estilo literario doHeráclito Español y Demócrito Gallego, o xornal fundado por Fandiño en 1820, é<pésimo y antiguo>. Este respóndelle dicindo que comprende que no seu xornalhaxa faltas porque todo o escribe el e engade que agora, aos seus anos, o estilo é xairremediable. Pero Fandiño monta en cólera e recrimínalle ao seu anónimo (que sedebía chamar Tomé) que mandara a carta sen franquear e que tivera que pagar<cinco cuartos>, cantidade que lle daría para comprar unha candea para escribirunha noite ou para beber un cuartillo de viño. Feita esta reconvención, Fandiñoconclúe con este cuarteto.

1 Meu señor santo Tomé,tendes dous nomes nun só,sodes castrón polo mé,é sodes cán polo tó.

Versos de A. B. Fandiño 171

A. B. Fandiño: «Satisfaccion al anónimo de la Coruña, recibido en el correo del viernes», in ElHeráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, 16-5-1820, p. 61.


VERSOS DE A. B. FANDIÑO (23/5/1820)

ABF6(20)

A. B. Fandiño: “Sempre pensei ben de todos”, in El Heráclito español yDemócrito gallego, Santiago de Compostela, núm. 10 (23-5-1820), p. 82 (Bibliotecada Real Academia Galega). Reproduce os versos Andrés Martínez Salazar (AMS) enRevista Gallega, II, A Coruña, núm. 91 (29-11-1896), p. 3 (Biblioteca da RealAcademia Galega, RG 39/2).


Le Fandiño no xornal madrileño Miscelánea, núm. 84, que é de lamentarque unha personalidade como a do conde de La Bisbal non atope emprego na altaAdministración do Estado polo seu pasado. O pasado consistía en que fora membrodo Consello de Rexencia entre 1811 e 1812 baixo a presidencia do duque deInfantado, Rexencia tan ultraconservadora que as Cortes tiveron que destituíla.Fandiño dille que veña para Galicia, onde <nadie se meterá con él... pues algunosotros vinieron más sospechosos y están bien habidos>. A continuación coloca ocuarteto en galego.

1 Sempre pensei ben de todosé decote fun punido,ningun1 pensa que se perdehasta que se vé perdido.

1. AMS ninguén.

Resposta a T.C.M.B. 173

ANTONIO BENITO FANDIÑO: “RESPOSTA A T.C.M.B.” (25/7/1820)

ABF7(20)

A. B. Fandiño: “Respuesta á T.C.M.B., articulista en El ObservadorConstitucional de esta ciudad, del viernes 21 del corriente”, in El Heráclito españoly Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm. 28 (25-7-1820), p. 221(Biblioteca da Real Academia Galega). Reproduce o artigo Andrés Martínez Salazar(AMS) en Revista Gallega, A Coruña, II, núm. 91 (29-11-1896), p. 3 (Biblioteca daReal Academia Galega, RG 39/2).

Cf. tamén Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 33) e GarciaNegro / Gómez Sánchez (1996: 45).


Tomás Canabal Mariño (agochado baixo as siglas T. C. M. B.) escribiu unartigo no Observador Constitucional, xornal publicado en Santiago e do que era redac-tor, no que dicía que, se repicaran as campás da catedral con motivo dunha festa libe-ral, non fora por mandato do Cabido, senón porque algúns soldados decidiran subirá torre e tocalas. Acusaba a Fandiño de atribuírlles aos cóengos a decisión de tocaras campás, como se, repentinamente, os cóengos se fixesen liberais. Contra aquelintranscendente artigo escribiu Fandiño do xeito que aparece no texto.

As relacións entre Canabal (liberal, fundador da Sociedade Patriótica deSantiago en 1820 e redactor de varios xornais liberais) e Fandiño nunca foron boas,como se pode ver en El Heráclito Español y Demócrito gallego.

Respuesta á T.C.M.B. articulista en el Observador Constitucional de estaCiudad del viernes 21 del corriente.

Interrogatio et responsio, eodem casu gaudent.¡Ou ti quen queira que seas Vargas de xûdas que tan estreyto es de moelles éque tantísimo urgas! ¡Intencion de concodrilo, ollos de bacilisco, lengoa devívora, é pruma de serpe! ¿Porque à tomas conmigo, malino, é te atreves àchamarme embusteiro, solo por oir campanas? ¿Dixên1 eu mais de que as

1. AMS Dixen.

1

5


mandara tocar ó Ilustrisimo Cabildo? ¿Por ventura asegurei que asi meconstaba? ¿Ti nin eu subimos á torre, ou sacamos certificazon do campaneiro?Non por certo. ¿E logo porque minto alma negra? Ai que foron os soldados.Eu non estou obr[i]gado á creerte: próbame ó dato este, é estonces falaremos:é probar do demo remedio tés ou quedar muy porcamente, porque che é dedereito, é texto muy expreso del actori incumbit probatio, en latin é todo. Vaylendo, que antes que me convenzas inda has de dar catro voltas, é tes queescribir; porque ó Aràcreto nunca mente de voluntade. Mandame noutracousa, pró pardios desmentir2 non me desmintas que non cho ei de aguantar.Averdà verdegue, é doutro modo, tarrura torrado. Quedaagardandote.=Fandiño.=

10

15

2. AMS por dios desmintir.

Décima liberal da Columna de Granadeiros 175

DÉCIMA LIBERAL DA COLUMNA DE GRANADEIROS PROVINCIAISDE GALICIA (1820)

DLCG(20)

Aniversario constitucional, o funcion Cívico-Patriótico-Militar, con que laColumna de Granaderos Provinciales de Galicia espresó sus nobles sentimientos por elnuevo sistema, el miércoles 21 del corriente en la ciudad de Santiago: y escribió y da aluz un tambor de la misma. Santiago, 1820.

Restaurada a constitución liberal en 1820, as compañías de granadeiros deGalicia que gornecían Santiago de Compostela celebraron o acontecemento cunhafunción relixiosa, un desfile e un xantar no patio de San Clemente en que comeronxuntos soldados e oficiais, sen separacións nin outro tipo de distincións. Na sobre-mesa léronse varias composicións poéticas; entre elas estivo a décima que a seguirtranscribimos na versión que dela ofreceu Álvarez Blázquez (1959: II, 208).

1 “Las clases de soldados, cabos y sargentos”(DECIMA)

Xa os nosos Oficiásnon vos teñen a baixesa1

5 de comer con nós a mesa,porque somos liberás:non fan así os larpásdos Canónegos, ¡má tos!2,que cando nos ven a nós

10 poñen unha carantoñaque ben demostra a pezoñaque teñen dentro dos fós.

1. Segundo Álvarez Blázquez (1959: II, 203), o orixinal di aquí vaixêsa.

2. Segundo Álvarez Blázquez (1959: II, 203), os signos de admiración non están no orixinal.


DIÁLOGO ENTRE DOMINJOS E FARRUCO SOBRE ADMINISTRASÓNDE XÛSTIcIA DA SÚA ALDEA (1820)

DDF(20)

Diálogo entre Dominjos e Farruco, sobre administrason de Xûsticia da suaAldea. Santiago: Impreso en la oficina de Rey, 1820. Un exemplar pertencente ábiblioteca de Andrés Martínez-Morás y Soria foi localizado no seu día por XoséMaría Álvarez Blázquez (vid. Real Academia Galega, Fondo Martínez Morás,02.14.5.03.3 R 21633). A familia deste confioullo a Xosé Ramón Pena, que o trans-cribiu en Pena (1991), onde di o seguinte sobre a súa edición: “Non fixemos nin-gunha corrección nel [no texto] a non ser cando aparecen, incorrectamente, pala-bras xuntas: amin –tal vez simples erros de imprenta– que, loxicamente, nósseparamos convenientemente. Do mesmo xeito, puntuamos e acentuamos á moder-na, dado que o noso texto ofrece, en ambos os casos, solucións completamente arbi-trarias –no caso dos acentos, utiliza, sen ningunha orde visíbel, o acento grave emáis circunflexo– que tan só dificultan unha boa lectura” (p. 593). Na edición queaquí presentamos mantemos a acentuación do orixinal. Especialmente digno deatención é o seu uso do til circunflexo, que acompaña o grafema <x> para a repre-sentación do fonema fricativo prepalatal xordo.

Na xa mencionada colección de probas de imprenta de obras de autores eépocas diversos que pertenceron a Andrés Martínez Salazar encóntranse unhas quecorresponden a este Diálogo entre Dominjos e Farruco (Fondo Martínez Morás, sig-natura 318/24).



Na estratexia dos liberais estaba denunciar un evidente abuso da xustiza,dos señores ou do clero, para logo, coa Constitución na man, amosarlles aos paisa-nos que no futuro tales abusos desaparecerían e sempre por influxo benéfico daConstitución.

Neste caso trátase da obriga que tiñan os veciños de transportar os quintosaos que lles tocara en sorte servir o Rei ata a xurisdición máis próxima.

Pero os gastos non se referían só ao traslado, incluíase o que custaban os<veredeiros> (persoas que levaban os partes ou decretos de parroquia en parroquia),

Diálogo entre Dominjos e Farruco 177

a intervención dos escribáns que tiñan que dar fe, os cobros dos xuíces, etc. Xa quelogo, os traslados dos quintos constituían unha praga para a xurisdición. Todo isodesaparecía grazas á Constitución.

<1> DIALOGOEntre Dominjos è Farruco, sobre administrason

de Xûsticia da sua Aldea.

Dom. ¿Que queres home?

Farr. Eu funche mayordomo fay dous anos na Parroquia, è teño aqui unspapès, è eu como non sei ler quixêra que me fixêses ò favor de ver si son dealjun proveito, pois sabes que xâ temos à Santa Constituson xûrada, è quixêraqueimalos si non sirven de nada.

Dom. Ora traimos è veremos que tales son eles.

Farr. Eì os tès.

Dom. Home, sonche ordes do teu Xûes, pois que estan firmadas del, è do seuEscribano.

Farr. ¿E que disen?

Dom. Falan todas elas de cousas que à nos nada nos importan; pero notoun-a cousa nelas.

Farr. ¿E que è?

Dom. Que ò último ponlle por vereda, Escribente è papel vinte, vinte è un,dès, dose, nove, desaseis, desaoito, desasete, è onse reás por cada un-a, è òmais que valen, son un ichavo de papel, è dous cartos ò Escribente, ou ò maiscatro por escribilas.

Farr. E tès rason que asi tuven que pajalas, cando iba à Vila <2> à casa doSeñor Xûes, é entonses dabanme as ordes, è ò mesmo tempo ò Escribanocolliame os cartos.

1

5

10

15

20


Dom. Vallachos ò demo os dous ¿pois como lebaban tanto diñeiro por medioprijo de papel simple escribido, cando por outra parte està mandado nonleven diñeiro ningun por as tales ordes è que se pajasen po lo Tesoureiro daXûrisdison?

Farr. Eu no sei, ò serto è, que à Parroquia lebabana acabada si non ven à redi-mirnos à Santa Constituson.

Dom. E sei que tès rason, sejun as trasas que lebaban; po lo que che cobraronestes papès, non hay duda que nos deixârian sin camison, è jracias à quentanto ben nos fixô pondoa en ouservasòn.

Farr. ¿E este papelsiño que estaqui?

Dom. Eche un recibo de conduson de Quintos de sento è ochenta reas.

Farr. Eso serà; è a min xâ non che me alembraba o que pasòu con el, è paraque ò sepas boucho à contar. Cando mandou ò Señor Xûes levar vinte è unQuintos, que lle tocaron à Xûrisdison, daqui des lejuas, nos pideu a cada un-adas desaoito Parroquias de que se compòn à quinientos reas, eque senon,ibamos à Cadea; eu entonses dixên os outros Mayordomos que xâ iban indopara ela, ¡è Caballeros!, para ir à Carsele sempre estamos atempo, è ò mellorque podemos fasèr, è falar co Escribano, è ofreceremoslle cada un sen reas; asifoi, fomos alà todos (mentras cà xênte da Vila estaba toda pasmada vendoò roubo que nos querian fasèr) è asi que chejamos, dixêmoslle ò Escribano;vaya Señor, que nos emos de compòr, è baya, que sen reasiños por cadafreijesia xâ son muy bos; è disenos entonses ò Escribano con uns ollos queparesia que nos queria comer à todos. ¿E tedelos ahi? Respondemoslle, siSeñor: pois zorrejadeos por acà, nos dixô. Entrejamosllos, è polo pronto calou,è entonses xâ colleu mil è oitosentos reas; pro dali à poucos dias dixônos, queaqueles eran poucos cartos, è que non chejaban, quelle aprontasemos mais, eupola miña parte entrejeille ainda mais <3> ochenta reas, è os outros deronlle àsinco è à seis duros; de modo, que pode desirse, quelle tocou à cada freijesia àdousentos reas, que multiplicados polas desaoito fan tres mil è seisentos. ¿Tipensas que todos os jastaron na conduson dos vinte è un Quintos? Nada menosque eso; buscaron un Capitan, è axûstaronse con el en oitosentos reas porcondusilos. ¿E os dous mil è oitosentos que sobraron? Coméronos è

25

30

35

40

45

50

55


jaldrumaronos, è ahì tes ò conto do resibo. Eu ben sei que si lle prejuntasesesto ò Capitan, pode muy ben que che dija que non se acorda canto levou, peropara quitar à duda podes faser esta conta. Vinte è un foron os quintos, dandolleà cada un seis reas por dia, importa sento è vinte è seis, è si nas des lejuastardaron tres dias jastaron tres sentos setenta è oito, è dandolle ò que os levououtro tanto, asende ò total à setesentos sincuenta è seis reas; ¿è os que faltanhasta tres mil è seisentos? xâ ò dixên.

Dom. Desa maneira ben che poden ter duas amas de cria, tres criadas, comerpichons, coellos, jaliñas, perdises, cabirtos, carneiros, è porcos sebados; maliarabia en eles, è mal resajario; nosoutros desnudos, comendo un pouco defariña è berzas cocidas en ajua, pan de millo cando ó temos, mollados, suados,sin dormir è cheos de fame, ¿è por que? por dar cumprimento à estes papèsque de nada nos sirven, nin na parroquia hay ningun-a das cousas que ò Xûesnos quer faser saber, è el ben ò sabe; pero como ò conto è sacarnos catro ousinco mil reás cada ano, è comer porcos sebados acosta de noso lombo, poreso ò fay.

Farr. ¿E estes papès que están equi con un-a liña que son ou que che paresedeles?

Dom. Sonche tres ordes dupricadas que falan dun-a misma cousa è teñenun-as mismas fechas.

Farr. ¿Como dupricadas ou que falan dun-a misma cousa?

Dom. Si: sey que nesesitaban aljuns cartos e non sabian como habian defaselos è se valeron dese xêitiño baixô <4> à boa fe de que non sabiades ler.

Farr. Veijachos ò demo, mala rabia è pulburiño os mate è malas fadas os faden,de ese modo ben poden comprar è faser casas que parezan palacios, pañuelons,lebitos, fracos, capas de panos finos, con sombreiros as tres pancadas.

Dom. E eso è serto?

Farr. Si ome si, eran tan atribidos è desverjonzados que cando estaban fasendoas casas nos desian, purjadebos que estou de obra è nesesito os cartos.

60

65

70

75

80


Dom. ¿E falaban con toda esa craridade?

Farr. E muita mais, è cando non fasiamos ò que querian, berraba ò Escribanocon nosco ò mismo que on desesperado, dabanos de couces è bofetadas,fasendo outras mil diabluras.

Dom. Eso pode que fose porque estaba bibido.

Farr. Amin me parece que sí, pois cheiraba muito à viño, è aljuas veces tamenà ajuardente, de maneira que amin emborrachabame solo ò alento que botaba,è po la tarde non habia quen falase con el.

Dom. Pois non tiña mala maneira da tar à burra e de faser xûstisa.

Farr. Asi era como à facia, sacarnos ò pelexô era ò fin principal1; si queres vercanto nos roubaron, non tes mais que ver as contas da parroquia que falan dasordes comunicadas à esta, as da estadista è afanejado, as da contribusonxêneral, as de mesons è tabernas, as de condusons de quintos, as de remesasde presos, è veràs canto nos sacaron demais do que nos tocaba.

Dom. Ajora que falache de quintos, alembracheme un-a cousa.

Farr. Xâ te entendo, queres decir, que por midir os quintos que estaban foralevou à corenta è à sesenta reas à cada un, è esto, leve ò demo mentira è, poisque todo ò mundo ò sabe.

Dom. ¿E tes mais papes?

<5> Farr. Non. ¿è à ti paresenche poucos?

Dom. Non por serto, que son muy bastantes para que vos fixêsen vender asbacas, as leiras è tamen as mantas da cama cos potes.

Farr. E asi chofàn. A Turubio ò noso viciño foron à sua casa, quitaronlle asmantas da cama è tamen ò pote, è lebarono à cadea; si non fora por min quelle

85

90

95

105

110

1. No orixinal prin- / principal, con repetición da primeira sílaba da palabra tras o corte de liña.


prestei un-as è outro non tiña con que taparse, nin tampouco en donde coseras bersas co afariña, pois son tan demos... xâ odixên que non conosen masproxîmo que ò diñeiro.

Domin. Jrasias que xâ temos á Santa Costituson xûrada, é manda no artículo306, que non se allane à casa de ningun suidadano, è non se lebe à cadeadando fianza nos casos que permite à ley, segun ò artículo 295, è por ò 255cada un pode dar conta dos xûeses que non cumpran co asua obligason, è quenos rouben, pois xâ sabes que antes formaban esas que chaman causas de ofi-sio cando lles desian as verdades, è acababannos con todo canto tiñamos sindeixârnos nin un-a aresta, pois tan desalmada è esa canalla que non teñen masproxîmo nin mas Dios que os cartos è deixârnos à pedir limosna.

Farr. ¿Con que eses papès que leche non balen nada, exâ podo fumalos oulimpiar ò cu con eles?

Dom. No fasas, que pode que aljun home de ben, è da queles que sonproxîmos chos pida para faser presente os novos mandons as picardias èmaldades que nos fixêron, he que cheje2 ò dia en quelle demos con eles unsbos bomitorios é purgantes, e voten po la voca è cu canto mal comeron,dandolle un dolor de tripas, de maneira que os palasios se desfajan, è os nosospotes con as mantas è leyras volvan para à casa, è asi mismo as bacas, cabrasè ovellas volvan outra vez ò quinteiro.

Farr. Dios ó queira, é que á santa Costituson sija para que acabe cos pícaros; èen min teñen un que à sostendrá xâ que è tan boa, hasta verter à ultima jotade sanjre, é falar os mais meus compañeiros que ofajan ta<6>men por ela, poisque acaba cos malos, è so deixa os vos.

Dom. Nonche quede duda, que ha de seguir, aunque algun-a xênte ladroeirase empeñe no contrario, è xûnte millons, non salen con ela, pois xâ os cono-sen, è todos sabemos que non teñen mais Dios nin Santa Maria, que à suapansa è à sua bolsa; sinon díjano aqueles paxâros que prenderon nos Madriles,

115

120

125

130

135

140

2. No orixinal, chejue.


que querian matar ò noso Rey, solo por que quer ò que todos queremos, estoè a sagrada è santa Constituson.

Farr. ¿Quixêra Dominjos que me dixêses quen me ha de faser xûstisia ajora?

Dom. Polo artículo 310 da santa Costituson, os poblos ou frejesias que chejenà mil almas, formarán un ayuntamento composto de Alcaldes, Rixîdores, èSíndicos Precuradores que nombran os visiños à sua voluntade; esteayuntamento cuidará do ramo de polisía è outras moitas cousas, è os Alcaldesentenderán no contensioso è económico segun as leis ò determinen.

Farr. Jrasias à Dios, que deste modo xâ votamos esa comechon fora deescribanos è xûeses, que se nos pejaban ò lombo ò mismo que si foran piollospatos.

Dom. E ese eche, amijo Farruco, ò jran ben que nos fay à Costituson;presindindo doutros muitos, pero como estabamos sempre azoutados da talcanalla, esto è ò que conosemos mellor.

Farr. ¿Estes que chaman Correxîdores ou Xûeses de letras, cales son as suasfacultades?

Dom. O artículo 274 da nunca ben ponderada obra santa, imbiada polosanxêles para faser vos os homes, limita as suas facultades à parte contensiosapresisamente, è teñen que responder con à sua persona senon obran conarreglo à ley.

<7> Farr. No me dijas xâ mais; bou à falar con toda à xênte, è contarlle ò quehay, para que todos xûntos xûremos defender á santa Costituson è de sostela àcosta da nosa sangre è de todo canto temos.

Dom. A Dios Farruco hasta outro dia si Dios quer, que xâ falaremos doutrascousas que non interesen menos ò ben xêneral.

145

150

155

160

165


Diálogo entre Dominjos e Farruco, sobre administrason de Xûsticia da sua Aldea. Santiago: Impresoen la oficina de Rey, 1820. [Fragmento].


Diálogo entre Dominjos e Farruco, sobre administrason de Xûsticia da sua Aldea. Santiago: Impresoen la oficina de Rey, 1820. [Probas de imprenta de Andrés Martínez Salazar].


Diálogo entre Dominjos e Farruco, sobre administrason de Xûsticia da sua Aldea. Santiago: Impresoen la oficina de Rey, 1820. [Probas de imprenta de Andrés Martínez Salazar].

A TERTULIA NA QUINTANA (1820)

TQ1(20)

La Tertulia en la Quintana, ó Dialogo entre Andrúco, Xâcóbe è Alberte el diade Corpus. Santiago: Imprenta de D. Manuel Antonio Rey, 1820. Pódese ler na RealAcademia Galega (Fondo Martínez Morás, 02.14.5.03.3 R 21632) e no Museo dePontevedra (Legado Baltar, Impresos 4 - 22).

Entre as probas de imprenta que se achan entre os papeis de AndrésMartínez Salazar que se custodian na Real Academia Galega figuran as da primeiraTertulia en la Quintana (Real Academia Galega, Fondo Martínez Morás, referencia318/15).

Sobre a posible autoría desta peza véxase non só o dito baixo o rótulo “Autore circunstancias”, senón tamén as introducións á “Carta recomendada” (1812) deRamón González Senra e á “Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote”(1813).



Pese a outras atribucións previas, parécenos que nin a primeira nin a segun-da Tertulia na Quintana poden ser de Manuel Acuña y Malvar polas seguintesrazóns: primeiramente porque non consta que Acuña y Malvar escribise cousa nin-gunha en galego e, ademais, porque despois de estar desterrado sete anos enHerbón, unha vez liberado no ano 1820, perde todo protagonismo político e nonaparece destacado nin nas sociedades patrióticas nin nos xornais.

A Tertulia na Quintana ten unha clara intención publicitaria a favor do libe-ralismo, como se a Constitución tivese un poder taumatúrxico para resolver os vellosvicios. Ademais é unha peza que encaixa perfectamente no habitual rexoubamentoda cidade compostelá, onde calquera anécdota do Cabido se convertía en noticiaque afectaba a toda a veciñanza.


A tertulia na Quintana 187

<1> LA TERTULIAEN LA QUINTANA,

ÓDialogo entre Andrúco, Xâcóbe

è Alberte el dia de Corpus.

Andruco. Si che soupera que a Prosision habia de estar tan probe, nonche viñaoxê á Vila.

Xâcobe. Vaya; vaya; que non houbo queixâ, solo que iban poucos Canonejos,è poucos Santos.

Alberte. Tés rasón, é ó mais estraño è o que marrase ó noso Patron Santiajo.

And. Eso seria por non dar un peso duro que disque leban ós Asebacheirospor prestálo.

Alb. Cata, cata; poida ser.

Xâc. ¿E por que iría presidindo o Auntamento, cando antes iba ó Previsor?

Alb. ¡Que pouco sabedes! por que pola Costituson, bendita sea, tócalle prisídiros Auntamentos ou Alcaldes todas as Prosisios que sallan pola Vila, por queson Gobernantes dela, é non os Crejos.

And. Eso està moi ben, por que en todo querian mandar, é gobernare...

Xâc. Oinlle ò Señor Amo, que houbera riertas entre os Canonejos é oAuntamento, por que este queria entrar pola Porta grande do Obradoiro; èos Canonejos dixêronlle que non; por que por alí solo entraba o noso Rey;e o cabo, anque non entrou por ningunha, esperou à porta da Pra-<2>teriaque saíse, é logo foi presidindo como era á sua obrigason.

Alb. ¡Vallame noso Señor! hasta nas portas teñen privilexîos... pero agora polasábea Costituson acabaronse todos. Ademais ó noso Rey nunca ben acá, e polo

1

5

10

15

20

25


mismo debia estar aquela porta sempre choída, e eu vina moitas veses aberta,e entrèi por ela sin ser Rey, nin Roque.

And. Déixâsme coa boca aberta a tal oir, e alaboche o sufremènto do SeñorAuntamento, si deixâ quedar asi a cousa, e non da conta a Suprioridáde, quedebe botarlle unhas1 moscas o Cabildo.

Alb. Habian de ser tabàos, por que tanpouco deixan entrar as Autoridàs á oirMisa na Capilla mayore e solo lle poñen os bancos xûnto as reixâs, como sifora xênte bafúa, sendo como son mais que eles, fora as Ordes.

Xâc. No eso non tanto, por que malembro doir a meu amo, que teñen buldasterminantes dos Papas, para que naide oya Misa ali, pena de escomunionmayore.

And. ¡Bos Papas son eles! ¿E lojo como á oiron, ou estiveron a ela os xêneràse ofisiàs franseses, e Fragio e outros moytos? ¿Porque non lles fixêron saber,cali non podian entrar e que de faselo quedaban escomuljados? Ou ¿por quenon prantaron a tabrilla coas buldas diante da reixâ como fixêron cò a XûntaSuprior que houbo aqui no ano de trese?I Tou, tou rabela eche senrreira queben datràs... por que a verdade non poden ver a Costituson; e por que?porque lles saca mòito señorio e algunha renda; e por que querian que todoo mundo fose seus escravos e lles adornasemos as portas da Catredal pidindolimosna, que é o mesmo que sermos todos probes, e solo eles ricos... vàllachosa perdamà.

Abl. ¿E esa Xûnta Suprior oèu a Misa na Capilla maiore?

And. Oèu, trèu; e mais2 rape o deño se escomunion lles caeu; por que senonhabian de secar os campos por donde pasasen os que à cumpuñan; o meu

I. O Cabido compostelán era moi celoso de gardar os seus privilexios. Un deles era a prohibición de queas autoridades civís oísen misa ou asistisen aos oficios na capela maior. O autor lémbralles aos cóengosque durante a invasión francesa non foran tan puntillosos e que permitiran aos xenerais e ao corrixidor, oafrancesado Boado Sánchez Fraguío, permanecer na capela maior.

1. No orixinal unhas vai en dúas liñas e a separación silábica que se fai é un-has.

2. Quizais máis, con acento, no orixinal.

30

35

40

45


Señor Abade era un deles, e anque tripou mil veses os meus prados, ninjunsecóu.

Alb. Bò bò: sonche tramòas dos Canonejos pra espantar os probes; co demaisos escomuljados son os que non gardan os <3> Santos Mandamentos da Leyde Dios; os que todo o que[ren] para si, e nada para o proxîmo; os que querenque nós comàmos sempre broa escarolada, e eles cheos de pantrijo; os quequeren poñer todos os anos o pan dos probes en prùbica almoneda (asSincuras) a quen mais dèr, para dempois faserse cos nosos bès, os que querenter catro talejas de pesos duros, e que nos solo teñàmos fame e miserea, e lletràgamos ferrados de grào a porta; os que queren...

Xâc. No vós Alberte, se vos deixân falar tendes que deser hasta decòte.

And. ¿E que hora serà, que desde caqui estamos non dou o relòs?

Alb. Tendes que esperar, si agardades que dea.

And. ¿E eso?

Xâc. Està aqueládo, quelle rompeu unha roda.

Alb. ¡Póida! mais eso è cousa de pouca monta pra uns Señores de tantosmillons.

And. Non che è eso, senon que queren fasernos creer que sacandolles à bota,ou o voto, quedan uns probes...

Xâc. ¡Malpecados!

Alb. Pois eu oin à moitos, que deben sabèlo, que da outra ves que tamen llessacaron o voto, fora à Madril ò Señor Unqueira para trocar á sua Perbenda poroutra, que non logróu, e aseguroulle ò Señor Ministro, que el si queria tocarera solo por que non lle aporveitaba esta terra: e non por interes, por que asua Perbenda sin o voto subìa por un quinquenio a catro miles de ducados¿que vos parese?

50

55

60

65

70

75


And. Rabieyra, sinon lles basta.

Alb. Direiche. A mala costume eche Xûncras, e como estaban avezàdos ámandar as talejas cheas de pesos duros a Navarra, faser casas, granxîos,serrádas, e unhas endrómenas para serrar taboa con augua alò na Ulla, eoutras partes; ajora, ¡miñas xôias! non lles chega pra nada.II

Xâc. Tamen manteñen moita probèsa.

And. Que probésa, nin que albarda. Eu vos dirèi o que fan aqueles que danlimosna. Canbèanbos un peso en cartos, que son sento e satenta, danlle à cadaprobe seu, cando non <4> è un pra dous (eso rosmeando) e esto unha ves nasomána: xâ se vè: sento e satenta probes è moita xênte, e quen tal vè, dise:Dios lle dea o Sèo! que carita[t]ivo è! Non dijo que non axâ aljun que non deamais, pro afè, afè, que non pasan de dous.

Alb. Eu teño oido ó Señor Abade, que en Ingal[a]terra, Fransia e outras partesnon hay probes; e que pola Santa Costituson tampouco os haberà moi lojo enEspaña.

Xâc. Esas son nobas de camiño, que probes decóte há dabelos.

And. Non haberà tal, por que o Rey, ou a Nasíon farà Ispisios ou frábecas dondese traballe de todos ofisios, e nelas meteránse todos os probes a traballar; esabéde que anque sean segos, coxôs e mancos todos ganaràn à vida, por quehaibos moitas màquenas en que uns solo traballan cos pes, sin necesitar dasmans, e outros co as mans sin nesisitar dos pes: e belaquí todos empreados,hastra os picaros pequenos en faser canelas para os teares.

Alb. Eso è tan craro como o Sol de medio dia, pro disíme ¿e o Ispisio daquítraballa?

And. Noncho sei; senon coín á meu compadre ó da Vila, que no Auntamentofalára deso un señor, é prupuxêra o que se lle arrendasen moitas máquenas á

II. Alusión ao nepotismo do arcebispo Múzquiz a favor dos navarros que acaparaban os postos daAdministración, da Curia e do Cabido.

80

85

90

95

100


señora de Bieites da sua frábeca que tiña na porta de S. Roque; por que esteIspisio tenbos moita renda.

Xâc. ¿E que acordóu o señor Auntamento?

And. Nada: quedóuse así coma moitas cousas; ó mesmo que quedou o que sexûntasen os probes de S. Lásaro cos de Santa Marta, é que se lles fixêse suacasiña aló arredados da Vila.

Xâc. Vos ben falás, ¿e os cartos?

And. Cartos non marran: por que un señor moi rico, que morreu aquí que llechamaban Seixô deixôu moitos miles de pesos duros para probes; e ¿que maisprobes que estes?

Xâc. Afé, afé, que non son pouco os da Cadéa.

And. Tendes rason; e a picardia mayore é que o Carseleiro faja comersio coesterco dos presos, é o mais que recolle por fora...

Xâc. Aljuns carros del che saquei dalí. ¿E quen é Carseleiro ajora?

And. Eche un que ainda é moso, pro para faser o seu negosio <5> sábechetanto coma un bello.

Xâc. ¿E o señor Domingos que é del?

And. Botárono fora.

Xac. ¿E por que o botaron?

And. Porque lle tiñan tírria un comersiante da prasa, que era él catíbo, e fuxêu portraidor; e mais outro señor longo que foi rixîdor, que non sei como lle chaman.

Alb. ¡Vallame noso Señor! ¡que inxûstisias hay polo mundo! pois eu oín que oseñor Domingos era un bo home, que trataba os presos con amore, pro destenon contan eso. ¿E non bolberá agora pra o seu posto?

105

110

115

120

125


And. Ome, si hay Ley de Dios no mundo debe bolber.

Alb. Dios queira que sea logo.

And. Pois bolbendo ò meu conto, como digo, xûntabos todo ó esterco da foraco da dentro na mesma carsele, queu non sei como non morren todos cocheirúme, e non se lebanta unha peste que barra todos os da Vila.

Alb. Pouco se perdia xâ que o consenten, e os pirmeiros habian de ser os doAuntamento.

And. Non todos, por que un deles propuxô que se sacase esa porcaria, e quese fixêse de modo con que lles entrase aire (por que a verdade estánenterrados en vida) e os demais non lle deron creto.

Alb. Eso ebos coma o que iban queimar o demo da forca, como fixêron os daCruña, e hasta ajora non se veu, nin ningunha3 cousa de probeito... O-gó:ovento: non falèmos mais desto, e bolbamos os Canonejos. ¿Non sabedes unhacousa?

Xâc. Eu non. ¿Ora di?

Alb. Que sacaron ás Misas de dès e medea, e dose os dias soltos; e os de festaas de dès e medea, e unha.

And. Esa è unha bribonada, que non sei como ajuantan os da Vila, e non falannos papès que esas misas sempre as houbo ainda nas Cortes pasadas candotamen lles sacaron ò votoIII; por que son de fundasion de debotos: e oínlle oseñor Abade, que as de dose e medea, e unha fundounas o difuntiño SeñorMendosa (que Dios o teña no Seo) Dean que <6> foi daquì.

Xâc. Ese ainda o acordo eu.

III. Referencia á perda do Voto de Santiago, unha das fontes de financiamento do Cabido compostelán.

3. No orixinal ningunha vai en dúas liñas e a separación silábica que se fai é ningun-ha.

130

135

140

145


And. Faràs moito, que haberà trinta e tantos ou corenta anos que morreu.

Alb. Doune a Dios, se os dajora fan tales fundasios. Aqueles eran outros homes,e tiñan mais vertudes. Pro non vos sacaron solamentes as Misas, senon quetamen sacaron medeo cartillo de viño a cada Capilla, e a da Conseuson todo.

And. ¡Pola vida! Por eso che oìn o Capellan da Parroquia que bindo carta feiraa Vila, foi a Catredal para desir Misa nunha das Capillas, e o Sacristan dixôlleque non tiña viño, que o lebáse, se queria disíla.

Xâc. Eso è mal feito, por que ben barato està, e como o mercan por xûnto,salderàlles o neto á carto.

Alb. Ainda hay mais; que botaron fora os barrendeiros e casi todos osCarpinteiros; e os que quedaron, como son Musecos, Sancristàs e Capelláspuxêronos todos à medea paga, que casi que non lles chega para comer.

And. ¡Mama frade! Dese modo salelles a conta òs Canonejos e subenlles asrendas, ainda mais que cando tiñan o voto.

Alb. Xâ se sabe, e aumentalle à todo eso o importe do aseyte (que abofèllasnon ha de ser pouco) que gastaban todos os anos nas làmparas que lebaronos ladros dos franseses.

And. E ahora que malembro ¿biñechedes noutronte à Vila?

Xâc. Non ¿por que?

And. Si viràdes un fato de Señores enfadados por que na Capilla de S.Fernando non habia senon dès belas que as mataron lojo que se acabou o corode pola miñan; cando que os demais anos datrás puñan trinta, que estabanacèsas tôdo o dia. Tamen disian os tales Señores que os Canonejos tampoucofixêran a fension do dous de Mayo polos Màrtires que morreron en Madril,como està mandado polo nóso Rey.

Alb. Pois esa fension non lles costaba cartos que con unha Misa tiñan des-pachado.

150

155

160

165

170

175


And. Non che è eso, senon que estàn reloucando pola falta do voto.

Xâc. Agora xâ digo que estibo moy ben sacado.

<7> Alb. Grasias à Dios, Xâcobe, que vas caendo no conto.

Xâc. Eu como solo oìa à meu Amo, e ademais non sabia esas picardias, por esovolvia por eles, è Amigos, as vosas rasos convensenme.

Alb. E que queriades que vos dixêse voso Amo, si come dos Canonejos; àtodos eses non hay que creelos, por que perdican para o saco.

And. ¿E creeremos o fogeteiro que noutronte me dixô, que non habia fogetespara o Santiajo?

Alb. Non, home, non, que pra eso lle manda ò Rey todos os anos dofrendadous miles de ducados.

Xâc. Eso, e o non pòr este ano os paus dos toldos novos, son vos cousas dofrabiqueyroIV ó Señor Madráno.

And. ¡Bò paxâro!

Alb. Eu se fora Rey, botabame sobre todas as rendas deles, e despois de pajará todos os dependentes, como noso Señor o manda; puña ós Canonejos cundeareo, como estan os Empreados, e que fosen á cobrar todos os meses áAdministrason, mais que lle desen dose mil reàs ò ano, que veria a Nasioncanto janaba.

Xâc. ¿Dose mil reàs cada un?

Alb. Si, home, si.

Xâc. Abofè que non era pouco.

IV. Refírese ao cóengo e fabriqueiro (responsable da facenda do Cabido) Fernández Medrano, que foi deti-do en 1820 acusado de conivencia cos realistas que se organizaran en guerrillas contra o réxime liberal.

180

185

190

195


And. Eu arrendollela oxê polo presio.

Alb. Madìa; eu tamen, e verès canto janamos.

And. De Xûdas che queren eles; que senon ibàmonos ò emprentador, para queo puxêse no Diario.

Xâc. Vamonos daquí, cà min xâ se me bai o estámago.

Alb. Vamos. Outro dia falarèmos doutras moitas cousas que á todos nosimportan; e por ajora deixêmos os Canonejos que ben sentènden, e òGoberno tocalle entendèlos à eles.

200

205


La Tertulia en la Quintana, ó Dialogo entre Andrúco, Xâcóbe è Alberte el dia de Corpus. Santiago:Imprenta de D. Manuel Antonio Rey, 1820. [Fragmento].


La Tertulia en la Quintana, ó Dialogo entre Andrúco, Xâcóbe è Alberte el dia de Corpus. Santiago:Imprenta de D. Manuel Antonio Rey, 1820. [Fragmento].


La Tertulia en la Quintana, ó Dialogo entre Andrúco, Xâcóbe è Alberte el dia de Corpus. Santiago:Imprenta de D. Manuel Antonio Rey, 1820. [Probas de imprenta de Andrés Martínez Salazar].[Fragmento].

Segunda tertulia na Quintana 199

SEGUNDA TERTULIA NA QUINTANA (1820)

TQ2(20)

Sigue La Tertulia en la Quintana, ó segundo Dialogo entre los consabidosAndrúco, Xâcóbe è Alberte. Santiago: Imprenta de Rey, 1820. Encóntrase nabiblioteca da Real Academia Galega (Fondo Martínez Morás, 02.14.5.03.3 R.21631).

Durante moitos anos sóubose da existencia desta segunda Tertulia en laQuintana sen que ninguén a chegase a dar a coñecer ao público interesado nin indi-case o paradoiro dalgún exemplar dela. Carballo Calero (1981: 57, n. 10) informa-ba de que “Carré Aldao coñecéu un segundo diálogo de La tertulia en la Quintana,tamén de 1820, no que se descrebe o asalto á casa do libreiro Antonio Sáenz deTejada –17 maio 1817–, ao se recibir en Compostela o manifesto de Fernando VII.(La literatura en Galicia durante la Guerra de la Independencia. Apéndice; pp. 119-120)”. En Carvalho Calero (1984: 725, n. 3) reiterábase esta información: “Nom oconhecemos [o segundo diálogo na Quintana]. Sabemos que existiu pola noticia quedel nos dá Eugénio Carré Aldao no seu manuscrito La literatura en Galicia durantela Guerra de la Independencia, Apêndice, pp. 119-120. Este manuscrito foi consul-tado polo autor desta comunicaçom por deferência de dom Leando CarréAlvarelhos, filho de dom Eugénio”.

Foi Pena (1995) quen finalmente puxo ao alcance do público interesadoeste texto esquecido de 1820, que formaba parte do legado deixado por Xosé MaríaÁlvarez Blázquez. Este exemplar, segundo Pena, pertenceu a Andrés MartínezSalazar, quen debeu de ter intención de reeditalo xa que na biblioteca do seu neto,Andrés Martínez Salazar y Soria, apareceron unhas probas de imprenta desa reedi-ción proxectada. Sobre a súa edición, Pena indica o seguinte: “transcribimos o textosen realizar nel ningunha clase de corrección (nin sequera no tocante a posibleserros de imprenta) a fin de que sexa coñecido polos lectores galegos en toda a súaintegridade. Nin que dicir ten que eses mesmos lectores anotarán nel numerosasarbitrariedades gráficas, sobre todo no tocante á acentuación, e que nós, non obs-tante, preferimos mostrar no seu estado orixinal” (p. 119).

Sobre a posible autoría desta peza véxase o dito nas introducións á “Cartarecomendada” (1812) de Ramón González Senra, á “Conversacion entre los com-padres Bértolo y Mingote” (1813) e á “Primeira Tertulia na Quintana” (1820).

Ademais, entre as xa mencionadas probas de imprenta que se encontranentre os papeis de Andrés Martínez Salazar que hoxe se custodian na Real Academia


Galega figuran tamén as desta segunda Tertulia en la Quintana (Fondo MartínezMorás, referencia 318/23).


O Cabido de Santiago denunciou o primeiro número da Tertulia ante aXunta de Censura da Coruña por estimar que os seus contidos lesionaban grave-mente a súa dignidade. Na sesión do 26 de xuño de 1820 a Xunta acordou <dete-ner y retirar la obra> e declarala inxuriosa dado que o Cabido de Santiago xa xura-ra a Constitución e acatara o novo réxime. Iso pode explicar, en parte, a rarezabibliográfica desta peza.

<1> SIGUE LA TERTULIAEN LA QUINTANA,

ÓSEGUNDO DIALOGO ENTRE

LOS CONSABIDOSAndrúco, Xâcobe é Alberte

Andruco. … Pois como iba disindo, o tal Siñor hastra non lle perdonou aun Resareo douro que tiña a Virxê da Igresia donde antes dagora foy Cura,e o tal Resareo vino eu e moitos mais nas mans dunha Zoláda da Vila.

Xâcobe. Con todo moitas ten feitas o tal pirillán... Pero fuxâmos do Sol quequeima como lume, e xâ que estamos de lesér, sentemonos aquí debaixô dosbalcós, que logo chegará Alberte.

And. Abofé que xâ tarda, e eu relouco porque chegue logo. Vaia que este Soltodo hé millo: hemos de ter unha boa anáda, si Dios quér.

Xâc. Diola mande como conbén. E disíme ¿tibéche notisia do teu fillo?

And. Tíbena quinta feira.

Xâc. ¿E donde está?

1

5

10

15


And. En Granaderos.

Xâc. ¿E que che dise de nobedás?

And. Que está moy lédo porcagora teñen as pagas correntes, e non pasan fame,grasias a Dios, e, como dise, tibérache el barrigas porque que comer non llesmarra; pois hastra os mesmos da Milisia Nasional da Cruña lles deron unhacomida testísima: e remata a carta disindo: Ajora es un justo ser militare, porque<2> nos tratan coma Señores, y non coma escravos; porque se acabaron los paus,sepos y calabuesos, y solo nos pueñen de imaginaria y prantón.

Xâc. Endebén: fólgome que estea alegre agora, pois cando saéu daquí, noaslebaba todas consigo.

And. Nonche era milagre; porque algunhas malas almas andibéron disindo,que os lebaban a embarcar parás Indias, e xâ se veu como era mintira.

Xâc. Home eso tamen hé unha indinidade; ¿para que han de poñer medo asxêntes? ¿e quen andaba padricando eses embrollos?

And. ¡Ay canté! si se soupera, xâ a Xûnta da Cruña lles poñeria as peras a carto;e con rason, porque estas trapalladas e outras tás ben se conese que sonfachucádas por xênte que non desea o noso ben.

Xâc. Xâ que faláche das Indias ¿estan por nos?

And. Home, cásique xâ van faséndose amigos nosos, e agora cando sepan quereyna a sabia Costituson, han de selo todos, por que esta fainos iguales a nos,o que non eran antes; e desde que souperon que os bribós aconsellaran o nosoRey que noa xûrase, foi cando se lebantaron.

Xâc. Noso Señor queira que logo se poñan en pas, porque dalá viña moitodiñeiro. Alí ven Alberte.

And. E que carreira trái. Home, como vés suando.

Alb. Téstos dias: ¿seique xâ hay moito que estades agardando?

20

25

30

35

40


Xâc. Pardiolíña, que xâ estabamos reloucando.

And. Pois si tardas un pouco mais, non matopas no canto.

Alb. Veño de xûnta meu amo, e tíbome enrredado hastra agora.

And. ¿Seique che dou a parba?

Alb. Esa non marróu. Pero tamen me estíbo lendo un deareo, en que estàescribído todo o que parolamos dia de Còrpus pola miñan: e non me pudenter coa risa, cando me dixô, que lle botaban as culpas a un... ¡Valgate Dios!...xâ no malembro.

And. Ja, ja, ja... será a algunha persona, a quen eles houbesen feito mal.

Alb. Poida ser: pero non che creen, que nos falásemos aquelo.

And. ¡Ay que diancres! ¿seique nos non somos capases de falar coma calquera?

Xâc. Ó xeitíño, Andruco, que os de sayo de lán nunca souperon <3> nada,sacándos do tarréo.

Alb. ¡Ay Xâcobe! sabede, que anque sean os panos finos, tamen se fan de lan,¿entendés? e sinon sabemos retrónicas comós da Vila, temos as tres potensiasda alma tan boas comós que vesten de seda, porque a sensia nonchestá navistimenta.

Xâc. Neso tes rason, Alberte.

And. Vaia, que estou atrónico con estes da Vila: ¿quen habia de disir, que noshabiamos dandar postos en letras de molde?

Alb. Pois hé como bo lo conto.

Xâc. ¿E terémos que penar, Alberte?

Alb. Deixâdeme sentar, e namentras eu fago un sigarro, vos ide tomando unpolbo, que esto hé conto largo.

45

50

55

60

65


And. Pois acaba logo, que xâ estoupo por sabelo.

Alb. Ten pachorra, que estas cousas queren frema... ¡que froxô hé este sigarro!

Xâc. Pois afé, afé, que este parese farèlo.

And. Deixâde, que si Dios quer, xâ as Cortes o porán mellor, e mais barato,porque segun malembro, xâ che trataban deso alà da outra ves.

Xâc. Home, acaba de fumar, e contanos o que dixô teu amo.

Alb. Pois meus amiguiños de Dios: asi como entrei pola porta, sin mais nada,nin mais cousa ningunha, dixôme moito, ¡Hombre, estades ben ti y mais tuscompañeros, que estivieron contigo en la Quintá el dia de Cuerpus! entonsespergunteille eu ¿e eso Señor amo? e dixôme: ¿Que Gudas fue lo quehabráchedes alí, que aljien vos escoitó, y lo ha ponido en letras de molde? disindoesto, sacóu da bulsa da labita o deareo que vos dixên, e despois de que moleu, perguntoume si fora asi, e eu respondínlle: Si mi Señor. Vaia hombre, medixô el, pues los Canonejos ya deron conta de vosotros: pirmeiramente al SiñorAlcalde, y este lles digo, que no tiña nada con eso, que el cumpría con mandar dosEngenprares á la Gunta.

And. ¡Que burrican pode ser o que fixô o pedimento! pois debe de saber á queXûstisia lle toca entender neste preito.

Xâc. Home, hay moitas cousas que se esquensen, porque non se queren gardarna mamoria... Adiante co conto, Alberte.

Alb. Pois ainda non vos hé esa burricada sola, sinon que polo que me dixômeu amo, foron ó Xûes de pirmeira istansia, e <4> este despois de haberllesaconsellado que non fixêsen caso, vendo que non se guiaban por el, dixôllesque fosen à Xûnta de Sensúra da Cruña: asi o fixêron, e a Xûnta, segun contas,dou o tal deareo por inxûrioso en parte.

Xâc. ¿E que quer dísir, inxûrioso?

Alb. Hé o mesmo que quitar o créto á alguén, ou de obra, ou de palabra.

70

75

80

85

90


And Pois por ahí non nos collen, porque apuradamente en todo canto falamosnon lles descrubimos ningun comosellama de secreto, senon que todo héprúbico; e nos non fixêmos mais nada que trajer a mamoria o que cásiquetodos lles esquense de tan sabido; e mais quen che son os da Vila para nonasexâr o que pasa en todos os currunchos.

Xâc. ¡Caramba! poden ser de la piel del diabro para vixîar; e senon fasedebosde cargo que oidos e que mamoria podian ter os que nos estiberon escoitandodia de Corpus.

Alb. Direibos. Si houberamos falado algo que fose mentira, ou tal, entonsesestabamos obrigados á dar sastifausion á quen a pedìse.

Xâc. E con rason; e eu sería o pirmeiro que iría a dala.

And. E eu tamén.

And. Bó, bó: xâ me dixô o Señor amo agarrándome da man: Non teñades medo,hombre, que todo lo que dijéchedes es tan craro coma el Sol, y se les probará.Degádelos venir por mi conta.

And. ¿E porque non lle perguntàchedes si sabería pouco mais ou menos, queparte da conbersa privavan?

Alb. Priven a que queiran, que nos en probando ser serto todo o que falamos,e acrarando mais esto mesmo, estamos da outra banda. Arre carácha.

Xâc. ¿E1 sería polas Buldas terminantes? porque dirán que haber entrado naCapilla mayore os Xêneràs franseses foi a forsa, e a esta non se podian repoñer,e polo mesmo non serve de enxênplo para que entren os demais.

And. Xâ se ve que non serve de enxênplo; mais eu xâ vin pegado o Púlpitopolo lado dadentro uns que estaban vestidos de curto con reberetes no sayo,e perguntando quen eran, dixêronme que eran os alacayos do SiñorArsibispo: e pergunto eu ¿non era tan meresedora a Xûnta Suprior de estaralí dentro <5> e de nosos Páis, e tanto, que non permite outra en España.

95

100

105

110

115

120


Alb. Tuturutáyna Minguiño ¿quen sabe si eso mesmo sería unha falcatruadafeita adrede, para que a xênte... tomase impinxâ a aquelas Leis tan sàbeas e tanboas?

Xâc. Eso que dises, Alberte, rape o demo si serto non hé; porque non hé opirmeiro a quen lle oín murmular aserca deso, e a verdade sea dita, deixôumecoa boca aberta, cando me estíbo espricando, que os Canonejos non tiñanculpa de que marràsen as Misas de hora, e que quen fora causante desto, quenon fora mais ninguèn que a Costituson, porque lles quitara as rendas...

Alb. Cala, home, que me da carraxê oir esas levantaduras de falsostestimonios: maleaquén da lugar a elas; si eu tibéra poder, habialles de...

And. Non vos enfadés, Alberte: tendes o xênio moi vivo. Agardá, que aindanon acabei. Vamos a esto: os que fuxîron cando veu o Señor Xêneral AsebedoI

(Dios o teña na Gloria) non podían ser bos, porque o fin eles ben sabíancaquél Señor non viña a outra cousa mais, que à prubicar a Costituson. ¿Elogo para que fuxîan? Nó cando fuxîron, falando mal, seica estaban ca...porque ningun que quixêse o noso ben, deixôu a Suidá.

Alb. Eso hé serto: e sinon, ¿porque dempois lles embargaron os bés?

And. Aínda hay mais. Si foran Amigos da Costituson, habian de faserdecontado o que ela manda: a Costituson manda, que o dia dous de Mayo sefaja un cabo dano polos que morreron nun dia como aquel en Madrí no anode oito; esto nono fixêron; e a esto chámase, non cumprir co que manda a Ley;logo a Ley que manda que se faga unha cousa tan santa (e eso que non llescustaba cartos faser esta funsion) non lles gusta.

Alb. Pois vaya outra cousiña, que me enseñou o Señor amo en dous prigos depapel, que proba ben quen eles son.

Xâc. ¿E que disian?

I. Cando o xeneral Acevedo -comandante xeneral das tropas que se levantaron na Coruña en febreiro de1820- entrou en Santiago, decatouse de que tanto o arcebispo como varios cóengos e significados realistas(como Freire Castrillón) decidiran fuxir da cidade. Por iso Acevedo ordenou que se lles confiscaran os bens.

125

130

135

140

145

Alb. Non che he nada. Cando aquel Señor Xêneral da Cruña quixô prantar onoso ben, ou a Costituson, que todo he un; o <6> que era aquí Gobernadorechamado Peste,II (o nome viñalle de pelrras) xûntouse con outros traidores, ebuscaron diñeiro para ganar a tropa e coller preso à aquel Xêneral, que llechamaban... ¡Vallate Dios, que mamoria tan fraca!... ¿o que lle puxêron agorao seu nome a Calle que foi da Moura?... ah, xâ malembro; PORLIER: poismeus amigos de Dios, os Canonejos entonses, ademais de andar algunpadricando po las calles, deron en diñeiro dunha ves sincuenta miles de reáse doutra quinse miles para axûda, e eso que non durou a cousa mais que catroou seis dias, que si durara mais tempo, quen sabe o que ainda darían... ¿Eestes son costitusionás? Item, como disen os Escribanos nos testamentos, meuamo dixôme, que estan presos dous Canonejos. ¿E estaràn por costitusionás?Non sei que mais se me esquense; pro sabemos e saben todos, que o SeñorFrabiqueyro Madràno estìbo na cársele cando entrou na Vila o SeñorAsebedo, que foi o que o fixô ir para ela. ¿E iría por costitusional? Tamèn medixô meu amo, que este Señor Frabiqueyro ten, ou tiña unha Emprenta nasua casa en donde se emprentaban os papés mais demos que saían no ano detrese e catorse contra as Cortes (que compoñen a Nasion), contra aCostituson e contra os Amigos dela.

Xâc. Home ¡que disídes!

Alb. Ainda non acabéi. Vos alembrarésbos dun libreiro que había alí naquelaesquina. Pois, Señor, naqueloutra casa do medeo vivía o tal Señor Madrano, ecando no ano de catorse, dia desasete de Mayo (non me sairá aquel dia damamoria, para mentras viva) fixêron o lebante moitos traidores da Vila contraos probes que padricaban o noso ben: o tal libreiroIII ¡miña xôya! fuxêu, e deixôuchoídas as portas da sua casa, e entonses para roubàla, saíron da do SeñorMadrano uns cun machado e fenderonlle a porta, hastra que lla botaron o chán,e roubaron o que poidéron. Non pensedes que esto hé conto, porque o vironmoitos e està probado nun preito questá na Audensia da Cruña... ¡Ay! o que


II. No ano 1815 levantouse na Coruña o xeneral Porlier. Foi o xeneral Pesci, gobernador militar deSantiago, quen organizou, co apoio do estamento eclesiástico, a resistencia e non parou ata apresar aPorlier. O autor xoga coas palabras Pesi e Peste.

III. Refírese ao libreiro Antonio Sáez de Tejada, que tiña a libraría na rúa do Vilar e que no ano 1810 atrasladou á Quintana. No ano 1814 a súa casa foi asaltada por unha turba de indesexables, capitaneadospor un crego. Decidiu entón marchar para A Coruña, onde se estableceu na rúa Real.

150

155

160

165

170

175


fixêron aquel dia moitos que se pasean pola Vila, sinque lles digan nada... benque os burricás que penaron, non recramarán contra eles.

And. Pois ese, polo que disídes, tampouco rabéa de liberal.

<7> Alb. Non hé largo.

Xâc. Home, vos que sabés tanto, desíme ¿porque ese Señor hè Frabiqueiro?que eu teño oido, que denantes sempre foron Gallegos.

Alb. Eu nono sei. Nomeouno o Siñor Arsibispo, e velaí...

And. ¿E como quedou daquel golpe que dou na Igresia cando foi a serraduradas Portas, que lle fendeu a cabesa a un probe bello?

Alb. Home, polo que dixô o Señor amo, disque debia de ser penado, pro comoche hé Canonejo, seique non lle dixêron nada, e quen lebou, lebou. Eu decóteo vín cando tragía algo de venda a Vila.

Xâc. Esa si que non hé Ley de Dios; si nos o houbéramos dado, logo nosprantaban na cadéa, pro a eses Señores...

And. Deixêmos agora ó Frabiqueiro. Alegrìa, alegrìa, que xâ as Cortes estánxûntas para poñer fin os nosos males.

Xâc. Diolo queira. E agora vámonos daquí a oir unha Misiña, e pedir a Diosque inlumine os Señores Diputados.

Alb. Vamos logo.

And. Vamos, hastra outro dia que esteamos de bagar, pois ainda temos moitode que falar.

180

185

190

195


Sigue La Tertulia en la Quintana, ó segundo Dialogo entre los consabidos Andrúco, Xâcóbe è Alberte.Santiago: Imprenta de Rey, 1820. [Fragmento].

Los serviles y liberales 209

<1a> Palurdos que vos vestides,Como eu, de sayo de lá,

5 Polainas, zocos, monteira,E un bo baloco na man:

MANUEL PARDO DE ANDRADE: LOS SERVILES Y LIBERALES (1820)

MPA6(20)

Los serviles y liberales. Romance en gallego y castellano. [Madrid]: Imprentade Vega y Compañía, 1820 (Biblioteca Nacional de Madrid, V.E.-822-152). Xa en1814 se publicara un romance titulado Os servis e os liberás que se vendera no des-pacho do xornal coruñés chamado El Ciudadano por la Constitucion (cf. Saurín dela Iglesia 1997: II, 1048). O seu autor non era outro ca o propio A. que asinaba osoneto do 31 de marzo do ano catorce, é dicir, o liberal Manuel Pardo de Andrade,sempre dado a glosarse e corrixirse a si mesmo, desde os artigos con que colaborouno Diario de Madrid de 1794 a 1800 ata as súas últimas producións (cf. Saurín dela Iglesia 1991: 296-297). A edición aparecida en Madrid no ano 1820, a única quehoxe coñecemos, vai acompañada dunha tradución libre do romance ao castelán.


A primeira edición desta obra publicouse na Coruña no ano 1814 pero, polomomento, non apareceu ningún exemplar dela. Retornado a España en 1820, Pardode Andrade estivo en Madrid para tratar asuntos persoais e foi entón cando decidiupublicar a segunda edición desta obra.

O texto só ten un obxectivo propagandístico. Os liberais son os xustos,xenerosos e auténticos patriotas mentres que os servís ou absolutistas son a repre-sentación de todos os males. A demagoxia do escrito deixa asomar unha loableintención do autor a favor das clases oprimidas.

1 <1> ROMANCE EN GALLEGO Y CASTELLANOLOS SERVILES Y LIBERALES

385 <1b> Palurdos que gastais sayoComo yo, de lana parda,Polainas, zuecos, monteraY buen garrote por arma.


Labradores, que regadesCoa vosa suór o chán,Mentras á sombra sosega,

10 Repantigado o abad.

Omes de artes, que ganadesCon moita faitiga o pan,Que a traicion comen nas vilasRuando mil folgazas1:

15 Escuitademe, e direivosVocabros que a novedáMeteu na terra, despoisQue a xênte pode falar:

Este tempo comenzou20 Na era da libertade;

(Cuitado do ome que antesQuixêse falar verdades).

Duques, condes é marqueses,Obispos, curas, é frades

25 Eran os donos da terraE os siñores dos lugares.

Nosoutros ¡mal pecadiño!Nas nosas necesidásMorriamos, como porcos,

30 E tiñamos que calár.

Mandaban o reino todo;E gobernaron tan mal,Que o frances véu, e levóuO rey á cautividá.

1. Talvez folgasás.

2. No orixinal, probrete.

Labradores, cuya frente390 En sudor la tierra baña

Para que el Señor abadRepose entre plumas blandas:

Artesanos que ganaisEl pan con fatigas tantas,

395 Y holgazanes palaciegosDe vuestras manos lo arrancan;

Escucharme, porque quieroDeciros cuatro palabras,Ya que el decir la verdad

400 No es un delito en España.

Bien sabeis que en otro tiempoSi algun pobrete2 chistabaYa tenia pan seguroEn Melilla y la Carraca.

405 Del conde, duque, marques,Obispo ó fraile la raza,Era de España señora,Y nos echaba la albarda.

Y nosotros infelices410 En calamidad tan larga,

Moriamos como cerdos,Y hasta el habla nos negaban.

Ellos mandaban el reino;Pero con tal mala maña

415 Que viene el Frances y al ReyDe nuestras manos arranca.


35 Chamaron á o pobre entonces,Porque solo en casos ta[s]3

Se acordan del; finalmenteRecobrouse á libertade.

Pero, si fixô o milagro40 A nacion, foi porque en Cáiz

As Cortes, que nos nomamos,Meteron na cousa á man.

Eran omes de canteiraMuitos de eles, anque os mais

45 Inorabanse na terra,Por falta de autoridá.

Como destros, coñeceronDe donde proviña, o mal,<2a> E apricaron á meici[ñ]a4

50 Da ley constitucional.

O pobro, todo abatido,Coas leises da libertáCobróu alento, e guerreouPara podelas gozár.

55 Foronse os Lidós á Francia,Falandolles por detrasIngreses e portugueses,Gallegos e castillás.

3. No orixinal, tal. Na nota introdutoria do soneto ao autor do romance Os servís e os liberás (El Ciudadanopor la Constitución, A Coruña, 31 de marzo de 1814) apúntase a necesidade de corrixir tal por tas nestelugar da primeira edición deste romance, que é de 1814.

4. No orixinal, meicina. Na nota introdutoria de que falamos na nota anterior corríxese mencina por men-ciña neste lugar da primeira edición deste romance.

Llaman entonces al pobre,Pues solo en estas desgraciasSe acuerdan de él: se recobra

420 La libertad deseada.

Pero hízose aquel milagroPorque en Cádiz se reparanLas ruinas del edificioPor los padres de la patria.

425 Hombres sesudos los masEran; pero se ignorabaSu existencia en unos tiemposEn que el saber era infamia.

Como diestros conocian430 De nuestros males la causa,

<2b> Y aplicaron el remedioDe una Constitucion sabia.

El pueblo, antes abatido,Viendo la ley que proclama

435 Su libertad, la lid siguePara poder disfrutarla.

Marcháronse los franceses,Corriendo á su retaguardiaLa juventud de Inglaterra

440 De Portugal y de España.


Muitos quedaron na dorma,60 Para non despertar mais;

Outros de millores pernasEscap[á]r[o]nos5 das mas.

(Malas novas vayan de eles:Ben nos pudieron librar

65 De tanto bribon que quedaAgachado por aca).

A xênte cando os veu foraPensou de quedar en pas,E que a nova ley seria

70 Da terra a felicidá.

Mais, o deño que non dorme,Solta o ganado do corral,E comenzan á turrarseOs servís e os liberas.

75 Vede aquí novos vocabrosQue vos quixêra espricarPara que non trabuquedesA mentira coa verdade.

Pero se o meu crego sabe80 Esta obra de caridá,

Aposto que me escomulga:...Conta, pois, con non falar.

Omes hay entre nosoutrosQue dicen ter cristiandá

85 E rabian o ver que á leyNos quitou de ser vilas.

5. No orixinal, escaparanos. Na nota introdutoria anteriormente aludida corríxese escaparanos por escapá-ronos nesta pasaxe.

Muchos por acá dejaronSus huesos en esta danza,Otros de mejores piernasPor el Pirineo escapan.

445 Vayan al diablo ¡OjaláQue consigo se llevaranTanto bribon como quedaEscondido por acá[!]

La gente, viendo al frances450 Dejar libres nuestras casas,

Esperó de la ley nuevaPaz, fortuna y abundancia.

Mas el diablo que no duerme,Una de las suyas trama;

455 Serviles y leberalesEmpiezan á armar la zambra.

Tales voces yo quisieraDároslas bien explicadas,Para que no confundais

460 La verdad con las patrañas.

Pero si algun fraile escuchaEstas sencillas palabras,Apuesto á que me excomulga...Con que, no decirles nada.

465 Hombres hay entre nosotrosQue por muy cristianos pasan,Y rabian, porque la leyNuestros derechos iguala.


Quixêran que o labradorSempre coa pucha na manRispetase como á dioses

90 Ao escribano, áo xûez, e áo abade.

Que sufrise fames bravas,Prontos á quitarlle o gran,Ovos, polas, e inda os fillosDespois que os pudo criar.

95 Non quixêran que toveseCencia nin autoridad,Para poder bourar nelComo en besta de alquilar.

Non curan de que ao soldado100 Que a terra á defender vai,

<3a> Lle falte abrigo é sostento,Sempre que eles teñan pan.

Como pasen boá vidaO conde, o xûez, o abade,

105 E o canonigo, os demaisMorran de necesidade.

Us traballan, e non comen;E os outros, sin traballar,Regalanse como reises

110 Coa suor de seus irmas;

Non faltaron omes bosAló na xûnta de CáizQue vendo o mal que sofrimosTrataron de o remediar.

Quisieran que el labrador470 Fuese una bestia de carga,

Y que al abad, juez o escriba,Como á Dioses respetara.

Que sufriesen buenas hambres,Y arrebatar de su granja

475 Pollas, pabos, huevos, quesoY el hijo a quien dio crianza.

Quieren se mantenga siempreAbatido en la ignoranciaPara recetar sobre el

480 Tributos, palos y cargas.

No cuidan de que al soldadoQue va a defender la patria<3b> Le falte abrigo y sustentoComo ellos llenen la panza.

485 Frailes, canonigos, condes,Si en sus mesas nada falta,Que el mundo entero perezca,No les importa una blanca.

Unos trabajan y ayunan,490 Y otros en perfecta holganza

Con los sudores de aquellosComo reyes se regalan.

No faltaron hombres buenosEn Cádiz que adivinaran

495 El mal, y con justo zeloDe poner remedio tratan.


115 Para que todos vivisen,Era xûsto e naturalNon quitarlle ao pobre o seu,E manter áo militar.

Xûsto era tamen áo pobre120 Que ganou á libertade,

Quitalo da escravitudeEn que o tiñan os sultás.

E fui por eso que as CortesAcordaron decrarar,

125 Que os pobres non eran servosDe ningun particular.

Quitaron pois os trabucosDo censo dominical,E as luitosas, tiranía

130 A mais barbara e fatal.

Deronlles por lei á os pobrosFacultades de nomarAlcaldes que os gobernasenCon xûsticia é con verdade.

135 Tamen quitaron da terraAquel negro tribunalDonde co nome de DiosFacian tanta maldá.

Ali á sombra do secreto140 O que nos quixêse mal,

Vengarse de nos podiaHasta facernos queimar.

Para que todos viviesenEra una cosa arreglada,No quitar el pan al pobre,

500 Dar al soldado su paga;

Y la libertad prudenteAl que empuñando las armasDestruyó la servidumbreDe los sultanes de marras.

505 Por eso las sabias Co[r]tesEn favor del pobre mandanNo haya siervos ni vasallosDe castas privilegiadas.

De señoriles derechos510 Rompen las infames trabas,

Y la feudal tiraníaCon sus decretos se espanta.

Dan facultad á los pueblosDe nombrar con libre y franca

515 Voz á sus propios alcaldes,Que justicia administraran.

Tambien quitaron del mundoEl tribunal que con capaDe religion cometia

520 Mil robos, muertes y estafas.

Alli, en medio del secreto,El que arruinar intentabaA su próximo, podiaTostarle vivo en las llamas.


Nu[na]6 palabra: volveronA xûsticia e á verdade

145 A terra, que orfa, xêmiaBaixô ó mando dos sultás.

E vendo que eran da patriaGraves as necesidásHasta das dietas deixâron

150 Muitos de eles á mitá.

Entre estos tamen habiaCregos de gran cristiandade,<4a> Cabaleiros; pois non todosFuxên de ver as verdades.

155 A xênte que de estos omesVéu a xênerosidadeHonrróunos como debiaCo nome de liberás.

Son pois liberás aqueles160 Que se distingueron mais

No amor do pobro, e trataronDa comun felicidá.

Outros oubo que non foronDe este modo de pensar,

165 Opoñendose a que o pobroGozase de libertade.

Dixêron que era de EspañaO rei siñor natural,Que eran seus servos os pobros

170 Que el solo debia mandar.

6. No orixinal, Nuan.

525 En fin nos restituyeronLa justicia y verdad santaQue los antiguos mandonesDe la tierra desterráran.

Y viendo que eran tan grandes530 Las urgencias de la patria,

Hasta de sus pobres dietasMuchos la mitad dejaban.

Entre estos tambien habiaClérigos de tan cristiana

535 <4b> Vida, como caballeros,Que de la verdad gustaban.

La gente que de estos hombresVé la conducta acendradaY generosa, los honra

540 Y liberales los llama.

Son pues dichos liberalesLos que con mayor constanciaAl bien comun dirijieronSus acciones y palabras.

545 Pero señorones hubo,Que de otro modo pensabanOponiéndose á que el puebloSu libertad recobrara.

Dijeron que en nuestra tierra550 El señor natural manda;

Que este era el Rey, y los pueblosMayorazgo de su casa.


Que os grandes e obispos eranOs siñores do lugar,E que debemos pagarllesO vasallaxê feudal.

175 Laudaron a inquisicion,Como se a7 lei da verdade,Igualmente que a mentiraDa forza necesitase.

Querian pois, que a luitosa,180 A casa moura, é demais

Abusos de antes quedasen,Sin facer mais novedade.

Por querer áo pobro servoChamaron servís á os tás;

185 E vedes ben craramenteQue o nome non lles ven mal.

Cando, pois, alguen nas CortesPropoñia de quitarAs cargas que sufre o pobro,

190 Tiñano por liberal.

Asi chamaron tamenA aqueles que a libertadeSostoveron de iscribirAs cousas de utilidade.

195 Esta puxô en descuberto,E mostrou con craridáVerdades que non puderonAntes os omes falár.

Que á los Obispos y grandesSer señores les tocaba,

555 Y á los demas ser vasallosY hombres de poca importancia.

La inquisicion aplaudieron,Como si la ley de gracia,Semejante á la mentira,

560 De fuerza necesitara.

Querian, pues, que los feudos,Derechos de pesca y caza,Luctuosas y martiniegas,En pie como antes quedaran.

565 Querian al pueblo siervo,Por esto serviles llamanA estos tales; y ya veis,Que el nombre muy bien les cuadra.

Cuando alguno proponia570 En las Cortes que las cargas

Se aliviasen á los pueblos,Liberal le apellidaban.

Asi tambien se llamaronLos que pusieron en planta

575 La libertad de la imprenta,Que es terror de la ignorancia.

Esta puso en descubiertoY mostró muy á las clarasVerdades, que entre tinieblas

580 Estuvieron sepultadas.

7. No orixinal Como sea, que non ten sentido. Na nota introdutoria anteriomente mencionada corríxesecomo sea ley por como se a ley nesta pasaxe.


Viron entonces perdida200 A sua antigua autoridade

Os servís, e comenzouA guerra cos liberàs.

… Vede aqui de estes vocabros,Que tanto dan que falar,

205 <5a> A orixê; e vede tamenPorque se levan tan mal.

Iscriben us contra os outros:Papés ven, é papes van:A xênte leos, e rise,

210 Pero inda pode chorar.

Pois asi como as mulleresDa lingua pasan as masPoden da guerra de prumaA paos de morte pasar.

215 Se non foran os da bullaNosos parentes é irmás,E ispañoles como nos,Que se fosen a escardar.

Que o que ten á lingua aguda,220 Como dice aquel refran,

Debe ter dura a costillaPara podelos levar.

Mais toda a canalla e una,Pero a razon non é igual:

225 Us queren o ben do pobroOutros o seu, é non mais.

* La profecía en 1814 se verificó en 1820 [Nota do orixinal].

Vieron entonces perdidaSu autoridad usurpadaLos serviles, y á los otrosSangrienta guerra declaran.

585 Aqui teneis el origenDe estas dos voces que tantas<5b> Disputas nos ocasionan,Y guerras de pluma causan.

Van y vienen papelotes,590 Riense de esta algazara

Algunos ¡pero cuidado!Que quiza podrán (1)* llorarla.

Porque como las mugeresDel pico á las manos pasan,

595 Quizá detrás de la plumaVendrá á decid[i]r la espada.

Si hermanos nuestros no fueranLos que arman esta jarana,Si no fueran españoles;

600 Que marchasen noramala.

Que quien tiene lengua aguda,Como en un refran se canta,Tenga duras las costillas,Por si las zurra una tranca.

605 Mas toda esa gente es una,Aunque es distinta su causa:Unos por el bien del pueblo,Otro[s] por el de su panza.


Se á xênte de roupa negraDe estameña e de sayal,E a os da curia preguntades

230 ¿O que son os liberàs?

Diranvos, que son xûdios,Irexês e luterás,Framasós, e xâcobinos,E outras muitas cousas mais.

235 Mas se logo preguntades¿Que cousas son as que fanE que articro de fé negan?Non vos saben contestar:

E solo dirán que intentan240 Coa relixîon acabar,

E coa igrexîa, pois pretendenMeterse no seu caudal.

Pero se lles contestades:Non e reino temporal

245 O reino de Xêsucristo:Comenzan á desbarrar.

Dicen que os reises lles deronDos seus bes á propiedá,E que non pode á nacion

250 O que o rei lles dou quitar.

Se lles facedes presenteQue ben lles basta mitadeDo que teñen; que o soldadoMorre de necesidade:

Si á gente de ropa negra,610 O de cenicientas faldas,

O á los curiales preguntan¿qué gente es la l[i]bera[l]a?

Dirán que es raza judía8

Herética, luterana,615 Francmasones, jacobinos

Y otras lindas zarandajas.

Mas si luego les preguntan,¿Y qué cosas hacen malas?¿Qué artículo de fe niegan?

620 Nunca contestan palabra.

Y solo dirán que intentanVer del todo destrozadaLa religion, pues la bolsaDe los clérigos atacan.

625 Pero si se les contesta,Que el hombre-Dios nos declaraNo ser su reino este mundo,Sus lenguas luego desbarran.

Y nos dicen que los Reyes630 Les dieron con mano franca

Propiedades; y no puedeLa Nacion ni el Rey tocarlas.

Si se les hace observar,Que con la mitad les basta

635 Para vivir: que el soldadoEntre miserias desmaya:

8. No orixinal, juidía.


255 <6a> Diranvos que pagan elesA prorrata cos demais,Como se tuveran fillosE muller que alimentar.

Veredelos como feras260 Querer con ollos é mas

Embestirbos, e chamarbosPor ultimo liberàs.

¿E porque?... Vos non faladesMais que dos bés temporás:

265 Pois he por eso, que chamanXâcobinos áos demais.

Eles queren ser siñoresE non queren ser iguasAos outros, anque predican

270 A virtu da caridade.

Se a nosa ConstitucionAlabades á un curial,Veredes, como se ponMais emperrado que un cán.

275 Diravos, que as novas leisesSon obra de SatanasQue se van adiante, [l]ogoA terra se perderá.

¿E sabedes porque o dice?280 Porque non pode roubar

A os que na conciliacion,Pon un bon alcalde en pas.

<6b> Os dirán que pagan ellosCon los demas á prorrata;Lo mismo que si tuvieran

640 Hijos y muger en casa.

Y los vereis como tigresEnvestir con sus miradas,Y tratar de liberalesA los que entienden sus maulas.

645 ¿Por qué?... porque de los bienesTemporales solo tratan;Por eso son jacobinos,Ateistas y heresiarcas.

Ellos quieren ser señores;650 Ser iguales no les cuadra;

Y eso que siempre predicanSobre caridad cristiana.

Si nuestra ConstitucionAnte curiales ensalzas,

655 Veras que caras de perroTe pone esta gente avara.

Dir[á]n que las nuevas leyesSon invenciones malvadasDe Satanás, y que el mundo,

660 Si se establecen, acaba.

¿Y sabeis porque lo dicen?Porque cesa la mamadaDe los que á conciliacionUn buen alcalde prepara.


Os liberás dos servísNon dicen tantas ruindás:

285 Gastan razon, non afrentas,E gardan urbanidade.

Algus hai que son chanceirosE con oportunidadeChaman aos servís pancistas,

290 E hipocritas, e non mais.

Pancistas, porque os mais delesSolen ser grans barrigásE un embuchado de polas,Xâmós e ovos reás.

295 Pancistas, porque non teñenApego nin caridadeQue ao ventre devoradorDas suas pingues dignidades.

Pancistas, pois, recostados300 Nas poltronas os larchas,

Engullen, como rapososAs galiñas do lugar.

Porque a panza no9 lles fuxâAcostuman á levar

305 Ua faixâ ou cordon floxôSobre da roupa talar.

<7a> (Aposto, que xâ vosoutrosDires ó velos pasar:Parece de panzacola

310 Aquel ome que ali vai).

9. Así no orixinal.

665 El liberal del servil,No dice tantas infamias,Gasta razones, no injurias,De ser cortés hace gala.

Aunque algun otro es chancero,670 Y entre sus burlas saladas

Llaman al servil pancistaY de hipocrita le tachan.

Pancistas, pues casi todosTienen una enorme panza

675 Que es embuchado de pollas,Jamones, huevos y pabas.

Pancistas, pues muy rellenosEn sus poltronas no paranDe engullir como los lobos

680 Cuanto produce la España.

Pancistas, porque no tienenMas cuidado ni mas ansia,Que de hundir en su ancho vientreLas pingües rentas que apandan.

685 Porque su panza no escapeLa suelen llevar atadaCon su faja ó cordon flojoSobre la talar sotana.

<7b> Apuesto que mis lectores690 Si ven uno de la casta,

Dicen es de PanzacolaAquel que por alli pasa.


Hipocritas, pois predicanPenitenza, e a que eles fan,Que ó digan as cuciñeiras,Porque as amas calarán.

315 Hipocritas, porque chamanLibertinos áos demais,E cubren os seus defeutosInfamando seus irmas.

Hipocritas, porque queren320 Ingañar á cristiandá

Invocando á relixîonSe lles quitan un rial.

Tamen ó son, porque escondenCo habito de humildade

325 Una soberbia do demoE un grande apego ao metal.

Pero xá non son pancistasNin hipocritas os tás;Son Oudinotes, e ansina,

330 Os debedes de chamár.

O vocabro é tamen novo,O mismo que á falsedadeCon [que]10 quixêron perderOs servis aos liberás.

335 O conto quero decirvos,Para que todos sepadesDos que se chaman servísAs virtudes cardinaes.

Hipocritas, pues predicanPenitencia, y la que gastan

695 Lo dirán sus cocineras,Pues no lo dirán sus armas.

Hipócritas, que nos tildanDe libertinos con saña,Y por cubrir sus defectos

700 A sus hermanos infaman.

Hipócritas porque tienenLa cristiandad embaucada,E invocan la religionCuando un ochavo les sacan.

705 Hipocritas, porque escondenBajo aquella humilde capaLa soberbia y grande apegoA las riquezas mundanas.

Pero no, ya no merecen710 Ni de pancistas la fama,

Ni de hipócritas el mote,Porque (1)* Audinotes los llaman.

El vocablo es tambie[n] nuevo,Como lo es la infame farsa,

715 Con que perder intentaronAl que no apruebe sus mañas.

Quiero contaros un cuentoPara que no haya ignoranciaDe las cívicas virtudes

720 Que el bando servil ensalza.

10. Falta que no orixinal.

* (1) Alusion al suceso del falso Audinot [Nota do orixinal].


Argaelles, ome sabido,340 E mozo de pouca edade,

Que tanto se distingueuAló nas Cortes de Caiz:

E por quen ganou EspañaMais creto é celebridade

345 Que por Demóstenes GreciaNa remota antiguedade:

E perseguido de morteDe algus cregos é algus fradesPorque rebatir non poden

350 As suas sabias verdades,

Discorren para perdeloUna trama tan bestialComo inicua, que no instanteFai ver crara á falsedá.

355 Dicen que e de BonaparteAmigo confidencial<8a> E buscan ao efecto un tunoQue diga ser xêneralFrances, chamado Odinote;

360 Que a España veu a tratarDe orden de NapoladrónCon Argüelles certo pran.

Vistese o tuno de fradeE preveñen de anteman

365 A o alcalde de Baza o prenda;Que logo en Granada dáDecraracion voluntariaDe quen era, e de seu pran:

El joven y sabio ArgüellesQue llevó en Cádiz la palmaDe elocuente y de discretoEn las Cortes soberanas;

725 Aquel que mas fama y honraDió á la esclarecida EspañaQue Demóstenes á GreciaEn la antig[ü]edad lejana;

Es perseguido de muerte730 Por frailes y clerigalla,

Porque re[b]atir no sabenVerdades que les amargan.

Discurren para perderleTan bestial é inicua trama,

735 Que á los ojos del mas ciegoSu torpe falsedad salta.

Dicen, que de BonapartePosee la confianza;<8b> Y buscan á cierto tuno

740 Que con alma descaradaEl general AudinotSe apellida, y viene á EspañaPara tratar con ArgüellesPlanes de suma importancia.

745 Vístese de fraile el pilloY previenen sin tardanzaLe prenda en Baza el alcalde,Y le conduzca á Granada,Donde hace del plan supuesto

750 Declaracion voluntaria.


Cita casas e suxêtos370 Que en toda España non hai

Ni nas guias dos francesesSe encontra tal xêneral.

Descubrese, pois, a intrigaE vese a trama infernal

375 Dos hipocritas servisEa virtu dos liberás...

Palurdos, que vos vestides,Como eu de sayo de lá,Guardadevos de Odinotes,

380 En servís non vos creas.

Pois nin mouros nin xêntisFarian o que eles fan,Por comer sempre perdicesXâmos e ovos reás.

Cita casas y sugetosQue en España no se hallan,Ni el tal general pareceEn los papeles de Francia.

755 Descúbrese pues la intrigaY se ve la infernal rabiaCon que al liberal virtuosoMuerde la servil canalla.

¡O Palurdos que os vestis760 Como yo de capa parda,

Cuidado con Audinotes!Evitad sus negras tramas.

Pues ni moros, ni judiosLas maldades inventaran

765 Que los tales, por tragarPerdices, huevos y pabas.


CARACTERIZACIÓNS DE DEPUTADOS A CORTES POR GALICIA PARA A LEXISLATURA DE 1820 A 1821 (1821)

CSDC(21)

Condiciones y semblanzas de los diputados a Cortes para la legislatura de 1820a 1821. Madrid: Imprenta de D. Juan Ramos y Compañía, 1821, pp. 43-48. Pódeseconsultar na Biblioteca Nacional de Madrid (R. 33.374) e tamén na Biblioteca Xeralda Universidade de Santiago de Compostela (sign. 26354) e na da Real AcademiaGalega (n. 19770). O autor desta obra non deu a coñecer o seu nome, como tam-pouco o fixo cando, logo de que Bartolomé José Gallardo y Blanco desmentise serel quen a compuxera por medio dunha Carta blanca sobre el negro folleto tituladoCondiciones i semblanzas de los Diputados a Cortes (Madrid: Imprenta de D. M. deBurgos, 1821), deu ao prelo unha Confesión espontánea, sincera y gratuita que haceel autor del malhadado folleto que se intitula Condiciones y semblanzas de los diputa-dos a Cortes para la legislatura de 1820 y 1821 (Madrid: Imprenta que fue de Garcia,1821). Hai exemplares destes folletos na Biblioteca Xeral da Universidade deSantiago de Compostela.

Xa Carballo Calero (1981: 57) indicou que en 1821 aparecera anonima-mente en Madrid este folleto que a partir da súa páxina 43 ofrecía unhas caracteri-zacións de deputados galegos ou por Galicia salferidas de vez en cando de frases gale-gas “máis ou menos estragadas”. Estas frases publicounas Pena (1996), quen achegaa información de que o libro que as contén foi atribuído no seu día, sen probas con-cluíntes, ben ao liberal Sebastián Miñano (1779-1845), ben ao igualmente liberalJosé Bartolomé Gallardo (1776-1852). Para Pena (1996: 130), “o texto en cuestiónpresenta evidentes erros lingüísticos, tales cenceirro, trompicones… o que nos podelevar á conclusión de estarmos diante dun autor que non sexa galego”. Porén, nondebemos esquecer que, falando do candidato chamado Bahamonde, o autor do folle-to afirma o seguinte: “fala á trompicones como falamos os gallegos, ó como facen as sogaslos sogueiros de nosa terra” (p. 46). Por otra parte, repárese tamén en que o autor reve-la o seu coñecemento dos popularísimos Rogos d’un gallego, pois para dúas das súascaracterizacións utiliza ideas, expresións e versos procedentes do romance deManuel Pardo de Andrade: “Toston de la inquisicion” (p. 43); “os da secta do tízon” (p.43); ¡Màscara fora embusteiros !, à o monte à facer carbon” (p. 43); “no es tostado: deaquéllos que queimaban homes como carne de castron” (p. 46).

Consérvase unha transcrición mecanográfica do folleto no fondo ÁlvarezBlázquez. Nosoutros transcribimos directamente do orixinal de 1821.

Caracterizacións de deputados a Cortes 225


A aparición en Madrid da obra Condiciones y Semblanzas provocou unhacerta inquedanza intelectual e política. Ninguén fixera, nas Cortes de 1810 e 1813,uns retratos bosquexados tan exactos como os que aquí aparecen, aínda que moles-taran a certos deputados e escritores políticos. O feito é que a obra foi proseguidacon outras Condiciones y Semblanzas dos deputados en 1822 e 1823, ampliada coApéndice a las semblanzas de los señores diputados a Cortes, duramente criticada naobra Carta blanca sobre el negro folleto titulado Condiciones y semblanzas (Madrid1821), explicada en Confesión espontánea y gratuita que hace el autor del malhadadofolleto que se titula Condiciones y semblanzas (Madrid 1821), pero sobre todo foi unmodelo para obras semellantes publicadas posteriormente, como Fisonomía naturaly política de los procuradores en las Cortes de 1834, 1835 y 1836 (Madrid 1836).

É posible que a obra fose composta por varios autores, pero do que noncabe dúbida é de que estes parágrafos en galego, que só afectan a nove dos quincedeputados retratados e a unha parte da descrición realizada, foron escritos por ungalego porque así o recoñece o autor explicitamente, como pode verse cando ao falarde X. Martínez di: «Eras la honra da nosa terra» ou cando di, referíndose aRodríguez Baamonde: «como falamos os gallegos».

Pretender localizar ao autor é unha empresa imposible. Só diremos que porestes anos traballaba de periodista en Madrid Antonio Rúa Figueroa, liberal radical,que non parece probable que morrese no ano 1819, como afirma CouceiroFreijomil, porque en xullo de 1822 este xornalista denuncia o número 303 de ElImparcial de Madrid por atentar contra a súa dignidade (Gaceta de Madrid, 22 dexullo de 1822).

<43> RUIZ PADRON.

Toston de la inquisicion. As carnes tembran de oir à os homes que chamuscaronos da secta do tízon. ¡Màscara fora embusteiros !, à o monte à facer carbon.Percutidor incansable de todo lo malo, oculis columbarum exceptis. Definidorgeneral de Córtes, cura jocoso, pastor bonus. [...]

FONDEVILA.Sordo-mudo con tímpano y aurículas perfectas: estátua con <44> ojos deArgos. Pero home muito bó, home instruito è de bò coraizone; ma eu solo le diriaque anduviera mais directo. [...]

1

5


MOSCOSO.Garridiño, garridiño. Es el primero y principal de los tres grandes petimetresde las Córtes que gastan chalecos dobles, de colores bonitos y pintaditos ámanera de pajaritos. Buen talle, buena presencia, bello peinado; carácter ama-ble, y de voz melíflua: se distingue muy notablemente por un grande anillo deoro con una gran piedra fina ovalada con que recoge las puntas de la corbata.¡Eu querria <45> tamen para mì ó cenceirro de tal cordeiriño! Habla bien, contino y con decoro, pero sin color ni espíritu vital, porque su fina crianza, sudulzura, su deseo de agradar, y el temor de parecer descompuesto en accio-nes ó en gestos, supera en él con esceso á aquella pretension escolástica y cle-rical de algunos santos varones, que piensan pasar por otros tantos Mirabeauxcuando gritan y se despepitan por cualquier vagatela, imitando el gusto finoy delicado del inimitable predicador de Campazas.No es lerdo en puntos de política, y al momento se distingue su buena lectu-ra, y las fuentes nada turbias en que ha bebido; por último, es uno de loshidalgos que hacen mas honor á España, tanto por su <46> instrucción comopor su despejo y adhesion al sistema del órden.

BAHAMONDE.Pareice bon home è grande enemigo dos manigodios de Filipinas, è dos outros mer-cachifles, pero fala á trompicones como falamos os gallegos, ó como facen as sogaslos sogueiros de nosa terra.

LOPEZ DON ALONSO1.Cuitadiño, cuitadiño: buen patriota, buen ingeniero, buen marino, è boncaballeiro.

COSTAS.Bon greco: no es tostado: de aquéllos que queimaban homes como carne de castron.

<47> BECERRA.Ni becerro, ni vaca, ni boy; sino buen mozo, y de buenas ideas.

10

15

20

25

30

35

1. Na marxe esquerda, escrita á man, lese a seguinte anotación: de Ferrol.

Caracterizacións de deputados a Cortes 227

LORENZANA.Constitucional á pie firme: pero galleguito con gorro y con conchon.

MARTINEZ.¡Miña xoya, miña xoya! Eres la honra de nosa terra si estimas en menos tu mar-quesao que un parafiño de la Constitucion. Si too eso sabes, ¿por qué non falasè faces callar os servilòs?

NOVOA.Bello sugeto, buen militar, è bó rapaz para defender la Constitucion.

PEÑAFIEL.Pulcro, fino, muy atento, y ajustadito en todas sus cosas: <48> liberal sensa-to, juicioso galleguiño, pero ganguea un poquitiño.

40

45


Condiciones y semblanzas de los diputados a Cortes para la legislatura de 1820 a 1821. Madrid:Imprenta de D. Juan Ramos y Compañía, 1821, pp. 43-48. [Fragmento].

A parola política 229

A PAROLA POLÍTICA (1822)

APP(22)

A Parola Polêteca que tuvo un auguador cun sobriño seu que acaba de chegarda terra tembrando, e fomegandolle os miolos de medo. Madrid: Imprenta de DonAntonio Fernández, 1822. O único exemplar deste prego solto do que hoxe se tenpública noticia atópase na Real Biblioteca de Madrid, onde leva a signaturaVIII/18241(3). Este texto foi recentemente editado e estudado por Álvarez Blancoe Rodríguez Montederramo (2006).

<1> A PAROLA POLÊTECAQUE TUVO UN AUGUADOR

CUN SOBRIÑO SEUQue acaba de chegar da terra tembrando,

e fomegandolle os miolos de medo.

Fariña.Aquí me tendes meu tio,fuxîdo da nosa terra,porque os libres ou as feras

10 queren facerme xûdio.Dademe señor meu tioque verter cubas de agua,pois sabedes que na cruanunca xêmin co traballo

15 o qué non penso deixâlohasta que me bolba enrruga.

Calacú.Xâ sey, Fariña, que eresmuy amigo da labor,

20 <2> e que miras con horroro tiro-liro das mulleres.

Fariña.Eu non volbo para a terra,anque me morra de fame,

25 porque queren estouparmeos da noba escarapela.Como abesouros en Cela,andaban furando á os frades,mastrantes, é abades

30 do rexîmento da fee,sin darlles os probes pee,para tantas mortaldades.

Calacú.Eu ouzo con moito agrado

35 canto me dices dos frades,dos mastrantes, é abades,conque asi sigue contando.

1

5


Fariña.En medio da aqueles cerros

40 mataron catorce padres,alguns curas, outros frades,e dous centos de labregos.Rebentenche os seus pelexós¡que hasta as orellas cortaron

45 a os curas que alí mataron!<3> e para mais vengarse de eles,enganchadas de alfileresnos morrios as crabaron.

Calacú.50 Cata cata meu sobriño,

que si estubéra alóeu lles dixêra bay bó,é os enchéra de biño.

Fariña.55 Ben quixêron os indinos

facerme miliciano,e meterme no seu ramo,que dicen e xâcobino.Corno, á méra, que po los figos

60 ben cando fay mal anoacabe cos milicianos,da religion enemigos,e persiguidores vivosde todos os cristianos.

65 Calacú.Saberás que e precisopra ter Constetucionprofesar á religiondo noso Señor Xêsucristo.

70 Fariña.Agora que xâ lebamos<4> á pelea ó noso Cristoo que sera xâ1 está visto,o que logo consumamos

75 con tantos milicianos,que por xûdios son dinosde que os queimemus vivosna sagrada inquisicion;pois da nosa religion

80 son amigos muy finxidos.

Calacú.Ben se conoce, Fariña,que ten á culpa ó teu cura,de que digas tal loucura,

85 e que vistas de morriña.

Fariña.Corno, quen fora meu tiodo numero dos liberás,é gastara os meus reás

90 para verme nun supricio [.]Digolle co meu xûicio,que os rogos dos nosos curaspronto faran sepultúrasnas caldeiras do inferno,

95 porque é un premio eterno,propio de tales loucuras.

1. Talvez xá, pois a tinta do til circunflexo está moi esvaída no exemplar que manexamos.


<5> Calacú.Meu sobriño Fariña, saberás q[u]e2 estás na corte; pero non na do gando endonde fay falla que deixês as marmeladas da nosa terra. A Constetucion é amellor ley que podemos desear. Somos libres pois que non reconocemosbasallaxê. Temos goberno moy bó3, unas Cortes que en nome do pobo podentanto como Rey, po lo que é craro que nos mandamos tanto como o Rey [.] Benbiches que po la mesma Constetucion xâ fixéron tantas cousas boas: quitarono medio dismo, os frades golondrós botaron fora tantos lambiolas que nonfacian mais que andar cheirando o cu no palacio do Rey, tantos ladrós,empreados, e no seu posto puxêron omes de moita cabeza, dos mismos queprubicaron á Constetucion ó ano de vinte porque estando estes no mando,tremen lle as pernas os serviles, xa morreu aquel ladriso de tantos esbirros quenos furtaba o diñeiro sin decir mais cousa algun-a4 que vamos á la cadea [.]Bendita5 sea à Constetucion que nos qui-<6>tou tantos piollos do pelexô! quetraballen como nos, os que sobran dos empreos, que de esta sorte no haberátantos galopos na porta do Sol, esperando po los empreos, pois cando faganfalla, as cortes, e o goberno xâ os buscarán, porque como son dos nosos, emiran po lo ben da patria, por eso é que deixan os ministeriales, e deixan asprasas pra aqueles que de entre nos se fagan de grandes cabezas.

FariñaEn escoitalo, señor tio Calacú, xà o peléxo do meu corpo tembra. Sei que á tantaagua que acarrexóu amolentoulle os miolos, é por eso louquéa: ¡probe España!

Jay, jay, jay,douche o demo se non vay,jin, jin, jin,camiñando acia fin.

Calacú.Ben se conoce que bes rusteco, e por eso non entendes de poleteca, enacarrexando duascentas mil cubas d-agua da a Porta do Sol as casas tamen ve-<7>ras os teus miolos amolentados, e logo dirás ten razon o meu tio Calacú.

2. No orixinal, qne.

3. Talvez bo, pois a tinta do posible til está moi esvaída.

4. O guión de algun-a está moi esvaído e apenas é lexible.

5. Antes de Bendita pode haber un signo de admiración inicial (¡) case borrado.

100

105

110

115

120

125


FariñaEscoitai Calacú: anque beño da terra, sei mais que vos que estades na corte, ese non verédes como todo canto dixêste todo e saber pouco, e que estadesengañado.

C[a]lacú.6

Xâ fedes con tantas reprecas.

FariñaVinde acá, dixêstesme que temos un goberno bo, e uns padres da patria tamenbos, omes tanto mais bos canto que berraron os premei[r]os7 na prubicacionda Constetucion, nun-a fala, decis que todo o que temos e bo.

Calacú.E verdade.

Fariña.Pois veredes como o boso goberno e malo porque vos deixâ8 xîringar, ecamiñar pra bosa perdicion. Digobolo á vos en secreto porque si o sabenchamaránme servil, e eu non quero outro nome que ó de Fariña, pois o no-<8>me de servil dixóme9 ó señor cura que e ingrés, e que e o mismo quevilers, e po la causa de que son xûdios10 os ingreses non quero cousa de eles.

Calacú.Non quere decir vilers senon res-vil11, que e todo o que non querConstetucion.

Fariña.Nun prencipio pudo pensar que o cordon de Francia era po la peste, logoque foy parando esta, e que cada ves se reforzaba en ves de desfacerse o

6. No orixinal, Celacú.

7. No orixinal, premeitos.

8. O til circunflexo de deixâ está moi esvaído.

9. Talvez dixôme.

10. Hai unha mancha sobre o <o> desta palabra, mais non cremos que se trate dun acento nin que se debaler xûdiós.

11. No orixinal res-vil aparece partido entre dúas liñas.

130

135

140

145

150


cordon, debe[u]12 de desconfiar da Francia, e enfadarse pola bulrra que faciao cordon frances dos liberás españoles, como socedeu na Catalu[ñ]a13; maisen ves de facer outro cordon parouse o goberno dos liberás en contestaciósco a Francia interin o goberno de esta co achaque da peste, foy vos apestandoo boso partido.

Calacú.Eso fixô por poleteca, por non declararlle a guerra [.]

Fariña.Estonces debia o boso goberno por <9> un cordon, decendo que era po lapeste moral que os fuxîdos da España pudian traer como xâ habia prencepio,asi como o cordon frances e po la peste que habia na Cataluña. O goberno quevos tendes pudo evitar que os nosos Cristos adiantasen tanto, é vos bísedesrebolbidos en guer[r]a14, e sangre e asi que non quixô, logo o goberno e contravos, logo é asi o boso goberno e malo.

CalacúPouco importa iso mentras haya dos que berraron po la Constetucion.

Fariña.O goberno pra que as provincias estubesen caladas dixó15, buscaba esos omesde grandes miolos, e que habian berrado, e debia facelo, porque esos omes soninteresados na conservacion da Constetucion, e bos Calacú dixêstes, que nolugar de tantos ladrós empreados, habian posto de esos grandes omesberradores, tan practecos xâ po las Cortes do ano de vinte, pero eu bexôpaseando po la Corte á Quiroga, un dos prubicadores de isla de Leon, á don<10> Ramon Novoa outro dos prubicadores da Ciudade de Bigo, é ó mismotempo ouzo decir fan falla omes que gobernen ben, é de grandes cabezas, logoestos prubicadores son malos [.]

12. No orixinal, deben.

13. No orixinal, Cataluna.

14. No orixinal, guerta.

15. Talvez dixô.

155

160

165

170

175


Calacú.Omes que expuxéron16 á sua vida polo noso ben, bos son eles.

Fariña.Cando ó goberno era despoteco, esos omes berradores levantaron as armaspara acabar co el, agora anque bexân ó que bexan, estan calados, logo non sedoen de bos, ó que non se doe do liberal, é contra il, logo esos omes soncontra os liberales [.]

Calacú.Cala Fariña que eso no no entendes por non saber poleteca, estos omes estánpor nos hasta morrer, é en se acabando á poleteca xâ os berás.

Fariña.Beigabos xûdas co á bosa puleteca, esta seria si tubésedes un goberno bo, éó[s] segundos de estes nas provincias tamen bos, porque sendo celosos ó guar-<11>dian é ó refitoleiro, do demo se mete ó dente ningun pillo cociñeiro.

Calacú.Non temos que decirlles os prubicadores da Constitucion.

Fariña.Eu probeibos que ó goberno era malo, é tamen os premeiros berradores daConstetucion; pero se vos me decides que estos son bos, logo ó goberno émalo, si este é bo, logo aquelles son malos.

Calacú.Xâ me bas inchando as bentas. Fariña e[u]17 nome enfado, senon que digoas verdades, asi como son con vos en decir que os premeiros que prubicaroná Constetucion, son mais para bos, que ó goberno, é que mais lle tembro áun-a mirada de aqueles que á todo ó goberno enteiro, porque me acordo decando rompeu en Vigo don Ramon Novoa, ese fariseo, que me fixô tembraras bragas, é tamen digo, que si de esos omes se compuxêse [á]18 bosa

16. Talvez expuxêron.

17. No orixinal, en.

18. No orixinal, ó.

180

185

190

195

200


maquena gobernadora, oubera andado á Constetucion, sin bolber atráscomo bolbe.

<12> Calacú.Eu non sey quen demo che enseñou tal modo de pensar, enchécheme tantoque estóu pra dar un estozuro.

FariñaO certo é, que hos constetocionales, ó goberno no nos atende moito; maiscreo que os aborrece.

Calacú.O goberno non mira con desprecio á [es]os19 omes, senon que por poleteca nonos emprea, e estos homes aunque có seu brazo de ferro podian tirar cogoberno, por poleteca no no fan.

Fariña.Pero os do noso Cristo van adiantando.

Calacú.E verdade; mais o goberno hasta mais adiante non pon remedio por poleteca [.]

Fariña.Acordaseme Calacú un-a cousa, escoitay.

<13> Cando o Medeco na cura,algun tempo descoidou,pode créer que xa entregóuó enfermo á sepultura.

Mirade Calacú que co as pesas con que se contraresta un peso co as mismaso peso contrarestado, (cando por si solo non pode) equilibra o outro lado.Tende ademais presente que como entre os liberas non se vé mais que guerrade empreos, é un-a desunion grande dandolles unto de ouro, non queda unque deixê de abrir os ollos, e que non queira entregar á geta po lo rexîmentoda fee.

19. A tinta está moi esvaída neste punto do exemplar que manexamos.

205

210

215

220

225

230


Calacú.O noso goberno ten que atender á moitas cousas, á os sitios reales, e mais ánacion, por iso e preciso que ande con poleteca.

Fariña.¿Pois que importan os sitios reales pra ocupar o goberno?

Calacú.Moito porque ali e donde debe ter mais poleteca.

<14> Fariña.Eu creo que a bosa poleteca e desencadernada, por que un-a parte marchouco as amerecas, e á outra xâ bay facendo o mismo na España,

Calacú.A nosa poleteca nas amerecas parece un-a lesna. Eu cando che estaba na terradecia ó mismo que ti, pero desde quesupen de poleteca xâ penso doutramaneira.

Fariña.Pois o que queremos os dos escapularios, rosarios, e cristos, que sigadesdandonos á mesma poleteca que déstedes as amerecas, que de esa sorte xâpodrei cantar

Arriva meu pau das tundas,abaixô meu pau tundeiro,que logo veremos os libresrebillar no colgadeiro.

CalacúOs meus ollos botan lume en oirche tantos disparates ¿a qué te metes enpoleteca se no no entendes? á Constetucion e poleteca, e poletecamente <15>se ha de obrar, ¿non conoces, que á Constetucion e boa, e que fay felicesosomes?

Fariña.Eu no no sey, porque os nosos curas dicen, que e pecado leela, e xûntoscosfrades á desconxûran.

235

240

245

250

255

260


Calacú.Eso e, porque non queren que sepades o que e bo.

Fariña.Anque sea boa, o que dixên digo e senon ó que me enseñou miña Abo

Aunque á gaita sea boa,si o gaitero é malotocala ben, malo malo.

Bou á dormir que beño cansado hasta outro dia que falarei ma[is]20

poletecamente.

Calacú.E eu bou a facelo mismo porqu[e]21 os meus ollos cirrichan zume co as tuasburradas, é xâ verás como che fago entrar na poleteca; pois sin que cho diga,vas á ser miliciano.

MADRID.IMPRENTA DE DON ANTONIO FERNANDEZ,

1822.

20. No orixinal, masi.

21. No orixinal este <e> está en posición invertida.

265

270

275


A Parola Polêteca que tuvo un auguador cun sobriño seu que acaba de chegar da terra tembrando, efomegandolle os miolos de medo. Madrid: Imprenta de Don Antonio Fernández, 1822.[Fragmento].

Poema aos insurreccionados de Burón 239

Acougade, Buroneses,E volvede as vosas casas,Se non queredes perder

5 Honra é vida na demanda.

¡Toleyrós! vedes que sodesSolos, e que tras vos andanOs valentes de AragonE moita xente bizarra!

10 Aprendede dos de Arbela,E de outra tanta canalla,Que os escribanos perderonE a xente da roupa larga.

¡Tontos! non por voso ben15 Nin por la relixion santa,

Os curas e os escribanosArman estas zarandainas.

POEMA AOS INSURRECCIONADOS DE BURÓN (23/1/1823)

PB1(23)

Diario Constitucional de La Coruña, A Coruña, 23 de xaneiro de 1823, p.4. Pódese ler na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo. O poema reeditouse nunartigo anónimo titulado “Poesía galega nas loitas políticas do XIX”, que se publicouen Grial 71 (1981), pp. 102-104.


O 9 de xaneiro de 1823 aparece a facción realista do Burón, liderada polocura do Freixo, don Juan Martínez Villaverde, ex-guerrilleiro da Guerra daIndependencia, e baixo o mando militar do escribán José Ramón Abuín. A facciónnon tiña máis obxecto que loitar contra o réxime liberal constituído no ano 1820.

O 20 de febreiro de 1823 a facción cae nunha emboscada tendida poloexército e as milicias nacionais no val de Rao, Cervantes, onde foron collidos pri-sioneiros corenta e tres membros, entre eles Abuín, que foi executado en Lugo o 15de marzo de 1823. Outros membros da facción, como Tomás Osorio, ManuelDurán, Juan Teixido e o sacerdote Juan Magadán foron trasladados á Coruña. O 22de xullo de 1823 foron afogados preto da Coruña, xunto con outros presos.

A facción volveuse reorganizar baixo o mando militar do crego MartínezVillaverde.

A composición poética é unha invitación aos de Burón para que se mante-ñan afastados das faccións realistas.

1 Alos insurreccionados de Buron


E solo porque non podenCoas leyses que oxe nos mandan

20 Roubarvos e comprar bés,Facer vínculos e casas.

Recordade, que inda e tempo,Non vos metades en chanzas,que os valentes e o bon viño,

25 Como dicen, logo acaban.

¿Qué a de darvos ese crego?¿Que caudillo e o que vos manda?¿Un escribano? vergonzaE que axa quen tras del vaya.

30 Pode que teña valor,Como tamen faramalla,Pero o fin e un escribanoSin opinion é sin fama.

De esta xente solo salen35 Enredos, preitos é trampas.

Foron a peste da terraE os ladros da xente honrada.

¿Queredes saber por quéContra as leyses se levanta?

40 Porque antes a escribaniaDe Buron daba ganancias.

Uná onza cada diaO gran ladron, empetabaOxe non gana un ducado

45 Turnando na Fonsagrada.

¿E de quén eran os cartosQue o gran ladron embolsaba,Sinon dos pobres veciñosDe Buron?... E cousa crara.

50 ¿Non vedes de esa maneyraQue ese pícaro, si ladraE solo para roubaros?¡E inda o escuitades, panarras!

Rapaces: non seades tolos55 Escarmentade, que á danza

A de darvos si seguidesMuy seriamente na cara.

Os poblos todos xa deronA xente, que lles tocaba

60 Vosoutros sodes os solosQue os rebelades as craras.

¿E parécebos que queiranOs fillos de xente honradaQue se diga que en Galicia

65 Non se castigou á infamia?

¡Ay de vos! que mala sorteVos espera, si á canallaQue vos manda nona atadesE entregades á quen manda.

70 Atade, pois, ou matadeA os traidores, e a ley santaProclamade, e presentavosPidindo perdon nas casas.

Un gallego

Poemas ás comadres de Burón 241

POEMA ÁS COMADRES DE BURÓN (6/2/1823)

PB2(23)

Diario Constitucional de La Coruña, A Coruña, 6 de febreiro de 1823, p. 4.Pódese ler na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo. O poema reeditouse no arti-go anónimo “Poesía galega nas loitas políticas do XIX”, que se publicou en Grial 71(1981), pp. 102-104.


O fracaso da partida que dirixía Abuín e o temor de que se reconstituíseinvita o autor desta composición a dirixirse ás mulleres, por consideralas máis sen-satas, para que impidan que os homes entren na facción.

Por lo que pertenece à los sucesos de Buron, no hay mas que decir,sino que los facciosos apenas oyen el ruido de las cornetas huyen, que no haytierra para ellos. Esto lo podemos asegurar por cartas que hemos visto, comoigualmente que comen y beben varios sugetos que los noveleros decianmuertos y heridos. No hubo pues en toda la corrida de las hordas de Buron,sino dos dias de tiroteo. Esto es lo que hemos podido indagar, comoigualmente que el comandante general se propone recorrer y limpiar eldistrito asi que el tiempo mejore, y esto es de toda necesidad, porque sino àcada paso saldrán de las madrigueras los lobos á espantar pusilánimes y viejas.Esto y residenciar à los ayuntamientos y la separación de las autoridades queno sirvan para precaver, y proveer oportunamente, es indispensable. Pues loscompadres estan buenos, ya que hoy es el dia de las comadres pueden estascantar, baylar é ainda mais.

Apronten pois as comadres15 O faldellin, e a sarten

Haxa pandeyro ferreñas,E ande de ronda o pichel.Alegrádevos, saltade,E divertídevos ben,

20 Pois cos rucios de BuronAbuin acó non ven.

Nin rape ó deño acá veñenMais que pese o que os quixer,Os nigromantes do norte,

25 Que hay que andar e que tecer.Ruade pois, comadriñas,E donairádebos ben,Que os compadres estan bósE non quer morrer ninguén.

1

5

10


PEDRO BOADO SÁNCHEZ: diálogo entre dos labradoresgallegos afligidos y un abogado instruido,

despreocupado y compasivo (1823)

PBS(23)

Pedro Boado Sánchez (1823): Diálogo entre dos Labradores gallegos afligidosy un Abogado instruido, despreocupado y compasivo. CUADERNO PRIMERO al cualseguirá el segundo. Contiene las principales disposiciones eclesiásticas y civiles, relativasá los que comunmente se llaman derechos de estola y pie de Altar. Orense: Oficina deD. Juan María de Pazos. Pódese ler no Museo de Pontevedra (Casal, XXIX) e nabiblioteca do convento dos Padres Franciscanos de Santiago de Compostela (AF-73).

Nunca apareceu a segunda parte anunciada, pero si se publicou unhasegunda edición en 1841: Pedro Boado Sánchez (1841): O tío Farruco. Diálogo entredos labradores gallegos, afligidos, y un Abogado instruido, despreocupado y compasivo.Contiene las principales disposiciones eclesiásticas y civiles relativas a los que se llamancomúnmente derechos de estola y pie de altar. Su autor, D. Pedro Boado Sánchez, Jefepolítico de Orense en la anterior época constitucional. Segunda edición. Reimpreso enOrense. Oficina de D. Juan María de Pazos (Biblioteca Xeral da Universidade deSantiago de Compostela, R. 9681; Biblioteca da Deputación Provincial de Ourense,Fondo Benito Fernández Alonso – 325; Fondo Barreiro Fernández-López Morán).



Residía na Coruña en 1814 cando foi denunciado polos absolutistas comoun dos liberais máis radicais. Era secretario do xefe político e acababa de ser nome-ado maxistrado de Pamplona cando a restauración do absolutismo freou a súa carrei-ra. Formou parte da conspiración de 1820 na Coruña, que concluíu coa restaura-ción do réxime constitucional. Despois de prestar varios servizos administrativos nonovo réxime foi designado gobernador da provincia de Ourense. Defendeu o siste-ma constitucional mobilizando as milicias nacionais. Cando caeu o réxime, refu-xiouse en Portugal. Nunca máis tornou a Galicia.

O Tío Farruco é unha obra cunha evidente intención pedagóxica. A alternan-cia do castelán (que fala o avogado) e o galego (que falan os dous paisanos) remarcaesa intencionalidade. Boado quere abrirlles os ollos aos paisanos para que se neguena pagar unha serie de imposicións eclesiásticas que non tiñan ningún fundamento ninna Teoloxía, nin no Dereito Canónico, nin moito menos no Dereito Civil.

Diálogo entre dos labradores gallegos 243

Os parágrafos sobre os concilios, o dereito particular das igrexas, as facul-tades dos bispos, etc., ían dirixidos aos cregos para rebater as súas ideas. Pero istonon converte a Boado Sánchez nun gran canonista, como se dixo. Calquera alumnoda Facultade de Dereito Canónico, medianamente formado, coñecía sobradamenteestas teorías.

Diálogoentre dos Labradores gallegos afligidosy un Abogado instruido, despreocupado

y compasivo.

CUADERNO PRIMEROal que seguirá el segundo.

Contiene las principales disposicioneseclesiásticas y civiles, relativas á losque se llaman comunmente derechos

de estola y pie de Altar.

Quis talia fandotemperet à lacrymis.

Orense: oficina de D. Juan María de Pazos1823

<1> 1Francisco Gonzalez y Manuel Ribeira, labradores ambos y vecinos delugares que aqui no se quieren nombrar, se encontraron casualmente en laantesala de un abogado y principiaron en ella la siguiente conversacion, quepor fortuna oyó y tuvo la curiosidad de escribir literalmente el amanuense delmismo abogado.

1. Na 2ª ed. o diálogo vai precedido do seguinte texto, repartido entre as páxinas 3 e 4: “<3> EL EDITOR.// Cuando se está tratando en Córtes de la dotacion del Culto y Clero, cuya necesaria y pronta decision seespera con ansiedad, asi como tambien se espera por todos los que se precian de ser católicos que estadecision hará honor á nuestros dignos diputados y á la Nacion que representan; parecerá á algunos intem-pestiva y ridícula la nueva aparicion de este papel en la escena política, porque, dirán, ya el Congreso

1

5

10

15


Francisco. Alabado sea Dios.

Manuel. Bos dias Farruco. ¿Que te trae por esta terra?

Franc. Bos dias che dea Dios: ¿é tí tamen? ¿Que milagr’é2 este? ¡Sey-q’ainda3

non s’acabou ó enredo do ano pasado!

Man. Se non s’acabou pouco lle falta, gracias á Dios que por fin poyden4 lograrespera po-la mitá dos salarios do escribano é non sey que mais zapicadas: proagora métenme n’outra peor, que xá5 me ten custado mais pasadas...; é aindavaya po-las pasadas se non custara os cartos. Non sey que me diráest’abogado, que din qu’é6 moy sabido é moy amante dos probes. Se non fóraque ten moyta cachaza, qu’hay7 mais de duas horas qu’entrou junta él un quedixo qu’acababa8 de contado, é leba9 traza d’estar hasta mañá.

tomará sobre sí el cuidado de poner en su respectivo lugar este cómo todos los demas puntos de discipli-na eclesiástica. Pero como en materia de instruccion lo que abunda no daña, y este Diálogo presenta doc-trinas nada comunes, que para todos tiempos desengañan á Juan Labrador de un modo claro y auténtico,no es por demas honrar la memoria de uno de los mayores canonistas de su tiempo, el virtuoso, el sabio,el infatigable Dr. D. Pedro Boado Sanchez.

El 19 de agosto del año de 1823 salió de Orense este sabio patriota, con la columna de tropa y nacionalesque llevó el general Roselló en su retirada <4> y por desgracia fué para nunca mas volver. Su memoria llenade tan gratos como tristes recuerdos á todos sus contemporáneos amantes de la prosperidad nacional. Comotanto brillaron sus virtudes morales, políticas y religiosas, bastan su nombre y su memoria para dar á esteDiálogo el aprecio que merece y proporcionar que por segunda vez vea la luz pública, pues que en la pri-mera, por la agitacion en que fluctuaban los asuntos políticos, solo circularon en los pueblos de esta pro-vincia, á los que amaba, con predileccion, los pocos egemplares que mandó sacar, con ánimo de hacernueva edicion. Aunque habia ofrecido publicar una segunda parte, en la que se sabe estuvo trabajando enOporto luego despues de su emigracion, no pudo tener efecto porque habiéndose embarcado para poner-se mas en franquía, se incendió el buque en que iba, y con él sin duda perecieron éste y otros preciososmanuscritos, producto de su incansable laboriosidad; por lo que hemos tenido en aquel naufragio dos muygrandes pérdidas, la provincia un padre amoroso, y la nacion las luces de un Sabio.”

2. 2ª ed. milagr’he.

3. 2ª ed. seic’ainda.

4. 2ª ed. poiden.

5. 2ª ed. ja.

6. 2ª ed. qu’he.

7. 2ª ed. fora que ten moita cachaza, que hay.

8. 2ª ed. que acababa.

9. 2ª ed. leva.

20

25

30


<2> Franc. Estouche bó eu logo, que tamen viña-aqui10 para lle facer unhaconsulta sobr’-unha conciliacion, que dis qu’ey11 d’ir por forza, é poñer unhome que faga de conciliador; é fanme gastar os cartos con estas andanzas,que lebo12 tres pedimentos entregados ó Alcalde é mais13 ó Regidor decanon,é un d’eles por escribano, é nin por eso lles dan creto. Eu acabo logo, que nonson mais que duas palabras, é despois bas14 tí.

Man. No eso perdona, que permeiro só-eu, qu’hay15 tanto tempo qu’espero, éainda, Dios medeante, m’ey16 d’ir oxe dormir á miña casa.

Franc. Vaya: gracias á Dios que xa17 parece que se vay este. Entremos antesqu’outro18 nos colla á vez.

Man. y Franc. juntos. Teña sua mercé santos é buenos dias, se xa19 non sontardes.

Abogado. Buenos dias amigos. ¡Tan pronto querian Ustedes que fuesen tardes!

Man. Mi señor: estibémoslle20 esperando fora, é pareceunoslle muy21 longa ámañá.

Abog. Vaya; y ¿que se ofrece ahora? Despachar pronto para que no les parezcamas larga la mañana. ¿Vienen Ustedes juntos, ó separados?

Franc. Mi señor: entrar entramoslle juntos, como sua merced22 ó veu, pro...

10. 2ª ed. viña aqui.

11. 2ª ed. qu’hey.

12. 2ª ed. levo.

13. 2ª ed. amais.

14. 2ª ed. vas.

15. 2ª ed. que hay.

16. 2ª ed. m’hey.

17. 2ª ed. ja.

18. 2ª ed. que outro.

19. 2ª ed. ja.

20. 2a ed. estivémoslle.

21. 2a ed. moy.

22. 2a ed. mercé.

35

40

45


Abog. ¡Buen modo de acabar pronto! Digan Us-<3>tedes á que vienen, ótomen la puerta y déjenme.

Man. Señor: non s’enfade. Somoslle dous, é nonlle23 temos nada un co’-outro:pro eu xa24 ll’estou ahi fora dende pola25 mañan esperando, é sonlle de longe26.

Abog. Eso es querer que le despache primero; y para mi es lo mismo que seael uno ó el otro. Diga V. pues su pecado.

Man. Pecados témoslle moytos27, mi señor; á ninguen lle faltan, que Dios asillo quixo que todos fósemos pecadores: mais po-lo d’agora eu...

Abog. ¡Esas tenemos! Parece que es Usted28 amigo de sermoncitos. Despacharprontamente ó desocupar el sitio. Dejémonos de cuentos, mi buen amigo, queya se me va calentando la mostaza.

Franc. Ten razon, mi señor, que xa29 podía ter acabado, é aforrabam’eu d’estaraqui esperando; que sabe Dios...

Man. Pois señor, ó caso en duas palabras é qu’eu30 vivia con miña sogra, quefoy Dios servido de á levar fay seis meses, vay pra sete; é estáballe co’migo31 éco-a-filla, todos xuntos32; é cando lle dou ó mal da morte, qu’estubo na camaoytenta é seis dias, coma-quen33 di tres meses, eu achábame fora á ganar á vidacom-os mais anos; é vendos’asi34 solas á nay é may-la filla35, levouna Dios á

23. 2a ed. non lle.

24. 2a ed. co-outro: pero eu ja.

25. 2ª ed. po-la.

26. 2a ed. lonxe.

27. 2a ed. moitos.

28. 2a ed. V.

29. 2a ed. ja.

30. 2a ed. he, que eu.

31. 2a ed. comigo.

32. 2a ed. juntos.

33. 2a ed. oitenta […] coma quen.

34. 2a ed. com’os […] véndose asi.

35. 2a ed. amais á filla.

50

55

60

65


miña sogra sin disposicion, porque n’houbo36 quen <4> lle dixese nada,qu’ela, meu amor, bastantes veces l’-o-dixera ó que tiña pensado deixar namanda, é mais aind’ó37 podo facer ver con testigos, que por eso n’habemos dequedar mal...

Abog. Hombre; ¡tan larga le pareció media hora que puede haber estadoaguardando en la antesala, y tiene ahora la porrería de estar ocupando eltiempo con impertinencias! Que si la suegra estubo38 enferma ochenta y seisdias: que si murió de mal de madre: que si tenía pensado lo que le había dedejar: que si dejó de hacer disposicion testamentaria porque no hubo quiense lo aconsejase... ¡Habrá pesadeces semejantes! Murió sin testamento lasuegra; ya lo sabemos: ¿que es ahora lo que se ofrece?

Man. Eso é, si mi señor: non fixo disposicion, nin deixou39 dito nada pr’-òenterro, nin pr’-ó40 ben da alma; mais por eso non deixou de se cumprir co que41

Dios manda, que nas cousas da Iglesia, mal é42 que ó diga, pro son d’unhagente que ningunha lle lev’-á43 palma. Chamáronse pr’-ó44 enterro é cabo d’anoquince Curas, é gastouse...

Abog. Vaya que el bueno del hombre es porra, si los hay en el mundo. ¿A quevienen al caso tantos cuentos y rodeos, y que se llamaron para el entierrotantos Curas, y que se gastó tanto mas cuanto, y que sé yó que tantas cosas,que no parecen sino los cuentos de Sancho Panza?

<5> Man. Señor perdone: pídolle por Dios que teña pacencia é me deixe facerá relacion ó45 meu modo, qu’eu non lle sei46 d’outro, é todo lle ben47 ó caso pr’á

36. 2a ed. non houbo.

37. 2a ed. deijar […] ainda ó.

38. 2a ed. estuvo.

39. 2a ed. Eso he […] fijo […] deijou.

40. 2a ed. pr’ô enterro, nin pr’ô.

41. 2a ed. deijou […] co-ó que.

42. 2a ed. Iglesea, mal he.

43. 2a ed. leva-á.

44. 2a ed. pro-ó.

45. 2a ed. quizais ô.

46. 2a ed. sey.

47. 2a ed. ven.

70

75

80

85


miña intencion.= Chamáronse quince Curas pr’ó enterro, é outros tantospr’ó cabo d’ano, é dóuselles ben de comer, é gastouse ben en cera éincenso, é outras cousas é todo se pagou, é may’l’a48 ofrenda, é ainda nonse contenta, que agora querme poñer en xusticia49. E por eso veño junt’ásua merce, que me diga como ey de facer pra me librar do apremio,qu’amin50 paréceme que teño cumprido, ainda de mais que de menos.

Abog. Hombre de Dios: Usted no se explica51, ó yó no le entiendo.

Man. Serán as duas cousas, mi señor.

Abog. ¡Volvemos á las pasadas! ¿Quien le quiere poner á Usted en justicia?¿quien es el que no se contenta? ¿Viene acaso del otro mundo la suegra á pedirque le haga nuevos funerales y á ponerle en justicia?

Man. Ay mi señor, agora si que ten razon, que no-m’espriquey. Quen lleme quer poñer en xusticia52 ell’-ó señor Abade, qu’agora disque ll’ey de pagaros direytos53, é mais qu’ey de dar pra54 misas ó que falte para compretar óquinto co que55 vay gastado.

Abog. Acabáramos pelmazo. Todo se reduce á que <6> murió la suegra sintestamento; que se le hicieron los funerales, buenos ó malos;...

Man. No, mi señor, fóronlle dos bos; n’esso56 ninguen ten que lle me decir, ninqueyra Dios que nunca teña, qu’anque57 non tivera pan que levar á boca, pr’ascousas da Iglesia58 n’habia de faltar na miña casa.

48. 2a ed. amais á.

49. 2a ed. justicia.

50. 2a ed. hey de […] que á min.

51. 2ª ed. esplica.


53. 2a ed. dis que ll’hey […] direitos.

54. 2a ed. qu’hey de dar para.

55. 2a ed. co-ó que.

56. 2a ed. n’eso.

57. 2a ed. queira […] que anque.

58. 2a ed. Iglesea.

90

95

100

105


Abog. Bien hombre, bien: sea muy enhorabuena que tenga siempre lonecesario para las funciones de iglesia y que lo gaste, que no les pesará de elloá los Curas y Sacristanes. Eso no es lo que me importa, ni tampoco el que hayagastado mas ó menos en el entierro de la suegra. Lo que viene al caso y todocuanto ha querido Usted decirme con tantas vueltas y revueltas, se reduce áque ahora, despues de hechos los funerales de la suegra, pide el Cura susderechos, y ademas quiere tambien el señor Cura que el sobrante del quintose invierta en sufragios por el ánima de la difunta. ¿Es esto asi?

Man. Si mi señor; asi é59. Ven se lle conoce que sua mercé... Válgame Dios:¡quen lle me dera qu’un fillo que teño n’os60 estudios ll’-entender’-asi61 ascousas! Pro ainda ll-ay62 mais...

Abog. Veamos pues; diga Usted lo mas que hay, sin rodeos y sin cuentos queocupan el tiempo y no sirven de maldita la cosa.

<7> Man. Señor; ó-mais que ll’ay63 elle qu’eu tiña un fillo, que lle foy serviró-Rey64 nas Américas; é agora veu noticia de que morrera n’un ataque; é ó-señor Abade65 quer que tamen lle fag’as honras, é que lle pague os dereitoscoma si morrera na casa.

Abog. Hombre; eso es increible: no puede ser; Usted se engaña; no sabe Ustedlo que se dice.

Man. Si sey, si mi señor; xa66 non llo soubera: é mais eso qu’eu ben llecontestey ó outro dia, que os67 soldados ó Rey lles paga todo. Pro mais sepasmará sua mercede de saber ó que lle me pide.

59. 2a ed. he.

60. 2a ed. nos.

61. 2a ed. ll’entender’asi.

62. 2a ed. ll’hay.

63. 2a ed. ó mais que ll’hay.

64. 2a ed. ô Rey.

65. 2a ed. ó señor Abade.

66. 2a ed. ja.

67. 2a ed. ôs.

110

115

120

125

130


Abog. Sepámoslo. Cuanto le pide á Usted por todo?

Man. Señor: pó-lo enterro é as honras de miña sogra pídeme trinta é seispesos, despois que lle dey pó-la ofrenda nove tegas de pan, un carneyro, édous canados de viño, sint’ó68 mais que non se conta, è ó que paguey osquince Curas d-as69 duas veces; è po-las honras d’ó70 que morreu no serviciodo Rey disque ll’ey71 de dar quince pesos.

Abog. Jesus: reniégote Demonio. ¿Y ese Abad ò ese Cura, ò lo que sea toma elcuerpo de Cristo en sus manos? Imposible, imposible. Está Usted chochoprecisamente. ¿Como he de creer yo que un eclesiástico, y un eclesiásticoencargado de la cura de almas...

<8> Franc. No mi señor; d’eso non se pasme sua mercè qu’outros72 hay piores.¡Habia logo de saber sua mercè ó que pasa na miña parroquia è n’outras d’ò73

rededor!

Abog. ¿Sucede tambien lo mismo en su tierra de Usted? ¡De ese modo losCuras de este pais, son todos...!

Franc. Haylle de todo, mi señor. Hayllos bos, è hayllos como Dios l’os fixo74:pro d’os75 seus dereitos ningun lle quer perder, que din que ten obligacion76

de os conservar, è que non se perdan os usos; è predicanlle qu’as cousas daIglesia77 han de ir á mais è non á menos.

Abog. En eso tienen razon. Es muy justo que las cosas de la Iglesia vayansiempre en aumento, y ojalá que fuesen tambien siempre en aumento la

68. 2a ed. carneiro […] sinte ó.

69. 2a ed. á-os quince Curas das.

70. 2a ed. do.

71. 2a ed. dis-que ll’hey.

72. 2a ed. que outros.

73. 2a ed. do.

74. 2a ed. Haille de todo mi señor. Haillos bos, é haillos como Dio’l’os fixo.

75. 2a ed. dos.

76. 2a ed. obrigacion.

77. 2a ed. perdícanlle que as da Iglesea.

135

140

145

150


caridad, el amor del prògimo78, la virtud y todo lo que es en servicio especialde Dios y observancia de nuestra santa religion: pero esos que Ustedes llamanderechos no son derechos. Al contrario: estan prohibidos y peca mortalmentequien hace tales exacciones79 y quien da valor á tales usos.

Franc. Estámoslle bos logo, mi señor. No eso, n’hay que ll’ò80 decir os Curas.¡S’alguns d’eles oirán81 á sua mercè! Ainda non ll’ay moyto82 que ll’estibenn’unha certa parte, ond’ó Cura é may’l’os feligreses gastaron bos cartos sobred’á83 obra-<9>ta è os dereitos dos bautismos è asi outros á este modo; évend’ó-Cura84 que non salia co-á sua valeuse da maña no casamento do fillod’un home de ben, que foy dond’eu dormin. Deyxou andar as municiós, é nondixo nada, hasta qu’ó85 dia das velaciós, estand’os novios na Iglesia, pux’as86

vestiduras, é chamounos á sacristia, é díxolles que se non87 pagaban ali mismode-contado os dereitos com’el os quería, è mai’la88 obrata dos anos pasados, ètodo todo, que no nos89 casaba.

Abog. ¡Que escándalo! Y ¿que hicieron los novios90? ¿No fueron al momento áquejarse al Obispo?

Franc. ¡Boa gana d’irse queixar91! Eles qu’habian de facer, mi señor? Postosn’aquel sitio n’habia remedio. Larga lla levaban queixándose: xa92 lle tiñanqu’esperar pra casarse: é á vergonza de todos modos, mandase ó que mandase

78. 2a ed. prójimo.

79. 2a ed. esacciones.

80. 2a ed. llo.

81. 2a ed. oíran

82. 2a ed. ll’hay móito.

83. 2a ed. amais os feligreses […] sobre da.

84. 2a ed. vendo-ó Cura.

85. 2a ed. Deixou […] hasta que ó.

86. 2a ed. Iglesea, puj’as.

87. 2a ed. â sacrestía […] si non.

88. 2a ed. decontado os direitos como él […] amais á.

89. 2a ed. non os.

90. 2a ed. nóvios.

91. 2a ed. d’irse á queijar.

92. 2a ed. queijándose: ja.

155

160

165

170


ó señor Obispo, ninguen lla quitaba. É despois93, qu’esto de casamentos, se seda tempo desfanse. Non mi señor, non se lle queixaron, nin tan siquerapensaron n’esso94. Ó pior foy que non tiña-alí95 ó novio os cartos, é ó Abadeempeñábase en que os fose buscar, é á gente xa principiaba na Iglesia un rumrum porque tardaban tanto, è xa96 s’oía tal cual palabra: pr’-ó cabo un veciñoqu’alí estaba tamen na sacristía97 quedou por él; quero decir afianzouno, é porfin casáronse: <10> mais ainda ben non saliran da Iglesia tiberon98 que pagartodo, é as contas ajustáronse como Dios quixo.

Abog. ¡Y ese Cura dice misa y confiesa! ¿quien fué ese malvado?

Man. Nó, mi señor; ¡se ll’habemos de nomear todo-los99 que fan ó mesmo! Promi señor, eu quixera que me des’un modo com’ey100 de libertarme dosapremios po-lo que levo dito, qu’ó101 Alcalde amenázame todo-los dias, é xavay de moytas102 veces que me manda un ministro, é disque m’ha103 de venderos bés; é ó ministro xa104 me pide po-los105 salarios106 pouco menos do que valtodo. Se sua mercé no me107 saca do apreto…

Abog. A buena hora con aprieto y con prisa, despues que ocuparon toda lamañana con pesadeces y con relaciones, que pudieran haber hecho en dospalabras. Pero usted me compadece, buen hombre, y desde ahora tomo de

93. 2a ed. dempois.

94. 2a ed. queijaron […] n’eso.

95. 2a ed. tiñ’ali.

96. 2a ed. jente ja prencipiaba na Iglesea un runrun […] é ja.

97. 2ª ed. pro-ó […] sacrestía.

98. 2a ed. sahiran da Iglesea tiveron.

99. Na 1ª ed. todo-los vai en dúas liñas consecutivas (todo- / los) e, de acordo co que é normal no texto,transcribo todo-los aquí.

100. 2a ed. como hey.

101. 2a ed. que ó.

102. 2a ed. ja vay de moitas.

103. 2a ed. menistro, é dis-que me ha.

104. 2a ed. menistro ja.

105. Na 1ª ed. po-los vai en dúas liñas consecutivas (po- / los) e, como case sempre Boado opta polas repre-sentacións po-lo(s) / po-la(s), coido que é razoable transcribir tamén po-los neste caso.

106. 2a ed. salareos.

107. 2a ed. non me.

175

180

185


mi cuenta sacarle del aprieto. Voy á comer, y á las cuatro de la tarde vuelvausted aquí, que hablaremos con despacio y nada nos quedará de lo queimporte al caso.

Man. Si mi señor, volverey, é mais ben tarde se me fay, pro, com’ha-de-ser.

Franc. Mi señor, á min ben me podía despachar, qu’eu log’acababa. Non lleson mais que duas palabras.

<11> Abog. Ni dos, ni media. Usted tambien metió su cucharada en la relaciony ayudó á hacérla mas larga. Con que108 aguántese amigo; y hasta la tarde, queno le vendrá mal oir lo que le diga á este otro.

Franc. Mal non señor, que cando menos un pensa benll’á conto: se non fora óser de longe109...

Abog. De lejos, ó de cerca, aguarde usted, si quiere, y si no vayáse. A Dios110.

Franc. Señor perdone. Bastante pacencia tivo sua mercé, de111 nos oir tantotempo.

Man. Vaya señor: no-no cansemos mais. As112 catro, é anque sea-as113 tres aquiestou esperando hasta que sua mercé desperte.

Abog. Nada, nada: hasta las cuatro. No he de dormir la siesta paradespacharles á ustedes mas pronto.

Man. Jesus, señor: Dios llo pague. No entonces, anque sea-as114 tres, ou asduas podemos vir.

108. 2a ed. Conque.

109. 2a ed. lonxe.

110. 2a ed. sino váyase: á Dios.

111. 2a ed. mercé en.

112. 2a ed. A-as.

113. 2a ed. sea ás.

114. 2a ed. sea ás.

190

195

200

205


Abog. ¡Otra vez porrerias y pesadeces! A las cuatro he dicho, y no quiero antesni despues. ¡Son ya mas de las dos, y quieren venir á las dos!

Man. Perdone sua mercé, señor, perdone por Dios. Viremos cando sua mercéó mande.

Con esta despedida marchó el Abogado á comer, y los dos labradores se retiraronhaciendo conversacion de su afabilidad, y elogiándola con <12> admiración; bienque al Francisco Gonzalez se le hacia duro aguardar y se esforzaba en conseguir delotro que por la tarde le dejase tomar la voz y despachar la consulta115. El amanuensedel Abogado cuenta que les oyó con uno y otro motivo mil gracejos: pero no habiendopodido escribir la conversacion toda, por haber sido parte de ella en las escaleras yen el zaguan, y haberse continuado por una media hora en la taberna inmediata,conserva solamente retazos, que no forman diálogo seguido y se omiten por lomismo, aunque en ellos se encuentran á la verdad chistes y dichos hartosignificantes. Interesado por ellos mismos cada vez mas, el tal amanuense delAbogado, que era muchacho de chispa, se fué mas temprano de lo regular aldespacho; y no bien su amo bajó y le dijo que viese si estaban los paisanos en laantesala, cuando á toda prisa les llamó para que entrasen, y arrimando un bufetilloá la ventana y sentándose, continuó su tarea, copiando el diálogo siguiente.

Los dos Labradores. Alabado sea Dios. Santas é boas tardes dea Dios á sua mercé.

Abog. Buenas tardes amigos. Vaya, que estubieron ustedes prontos á la horaseñalada.

<13> Man. Mi señor: estivemosll’esperando, qu’-aqui116 outra cousa non llatemos que facer.

Franc. O pior é, mi señor, qu’-á117 min fáiseme mala obra, é pouco tardaba suamercé en me despachar, qu’en duas palabras tiña dito todo. Se me fixera estefavor, po-la-alma118 dos seus abós…

115. 2ª ed. su consulta.

116. 2a ed. que aqui.

117. 2a ed. pior he […] que á.

118. 2a ed. fijera […] po-la alma.

210

215

220

225

230


Abog. Ni por el alma de mis abuelos, ni aun que119 vinieran ellos del otromundo á pedírmelo. Ahora he principiado con ese otro y he de despacharleprimero. Usted váyase si no quisiere aguardar y no despegue los labios.

Franc. Vaya logo, señor, calarey. Pacencia. Pro se sua120 mercé non lle parecemal...: á min bo gusto me daba oílo.

Abog. Pues oiga, muy enhorabuena121, y oiga con atencion, que á mi me gustaque todos sepan lo que debe saberse. Y vamos al caso.Esos que ustedes llaman derechos de estola, no son derechos, ni puede taldenominacion aplicárseles con propiedad. Mas bien se les llamaría tuertos yverdaderas estafas, si se hacen por el modo y con el esceso que ustedes medicen y que ya he oido á otros en este pais, porque estan prohibidos con todorigor los tales derechos de estola por los santos Concilios: y es lo que quieroexplicar122 á ustedes y decírselo de manera que lo entien-<14>dan y seaprovechen de ello. ¿Saben ustedes lo que son los Concilios?

Man. Os santos Concilos123 serán d’aqueles que mataron os judíos é oshereges124, que os queimaban é atormentábanos de mil maneyras pra quedeixasen á ley de Dios é fixesen com’a-eles125.

Abog. Bueno, bueno, bueno. ¡Que lástima! No oyó usted alguna vez á su Curaleer las proclamas, ó amonestaciones, ó como ustedes las llaman?

Man. Si mi señor, que sempre di = como lo manda Dios y la santa Madre Iglesiay el santo Concilio de Trento lo dispone.

Abog. Y ¿quien le parece á usted que será ese santo Concilio de Trento?

119. 2ª ed. aunque.

120. 2a ed. Pro, se á sua.

121. 2a ed. en hora buena.

122. 2a ed. esplicar.

123. 2a ed. Concileos.

124. 2a ed. hiréxes.

125. 2a ed. manéiras […] deijasen […] coma eles.

235

240

245

250

255


Man. Mi señor, eu nunc’ó-preguntéy126, pro cand’ó nomea-alí no altar,paréceme que será un dos principales é mais chegados á Dios.

Abog. Válgate Dios por el hombre y su ignorancia! Asi creen ustedes milnecedades con la mejor buena fe: asi se pierden ustedes muchas vecestambien. ¡Que lástima!Un Concilio no es un hombre. Los Concilios son unas juntas de Eclesiásticosde la primera gerarquía, como Arzobispos, Obispos, Abades y todos aquellosEclesiásticos que se distinguen por sabiduría, por ilustracion, por virtudes;los cuales se reunen para emendar127 los abusos, para re-<15>mediar losdesórdenes, y para dar leyes á la Iglesia cuando es necesario; y estas leyeseclesiásticas se llaman Cánones. Hay Concilios generales, Concilios nacionales,Concilios provinciales, y Concilios diocesanos, ó Sínodos. Por egemplo: Si elPapa ahora convocase, es decir llamase á Concilio todos los Obispos de lacristiandad, ó todos aquellos que pudiesen concurrir, sería un Conciliogeneral: Si el Arzobispo de Toledo, que es el primado entre nosotros,convocase á todos los demas Arzobispos y Obispos de España, compondríanun Concilio nacional: Si el Arzobispo de Santiago convocase todos losObispos de Galicia, ó todos sus sufragáneos, compondrían un Concilioprovincial: y si el mismo Arzobispo de Santiago, ó cualquiera Obispo en suobispado convocase los párrocos de él, compondrían un Concilio ó Sínododiocesano. Los Concilios generales, como que los convoca el Papa, sonpresididos ordinariamente por el mismo, ó por un Legado en su nombre, esdecir por un Arzobispo ú Obispo á quien autoriza para ello el sumo Pontífice;y del mismo modo los demas Concilios son presididos por aquel que losconvoca. Sucede el ser convocados y asistir á ellos, ademas de los Arzobisposy Obispos que propiamente constituyen los generales y provinciales, y de losCuras párrocos, que componen los diocesanos, <16> otros eclesiásticosconstituidos en dignidad, como son Deanes, Priores y Abades de Colegiatas yde casas religiosas distinguidas; y á veces tambien concurrieron,especialmente en la antiguedad, eclesiásticos sueltos y hasta meros Diáconos:en estos Concilios se hacen Cánones, que vale tanto como decir leyes, paragobierno de la Iglesia y del Clero, para evitar desórdenes y remediar los queno pueden evitarse, para refrenar los vicios y los abusos que se introducen con

126. 2a ed. nunc’ó perguntey.

127. 2a ed. enmendar.

260

265

270

275

280

285


el tiempo; y en fin para contener la corrupcion y la desmoralizacion, que tanadelantadas se hallan por desgracia entre nosotros. ¿No es asi?

Man. Asi é, si mi señor, asi lle é128; ten razon sua mercé, qu’ó mundo estalleperdido. É log’ali129 nos Concilios, ó Papa, ou ó señor Arcebispo dirá ó quequer que se faga, pra que cada un ó leve sabido.

Abog. No es eso, hombre, no es eso. En los Concilios como en todas las juntasdel mundo, en que se delibera sobre cualquiera cosa, cada uno refiere lo queha observado, propone lo que le parece justo y conveniente, discurre sobre loque propusieron los demas y pone dificultades; y despues de haberse oido átodos y especialmente á aquellos mas sabios y de mayores conocimientos,esperiencia y prudencia, cada uno da su voto sobre <17> cada punto, y quedaacordado y se pone por cánon ó ley aquello en que conviene el mayornúmero.

Franc. Señor; logo eso é como nas Córtes d’agora; qu’eu teñoll’un sobriñoqu’estibo en Madrí130 mais de dous anos, é tamen iba cando se juntaban os dasCortes, è disque moytos131, anqu’eran132 amigos, é andaban juntos é comianjuntos, alí non se tiñan acatamento uns os outros, que se algun133 d’eles lleparecía mal ó que decían os mais, de repente salía134 é cantaba claro, é facíallesver ó qu’era do caso é de convenencia.

Abog. Lo mismo justamente; tiene usted razon. Los Concilios no son mas, queunas Córtes eclesiásticas; quiero decir unas Córtes compuestas de eclesiásticosy destinadas á tratar esclusivamente de nogocios eclesiásticos y de la disciplina,gobierno y régimen de la Iglesia. Del mismo modo se delibera en las Córtes queen los Concilios, y en los Concilios que en las Córtes, sin la mas pequeñadiferencia. En unos y en otras discurren todos y todos hablan prescindiendo

128. 2a ed. Asi he […] lle he.

129. 2a ed. que ó […] E logo ali.

130. 2a ed. qu’estivo en Madril.

131. 2a ed. moitos.

132. 2a ed. anq’eran.

133. 2a ed. uns á os […] se á algun.

134. 2a ed. sahía.

290

295

300

305

310


de amistades y miramientos y atendiendo solamente al bien público yprocurando el acierto, que es lo que importa; y hasta diré á ustedes que enotro tiempo hubo tambien Córtes en España, que se llamaban Concilios,porque la palabra Concilio no quiere decir otra cosa mas que Junta, como loson <18> las Córtes. Pero esto no es aquí del caso.

Man. Válgame Dios señor ¡canto hay que saber! E logo moytos135 falando dasCórtes din... ¡quen sabe ó que din!

Abog. Si dirán, dirán; dirán lo que quieran para engañar á ustedes y perder áinfinitos. Dejemos por ahora esos dichos y esos falsos testimonios invenciondel diablo, y vamos á nuestro negocio.He dicho á ustedes que hay Concilios generales ó de toda la Cristiandad que sellaman ecuménicos; Concilios nacionales, que son todos los de una Nacion óReino; Concilios provinciales, que son los de una provincia cualquiera; yConcilios diocesanos, que son los de una sola diócesis solamente, es decir los desolo un Obispado y se llaman vulgarmente sínodos, aunque tambien se llamansínodos los demas Concilios, porque en rigor vale tanto decir sínodo comoconcilio: y podría esplicar á ustedes igualmente el diverso valor de las leyes óCánones de cada una de estas clases de Concilios; porque desde luego seconoce y ustedes mismos percibirán bien que no puede valer tanto y tenertanta fuerza lo que se disponga en un Concilio del Obispado de Tuy solo, ó delde Orense por egemplo, como si se dispusiese en un Concilio de toda Galicia,ó de todos los sufragáneos del Arzobispado de Santiago; ni lo que se <19>mande en un Concilio de Galicia sola, como si se dispusiese en un Concilio detoda España; ni lo que se haga en un Concilio de España, como si se mandaseen un Concilio general ó de toda la Cristiandad, presidido por el Papa, ó porun Obispo delegado suyo. Las leyes ó sean Cánones y los reglamentos que sehacen en un Concilio general, ó de toda la Cristiandad, son para toda laCristiandad; y los Cánones hechos en Concilio de solo un Reino, ó sola unaprovincia son para aquel Reino, ó para aquella provincia. Esto es hablando engeneral y prescindiendo de lo concerniente á la Fé, sobre lo cual no puedehaber diferencia de unos á otros, porque bien saben ustedes que los artículosde Fé son unos mismos para todos y en todos tiempos: pero en lo demas, como

135. 2a ed. Vállame Dios señor, […] móitos.

315

320

325

330

335

340

345


por egemplo en lo tocante al gobierno y arreglo de las Iglesias y del Cléro,remedio de abusos, reforma de costumbres y otras cosas semejantes, no son áveces conformes todos los Concilios, porque cada uno dispuso y mandó segunlos casos, los tiempos y las circunstancias, y procuró refrenar aquellos viciosque se hacían mas comunes y eran mas perjudiciales; y hay tambien sudiferencia de unos Concilios á otros, quiero decir que entre los Concilios deuna misma clase hay unos á los cuales se dá mucho mayor valor <20> que áotros, y hasta hay algunos cuyas decisiones y Cánones se miraron con muchorespeto en los mismos Concilios ecuménicos ó de toda la Cristiandad, y son deobservancia comun. Baste de esplicaciones generales, porque con estas hay losuficiente para que se entienda lo demas que tenga136 que decir; y por otra parteustedes se cansarán y dirán que todo esto no es del caso.

Man. Non decimos, no137 mi señor. ¡Jesus! De boa gana ó estaba oindo un diaenteyro138; anque fosen dous dias. Se ó meu Abade esplicase139 asi no Altar, énon falase d’outras cousas, non lle me pegaba ó sono tantas veces.

Abog. Bien; me alegro de que no le venga á usted el sueño, porque es señal deque oye con interès lo que digo; y bajo este supuesto continuaré.Oyeron ustedes lo que son Concilios; y ahora deben saber que en ellos se tratómuchas veces de los que se llaman ordinariamente derechos de estola, ó piéde altar. El primero que habló de ellos fué el Concilio Iliberitano del año de305 de la Era Cristiana, es decir el que se celebró en Elvira, ciudad entoncesde la Bética, ó Andalucia, en las inmediaciones de Granada; al cual asistieron19 Obispos, todos españoles, veinte y tantos ó treinta y tantos Sacerdotes, yvarios Diáconos, hallándose tambien presente el pueblo, <21> que estubo enpié, como lo exigía el respeto. Es famoso este Concilio por la Santidad de laDisciplina de los Cánones que en él se hicieron, y por los ilustres Varones140

de que se compuso, entre los cuales tuvo el segundo lugar el grande Osio,cèlebre Obispo de Córdoba, que ya entonces llevaba en su frente señalesgloriosas de los tormentos padecidos por haber confesado la Fé de Jesucristo

136. 2a ed. tengo.

137. 2a ed. non.

138. 2a ed. enteiro.

139. 2a ed. espricase.

140. 2a ed. Barones.

350

355

360

365

370

375


delante de los tiranos; el mismo que en el año de 325 presidió á nombre delPapa S. Silvestre el concilio de Nicea, primero general ó de toda laCristiandad, y despues en el año de 347 el de Sardica. Asistió igualmente elObispo de Zaragoza Valerio, que ya entonces era Confesor, es decir que habiaconfesado publicamente la religion de Jesucristo, á pesar de los tiranos que laperseguian, y poco despues murió martir por ella.En este famoso Concilio, vuelvo á decir, se hallan ya disposiciones acerca delo que ustedes llaman derechos de estola, ó pié de Altar; pero conviene saberpara entenderlas, que en aquel tiempo no se pagaban diezmos, ni se habiapensado todavía en establecerlos; ni las Iglesias, ni sus Ministros tenian rentasalgunas fixas141 ó determinadas. Al contrario; los Eclesiásticos vivian entoncesno mas que de las oblaciones, ó limosnas ú ofrendas voluntarias de los fieles,y distri-<22>buían á los pobres todo el sobrante de ellas y de sus mismospatrimonios particulares. El Bautismo se administraba frecuentemente enedad adulta, como que por lo comun los que se bautizaban no eran niños,sino recien convertidos á la Fé de Jesucristo; y con este motivo los que lorecibían parece que acostumbraban echar dinero en las fuentes ó pilasbautismales, ó en cepos ó cajas destinadas al efecto. Era aquella una limosnaenteramente voluntaria y poco menos que necesaria para el sustento de losMinistros del Altar, y sin embargo prohibió el Concilio tal costumbre en elCánon 48, mandando que no echasen dinero en las fuentes ó pilasbautismales los que recibían el Baustismo, para que no pareciese que elSacerdote distribuía por precio lo que había recibido gratuitamente (*)142.Parece que sin embargo de esta prohibicion tan positiva, la mala costumbrevolvió con el tiempo á introducirse, pues en el año de 572 se celebró otroConcilio en Braga, presidido por S. Martin de Dume Arzobispo de aquellaciudad; á cuyo Concilio asistieron ademas otros once Obis-<23>pos de las queentonces se llamaban provincias de Braga y Lugo y se estendían á lo que hoycomprende Galicia, con parte de Portugal y Leon: y en el Cánon 7.o prohibióexigir cosa alguna por el Bautismo, permitiendo tan solo recibir lo que fueseofrecido voluntariamente.

141. 2a ed. fijas.

*. Las palabras del Concilio son las siguientes: = “Emendari placuit ut hi, qui baptizantur (ut fieri solebat)nummos in concham non mittant, ne Sacerdos, quod gratis accepit, praetio distrahere videatur.” [Nota do orixi-nal; 2a ed. (1) [...] siguientes =; 2a ed. as palabras latinas, en letra redonda.].

142. 2a ed. (1).

380

385

390

395

400

405


En el año de 666 se celebró en Mérida, ciudad episcopal de Estremadura, unConcilio convocado por el Rey Recesvinto, al cual asistieron doce Obispos dela Lusitania ò Portugal, sufraganeos entonces del mismo de Mérida; y en elCánon 9.o prohibiò espresamente á los Sacerdotes que exigiesen cosa algunapor el Bautismo de los niños, permitiendo no obstante que pudiesen recibirlo que les fuese presentàdo libre y espontaneamente.Nueve años despues, á saber en el de 675 se celebrò en Toledo un Conciliopresidido por el Arzobispo de aquella ciudad, al cual asistieron el Arcediano dela misma Iglesia, 16143 Obispos y seis Abades; y en él se hizo sobre esta materiaun Cánon muy notable, citando aquellas palabras de Jesucristo = Quod gratisaccepistis, gratis date = (es decir = lo que habeis recibido de valde dadlo de valde=),apoyándose en ellas para decir y declarar que no es decente ni permitidorecibir precio, ni premio, ni aun pedir alguna retribucion por via de limosna,por la ad-<24>ministracion de los Sacramentos, los cuales llevan consigo lagracia espiritual. Por tanto prohibiò dicho Concilio en términos los maspositivos, que los Eclesiásticos recibiesen precio ò premio alguno por elBautismo y el santo Crisma &c., permitiendo tan solo admitir lo que fueseofrecido voluntaria y libremente: y para mayor observancia de esta disposicionmandò que si el Obispo mismo fuese el contraventor de ella, ò sabiendo serlootros no los castigase, quedase ex-comulgado144 durante dos meses; y quesi el delito se hubiese cometido sin su noticia, siendo Sacerdote el delincuente,la ex-comunion145 durase tres meses; siendo Diácono durase cuatro meses; y áproporcion siendo Subdiácono, ó de órdenes menores.Estos Concilios que acabo de citar fueron todos españoles, fué de Galiciaalguno de ellos, asistió el Obispo de este mismo Obispado, y lo presidió unSanto Gallego, un Santo natural de Galicia: pero no crean ustedes que solo enEspaña se dieron semejantes disposiciones. En todas partes hay vicios, abusos,desòrdenes y perversidades; en todas partes y en todos tiempos el Demoniocon sus malas artes procura corromper los hombres, y que se introduzca entrelos Eclesiásticos la avaricia, porque con ella se hace odiosa en cierto modo laley de Jesucristo, creyendo el vul-<25>go ser permitido por esta misma leydivina lo que no es mas que un abuso y perversidad del algunos Ministros. ElCánon 72 del Concilio de Meaux de Francia, celebrado en el año de 845 y al

143. 2a ed. diez y seis.

144. 2a ed. escomulgado.

145. 2a ed. escomunion.

410

415

420

425

430

435


cual asistieron los Arzobispos y Obispos de tres provincias, prohibe entreotras cosas, que se exija y hasta que se pida cosa alguna por el lugar ó sitiode la sepultura: y los Cánones de este Concilio fueron leidos y aprobados enotro que se celebró en Paris en el año siguiente. El Cánon 16 del Concilio deTribur en Alemania, celebrado en el año de 895, al cual asistieron tresArzobispos y diez y nueve Obispos, y tambien el Rey Arnoldo acompañadode todos los grandes del Reino, prueba con tres pasages de la sagradaEscritura que no se debe exigir cosa alguna por sepultar los muertos, es decirpor los entierros. El Concilio de Potiers en Francia, celebrado en el año de999, prohibió á los Obispos que exigiesen cosa alguna por administrar losSacramentos de la Penitencia y de la Confirmacion. El Cánon 12.o delConcilio de Bourges en Francia, celebrado en el año de 1.031, prohibe exigircosa alguna por el Bautismo, la Penitencia y la Sepultura, es á saber poradministrar los Sacramentos del Bautismo y de la Penitencia, y por enterrarlos muertos: y los Cánones de es-<26>te Concilio (á escepcion del 2.o) fueronleidos y confirmados en otro que se celebró poco despues en Limoges, pueblotambien de Francia. El Concilio de Ruan, ciudad asimismo de Francia,celebrado en el año de 1.050, prohibió que se exigiese cosa alguna poradministrar el santo Crisma. El Cánon 8.o del Concilio de Clermont enFrancia, celebrado en el año de 1.095, prohibe que se exija cosa alguna por laSepultura, es decir por los entierros: y este Concilio es muy respetable ynotable, porque fué convocado y presidido por el sumo Pontífice Urbano 2.o,y porque á él asistieron trece Arzobispos y mas de doscientos Obispos, ademasde un gran número de Abades; contándose entre los Arzobispos y Obispos losde Toledo, Tarragona, Compostela ó Santiago, y Pamplona, y tambien dos quedespues fueron canonizados ó declarados Santos, á saber Ises Obispo deChartres y Hugo Obispo de Grenoble. El citado Cánon y demas de dichoConcilio de Clermont fueron ratificados en otro que se celebró en Ruan en elaño de 96, y asimismo en otro celebrado en Potiers en el año de 1.100, al cualasistieron ochenta Obispos y Abades, presidiendo en nombre del Papa dosCardenales legados suyos. El Cánon 9.o del Concilio de Tolosa de Francia,celebrado en el año de 1.119, que fué <27> presidido por el sumo PontíficeCalisto 2.o, y al cual asistieron algunos Cardenales y varios Arzobispos yObispos, entre ellos algunos de España, prohibe que se exija cosa alguna porlos santos Oleos, por el santo Crisma y por la Sepultura, es decir por laadministracion de los santos Oleos y del santo Crisma y por los entierros. Yen el año de 1.119 se celebró en Reims, pueblo tambien de Francia, otro

440

445

450

455

460

465

470

475


Concilio, presidido por el sumo Pontífice Calisto 2.o, al cual asistieron el Reyde Francia con los principales Señores de aquel Reino y algunos otrosPríncipes, los Cardenales de la santa Iglesia Romana, quince Arzobispos, masde doscientos Obispos, algunos de ellos españoles, y un grandísimo númerode Abades y otros Eclesiásticos constituidos en dignidad, hallándose tambienpresente muchedumbre de Cléro inferior y pueblo: y en el Cánon 4.o prohibióque los Sacerdotes exigiesen cosa alguna por administrar el Bautismo y lossantos Oleos, por la Sepultura, es decir por los entierros, ó sea por la exequiasde los difuntos y por visitar los enfermos y administrarles la Estrema-Uncion.¿Que tal? ¿que les parece á ustedes de esto? ¿Tuve razon para decir que esosque ustedes llaman derechos de estola, ó pie de Altar son mas bien tuertos yverdaderas estafas que otra cosa?

<28> Man. Razon... Ainda mais que razon tivo sua mercé. O que non seycomo ten á cabeza pra tal. A min xa146 Dios no me fixo pra estudiar; pro anqueestivera toda á vida marreando, n’aprendía147 á mitá. Pro señor, eu cada pasomais... Vaya: non sey que diga, nin que pense. ¡Trinta é seis pesos que me pideó meu Abade po-lo enterro é as honras da nay da miña Dona, despois148 quelle dey nove tegas, un carneyro149 é dous canados de viño d’ofrenda; é quincepesos po lo150 enterro do fillo sin facelo! ¡Hay concencia para esto, despois quetantos Arcebispos, tantos Obispos, tantos Papas, tantos Santos é hasta ó Reycon eles, mandaron que non se levase nada!

Franc. De pouco t’espantas. Fay agora dous anos qu’eu fun á Sant’Outel á levarunha rapaza que á mordera ó can-da-rábia151, é durmin n-un152 lugar en delado d’Orense, seiqu’habia153 cando mais tres leguas; é com’á154 rapaza ibaruinciña cuidey de que durmise á cuberto é de lle dar unha gota de caldo, édoume compasion ver chorando á nay é catro fillos, que todos cabian n’unha

146. 2a ed. ja.

147. 2a ed. non aprendía.

148. 2a ed. dempois.

149. 2a ed. carneiro.

150. 2a ed. po-lo.

151. 2a ed. can da rabia.

152. 2a ed. n’un.

153. 2a ed. d’Ourens, seique habia.

154. 2a ed. legoas; é como á.

480

485

490

495

500


cesta, è era toda á gente155 da casa, sin ter un ben de Dios, nin siquera unpedazo de pan que levar á boca, que todo lle lo vendera á Justicia pra pagar áofrenda do enterro do amo da casa, é ó responso, qu’importará co-as costas éos salarios do ministro156 mais de dous mil reás.

<29> Abog. ¡Está usted en su juicio!

Franc. Si mi señor, estou, qu’ó que157 bebin ó jantar non lle me levou á cabeza;é mais benlle158 m’acordo, qu’ainda159 da miña pobreza160 que levaba procamiño, deylles161 algo, todo ó que puiden162; que aquelo era que dabalástima, á nay á chorar é os fillos mais pequenos á berrar, que xa cas-que163

non tiñan folgo. E asi com’estaban pouco menos que en coiros164 díxome qu’oslevara165 ó Abade aquel mismo dia para166 que lle dese espera; pro nin velosquixera, nin tansiquera un pedazo de pan lle mandara167 dar. E logo ali unhaboa alma de Dios, d’unha veciña chegou á miña vista con unhas patacas noregazo, ainda eran moytas168, é un lotiño de berzas é un pouquiño d’unto,com-a-un puño, é todo lle-lo169 deixou sin decir cas-que nada, que nin siquerapodia porque choraba tanto ou mais que os da casa. Nunca me pasa damemoria170 vela chegar é poñer alí todo; é logo un codeliño de pan que levabana mau171, parteuno en catro pedaciños é douno os rapaces decíndolles = non

155. 2a ed. jente.

156. 2a ed. menistro.

157. 2a ed. que ó que.

158. 2a ed. amais ben lle.

159. 2a ed. que ainda.

160. 2a ed. probeza.

161. 2a ed. pr’ó camiño deilles.

162. 2ª ed. puiden.

163. 2a ed. ja case-que.

164. 2a ed. en coiro.

165. 2a ed. que os levara.

166. 2a ed. pra.

167. 2a ed. mandou.

168. 2a ed. móitas.

169. 2a ed. coma un puño, é todo lle lo.

170. 2a ed. mamoria.

171. 2a ed. mao.

505

510

515

520


teño mais fillos queridos; = é caíanlle as bágoas, é botou á andar pra fora,tapando á cara co-a punta do pano.

Abog. Dios se lo pagará, Dios se lo pagará á esa alma caritativa. Con esarelacion sola me hace usted llorar. ¡Pero hombre, dos mil reales!

<30> Franc. Non se pasme de-esso, mi señor, qu’alí172 á ofrenda súbelle moyto.N-a-quela parroquia é n-outras d’en rededor173 lévanlle por ela tres fanegas, èdecir quince ferrados de centeo, tres canados de viño, tres carneyros174, ócuarto d’unha baca, que ó cobran ben sin baixar175 un maravedí siquera, é detrinta è catro á trinta é seis, é corenta176 pesos, coma quen di oyto centos177

reás, po-lo responso.

Abog. ¡Ochocientos reales! ¡Un responso ochocientos reales! ¿Está usted en si,ó exagera, ó que es esto? ¿En que mundo estamos?

Franc. Estámoslle no mundo de sempre, mi señor, é non crea sua mercé queeu digo mais d’ó que é. Se moyto, moyto178, ainda podia...: pro vaya. O quesey, é ó que vin digoo, è ò que non vin no-no conto179; que s’un oubera de falartodo ó que oy180, é que lle din por aqui é por ali... Pro mais lle val á un calar.

Abog. Con que ¿todavia hay cosas peores?

Man. Do que ll’acaba de decir aqui este, non dubíde sua mercé, que noutraspartes é181 ó mesmo, ou pior; é senon pode sua mercé perguntar ó que pasaban-algunhas182 co-a Abadía, que levaban á roupa da cama do que morria; è

172. 2a ed. d’eso, mi señor, que alí.

173. 2a ed. moito. N-aquela parroquia é n-outras d’enrededor.

174. 2a ed. carneiros.

175. 2a ed. baijar.

176. 2a ed. seis ou corenta.

177. 2a ed. oitocentos.

178. 2a ed. qu’eu digo mais do que hé. Se moito moito.

179. 2a ed. non ó conto.

180. 2a ed. houbera […] oye.

181. 2a ed. n’outras partes he.

182. 2a ed. n’algunhas.

525

530

535

540


anque non tivess’outra183 mais d’aquela, no-na deixaban184. Cantas veces tiñana cama ó difunto á millorciña, que lla pu-<31>ñeran para levar á Dios, éainda ven185 non dera ó derradeiro folgo, antes que lle poidesen poñer outra,facela ó Cura coller n’hun186 lio é que lla levasen á casa. Pro señor, agora po-lo que sua mercé dixo de tantos Santos, é Papas, é Concilios, razon teñoa prame opor é non dar os trinta é seis pesos, nin os quince do fillo: mais ó caso écom’ey de facer, qu’á Justicia aprétame187; é anque lle repoña que sua mercéme dixo que non, halle de facer orèllas xordas. Den-pois d’esso; qu’ó188

Alcalde, ainda que non sea d’os mais ruis, dèixase189 levar do Escribano, quecome é bebe todo los dias n-a190 casa do Abade, é está casado c-unha191 tia dacriada. Con todo, se sua mercé me desse192 por escrito ó que nos dixo, é ómodo com’ey de facer chegad’ó caso, pra que non sallan193 co-a sua, poida quecollesen medo; é vendo á firma de su mercé moyto194 mais, que eu xa lleteñ’oido moytas195 veces falar ó Escribano, é ben sey que non lle fay boestómago196, cando sua mercé defende n-un197 preito qu’el ten da sua manpo-la outra parte. E may-lo198 Alcalde habíase d’alegrar, qu’el tamen estápicado, qu’ainda n-hay199 ano é medio cabal que lle morreo á muller, é tamenpagou á farda como cada fillo de veciño. Vaya: se levase por escrito esso200 de

183. 2a ed. tives’outra.

184. 2a ed. non á deijaban.

185. 2a ed. ben.

186. 2a ed. n’un.

187. 2a ed. he com’hey de facer, que á justicia apértame.

188. 2a ed. Dempois d’eso, que ó.

189. 2a ed. dos mais ruís, déijase.

190. 2a ed. todolos dias na.

191. 2a ed. con unha.

192. 2a ed. dese.

193. 2a ed. com’hey de facer chegand’ó caso, pra que non sayan.

194. 2a ed. moito.

195. 2a ed. qu’eu ja lle teñ’oido moitas.

196. 2a ed. estágamo.

197. 2a ed. n’un.

198. 2a ed. E mais ó.

199. 2a ed. que ainda n’hay.

200. 2a ed. eso.

545

550

555


tantos Concilios, é Santos, é Papas, è Arcebispos... E mais habia de fa-<32>cerqu’ó201 meu fillo ó deprendese todo hasta que ó soubèse de memoria202.

Franc. Eu fillo qu’estudie no-no teño, que no me203 chegou Dios á tanto, procon esso è sint’esso, se ó señor nos figese204 á gracia de por nun205 papel todoó que nos dixo, è nomear como nomeou aqueles Santos è Papas, ó seu traballohabíallo de pagar como quixese. Anque me custase ó que me custase ibacontento. De boa gana daba ó millor xato206 que teño na casa por levalo todonun207 papel, qu’ainda mais de catro m’habian de ir208 á rogar por èl: maisesso209 de lle lo dar, pra lelo210 si, pro non pra levalo, que de diante dos ollosno me habia de salir211.

Abog. De ese modo se le acabó á usted la prisa, que tanta tenia porque212 ledespachase su consulta y porque le oyese primero que á este buen hombre.

Franc. E213 verdá si mi señor, que á tiña, è ben sabe Dios que non pensaba estartanto tempo fora da miña casa: pro desque oin tales cousas, xa214 non sem’acorda nada. Parèceme qu’era capas de me estar215 dous dias enteiros oindoá sua mercè, sin me mudar d’un sitio. O pior è que se no-no lebo por escrito,è216 ó mesmo que se no-no oira, que á miña cabeza non è217 pra estas cousas.

201. 2a ed. que ó.


203. 2a ed. non me.

204. 2a ed. con eso é sint’eso, [...] fixese.

205. 2a ed. n’un.

206. 2a ed. jato.

207. 2a ed. n’un.

208. 2a ed. d’ir.

209. 2a ed. eso.

210. 2a ed. leelo.

211. 2a ed. sahir.

212. 2a ed. por que.

213. 2a ed. He.

214. 2a ed. ja.

215. 2a ed. capáz de m’estar.

216. 2a ed. he, que se no-no levo por escrito he.

217. 2a ed. he.

560

565

570

575


Solasmente se m’acorda aquelo d’un Concilio de Braga, qu’eu xa218 estiben enBraga è n’Oporto; è <33> un Santo Gallego, è dous ou tres Papas, è ó Rey deFrancia; é todos todos mandaron ó mesmo, que non se levase nada po-losenterros, nin po-los Bautismos219, nin po-la santa Estrema-Uncion: é qu’alános principios220 n’habia diezmos, nin as Iglesias tiñan rendas; é os Cregosdaban ós probes todo ó que-lles sobraba, anque fosse do seu, é221 decir do queerdaban222. Asi habia de ser agora.

Abog. Bueno es algo, bueno es que se les acuerden á ustedes esas especies:pero por si solas no son bastantes para que se defiendan cuando llegue el casoy demuestren su justicia. Si al principio me hubiesen ustedes dicho quequerian llevar todo por escrito, ese muchacho lo hubiera puesto, y pudo irescribiendo, ó tomando siquiera unos apuntes, conforme yo fuí esplicando.

Amanuense. Ese trabajo está hecho señor; que yo desde el principio fuícopiando cuanto dijo usted y cuanto hablaron estos hombres; y me parece quepocas palabras pueden habérseme escapado.

Abog. Ayga223 bribonzuelo. Y es ese el modo de sacar la copia que te encarguédel otro papel? A ver eso.

Amanuense. Aquí está, señor.

Abog. Pues buena cosa es, que lo fué poniendo todo, en castellano y engallego, conforme se dijo.

<34> Man. Jesus, señor: ¡logo escribeuno224 todo! ¡tamen as nosaspatochadas225!

218. 2a ed. ja.

219. 2a ed. bautizos.

220. 2a ed. Estrema-ucion; é que alá nos prencipios.

221. 2a ed. fose do seu, he.

222. 2a ed. herdaban.

223. 2a ed. Haya.

224. 2a ed. escrebeuno.

225. 2a ed. patojadas.

580

585

590

595


Abog. Todo, lo escribió como se dijo, ni mas ni menos: y en esto pasó eltiempo, cuando yo creía que estaba copiando otro papel que me hace falta.¿Es esto lo que te mandé?

Amanuense. El papel que usted me ha dado esta mañana para que lo copiase,lo tengo en buen estado, y en menos de media hora lo concluyo.

Franc. Señor, agora halle de pasar ó enfado; é perdone. Xa226 Dios ó quixo quelle dese por alí d’ir escribindo227 ó que sua mercé decía, qu’agora228 fainos ben ócaso. Halle de deixar229 sua mercé que saqu’un230 traslado é que no-lo-dea, qu’ò231

seu traballo habémosllo de pagar ben, é mais232 á sua mercé ò que queira.

Abog. Hombre, yo no quiero nada: pero á ese muchacho sí, le darán ustedesuna friolera, que el pobre de eso vive. Mas ya que principió la obra, que lacontinue y siga copiando mi relacion de los demas Concilios y disposicionesde ellos acerca de los llamados derechos de estola y pié de Altar.

Man. ¡Logo ainda hay mais, mi señor!

Abog. Mas hay todavia, mas hay: lo mas y lo mejor falta. Ofrecí á usted sacarledel aprieto, y lo he de cumplir; que yo soy hombre de no faltar á mi palabra.Oiganme ustedes ahora; y tú, <35> muchacho, escribe, que tambien con estoaprendes.El Concilio último de los que antes cité fuè el de Reims, tenido con asistenciadel Rey en el año de 1119 y presidido por el sumo Pontífice Calisto 2.o; cuyosConcilios y otros varios de los nombrados fueron franceses, es decir que secelebraron en Francia, pero concurriendo á los principales de ellos Arzobisposy Obispos de España, de Italia, de Alemania y de otras partes. Hubo tambieniguales Concilios en Inglaterra presididos por los Legados del Papa, porque

226. 2a ed. Ja.

227. 2a ed. escrebindo.

228. 2a ed. que agora.

229. 2a ed. deijar.

230. 2a ed. saque un.

231. 2a ed. que ó.

232. 2a ed. amais.

600

605

610

615

620


bien sabrán ustedes que en otro tiempo los ingleses fueron Católicos,Apostólicos-Romanos, como nosotros.

Man. Si, mi señor, si; xa ó teño oido moytas veces: é mais disque233 foy unhamuller á que tibo234 á culpa de que se perdessen235.

Abog. Pues bien: dejando ahora la historia de su mudanza y de su revolucion,quiero citar algunos Concilios Ingleses que tratan de los llamados derechos deestola y pié de Altar, para que vean ustedes que en todas partes y en todostiempos fueron mal mirados, y prohibidos.En el año de 1125 se celebró en Londres un Concilio convocado y presididopor el Cardenal Legado del Papa, y á él asistieron veinte Obispos y cerca decuarenta Abades; y en los Cánones 1.o 2.o y 3.o dijo positivamente que laadministra-<36>cion de las cosas santas espirituales debe ser gratuita, es decirde valde; y en consecuencia prohibió que se exigiese cosa alguna poradministrar el santo Crisma, los santos Oleos, el Bautismo y el Sacramento dela Penitencia, por visitar los enfermos y por la Sepultura, es decir por losentierros.En el año de 1138 se celebró tambien en Londres otro Concilio presidido porel Legado del sumo Pontífice, al cual asistieron un Dean como Diputado y ennombre de su Arzobispo entonces enfermo, diez y ocho Obispos y cerca detreinta Abades; y en el Cánon 1.o prohibió que se exigiese dinero por lossantos Sacramentos y por las cosas sagradas.Todos cuantos he citado hasta aquí fueron Concilios particulares, bien quetodos muy respetables y algunos de ellos famosos y de renombre especial; yaunque bastarían para el caso ellos solos, tanto mas cuanto algunos fueronespañoles y justamente de Obispos de Galicia, quiero señalar tambien algunosgenerales ó ecuménicos, es decir de toda la Cristiandad, que hicieron igualesdisposiciones. El primero de los de esta clase es el celebrado en el palacio deLetran de Roma en el año de 1139, que comunmente se llama el segundoConcilio general de Letran. Fué convoca-<37>do y presidido por el sumoPontífice Inocencio 2.o, asistiendo cerca de mil Obispos de toda laCristiandad; y en el Cánon 24 prohibió que se exigiese cosa alguna por

233. 2ª ed. ja ó teño oido moitas veces; amais din que.

234. 2a ed. tivo.

235. 2a ed. perdesen.

625

630

635

640

645

650


administrar el santo Crisma y los santos Oleos, y por la Sepultura, es decir porenterrar los muertos.El Cánon 6.o del Concilio Turonense, ó de Tours (ciudad de Francia)celebrado en el año de 1163 prohibió entre otras cosas, que se exigiese cosaalguna por sepultar los muertos, por administrar á los enfermos la Estrema-Uncion y por el santo Crisma; advirtiendo que ni aun á pretesto de antiguacostumbre, se exigiese paga, pues que lo largo del abuso, dijo el Concilio, leharía cada vez mas criminal (*): y este Concilio, aunque ordinariamente ahorano sea contado entre los generales, ó ecuménicos, se celebró como tal, y comogeneral fué convocado y presidido por el Sumo Pontífice Alejandro 3.o,asistiendo á él 17 ó 18236 Cardenales de Roma, ciento veinte y tantos Obispos,cuatrocientos y tantos Abades, y ademas gran número de otras personas, <38>asi eclesiásticas como seculares. Deja de considerarse como general yecuménico dicho Concilio solamente porque cuando se celebró habia un anti-Papa que dominaba en Roma y en algunos otros paises, en los cuales porconsiguiente no fué obedecida la convocatoria del verdadero y legítimo PapaAlejandro 3.o; pero no por eso tiene menor autoridad.En el año de 1175 el Arzobispo de Cantorberi celebró en Londres un Conciliode sus sufragáneos, presidiéndolo como primado de Inglaterra y Legado almismo tiempo del Papa; y por el Canon 7.o de los en él hechos se prohibióexigir cosa alguna por la administracion de <39> los Sacramentos y por elderecho de sepultura.En el año de 1179 se celebró en el palacio de Letran de Roma el 11.o237 Conciliode los generales ó ecuménicos, que se nombra ordinariamente 3.o238 general deLetran, convocado y presidido por el sumo Pontífice Alejandro 3.o; asistiendo áél los Cardenales, los Prefectos, los Senadores y los Cónsules de Roma,trescientos y dos Arzobispos y Obispos de todos los paises católicos, entre ellossan Lorenzo Arzobispo de Dublin, y el Abad Nectario por los Griegos: y entresus Cánones, el 7.o contiene igual prohibicion de exigir cosa alguna por laadministracion de los Sacramentos, en términos tan positivos y tan notables

*. Las palabras del Cánon, segun Guillelmo Neubrigense, son las siguientes = ... Pro sepultura quoque, velChrismatis, vel Olei sancti perceptione, nulla cujusquam praetii venalitatis intercedat, neque sub obtentu alicujusconsuetudinis reatum suum aliquis tueatur, quia diuturnitas temporis non minuit peccata, sed auget. [Nota doorixinal; 2ª ed.: (1) Las palabras del cánon; 2a ed. as palabras latinas, en letra redonda.].

236. 2a ed. diez y siete ó diez y ocho.

237. 2a ed. undécimo.

238. 2a ed. tercero.

655

660

665

670

675

680


que perderían su fuerza y su mayor valor omitiendo una sola palabra. Dice asidicho Cánon, traducido literalmente:= “En el gremio de la Iglesia debe todohacerse por un principio de caridad, y administrarse gratuitamente lo que se recibegratuitamente; y es por tanto una cosa sumamente horrible lo que se cuenta, á saberque en algunas Iglesias llega la venalidad á tal grado que se exige algo porposesionar, ó sea por colocar en sus sillas los Obispos, los Abades y las demaspersonas eclesiásticas, por introducir los Sacerdotes en la Iglesia, y tambien porlas sepulturas y las exequias de los muertos, por las bendiciones nupciales, y por losdemas Sacramentos; llegando hasta suceder que no puede conseguirlos aquel queno tiene con que llenar las manos del que los administra. Creen muchos que esesto lícito, conceptuando que la ley quedó sin fuerza por una larga costumbre; y noatienden á que son tanto más graves los crímenes, cuanto mas largo tiempotubieron239 sujeta la infelíz alma. Prohibimos pues muy estrechamente que se hagalo referido, y que se exija cosa alguna por poner en sus sillas las personaseclesiásticas, por la institu-<40>cion de los Sacerdotes, por bendecir á los que secasan, es decir por las bendiciones nupciales, y por los demas Sacramentos. Y sialguno se atreviere á contravenir esta disposicion sepa que tendrá la suerte de Giezi,cuyo hecho imita exigiendo una torpe recompensa.”

Man. Vaya, señor; este val por todos juntos. Nunca Dios me deixe: ¡ó qu’ahidixo! Ora señor escribente, teña cuidado que non se ll’escape ningunhapalabra.

Franc. Ó qu’eu non sey mi señor, quen é ese que dixo su mercé ahí ó último240,que s’alguén fixese outra cousa do que se manda, qu’habia241 de ter á sorte denon sey quen. Nunca tal nome oin.

Abog. Giezi es el que he nombrado; Giezi.

Franc. Si mi señor, ese, ese é242: Geci. Non se me domea á lengua. Moy ruinpoido ser ó tal Geci, cando ó santo Concilio ó puxo por exempro.

239. 2a ed. tuvieron.

240. 2a ed. quen he ese que dixo sua mercè ahí ô últemo.

241. 2a ed. d’ó que se manda, que habia.

242. 2a ed. he.

685

690

695

700

705


Abog. Giezi era un criado del Profeta Eliseo. Este santo Profeta hacía milagros,y entre otros habia curado de la lepra un caballero principal de la Siria; y elcriado Giezi, aprovechándose del agradecimiento de aquel caballero, recibióde él grandes regalos. Por esto solo permitió el Señor que se le pegase la lepray le quedase á él y á toda su raza.

Man. Par-briós estibo243 ben, pra que non creese aquel <41> señor qu’ó criadoera quen facia os milagres, ou que os facia ó Santo po-lo interés. Asi habia desuceder á moytos244, que din que despois de feyta245 á cousa, que lles hand’ofrendar, qu’aquelo que non é venda, nin axuste246, nin cousa que ó valla;é ó mesmo ten, que levar lévano por forza, que queyra que non queyra247 óque ó ha de dar; é mais248 ben saben acudir á justicia se non lle lo dan logo,ou lles falta algo. Ainda non fixo tanto ó criado do Santo, que-el249 tomou óque lle quixo dar aquel Caballero250, de seu bón á bón; é por eso Diospermeteu que lle pegase á enfermedá.

Abog. Ola, ola, que vá usted discurriendo lindamente. ¡Pues, no es nada lo queacaba de decir! ¿Y era usted el que no acertaba á esplicarse y que tantomachacó para una relacion de dos palabras?

Man. Ben ó conocin, mi señor, que lle daba moyto251 enfado; pro ós labradoresnon sabemos mais.

Abog. ¡Y sabe usted sin embargo lo bastante para entender, como entendió alpronto lo que hizo el criado Giezi y sacar de ello consecuencias, formandocomparaciones!

243. 2a ed. estivo.

244. 2a ed. moitos.

245. 2a ed. dempois de feita.

246. 2a ed. he venda, nin ajuste.

247. 2a ed. queira que non queira.

248. 2a ed. amais.

249. 2a ed. que él.

250. 2a ed. cabaleiro.

251. 2a ed. moito.

710

715

720

725

730


Man. Eu, señor, ó que ll’oín á sua mercé, qu’ó252 criado do Santo tomou osregalos que lle dou aquel caballero253; é eso pase, se non fixo algo mais,qu’ainda254 ó tomar ó que ll’á un dan, pa-<42>rece que non leva pecado: émais con todo permeteu255 Dios que lle pegase á enfermedá é lle quedase prasempre. Deixaríase256 decir algo, ou asi coma quen... pra qu’ó257 caballero lledese: è foylle258 ben empregado ó castigo de Dios. A min, do meu cortoentender parecíame que s’os259 Curas se contentasen c’o que se lles dese pordevocion sin260 pedilo, nin facer outras cousas pra que llo dean, ou pra quelle lo paguen, pase, é mais ainda moytas veces habian de salir261 millor,qu’entre gente262 labradora hay moyta caridá; é se non véxase n-ossantuarios263, que sua mercé, anque n’è desta264 terra, xá265 iría algunhas vecesas romerías é vería ó qu’ali se xunta266, que se pon ricos os mais d’eles, écompran terras é rendas, é despois sabe Dios que-n-as267 come, qu’os268 santosali estan: pro esto de que por forza, é pedir é predicar269 que se condena ó quenon paga os que chaman dereitos d’estola é pé d’Altar, como dí sua mercé, époñer en xusticia270, é asi outras cousas á este modo, paréceme que non podeser, ni-n-o271 manda Dios; é mais, qu’aquelo272 que se dá d’este modo, non

252. 2a ed. que ó.

253. 2a ed. cabaleiro.

254. 2a ed. que ainda.

255. 2a ed. amais con todo permeteo.

256. 2a ed. Deijaríase.

257. 2a ed. que ó.

258. 2a ed. foille.

259. 2a ed. se os.

260. 2a ed. co-ó que se [...] sen.

261. 2a ed. amais ainda moitas veces habian de sahir.

262. 2a ed. xente.

263. 2a ed. senon véjase nos santoáreos.

264. 2a ed. non he d’esta.

265. 2a ed. ja.

266. 2a ed. á-as romarías,[...] junta.

267. 2a ed. dempois sabe Dios quen-as.

268. 2a ed. que os.

269. 2a ed. padricar.


271. 2a ed. nin ó.

272. 2a ed. que aquelo.

735

740

745


pode ser ben visto, que Dios é os santos, ó que queren é bón273 corazon.D’outra, que se non tibesen274 os curas de que se manter, pase; pró eles ten,gracias á Dios; asi eu tibera275 pra manter á muller é os fillos: é fan <43> comaGeci, qu’ó276 santo habialle de dar á comida é pagarlle á sua soldada, é por esofoylle277 ben empregado que lle quedase á enfermedá278 pra sinal.

Abog. Una hora que usted hubiese querido hablar, le hubiera dejado. ¿Dondeaprendió usted tanto de poco acá?

Man. Mi señor, eu solamente279 po-lo que lle oin á sua mercé, é po-lo que meparece asi do meu magin280; que nosoutros os labradores non deprendemos,nin temos quen nos diga nada: gracias se sabemos foza-la terra281 pra ganar unpedazo de pan, ou de broa, que sabe Dios cantos dias ó ano pasamos sin éla.

Abog. Pues con esa rudeza y con esa falta de instruccion, habló usted sinembargo como hablaría el hombre de mas luces y conocimientos; y si noentendí mal sus esplicaciones y el sentido de ellas, acertó usted con lo quequiere y manda la Iglesia en la materia de que se trata. Hubo un tiempo detanto rigor en lo tocante á ella, que se prohibió, no solamente pedir y exigircomo si fuese debida cualquiera recompensa por la administracion de lossantos Sacramentos y por los actos á esto concernientes, sino tambien recibirlaó admitirla; de modo que ni aun era permitido tomar lo que en semejantesocasiones se diese voluntaria y libremente, sin demostra-<44>cion alguna depedirlo, ó desearlo: y este rigor, esta escrupulosidad al parecer estremada,fueron útiles sobremanera para dar crédito y lustre á nuestra santa Religion,presentando á sus Ministros como hombres virtuosos y verdaderamentepiadosos, que obraban solo por caridad y por celo, sin miramiento alguno áintereses mundanos. Algunas veces, no pareciendo necesaria tanta delicadeza,

273. 2a ed. he bo.

274. 2a ed. tivesen.

275. 2a ed. tivera.

276. 2a ed. que ó.

277. 2a ed. fóille.

278. 2a ed. enfermidá.

279. 2a ed. solasmente.

280. 2a ed. maxín.

281. 2a ed. fozar na terra.

750

755

760

765

770


se renovaron y ratificaron las dichas prohibiciones de pedir ó exigir cosaalguna por la administracion de los Sacramentos, pero añadiendo que despuesde administrados se podría recibir lo que fuese ofrecido voluntaria ylibremente, sin que hubiese precedido peticion, ó alguna insinuacionsemejante: y ha sucedido tambien que el celo mismo de los fieles y suexaltacion por la puntual observancia de las disposiciones esclesiásticas leshicieron incurrir en un estremo opuesto, porque impedian hasta las limosnasy dones verdaderamente voluntarios á las Iglesias y sus Ministros. Con estemotivo y queriendo prevenir tal esceso, el Concilio general 4.o282 de Letran,celebrado en el año de 1215, convocado y presidido por el sumo PontíficeInocencio 3.o, y al cual asistieron cuatrocientos y tantos Arzobispos yObispos, mas de ochocientos Abades y Priores, y los Embajadores de algunosReyes y Príncipes, re-<45>probó el abuso que se esperimentaba por parte dealgunos eclesiásticos, de exigir dinero por las exequias de los difuntos, ó seanlas que se llaman funciones de entierro, honras &c., por las bendicionesnupciales ó casamientos, y por otros actos semejantes; y del mismo mododesaprobó tambien el exceso283 de aquellos que no permitían á los fieles darcosa alguna despues de dichos actos; y en consecuencia mandó por el Cánon66, que los Sacramentos fuesen administrados gratuitamente, ó de valde,pero sin perjuicio de que despues de administrados se observasen lascostumbres piadosas y loables.El mismo sumo Pontífice Inocencio 3.o, por quien fué presidido el dichoConcilio general, habiéndosele dado quejas por los parroquianos deVillafranca en Italia contra su Vicario párroco, espidió una òrden dirigida á lossuperiores inmediatos del mismo, en los términos siguientes.= Inocencio 3.o

al Abad de Yugodey y al Prior de Sila.= Los parroquianos de Villafranca se nosquejaron de que su Vicario les exigía ilícitamente y les estafaba dinero por laexequias de los muertos y por las bendiciones nupciales, ó matrimonios; yespusieron que cuando no se satisfacía á su avaricia, se valía del fraude de oponerimpedimentos fingidos, pa-<46>ra que no pudiesen sepultarse los cuerpos de losdifuntos, ni celebrarse las velaciones. Y por cuanto semejantes exaciones284 soncontrarias á lo que disponen los sagrados Cánones, os mandamos que intimeis aldicho Vicario, no solamente que se abstenga de semejantes procedimientos, sino

282. 2a ed. cuarto.

283. 2a ed. esceso.

284. 2ª ed. exacciones.

775

780

785

790

795

800

805


tambien que dé la competente satisfacción por el esceso cometido; y si no quisiereobedecer, le impondreis la pena Canónica.Antes ya del citado Concilio, otro de toda Inglaterra, celebrado en Londres enel año de 1200, habia prohibido por el Cánon 8.o, que se exigiese cosa algunapor la administracion de los Sacramentos.Otro Concilio tambien de toda Inglaterra celebrado asimismo en Londres enel año de 1237 y presidido por el Cardenal Legado del Papa, dijo en el Cánon2.o, que los Sacramentos debían ser administrados con pureza ygratuitamente; y por el Cánon 4.o, condenando como un abuso horrible laavaricia de algunos Sacerdotes, que rehusaban oir las confesiones yadministrar los otros Sacramentos mientras no se les diese alguna retribucion,suspendió de sus oficios y privó de sus beneficios á los que tal hiciesen.Otros muchos Concilios particulares renova-<47>ron y reiteraron laprohibicion espresada de exigir algo por la administracion de los Sacramentosy por los diversos actos á ello concernientes; y sería ocupar tiempo sinnecesidad el hacer mencion de todos, pues que van ya referidos tantos y detan grande autoridad. Citaré por lo mismo solamente el de Londres del añode 1268, convocado y presidido por el Legado del Papa, al cual asistierontodos los Prelados de los Reynos285 de Inglaterra, Irlanda y Escócia; el deColónia del año de 1536, y el de Maguncia del año de 1559. Estos dos últimosConcilios son muy notables, porque en el de Colónia se comprobó y apoyócon muchos testos de la sagrada Escritura, la prohibicion absoluta de los quehoy se llaman derechos de estola y pie de Altar; y el de Maguncia permitió álos Párrocos recibir aquello que les fuese ofrecido por caridad y con voluntadabsolutamente libre, pero advirtiéndoles al mismo tiempo que lo rehusasenmodestamente, como que no les era debido.Siempre, siempre, siempre ha sido la Iglesia en esta materia delicadísima, yreputó delito de simonía el llevar dinero, ó cualquiera cosa por laadministracion de los santos Sacramentos, prohibiendo todo lo que de algunmodo pudiese comprometer á los fieles á dar á los Ministros del <48> Altar ensemejantes ocasiones. Asi es que en el Concilio de Trento, que fué el ultimogeneral ó ecuménico, es decir de toda la Cristiandad, los canonistasencargados de compilar y reformar los abusos que se introducían en estepunto, hicieron una Constitucion, por la cual se dispuso que los Sacramentos

285. 2ª ed. reinos.

810

815

820

825

830

835

840


fuesen conferidos gratuitamente, sin poner fuente, tapete, ni otra cosa alguna, lacual pudiese indicar que se pedia algo; que no se pudiese rehusarlos, ó dilatar eladministrarlos, á pretesto de la costumbre antigua de no hacerlo sin recibir antesalguna recompensa, pues que la costumbre y el tiempo no servían sino paraaumentar el pecado, en lugar de disminuirlo; y que los transgresores de estadisposicion incurriesen en las terribles penas ordenadas por las leyes contra lossimoníacos, es decir contra los que cometen el delito de simonía.Al terminarse el mismo Concilio de Trento pronunció en él un elocuentediscurso el R. Obispo de Nacianzo, recopilando los Cánones, decretos ydisposiciones del mismo Concilio para bien y reforma de la Iglesia; y entreotras cosas dijo las siguientes palabras:= Avaritia, quo nullum vitium est tetrius,praesertim in domo Dei, ab ea omnino tolletur: gratis sacramenta om-<49>nia, utpar est, conferentur.= Cuyas palabras traducidas literalmente al castellanodicen así:= La avaricia, que es el mas horrendo de todos los vicios, especialmenteen la casa de Dios, desaparecerá de ella enteramente: los sacramentos todos seránadministrados gratis, es decir de valde, como es justo.Estas palabras de aquel santo Concilio me recuerdan otras del gran sanBernardo, en una de sus Epístolas, en la cual dijo así:= (*) Todo cuanto retienesde las rentas del Altar ó de la Iglesia, afuera de lo necesario para comer y para unmoderado vestir, no es tuyo, es una rapiña, es un sacrilegio.Finalmente aun despues de dicho Concilio de Trento se repitieron las mismasprohibiciones en otros varios Concilios particulares, entre los cuales mereceser citado el de Milan del año de 1565, convocado y presidido por san CarlosBorromeo Arzobispo entonces de aquella ciudad, y solemnemente confirmadopor el sumo Pontífice san Pio 5.o, porque en él se mandó á los Párrocos ydemás encargados de administrar los Sacramentos, que se guardasen, es decirque se <50> abstubiesen, no solamente de exigir por ello alguna cosa, sinotambien de pedirla por palabras, ó por señales, directa ó indirectamente.La escrupulosidad de la Iglesia y las prohibiciones eclesiásticas no se limitaroná los que ordinariamente se llaman derechos de estola y pie de Altar. De lasMisas tambien hablaron especial y determinadamente algunos Concilios; ásaber el de York en Inglaterra, convocado en el año de 1194, y presidido porel Arzobispo de Cantorberi Legado del Papa; el de Paris del año de 1212,

*. Las palabras del Santo fueron las siguientes= Quidquid praeter necessarium victum et moderatum vestitumde Altari retines, tuum non est, rapina est, sacrilegium est. [Nota do orixinal; 2a ed. (1) Las; 2a ed. As pala-bras latinas, en letra redonda e entre comiñas.].

845

850

855

860

865

870


convocado tambien y presidido por un Cardenal Legado del Papa; y el deToledo del año de 1324, convocado y presidido por el Arzobispo de Toledo,que entonces era D. Juan, Infante de Aragon, hijo tercero del rey Jacobo, òJácome 2.o. El primero de dichos tres Concilios prohibió que se hiciese pacto,ó cualquiera convenio acerca del precio, ó lo que se llama limosna de lasMisas, y previno á los Sacerdotes que se contentasen con lo que les fuese dadovoluntariamente, á fin, segun dice el mismo Concilio en el Cánon 3.o, deevitar abusos y de que no se propongan la retribucion como principalobgeto286 de celebrarlas. El de Paris prohibió asimismo y encargó á los Obisposque en sus Diócesis prohibiesen absolutamente toda suerte de convenios ó<51> pactos acerca de la Misa, es decir acerca de la retribucion cualquiera quefuese, ó limosna de Misas; y previno á los Sacerdotes que no se encargasen detantas Misas que se viesen precisados á descargarse de ellas con otros pordinero, ó á decir Misas secas por los difuntos. Y el de Toledo en su Cánon 6.o

prohibió á los Sacerdotes el exigir dinero ú otra cualquiera retribucion porcelebrar el santo Sacrificio de la Misa, encargándoles que se limitasen á recibircon gratitud lo que voluntariamente les ofreciesen aquellos que hacian decirla Misa, sin haber hecho en razon de ello pacto, ni convenio alguno.Baste de Concilios y de prohibiciones eclesiásticas, porque tantas como heseñalado son mas y mucho mas que suficientes; y baste digo por ahora,porque todavia si sucediese que alguno se manifieste descontento, si poregemplo alguno, á quien den ustedes á leer ese papel que el muchacho estáescribiendo, pusiese mala cara y se atreviese á hacer la menor obgecion287,citaré mas, diré mas, referiré las disposiciones todas concernientes á laSimonia, demostrando su aplicacion á los casos y materia de que se trata, y lesatisfaré de manera que no le quede gana de otras contestaciones. Hablenustedes bajo este supuesto resueltamente y con firmeza, siempre que algunointente <52> inspirarles dudas de lo que me han oido esta tarde, ó quierafascinarles, engañarles diré mas bien, con interpretaciones siniestras; y sialguno tambien se sorprendiese al leerlo y de buena fé quisiese instruirse ycerciorarse mas y mas, díganle que venga á ver esos libros tantos queocupan mi estante, y estos que aquí tengo abiertos y que estoy mirandopara no incurrir involuntariamente en errores; estas obras magistrales, que no

286. 2a ed. objeto.

287. 2a ed. objecion.

875

880

885

890

895

900

905


debieran ser desconocidas, como por desgracia lo son para la mayor parte delos Eclesiásticos. Ojalá que las lean.

Man. En boa hora ó diga, mi señor; é mais conte qu’ó288 papel, como-ó pillen,fan no289 mil añicos antes que ó ler: pro xa290 eu ó gardaréy de que lles cayanas maus.

Franc. Pois eu ó traslado eyno291 de levar, anque me custe duas pesetas, ouanque sean dés reás, pro ha de ser pra que ó lean, á ver se collen medo; quecon todo, vendo que sabemos nosoutros ó qu’é292 do caso, hanse de mirar ód’adiante.

Man. ¿É se cho pescan? Collélo é metélo no lume todo será un.

Franc. No-no creas: mais ben ó habian de gardar. É sobre todo, xa eu teréycuydado de que non me salla293 de diante dos ollos. Que ó lean todos, é quesáyban ó qu’ó294 señor dixo, é ó que din os libros, <53> pra que lles veña ágana de os estudiar. É mais ainda eu conozo algun que ó ha d’estimar ben, éhao de peneirar: agora outros non, qu’han de torcer ó fociño295.

Man. Tórzano ou no-no torzan, n’importa. Eles fagan ó que queyran296, qu’ópapel ó meu fillo hao de deprender de memoria297, todo de p-á pa; que porqu’eu sea un rústreco, non quero qu’el ó sea; é xa que tiben298 á fortuna d’oiró señor estas cousas, no-na quero perder.

288. 2a ed. que ó.

289. 2a ed. fan-no.

290. 2a ed. ja

291. 2a ed. heino.

292. 2a ed. que he.

293. 2a ed. ja eu teréy coidado de que non me saya.

294. 2a ed. sáiban ó que ó.

295. 2a ed. que han de torcer ó fuciño.

296. 2a ed. queiran.


298. 2a ed. ja que tiven.

910

915

920

925


Abog. Bueno será eso, y me gusta que asi usted procure la instruccion de suhijo: pero no basta que sepa lo que dige299 de los Concilios y prohibicioneseclesiásticas. En la materia de que se trata, las hay tambien civiles: hay leyes yReales órdenes que ustedes no deben ignorar.

Man. ¡Ainda mais, señor!

Abog. Si; mas, y mucho mas todavia. Oiganme ustedes con atencion por unmomento.En la Real Cámara de Castilla se trató antes de ahora de la ereccion, óestablecimiento de la Vicaría nombrada de Campo-darve, en el Obispado deBarbastro, y el R. Obispo señalándola300 dotacion, puso por parte, ó diréseñaló como parte de ella los derechos de estola. El Fiscal de la Real Cámarase opuso, citando las prohibiciones hechas por el Concilio de Londres de1125 <54> y por el de Letran de 1215, ambos ya citados, y diciendo quemediante ellas no debían los Párrocos cobrar, ni los feligreses pagar talesderechos de estola: la Cámara conformándose en todo con la propuesta fiscal,consultó al Rey usando en su informe de la misma espresion; á saber, diciendoque no debían los Párrocos cobrarlos, ni los feligreses pagarlos: y S.M.habiéndose conformado en todo con lo propuesto por la Cámara y por suFiscal, mandó que el R. Obispo dotase la Vicaría, sin contar con los derechosde estola, mediante (dijo tambien S.M.) no deben los Párrocos cobrarlos, ni losfeligreses pagarlos. Esta resolucion se comunicó á los Prelados diocesanos porcircular de 20 de Noviembre de 1795, y con arreglo á ella y por nuevaresolucion de S.M., á consulta de 18 de Junio de 1804, se estableció la ley 9.a,título301 20, libro I.o de la novísima Recopilacion, la cual dice así.= Se observepor punto general en todas las nuevas erecciones y dotaciones de Vicarías yCuratos, que cuando las primicias y diezmos de sus territorios alcancen porsu dotacion, se complete de ellos la cóngrua de los nuevos Vicarios, sincomputar los derechos de estola, porque no se deben exigir, ni los feligresespagarlos.<55> Bajo la denominacion de derechos de estola se comprenden de ordinariolas que se llaman ofrendas y oblatas anuales. De las primeras habla una ley de

299. 2a ed. dije.

300. 2a ed. señalándala.

301. 2a ed. títul.

930

935

940

945

950

955


nuestro famoso y antiguo Código de las Partidas, diciendo.= Constumbre hanen algunos logares de dar algo á los Clérigos, cuando sotierran los muertos, ó velanlos novios; asi como candelas, ó dineros, ó pan, ó vino ó otras cosas... E como quierque por estas razones dan algo los homes, así como sobredicho es, con todo esso nongelo pueden demandar que lo den como por premia.De las segundas, es á saber de las oblatas anuales habla tambien otra ley delmismo Código de partidas, difiniéndolas y diciendo lo siguiente.= Oblacionestanto quiere como ofrendas que facen los homes en la Eglesia al Altar, ó al Clérigo,besándole la mano, ó el pie, cuando dice la Misa, por reverencia á Dios, cuyo cuerpoel consagra é demuestra entre sus manos: é esta es la tercera manera de ofrenda.Pero esta non son tenudos los homes de la facer, si non quisieren, nin les puedenapremiar que la fagan.Son pues voluntarias, segun estas leyes, las ofrendas de entierros ycasamientos y las oblatas anuales; se hacen por costumbre; está bien que <56>se hagan y que de este modo la piedad religiosa de los fieles quede satisfecha;está bien digo que se hagan con moderacion y proporcion: pero debe haberen ello absoluta libertad; deben los interesados ser del todo libres en hacerlas,ó no hacerlas; deben obrar libremente por devocion y por piedad, y no puedeobligárseles, ó de algun modo apremiárles á que las hagan. Asi lo quierennuestras leyes, conformes en todo con las de la Iglesia, con los Cánones hechosen los Concilios: asi lo quieren, digo, nuestras famosas y antiguas leyes de lasPartidas, sin embargo de que ellas mas que otras algunas favorecieron de todosmodos y en todo al estado302 eclesiástico y á sus individuos. Quieren, vuelvoá decir, estas leyes, quieren los santos Cánones que sea gratuita laadministracion de Sacramentos y todo lo concerniente á ella; quieren que, sialgo diesen los fieles con tal motivo, sea de buena voluntad y con libertadabsoluta, sea sin obligarles á ello y hasta sin pedírselo y sin accion alguna quedemuestre deseos de parte del que ha de recibir, sea finalmente un donvoluntario, verdadera limosna dictada por la piedad del que la dá, y admitidacomo tal: y si de otro modo fuese, perdería su mérito; y en vez de presentarsecon ella el corazon puro de un cristiano, se convertiría en paga y en verda-<57>dero salario que no puede recibirse ni darse por las cosas espirituales, óla administracion de ellas, sin cometer el horrible crímen de Simonía.

302. 2a ed. el estado.

960

965

970

975

980

985


Man. Eso è303 ó qu’eu digo, qu’á304 gracia de Dios non se debe comprar, quen’hay cousa que á pague: é ó traballo vay con ela, é ela c’ó traballo, qu’unha305

cousa non anda sin á outra: é tamen aquel Santo ou aquel Profeta de quen falóusu mercé, algun traballo había de ter pra facer ó milagre, anque non fose senon306 arrodillarse, é rezar, é erguer as maus á Dios pra que ò oise, é mais contodo non levou nada; é ò criado Geci, porque tomou os regalos, permeteu Diosque lle pegase á enfermedá é lle quedase pra sempre á él, è á todo-los que delviñesen; qu’á min aquel egempro acòrdaseme moyto307. Pro cada paso mais, eunon sey que diga, nin que pense; os Curas á pedir, é levar é cobrar todo ò quepoden, sin tan-siquera compasion dos probes, é sin facer caso de tantas leyes308,é tantos Cánones, é tantos Concilios, é tantos Santos é Papas que mandaronque non levasen nada, é tamen sin acordarse do pecado é de que Dios llesha de pedir conta, ¡é que n’haxa un Abogado que saiba estas cousas, é fagaabri-los ollos, é diga como s’ha de poñer remedio! Vaya; de verdá ò digo,qu’eu non sey que concencia ten uns, nin qu’estudiaron os outros.

<58> Franc. ¡Concencia! vayche309 boa á concencia: esa che me dea Dios. ¿Éque concencia terá un de certa parte, que cand’entrou no Curato, com’iba310

de novo todo’-lo foron á ver, é as mulleres, asi como é311 de uso, leváronlle unspucheiriños de mel ou de manteiga, cada unha segun tiña, pro os mais foronde mel, que cadrou no tempo, è é312 terra de carpaza, que se dan ben ascolmeas; é ainda ben non pasara un ano, xa andaba preguntando313 cand’eraó tempo de lle mandar os pucheiros de mel, que queria que sempre fosse314 ómesmo; é tive315 atrevemento d’acudir á Justicia porque non llos levaban. Pro

303. 2a ed. he.

304. 2a ed. que á.

305. 2a ed. que unha.

306. 2a ed. senon.

307. 2a ed. que á min aquel exempro acórdaseme moito.

308. 2a ed. leys.

309. 2a ed. váiche.

310. 2a ed. como iba.

311. 2a ed. he.

312. 2a ed. é he.

313. 2a ed. perguntando.

314. 2a ed. fose.

315. 2a ed. tivo.

990

995

1000

1005

1010


tamen lle saleu cara, que desd’entonces colléronlle tema, é danlle ó menos quepoden.

Man. ¿D’eso t’-espantas? Pois d’outro316 sey eu é non quero nomealo, que fixoó mesmo é ainda pior, que porqu’unha vez ou duas lle regalaron unhas pernasde carneyro317, pedeunas dempois outr’ano por Justicia, decindo318 que estabaen posesion, é dou querella319 porque non llas pagaban; é mays320 ben que segastou, qu’el salir non saleu co-á sua, pro á moytos321 millor lles fora dar ócarneyro po-la perna, que solasment’as costas importaron ó que Dios sabe.Solasmente ó Recetor...

Franc. Nó: se vas por ahi,...: tan bos son uns coma-os322 outros. Millor é323 nintan-siquera s’acordar d’esso324.

<59> Man. Pois por tanto. Ó señor díxonos todas estas cousas; Dios llo pague,que non sey donde lle veu á pacencia, nin como ten cabeza pra tal: maysagora, xa325 que nos fixo á gracia é tiv’á molestea d’oirme, quixera que medesse326 ó seu parecer, se bastará presentar ò papel que escrebeo327 ó señorescrebente, ou como ey328 de facer pra que non se metan conmigo, qu’ó Curaha d’apretar é ò Escribano manda n-o329 Alcalde, é sabe Dios ó que pasa.

316. 2a ed. te espantas? Pois de outro.

317. 2a ed. carneiro.

318. 2a ed. dicindo.

319. 2a ed. crella

320. 2a ed. mais.

321. 2a ed. moitos.

322. 2a ed. coma os.

323. 2a ed. he.

324. 2a ed. d’eso.

325. 2a ed. mais agora, ja.

326. 2a ed. dese.

327. 2a ed. escribeo.

328. 2a ed. com’hey.

329. 2a ed. no.

1015

1020

1025


Franc. Outro tanto sobre pouco mais ou menos sucédem’á min, qu’óAlcalde é330 primo irmau da parte contraria, é por esso331 levey ospedimentos ó Regidor decánon: mays332 él non fay caso, que lle ten medo òAlcalde, é ò Secretario333 está ganado.

Abog. De las cuytas334 de uno y otro estoy bien hecho cargo, y desde elprincipio me propuse remediarlas cumplidamente. Al uno dí palabra desacarle del aprieto: al otro digo ahora que su consulta y la respuesta de ellatienen relacion mucha con lo que conviene para libertarse de apremios por lospretendidos derechos de entierro de la suegra y del hijo que murió en laguerra de América. Contestaré pues á los dos; satisfarè sus deseos; lo prometo:pero ahora necesita mi cabeza descansar algunas horas. Me hago bien cargode que la detencion será para ustedes incómo-<60>da y gravosa: pero enrecompensa y por su alivio, una peseta solamente llevarè por la consulta.Mañana temprano vuelvan ustedes y me oirán, y espero que me darán lasgracias de todo corazon: y tú muchacho, trabaja en poner en limpio ese papely en sacar la copia. La peseta será para tí; y prepárate para escribir mañanaotro, que contendrá lecciones todavía mas importantes.

<61> Publica este papel D. Pedro Boado Sanchez, actualmente Gefe político dela provincia de Orense, amigo de la verdad y enemigo de la mentira: y seconstituye responsable de la verdad y exactitud335 de cuanto en él se contiene.Orense 2 de Junio de 1823336.

330. 2a ed. he.

331. 2a ed. eso.

332. 2a ed. mais.

333. 2a ed. Sacretareo.

334. 2a ed. cuitas.

335. 2ª ed. esactitud.

336. 2ª ed. engade aquí Rubricado.

1030

1035

1040

1045

1050


NICOMEDES PASTOR DÍAz: ÉGLOGA DE BELMIRO E BENIGNO (ca. 1826-1828)

NPD1(26-28)

Ofrecemos aquí a transcrición dun manuscrito depositado na FundaciónPenzol de Vigo (signatura Ca-206 (11)), procedente dunha venda de documentaciónrealizada por Xosé María Álvarez Blázquez a Fermín Penzol. Cremos que se tratadun manuscrito autógrafo, pois a súa letra semella saída da mesma man que redac-tou algúns escritos de Nicomedes Pastor Díaz cos que puidemos cotexalo.

Xa en 1951 publicara Xosé María Álvarez Blázquez unha edición das poe-sías galegas do poeta viveirense Nicomedes Pastor Díaz que contiña esta égloga:Nicomedes Pastor Díaz (1951): Poesías galegas. Egloga de Belmiro e Benigno. A albo-rada. Limiar de X. Mª Álvarez Blázquez. Ilustracións de X. Sesto. Vigo: EdiciónsMonterrey. Segundo o editor, esta edición da Égloga fíxoa a partir dun manuscrito,probablemente autógrafo, achado por el mesmo e por don Luís Viñas Cortegoso, unmanuscrito que, sen dúbida, debe de ser o que hoxe está depositado na FundaciónPenzol. A égloga contida en tal manuscrito non aparecía asinada, mais a súa atribu-ción a Nicomedes Pastor Díaz, realizada en 1951 por Álvarez Blázquez, foi unani-memente aceptada e hoxe parece estar fóra de discusión: resultan concluíntes alocalización da acción en terras de Viveiro, os trazos dialectais da zona que afloranno texto ou as súas similitudes lingüísticas e retóricas con A Alborada. A composi-ción probablemente date do período de estudos do poeta viveirense en Santiago deCompostela, onde permaneceu de 1826 a 1832. Máis concretamente, ÁlvarezBlázquez (1951: X) estimaba que debeu de ser escrita entre 1826 e 1828. Anos des-pois, Carballo Calero (1981: 51) expresou a opinión de que a Égloga debía de seranterior ao outro poema en galego de Pastor Díaz, A Alborada, que leva a data do 11de maio de 1828.

Segundo nos di o polífrafo tudense no seu limiar á edición das poesías gale-gas de Pastor Díaz, na transcrición adoptouse “a ortografía moderna e asemademodificamos no preciso a puntuación” (in Pastor Díaz 1951: 49); ademais, o editorcorrixiu algúns erros ao seu parecer ben claros e propios do que para el era unhacopia apresurada talvez feita a escape para algunha das moitas persoas que lle pedí-an reproducións dos seus versos. Incorporamos as anotacións sobre formas domanuscrito corrixidas na súa edición que poden atoparse en Álvarez Blázquez(1963). Por este artigo sabemos que no manuscrito o copista “emplea la x casi siem-pre” (p. 351, n. 8) e, ademais, que Álvarez Blázquez unificou en <nh> as vacilacións

Égloga de Belmiro e Benigno 287

entre <h> e <nh> que no dito manuscrito se observan como representacións daconsoante nasal velar en posición medial de palabra (p. 354). Para Álvarez Blázquez(1963), o manuscrito que a seguir transcribimos é un traslado apresurado e descoi-dado dun orixinal perdido probablemente realizado polo propio autor. Pola súa parte,Carballo Calero (1981: 51) aventurou a hipótese de que “cicáis o testo descobertopor Álvarez Blázquez [fose] unha copia imperfeita dun borrador embrionario”.

Consonte os criterios que guiaron o noso traballo, ofreceremos primaria-mente a transcrición do manuscrito hoxe depositado na Fundación Penzol, indican-do en notas de rodapé só as particularidades da edición de 1951 (XMAB51) e deÁlvarez Blázquez (1963) (XMAB63) que poidan ser de interese ou que poidan acla-rar algunha pasaxe escura.


Nicomedes Pastor Díaz Corvelle naceu en Viveiro o 15 de setembro de1811 no seo dunha familia de clase media. Estudou latinidade no Colexio daNatividade da súa vila natal e, entre 1821 e 1825, no Seminario de Mondoñedo.Comezou os seus estudos de Dereito na Universidade de Santiago de Compostelae tivo que rematalos na Universidade de Alcalá, onde se licenciou o 31 de outubrode 1831.

Xa en Madrid contou co apoio de don Manuel Fernández Varela e co de donRamón Fort. Quintana tamén o apoiou e foi nomeado oficial segundo naSubdelegación de Fomento de Cáceres. En 1836 foi secretario do Goberno Civil deSantander e en 1837 oficial do Ministerio de Gobernación.

Mentres ía ascendendo nos postos da burocracia administrativa, colabo-raba en distintos xornais de Madrid: Museo Artístico y Literario, El Siglo, ElEspañol, etc.

Militando no partido moderado e contando co aprecio da Rexente donaMaría Cristina, foi perseguido por Espartero e coñeceu días amargos, mesmo nocárcere, no que estivo dous meses.

1847 foi o ano da súa consagración: presidente do Real Consello daAgricultura, Industria e Comercio, membro numerario da Real Academia Españolae ministro de Fomento. Neste mesmo ano Narváez nomeouno reitor daUniversidade Central, cargo que ocupou durante tres anos. Máis adiante foi minis-tro de Estado, e de Graza e Xustiza, así como embaixador en Portugal. Morreu enMadrid, célibe e na digna pobreza que fora sempre divisa da súa vida, o 22 de marzode 1863.


1 <1> Egloga.Belmiro y Benigno.

1ª…. Xá por detras dos montes se escondiaO rubo pai da luz en carro de ouro

5 De nubarros ó ceo se cubriaTendia á noite ó lexos manto mouroEnterraba ó TesouroO avaro gardador medio as escurasE po las espesuras

10 Xa non cantaban ledos paxariños;As obellas balando co os filliñosPra os curros dos lindeyros se escapabanO traballo os paisanos xa deixabanPra volver xunta as mais dos seus neniños

15 E os barcos preparandoPro mar o mariñeiro iba cantando.

2ª… Cando sentado en unhas altas penasQue ó mar batia con feroz ruxidoArdendo en lume vivo as suas venas

20 Centellandolle os ollos encendidosXamais adormecidos,Belmiro labrador se lamentabaE os seus gritos alzabaOs ceos dos seus males causadores

25 Contandolles os aires seus dolores<2> Xa tamen revolcandose na areaDas suas vaguas empapada é cheaXa as rocas lles contaba os seus amoresXa o triste deliraba

30 E en semejantes voces se exprecaba.

3ª. ¡Ay! nunca che eu nacera! ¡Ay sorte duraEn mala hora á luz viron os meus ollosDade ó meu corpo blanda sepulturaOndas que rebentades nos escollos


35 Librame dos embrollosLibrame das desgracias de esta vida¡Ou morte apetecidaE juntad[e]me1 á miña compañeiraAugas que combatides a ribeira

40 Augas queridas pois que fostes lousaDonde por sempre o meu amor repousaEu te vin espirar desde á monteyra¡Xulia miña querida!Eu morrer te mirey, é teño vida.

45 4ª. ¿Ainda Belmiro triste ten alento?¿Ainda fala, ainda xime, ainda chora?¿Porqué non fun servir xa de sustentoOs tragos peises2? ¿porque ainda agoraTras da miña pastora

50 <3> Non me quero botar? Alma adoradaXa mais nesta moradaParar non quero, non; xa nada teñoNin campo, nin cabaña, gado, ou leñoXa ó perdin todo, pois que te morrich[e]3,

55 Perdime á min tamen pois que perecicheEu á seguirte vou, ne lo me empeñoNas ondas, ou nos toxosLogo abandonarei fracos despoxos.

5ª….. Outros gritos é voces exalaba60 Tolo, é sin sentimento ó bon Belmiro

E á noite á mais andar se adelantabaE ainda non se fora ó seu retiroDaba cada suspiroQue ó mais duro á chorar se moveria

1. Ms. juntadame.

2. XMAB51 e XMAB63 tragós peixes.

3. Ms. morriché.


65 Cando veu que corriaAcia él con gran presa un compañeiroQue errante, estraviado, é sin sendeiroAganchaba os penedos con presteza,Ergeu Belmiro entonces á cabeza

70 E á escasa luz dos rayos do luceiroConoceu á BenignoDos seus pesares confidente digno

6ª. Como cando do alto dun navio<4> O seu pais descubre ó navegante

75 Que pensara quedar no Polo frioQuo peito alegre salta, é ainda distanteCon corazon amanteAs suas prendas desde lonxe abrazaAsi de alegre traza

80 E o tempo enternecido ó amigo vendoO llanto suspendeu, as maos erguendoEstreitouno no seo con dulzuraSin poderlle falar, quá desventuraEmbargaballe á voz, é asi detendo

85 As baguas que asomabanOs dous ternos amigos se abrazaban.

7ª….. ¿Que fas aqui Belmiro, meu querido?Benigno dixo en fin ¿porqué fuxich[e]4?¿Porqué deixach[e]5 ó vale mais garrido

90 E entre as penas mais feras te metiche?¿Porqué louco escondicheDos teus tristes amigos, ó consoloE co as bestas soloTe viñech[e]6 á vivir? ¿que che fixeron

95 Na tua dulce patria? ¿que che deron

4. Ms. fuxiché.

5. Ms. deixaché.

6. Ms. viñeché.


Que te fixo escapar das portas nosasPra estas ribeyras feas é escabrosasDonde nunca con tigo dar puideron?<5> Vente, Belmiro, vente

100 Ven consolar á tua triste xente.

8ª….. Vente pra casa que te veu na cunaVen pra á porta en que tanto trabeseabasVente pra os campos donde festa alguha7

Non houbo compreta si é que tu non estabas.105 O rio en que8 pescabas

Cando á min do septembre nas tardiñasAs olorosas viñasQue contento con migo vindimach[e]9

As copudas nogueyras que aganchach[e]10

110 Pra facer os rolis en San MartiñoOu pra pillar ó descuidado niño:Todo en mutua tristeza sepultach[e]11

Todo á gritos te c[h]ama12

Todo Belmiro á tua volta clama

115 9ª…. Deixa Benigno13, de aflixirme cesaBelmiro suplicóu con fero acento,Que importa que na fraga espesaNas ondas ou nas lousas do convento

7. No ms. hai un borrón sobre a letra de alguha. Téñase en conta a seguinte observación de XMAB63(pp. 354-355): “En la estrofa 8ª, vv. 1-3, otra falsa rima, cuna-algunha, tiene explicación por influjo del cas-tellano (“alguna”) latente en tantos poetas gallegos, y más en quien, como Pastor Díaz, iniciaba, sin pre-cedentes para él conocidos, el cultivo artístico de nuestra lengua. Y es curioso que en el manuscrito figu-re la forma alguha, aunque en otros lugares del mismo leamos unha, ningunha. Tal vez Pastor Díaz vacilase,en cuanto al valor fonético de la peculiar nasalización gallega. En su poema A Alborada hallamos la formapenhas, rimando con cadenas”.

8. No ms. este en que substitúe un donde anterior que está riscado.

9. Ms. vindimaché.

10. Ms. aganchaché.

11. Ms. sepultaché.

12. Ms. clama; XMAB51 e XMAB63 chama.

13. No ms. este Benigno substitúe un Belmiro riscado.


Deixe do meu tormento120 As reliquias, é ó carcel da alma miña?

Fuxo da patria miñaPorque ningunha patria teño agoraPois en ningunha está á miña pastora<6> ¡Ay! si amigo: xa se foi do mundo

125 O rostro hermoso que non ten segundo,¿E donde me hei de ir eu? ¿mellor non foraQue no mar me tirasesOu con ese cuitelo me clavases?

10ª…. Clava este peito, quitame da terra130 E morrerei contento, pois recivo

Ó mais precioso don que oxe me esperaDas maos piedosas do mellor amigoNon sea mais abrigoDo dolor mais acervo este meu peyto,

135 Sea presto desfeitoEste corpo, este barro, é terra impura,Librame asi por Dios da desventuraDe estar morrendo sempre, fire logoFire sin compasion, mata este fogo.

140 Saca á miña razon de esta loucura....Axiña….., pronto....., clava¡Clava! que te detés?.. ¡matame! acaba!...

11ª. Dicindo estas palabras pareciaQue do seu sitio os ollos lle saltaban

145 Suspiraba, choraba, enmudeciaE logo enfurecido se estancabanO llanto que brotabanSeus ollos cando estaba mais tranquilo.<7> Sin poder resistilo

150 Chorou tamen de compasion BenignoE ó amigo de mellor sorte dignoConsolaba oficioso; xa contandoDa ausencia del as novas, xa falando


Da cabana, do campo, do moiño14

155 Da sua alegre aldea,Calmaba de aquel animo á pelea.

12ª. Contaballe tamen as suas penasPra que Belmiro mais se consolaseCon pade[cer]15 alleo, aunque pequenas

160 Xunta as propias as xuzgase16;Que eu tamen me lamentaseEstaba po lo ceo destinadoE chorase ó teu ladoA miña mala sorte: lle decia

165 Vironme estos penedos algun diaCorrer alegre as suas verdes faldas,Vironme engalanado co as guirnaldasDe conchiñas é flor con que soliaA miña dulce amante

170 Premiar garrido ó meu amor constante.

13ª. Todo alegria entónces […………..........................................................................] no meu alborozo17

14. Sobre a rima Benigno-digno-moiño escribiu o seguinte XMAB63 (p. 355): “Sólo cabe suponer que, poratracción de voces como signo > siño y otras similares, el poeta pronunciase Beniño-diño, siguiendo una ten-dencia popularizante. Es este un tema sugestivo para los filólogos, y una pregunta queda en pie: ¿por quéPastor Díaz, cuyo fino oído poético nadie puede negar, considera consonantes Benigno-digno-moíño?”.

15. Ms. Con pader; XMAB51 Co padecer; XMAB63 Co pade[cer].

16. XMAB63 Xunta as propias [desgracias] as xusgase, e aclara en nota de rodapé: “Es importante aclarar queel esquema estrófico seguido en la égloga es rígido, pues son heptasílabos todos los versos 5, 7 y 13 decada estrofa, siendo los demás endecasílabos, ya comunes, ya sáficos”.

17. Cf. esta nota da p. 50 de XMAB51: “O primeiro verso é defeitoso, e fallan outros dous ao comén, poisfica a rima solta e non conta a estrofa máis que 12 versos. O mais doado é que ‘no meu alborozo’ pertezaao terceiro verso, por un salto na copia. Sin pretensións de restituir a estrofa, senón coma exempro acra-ratorio, coidamos que tería de ser algo eisí: ‘Todo alegría entonces, todo gozo –era naquel vivir ledo eseguro–, que crín eterno no meu alborozo. –Eu non previña, non, o pesar duro...’”. XMAB63 Todo era ale-gría entonces, [todo gozo, / Era n-aquel vivir ledo e seguro / Que eu crein eterno] no meu alborozo; previamente,XMAB63 (p. 349) dá esta explicación: “Esta estrofa contiene solamente doce versos, en lugar de los cator-ce de que constan las demás, y es evidente que el escriba se saltó el final del verso 1 y el comienzo del 3,ligando visualmente el principio de aquél con la terminación de éste”.


Eu non previña, non, ó pesar duro175 Pero ¡ay!, seu manto oscuro

<8> Non tardou en tenderse na mariñaMarchou á gloria miñaDe esta aldea se foy á hermosa Ana¡Ilusios dulces, esperanza vana!

180 Xa non houbo mais pracer pra min na TerraE ó unico contento que me esperaE ó que do meu pesar ainda me sanaE ó dulce desahogoCon un compañeiro do meu triste fogo.

185 14ª. E tu deixarme queres neste estado¿Queres que no mundo solo ó triste imiteE siga tal proceder desesperado?¿Queres que impio á morte soliciteE que ó gran Dios irrite

190 Arbitro das fortunas é das vidasPorque as nosas queridasUnha ausente outra morta suspiramos?¿Ques que tamen nosoutros nos morramos?Volve en ti caro amigo, volve axiña

195 Que asoma xa ó albor da mañaiñaA nosa dulce choza pronto vamosA espesura deixemosE nunca por mais nos separemos.

15ª. Tu os meus pesares aliviando200 E eu consolando as tuas rudas18 penas

Felicidad á vida vamos dandoFaremos as desgracias mais pequenas<9> Nas ribeiras amenasDo apacible Landrobe, virá un dia

18. No ms. este rudas substitúe un dudas riscado.


205 Que con terna alegriaE con lagrimas dulces sin tristuraMe digas xa se foi á desventuraA calma renace de entre os doloresCon amistad non necesito amores

210 E as miñas afliccios xa teñen cura19.Vente, Belmiro, vamos,Ven ser feliz, querido, ¿Que tardamos?

16ª. Xa por fin na quel golfo tempestuosoA calma da amistad se introducia

215 Recobraba aquela alma ó seu reposoE do amigo os consellos acedia.Levame respondia,Levame logo de estas rocas negrasXa que solo tu me alegras

220 Leva[me]20 ó sitio donde amistad santaEncha ó meu corazon; é si entre tantaDulzura á veces ó dolor asomaCon mutuo suspirar veras qual tomaAumento ó meu valor, é se quebranta

225 Esta negra cadea,Xa te sigo, esa mao, vamos á aldea.

17ª. As brillantes estrellas xa se foranDos ceos que alborearse comenzabanE as flores que ó Febeo carro doran

230 Do oriente as rubas portas franqueaban.<10> Alegres saludabanO resplandor primeiro as aveciñasBrillaban as gotiñasQue ó rocio nos arboles fixera

19. Ms. xa non teñen cura; XMAB51 e XMAB63 xa teñen cura.

20. Ms. Leva; XMAB51 Lévame; XMAB63 Léva[me].


235 E ó grande mar con magestad severaBramando, á luz primeira reflectiaA este augusto espectaculo se erguiaVnha almaboa acia ó criador da terraTodo á Dios anunciaba

240 Todo as suas grandezas predicaba.

18ª…. Cando dos seus braciños agarradosAs suas casas iban os amigosE diante ó ser eterno prosternadosDos seus votos de paz foron testigos

245 Os arboles, os trigosO mar, as rocas, é natura toda,Xa da cupula godaDo templo patrio á punta divisaronA esta vista os seus ollos destilaron

250 Lagrimas de dolor é de ternuraE as ideas do ben, é da amarguraNo seu peito aun non sano se encontraronE enfin á aldea vironEntraron ne la é sempre en paz viviron

255 <11> 19…. Don do bondoso ceo, amistad puraQue endulzas os pesares de esta vida¡Case enches ó meu seo de dulzura!¡Canto nos meus dolores me [es]21 querida!Por sempre bendecida

260 Seas dos corazos que padeceronE os que en ti paz tuberonEnsalcente cen veces, é outras centoFuxa amor é ó seu fogo violento,Que trai as almas boas solo males

265 E da amistad os goces celestialesDeixe lugar tan fero sentimento;

21. Ms. he; XMAB51 e XMAB63 és.


¡Homes do mundo, un bon amigo, un campo22

He aqui a Felicidad buscada tanto!

22. XMAB63 un canto, e en nota aclara: “La solución postulada por C. Calero [...] para la falsa rima delms., me parece perfecta, no sólo técnica, sino también ideológicamente. El ‘canto’ o ‘recanto’, el ‘rincónolvidado’, donde gozar los dones de la ‘amistad pura’, constituye un tema medularmente romántico”.Carballo Calero, na Historia da literatura galega contemporánea (aparecida na súa primeira edición en 1963),apuntara o seguinte: “”¿Está ‘campo’ por ‘canto’? Viría ben ista verba, perfeitamente luguesa, no senso derecanto ou corruncho, mellor que no de ‘canción’” (Carballo Calero 1981: 51, n. 25).

Nicomedes Pastor Díaz Corvelle


Nicomedes Pastor Díaz Corvelle: Egloga. Belmiro y Benigno. [Manuscrito]. [Fragmento].

A alborada 299

NICOMEDES PASTOR DÍAZ: A ALBORADA (11 de maio de 1828)

NPD2(28)

Nicomedes Pastor Díaz Corvelle: “A alborada”, in Obras de don NicomedesPastor Díaz, de la Real Academia Española (OC). Madrid: Imprenta de Manuel Tello,1868, tomo II, pp. 37-41. A alborada volveu aparecer logo en diversas antoloxías eoutras publicacións. Delas escolmamos aquí a seguinte: Nicomedes Pastor Díaz(1951): Poesías galegas. Égloga de Belmiro e Benigno. A alborada. Limiar de X. Ma Álva-rez Blázquez. Ilustracións de X. Sesto. Vigo: Edicións Monterrey, pp. 43-47. ÁlvarezBlázquez declara nesta edición o seguinte sobre A alborada: “Tomamos fidelmenteiste poema das Obras Completas de Pastor Diaz (Madrid; 1868). Fora dada á luz noMuseo no ano 1828 e recollida logo no tomo de Poesías, de 1840” (p. 50). TaménCarballo Calero (1981: 52) afirma que este poema se publicou por primeira vez noMuseo Artístico Literario, aínda que non confirma o dato de que se incluíse no volu-me de Poesías de Nicomedes Pastor Díaz de 1840.

Lamentablemente, non demos atopado o Museo Artístico Literario de 1828.Por outra banda, ao consultarmos o libro de Poesías de 1840 observamos que, efec-tivamente, non contén A alborada. Por conseguinte, ativémonos á versión publicadaen 1868.

Cf. tamén Iglesia (1886: I, 191-194) e Garcia Negro / Gómez Sánchez(1996: 93-95).

1 <37> ¡Ay miña pequeniña!¡Qu’ollos bonitos tés! ¡Que brilladores!¡Case salta á alma miña,É vendo os teus colores,

5 Ver me parece todos os amores!

Agora qu’á alboradaOs dulces paxariños xa cantaron,É da fresca orballada,N’as perlas os ramiños se pintaron,

10 Agora ¡qué diviñosBrillaran os teus ollos cristaliños!


<38> ¡Ay! asoma esas luces,Asoma á esa ventana, miña hermosa;Tú que sempre reluces

15 Con elas máis lustrosaQu’á Luna, cando nace silenciosa.

Verásme aquí cantando,Xunto estas augas craras, estas penhas,Verásme aquí agardando

20 Que se rompan as lúgubres cadenasD’a noite que m’apartaDe quén nunca á alma miña se véu farta.

Mírame, sí, querida,Cando d’o blando sono te levantes,

25 Máis fresca, é máis garridaQu’estas frores fragantes,Qu’á espuma d’estas ondas resonantes.

¿E ainda non parecenEses olliños teus? ¿Dormes rosiña?

30 ¿Dormes, é resplandecenOs campanarios altos d’a mariña?¿Ainda non oicheAquela dulce vóz que m’aprendiche?

<39> ¿Déixasme qu’aquí solo35 Á as áugas lles dirixa os meus acentos,

É non vés ao meu coloFartarme de contentos,É amante aproveitar estes momentos?

Desd’aquí vexo os mares40 Serenos, estenderse alá no ceo;

Oio d’aquí os cantaresDa pillara fugáz, d’o merlo feo;Pero o teu seno lindoNon o vexo, meu bén, qu’estas durmindo.

A alborada 301

45 Xa se foi o luceiro;Desperta d’esa cama, miña rosa;Desperta, é ven primeiroAbrir á venturosaVentana d’o teu carto: ven graciosa.

50 Sál como sempre sales,Máis diviña qu’á diosa de CiteraSalindo dos cristales,Mais galana qu’á leda primaveraEsparcindo rosales:

55 Venus pra min, amante,Primavera, mañan, é fror fragante.

<40> Xa te vexo salindoMirarme, é retirarte avergonzada,¿É de quén vás fuxindo

60 Tontiña arrebatada?¿Do teu amor que canta n’a enramada?

Non fuxas, non, querida;Ven aquí: baixa á escala sin temores:Esa frente garrida

65 Á miña man á cubrirá de frores;Xa as teño aquí xuntiñas;¡Qué venturosas son! ¡Qué bonitiñas!

Ven despeinada aïndaDarme ó primeiro abrazo, darm’a vida

70 ¡Canto es así máis linda!Ven qu’a mañan froridaSolo pr’os que se queren foi nacida.

Non, non, durme, descansa,Naide turbe ó reposo d’o teu peito:

75 Plácida quietud mansaSin cesar vele ó téu hermoso leito:


Durme, que non tés penas,É acaso en min soñando te enaxenas.

<41> Reposen os teus ollos,80 Eses ollos diviños, venenosos:

Tamén finos cogollosN’os rosales pompososAgardan por abrirse recelosos.

Sí, miña prenda amante:85 Eu cantarei aquí mentras que dormes.

¡Ay qu’o Landro brillanteNon é dourado Taxo; nin ó TormesAlinda ó meu retiro!Durme, si, durme, mentras qu’eu suspiro.

90 Mayo 11 de 1828

Letrilla aos rexios desposorios 303

VICENTE TURNES: LETRILLA AOS REXIOS DESPOSORIOS DE FERNANDO VII E MARÍA CRISTINA DE BORBÓN (1829)

VT1(29)

[V. Turnes] (1829): Letrilla de los Labradores Gallegos á los RegiosDesposorios de S.M. en las funciones de la M.N. y M.L. Ciudad de Santiago, con suacostumbrado Ala, lála, lála, lála / Ala, lála, lála, lá. Santiago: Imprenta de D. JuanFrancisco Montero (Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago de Compostela,RSE Misc. III-11). Que a letrilla é de Vicente Turnes confírmanolo o seguintefragmento da Parola de Cacheiras: “Enganouse, minteu ò cego Turnes, cando dixo“tirrias, vingas e liorta xâ moi logo terán fin; porque é certo que foi cando comen-zano”. Estas mesmas palabras conforman as liñas 51 e 52 desta nosa edición daLetrilla de Turnes.

Nos arquivos da Real Academia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia) con-sérvase un manuscrito con esta composición que semella ser unha copia do poemapublicado, pois ao final presenta o pé de imprenta da publicación: Santiago /Imprenta de D. Juan Francisco Montero / Año de 1829. Ofrecemos a versión dofolleto publicado, coas variantes do manuscrito de maior interese lingüístico ennotas de rodapé.

Unhas probas de imprenta desta Letrilla de Turnes do ano 1829 figuranentre os papeis de Andrés Martínez Salazar que actualmente se custodian naReal Academia Galega (Fondo Martínez Morás, referencia 318/8).



O matrimonio entre Fernando VII e María Cristina foi diversamente con-memorado. Na amplísima relación de cancións, odas, himnos ou silvas que temosrecollido en conmemoración do acontecemento, podemos distinguir dous tipos: asque poderiamos chamar de carácter protocolario (subvencionadas polos concellosou polas autoridades) e outras de carácter máis popular e cunha clara intención polí-tica: a de garantir a sucesión á Coroa que desterre o temor á sucesión de don Carlos,irmán do Rei, temor en definitiva a que os carlistas, xa constituídos en grupo políti-co arredor de don Carlos, chegasen a ocupar o poder.

A composición de Turnes, moi popular, ten tamén unha intención políticaexpresada nos seguintes versos:


Vinde hermosas Santiaguesas;vinde Nenas á cantaró noso REY DON FERNANDO,

10 que se acaba de casar.

Veñan as de Vista-Alegre,de S. Lourenso1 é Belvis,con pandeyros2 é ferreñas,é con gaytas3 do pais.

15 Veñan tamen as de Conxo,Picaños, é de Mallou,

á saber que ó REY de España;con unha4 Estrela se casóu.

Esta santa criatura20 alá na Italia naseu,

é Dios pra groria nosaá FERNANDO lla sedeu.

Anque de terra tan lonxenon por eso se olvidóu,

25 nin da sangre que acá tiña,nin da leyte5 que mamou.

Dios queira que canto antesun Reysiño salla á luspara que poidan os Gallegosó deño faserlle a crus.

Representar no demo a opción carlista significaba tomar posicións sobreunha cuestión que vai custar unha guerra civil.

1 <1> LETRILLAde los Labradores Gallegos, á los Regios Desposorios

de S. M. en las funciones de la M. N. y M. L.Ciudad de Santiago, con su acostumbrado

5 Ála, lála, lála, lálaÁla, lála, lála, lá.

1. Ms. Lourenzo corrixido para Lourenso.

2. Ms. pandeiros.

3. Ms. gaitas.

4. Ms. c’unha.

5. Ms. do leite.


<2> Ela ven á ser sobriñado seu Novio, ó noso REY,é por eso, ¡miña xoya!

30 anos6 de ter moita ley.

E garrida como á prata,é bunita como ó Sol,é ha de ser ó amparo7

do desdichado Español.

35 E alegre, falangueyra,8

é de moi9 donosa vos,ten caridade dos probes,é santo temor de Dios.

E á primeyra10 CRISTINA,40 que de REYNA á España ven,

é ha de ser sin segundapo las virtudes11 tamen.

Bástalle que teña ó nomede Cristo noso Señor,

45 pra que en ela12 busquemosun segundo Redentor.

As miserias é traballos,que nos poidan afrixirtodo, todo ¡miña rosa!

50 con gusto nos ha de oir13.

Tirrias, vingas, é liortasxa moi logo tendrán14 fin,pois para faser as pasesbaixou este Serafin.

55 <3> Alcabalas é trabucos,é canta gavela15 hay,á favor dos labradorestodo á rebaixarse vay.

Tratos, comercios16, é astrusias60 salida logo han de ter,

é nas feyras17 é mercadosó gando vay á correr.

Xá parese que rebrincano quinteyro18 por salir,

65 é que se senten os cartos,nas faltriqueyras ruxir19.

6. Ms. hános.

7. Ms. emparo.

8. Ms. falangueira.

9. Ms. moy.

10. Ms. promeira.

11. Ms. vertudes.

12. Ms. nela.

13. Ms. d’oir.

14. Ms. terán.

15. Ms. gabela.

16. Quizais comércios no folleto impreso; Ms. comerceos.

17. Ms. feiras.

18. Ms. quinteiro.

19. Ms. faltriqueiras roxir.


Grasias á Dios que podemosdous netos oxe20 botar,porque21 as endromenas todas

70 outro xeyto22 han de levar.

Viva ó noso Rey FERNANDO,viva CRISTINA, é sua Naivivan as fillas Infantas,é tamen viva seu Pai.

75 Alegrádevos miniñas23:esta Boda festexá,que pronostico24 seguroda vosa tamen será.

Dios queira que canto antes80 un Reysiño25 salla á lus,

pra que poidan os Gallegosó deño faserlle á crus.

<4> Miña virxen26 do Corpiño,meu glorioso27 San Ramon,

85 dádelle un fillo á CRISTINA,que console esta Nasion.

Dádelle moita fortuna,28

é que nunca sinta mal,pra que FERNANDO se folgue

90 na sua grasia anxilical29.

O Padre Eterno30 lles boteá sua santa bendisioné teña este Casamentodecote no corason.

95 Déalles por moitos anosgracias31, é bes á montós,no seu Palasio alegría,é32 nas suas uchas millós.

20. Ms. hoxe.

21. Ms. por que.

22. Ms. xeito.

23. Ms. meniñas.

24. Ms. prenósteco.

25. Ms. Reisiño.

26. Ms. Virxe.

27. Ms. grorioso.

28. Ms. fertuna.

29. Ms. anxelical.

30. Ms. Aterno.

31. Ms. grasias.

32. Ms. falta e.


Citada en: [V. Turnes] (1829): Letrilla de los Labradores Gallegos á los Regios Desposorios de S.M.en las funciones de la M.N. y M.L. Ciudad de Santiago, con su acostumbrado Ala, lála, lála, lála /Ala, lála, lála, lá. Santiago: Imprenta de D. Juan Francisco Montero.


Citado en: [V. Turnes] (1829): Letrilla de los Labradores Gallegos á los Regios Desposorios de S.M.en las funciones de la M.N. y M.L. Ciudad de Santiago, con su acostumbrado Ala, lála, lála, lála /Ala, lála, lála, lá. Santiago: Imprenta de D. Juan Francisco Montero.

Conversación entre dous compadres 309

CONVERSACIÓN ENTRE DOUS COMPADRES A PROL DA PROCLAMACIÓN DE ISABEL II COMO RAÍÑA DE ESPAÑA (1833)

CLB(33)

La Estrella (Madrid), 22-XI-1833, pp. 3-4. Transcribimos do exemplar quese encontra no Fondo Barreiro Fernández-López Morán.


No número 19 (22 de novembro de 1833) do xornal madrileño La Estrellaatopamos un artigo remitido desde Betanzos (leva a data do 13 de novembro de1833), anónimo, no que se comentan as festas celebradas na cidade con ocasión daproclamación de Isabel II como Raíña de España o 24 de outubro de 1833.

O que nos sorprende deste artigo é que se recolle unha longa conversaentre un vello e unha muller que se desenvolve completamente en galego.

É dicir, estamos ante o primeiro comunicado ou información periodística,escrita en galego e publicada nun xornal de Madrid.

La Estrella era un xornal que aparecía catro veces por semana, que publi-cou o seu primeiro número o 22 de outubro de 1833 e o 26 de febreiro de 1834, oúltimo, co número 74. Era un xornal político, defensor da transición liderada pordona María Cristina, respectuoso co poder, moi ben informado e posiblemente omellor xornal do momento, a distancia de La Aurora, El Ateneo, El Boletín delComercio, La Crónica, El Cínife, La Revista, El Siglo e El Tiempo, que eran os xor-nais que naquel momento se publicaban en Madrid.

Aínda que os artigos son case todos anónimos e non aparece o nome dofundador e director, todo nos leva a pensar que foi don Alberto Lusta y Aragón oseu fundador e director. O profesor Barreiro Fernández ten a colección completado xornal, que pon a disposición dos investigadores.

<3> Hemos recibido de Betanzos la carta siguiente.Betanzos 13 de noviembre. = El espiritu de esta ciudad es el mejor a favor denuestra adorada Reina. Todos los pueblos de la provincia van celebrandosucesivamente su proclamacion; aquí se verificó el domingo 10 á las tres dela tarde, poniéndose en la casa consistorial desde por la mañana los retratosde la Reina gobernadora Doña Maria Cristina, y el de su Hija y nuestra Reinalejítima Doña Maria Isabel II, con su correspondiente dosel. Desde que se

1

5


presentaron se agolpó la jente en la plaza, en tales términos que no se cabia,y como era dia de fiesta, cada vez se reunió mas de las cercanías; es imposibleformar idea de los dichos y conversaciones que se oian por ver á la Reinagobernadora que tan digna y sabiamente nos gobierna, al lado de su tierna yamada Hija, pues que al verla tan pequeñita se deshacia el concurso en vivasy aclamaciones; pero entre las muchas conversaciones que se oian, la quemas llamó la atencion ha sido la de un aldeano y una aldeana, queseguramente eran compadres, y se llevaron mas de dos horas sin quitar losojos de los retratos, y hablando de las cosas que pasaban, cuyo diálogoestractado es como sigue,Estaba el buen labrador mirando á los retratos arrimado á su báculo, tomandosus sendos polvos, cuando llega una mujer que le dice.—Buenos dias, meu compadre.Miró el viejo hácia ella y le contestó: — Ben venida, miña comadre, é comolle vai1 —Ben, e[a]2 bostede? —Eu feito un pobre bello, é meu compadre? —Ese, queda aló có señor cura, que já sabe ó amigos que son.— Ja quedará; quetan bó é Jan como Pedro.—E boste que fay aquí, compadre?—Estoille mirando para aquelas estampas, é non lleme canzo de mirar paraelas.—¿E que estampas son, compadre?—Son lle; aquel mais grande, comadre, elle á madre dá quel outro piquiniñoque lle he á nosa Reina nova, é non lle ten disque mais que tres anos, he já heReina.—¡Avemaria, compadre! ¿he tan piquiniña, hi já he Reina? é segun lle teñooido ó meu Jan, que me dijo que ó de[si]a3 onoso cura, que no na queren,é que van armar jente ben pajada para non querela, é traer disque un irmandó Rey, que lle chaman Carlos, é que este tray á Santa Inquisicion paraqueimar os que sean amigos da Reina, é mais os que no no queiran á él, éque já polas Biscayas é por aló lonje andan moitos armados con moitajente, é que por acó tamen han de facelo mesmo, que já teñen moitosalistados, é que no no fijéron já porque disque lle teñen medo ó jeneral da

10

15

20

25

30

35

1. No orixinal, vais.

2. No orixinal, eu.

3. No orixinal, deisa.

Conversación entre dous compadres 311

Cruña, que disque é un demó, pero que esperan que se vaya é que venoutro que lles dará á man [á]4 moitos. Estas son lle conversacios, que lleoyo ó meu Jan, é moitas veces, ó mismo crego que como boste sabe non saldalo da casa. Compadre, moito lle tiña que decir destas cousas, pero ellemetarde é boume; outro dia <4> falaremos mais: baya, baya, he bonita, anosaReiniña; Dio la garde que lla de ter us quince anos bonitos; tan bos comoos de sua Madre.—Pois mire, comadre, eu estibena [oindo]5 á boste de calado, e agorahemonos dir sentar aló ó adro de Santiago, e eille de decir alguas cousascontra ás que me dijo, para que llas diga ameu compadre, para que non seaburro, é que non se guie polos consellos dó cura.Se fueron los dos y se sentaron y prosigue el compadre: — Pois mire, miñacomadre, ó noso Rey, ja sabe boste que morreu é dejoille no testamento ácorona á sua filia, como heredeira lejitima, que hé aquela niniña que bostebeu, ementres ela non te[n]6 desaoito anos, quedou á Madre d[e]7

gobernadora da España, pero con algus homes ó seu lado grandes para que lledigan alguas cousas; pero non son moit[o]s8, que non, non necesita; que elaentendello ben.Como lla deijou por Reina, jurouse, reconoceuse, é, á gora coronanse; por esooje hay acó todas estas danzas, é músicas, é á tarde salle ó auntamento ácabalo é todos los señores. Boste diga á meu compadre que no[n]9 sea burro,que se beja conmigo; mire miña comadre, vamos botar dous net[o]s10, que euoje pra casa non lle bou sin verlle to[do]11 é dispois tomar una borrachera dalegria por be[r]12 amiña Reiniña coronada eali presente, que ja hay moyto queá deseaba: é co señor Morillo que solamente ó seo nome ja parece que faymeter á suos emeigos debaijo da terra, vaya comadre vamos; hay no bou ojecompadre que me he tarde he já han de estar esperando por min para

40

45

50

55

60

65

4 No orixinal, lles dará á man moitos.

5. No orixinal, oisido.

6. No orixinal, teu.

7. No orixinal, da.

8. No orixinal, moitas.

9. No orixinal, nou.

10. No orixinal, netis.

11. No orixinal, to.

12. No orixinal, beu.


preguntarme alguna cousa: pois mire comadre, digalles ó que veo, é mais óque lle digo, emeu compadre que non dea creto ó seor cura, que se bejaconmigo é que falaremos.—¿E logo hastrá cando?—Logo hastra domi[n]go13, que nos juntaremos no adro de santo Domingo,y…—Baya adios, hastra o dito sin falta.En este estado se marcharon, y pienso el dia de la cita estar a la vista paraoirlos y observarlos.

13. No orixinal, domigo.

70

75

Cuarteta en favor de Isabel II 313

CUARTETA EN FAVOR DE ISABEL II CANTADA EN CHANTADA O 19 DE NOVEMBRO DE 1834

CCh(34)

Juan Gómez de Castro (1834), in Boletín Oficial de la Provincia de laCoruña. Núm. 109 (8/12/1834), pp. 2-3. Relátase neste artigo o desenvolvementodos festexos de exaltación liberal celebrados en Chantada o 19 de novembro de1834 en favor de Isabel II. No medio do alborozo xeneralizado que na madrugadadese día se viviu na praza da vila, entre “vivas á Isabel II, á Maria Cristina y á nues-tras libertades”, un grupo cantou a que Juan Gómez de Castro consideraba “la letri-lla mas significativa, cuyo gracioso estrivillo decia” o seguinte:

Si Don Cárlos quer coronaQue á faga de papel,Que a que deixóu Don FernandoE da sua Filla Isabel.

Como dato de interese para a historia lingüística de Galicia, paga a penasubliñar que o que cantou o grupo das “jovenes de la primera clase de esta villa” foiun himno en castelán que fora composto aquel mesmo día e que nas súas dúasestrofas finais dicía así: “Ninfas Chantadinas, / De mirtos, de rosas / Coronas pre-ciosas / Tejed á Isabel. // Vereis de los Minas / Las armas gloriosas; / Fijad, presuro-sas, / Su sacro dosél”.


Citada en: Juan Gómez de Castro (1834), in Boletín Oficial de la Provincia de la Coruña. Núm.109 (8/12/1834), pp. 2-3.

Cuarteta en favor de Isabel II 315

Juan Gómez de Castro (1834), in Boletín Oficial de la Provincia de la Coruña. Núm. 109(8/12/1834), pp. 2-3.


DIÁLOGO ENTRE GORECHO E MINGOS (6/7/1836)

DGM(36)

“Comunicado. Diálogo entre Gorecho é Mingos”, Boletín Oficial de LaCoruña. A Coruña, núm. 147, 6 de xullo de 1836, p. 3. Hai unha reproducción foto-gráfica en Barreiro Fernández (1982: II, 63). Tamén se reproduce, con case total exac-titude, en Chacón (1986: 356-358).

No orixinal, que é o que transcribimos, o texto aparece disposto en dúascolumnas. Indícase entre ángulos o inicio de cada unha delas.


No ano 1836 non había en toda Galicia ningún xornal. Por iso os BoletínsOficiais das catro provincias cubrían en parte o papel dos periódicos, incluíndonoticias e artigos de información xeral. Neste caso a publicación do Diálogo non erapor altruísmo do gobernador senón por interese político: propoñíase o nome doscandidatos ministeriais ás eleccións que estaban fixadas para o 13 de xullo de 1836.Nas eleccións, o Ministerio (de acordo co gobernador e a oligarquía política) desig-naba unha serie de nomes para deputados. Eran os chamados ministeriais, é dicir,os que o Goberno prefería. Poderían presentarse outros, pero o electorado debíasaber que se non estaban nas listas non serían do agrado do Goberno.

Levadas a cabo as eleccións, un golpe de Estado o 12 de agosto de 1836, ochamado dos Sarxentos da Granxa, impediu que se constituísen as Cortes. Foi nece-sario celebrar novas eleccións o 2 de outubro de 1836. Nestas, de carácter máis pro-gresista, só saíron tres dos ministeriais propostos: Alsina e Ferro Montaos polaCoruña e Bermúdez por Lugo. Cambiara o Goberno, cambiara o gobernador e xacorrían outros ventos.

<3a> CORUÑA 5 DE JULIO.

Comunicado.Diálogo entre Gorecho é Mingos.

Gorecho. Ou Mingos ¿que demos trahen os bolatis estes dias que puxserontodas as cabezas revoltas.?

1

5

Diálogo entre Gorecho e Mingos 317

Mingos. Dicen que andan coas eleuciós para Percuradores aló en Madril, ecada un pon os que lle parece.

Gor. ¿E que ban a facer? ¿Pornos acaso mais peor do que estamos.?

Ming. Non hó, si obran como Dios manda.

Gor. ¿Pois que ban a praticar.?

Ming. Decen que ban a facer a ley fundamental que ha de rigirnos.

Gor. ¿E non temos xsa bastantes? Preguntallo sinon a o noso escribano, e veráscomo non me deixsa mentir.

Ming. Ai meu bello, esas sonche outras contas: as dagora e facer unha cousaparecediña, parecediña á... ¿enténdesme Gorecho? ¡ai tu seica non me entendes...!

Gor. Xsa te entendo, Minguiños; pero si está feito xsa, a que vén perdelo temponesas lilailas.

Ming. Aquelo non val todo: val moito, porque ó que é de direito natural, nadieo pode quitar, a dificultade está nas combinaciós, son o demó ascombinacions, por onde se saca que deben ir homes de tallento que seipanhirmanar os moitos intereses encontrados que creou o mundo ou a xsente.

Gor. ¿E a nosoutros que nos importan as combinacions? Nada; o que nosinteresa, Minguiños, éche non pagar tantos trabucos como botan. ¿Que lle faia Nacion un carto que cobran nas portas por unha dúcia de ovos, ou dous porun feixse de queiroas? ¡Que ben sacado estaba esto.!

Ming. Ay Gorecho, pardiez tes razon hó; pero esto quer dicir que cos homesde tallento deben ir algúns que aunque non teñan tanto, paguen trabucos,para que seipan o que costa pagar os trabucos, e seipan pidir que non sepaguen tantos trabucos.

Gor. Eso é verdade; mais quens che parecen, Minguiños, que poden ir a osMadriles con esas endróminas.?

10

15

20

25

30


Ming. Bou a dicirche unhos poucos que teño no meu caletre e deben ser novenin mais nin menos por esta porvincia.

Gor. ¿E porque han de ser nove e non dez.?

Ming. Bó bó, eso no no entendemos, contos non henchen, Gorecho.

Gor. Non tenfades, Mingos, comenza logo a espricarte.

Ming. Pois comenzo xsa.

D. José Vermudez, Siñor da Misericordia. E ferrolan paga trabucos, e leve odemo sinon e bó, e muy bó para pedir á rebaixsa deles.

D. Ramon Salvato. E oidor desta Audencia e aunque non e nativo da qui, foiDeputado da Costutucion, da noba hó; par diez e muy bó para ascombinacions que che dixsen ¿enténdesme?

D. Vicente Alsina. E fillo da Cruña, comerciante é propietario; paga trabucos:e bó para pidir que tiren moitos direitos de portas: e mellor do que moitospensan; ten caratre.

D. Plácido Muñiz. E fillo da Cruña: bo rapaz: paga trabucos: ten conocimientodas necesidás da Provincia; ten xsuicio, e moitos que o queren ben.

D. José Antonio Vila. E ferrolan, non é prato de gusto para todos, porque sabee canta as verdás; e debendo tratarse nas Córtes das Méricas, e doutras cousas,debe ir, porque sabe, Gorecho. Eche dos bos comerciantes que entenden o seuoficio; paga trabucos tamen.

D. Francisco Ferro Montaos Caaveiro. E fillo de Santiago, Abogado do colegiode Madril, é home de moito saber e entender; e mais paga trabucos.

<3b> D. Tomás Montoto. E nativo de Betanzos, abogado; non e mal rapaz, siquixsera ir as Cortes; paga trabucos.

D. Saturnino Calderon y Collantes. Aunque non e nativo daqui, está casado conuna santiajesa; e propietario, oidor novo: foi duas veces Percurador; tenpalrra; paga trabucos, é mais e bó para as conbinacions.

35

40

45

50

55

Diálogo entre Gorecho e Mingos 319

D. Santos Allende. Brigadier, home de ben; estivo de Gobernador militar naCruña; estímano moitos, e meréceo.

D. Miguel Pardo Bazan. Propietario é militar retirado; e un benditiño; ten boasideas; foi duas veces Percurador; e mais paga trabucos.

D. Nicolás del Rio Noguerido. Propietario de Noya. E un liberal de boa fe,amante dos probes labradores. Non faltará quen diga que e proyectista, esempre trahe cheos os bolsillos de proposicions; pero e efeuto dos seus bosdeseos, e algunha non e tan mala: paga trabucos.

Gor. Acabache Minguiños? Mira que falta un para una dúcia e non deben sermais que nove.

Ming. Xsa acabei. Bo e que sobre algun para que escollhan os eletores.

Gor. E onde deixsache a o noso General Mina?

Ming. Non cho poño, porque está mellor onde está, ¡Tempo virá en quepoidamos manifestarlle mellor o noso reconocimento.

Gor. Todo está ben, Mingos; mais eu falándoche con craridade non che conozoá alguns dos que puixseches, e si socede asina á todos, estás fresco hó.Ademais, non todos serán do gusto de todos.

Ming. Ben o vexso, pero as de saber, Gorecho, que todos temos angel bo, eangel malo e que ó que a uns lles parece branco a outros parécelles azul. Nonche de cuidado, Gorecho, déixsaos ir como van.

Gor. Endeben, Mingos, de cote tes boas salidas, e agora dirásme como hemosde facer saber esta idea as xsentes,

Ming. Vámonos a Emprenta á ver si o siñor redautor do Bolatin quer queanden en letras de molde os seus amijos Gorecho é Mingos.

60

65

70

75

80


PRIMEIRO DIÁLOGO NA ALAMEDA DE SANTIAGO (setembro de 1836)

DAS1(36)

Diálogo en la Alameda de Santiago entre Cristovo, Farruco, Bartolo e Freitoso.Santiago: Imprenta de J. Núñez Castaño, setembro de 1836 (Biblioteca Xeral daUniversidade de Santiago de Compostela, RSE Misc. 2-18 e RSE Misc. 3-10;Museo de Pontevedra, Legado Baltar, impresos 4 – 22).




Os liberais galegos e moi especialmente os de Santiago viviron con humi-llación e vergoña a expedición do xeneral carlista Gómez que, con catro mil homes,saíra de Orduña o 26 de xuño de 1836, entrou en Galicia sen atopar resistencia emantivo contacto coas partidas carlistas ás que lles proporcionou armas e lles deuinstrucións militares, para finalmente entrar en Santiago o 18 de xullo de 1836 enmedio do entusiasmo popular. Gómez destituíu o concello e nomeou outro forma-do por relevantes carlistas. O día 19 celebrou un solemne funeral na catedral enmemoria dos carlistas caídos e o día seguinte abandonou Santiago de Compostelacamiño de Sobrado dos Monxes.

Aquela meteórica expedición foi unha operación publicitaria de enormerendibilidade política, pero de insignificante valor militar.

Cando o exército liberal, que se retirara para non facer fronte a Gómez,entrou novamente en Santiago, foi recibido polos cidadáns como un exército deocupación.

Os tres diálogos na alameda de Santiago foron redactados pouco despoisda expedición de Gómez e neles o lector pode captar a humillación e a vergoñapolo sucedido. Isto traeríalle graves consecuencias ao carlismo, porque as auto-ridades militares, ofendidas coa cidade de Santiago, iniciaron unha durísimarepresión contra as autoridades, eclesiásticas e civís, máis relevantes do carlis-mo, que naquela ocasión tiveran a imprudencia de se manifestar tan gozosamen-te co xeneral Gómez.

Primeiro diálogo na Alameda de Santiago 321

<1> DIALOGOen la Alameda de Santiago

entre Cristovo, Farruco, Bartolo, é Freitoso.

FARRUCO E BARTOLO

Farruco. Vaya, vaya, que non che pensei que viñesedes oxê á Vila!

Bartolo. Home, si vin foi porque non tiña cigarrillos no estanco, é cumpriamevir catálos á ó veredeyro: é ti ¿vés logo para á aldéa?

Farr. Estou agardando por meu compadre Freitoso, que vay enredado conunha consilason; é abofellas que xâ tárda.

Bart. ¿E el con quen anda en xûsticia?

Farr. Hastra agora ainda non anda; que para eso son estas consilasiós, ouxûicios de paz.

Bart. Bo::: bo::: ó que eu vexô que hasta ó dagora hay os mismos preitos quesempre.

Farr. ¿E quen ten á culpa Bartolo?::: consistirá eso na ley que o manda, na nosamania de preitear, por non saber o que nos ten conta, ou nas autoridás postaspolos governantes pra cumprir có á ley? dirasme que de todo habrá un pouco;pero escoita; pola sabia costituson que xâ temos xûrada (e eu pola terceiravesI), mándase no articalo douscentos ochenta é dous, que en cada pueblofaga o Alcalde de conciliador entre os que se queiran poñer pleito; tamen omanda o reglamento pervisional de xûsticia no capitalo dous, añadindo, entreoutras cousas, que o xûés de paz non leve dereitos ningus sinon dous reás porcada parte non sendo prove, e esto para gastos de libro e escribente; asimesmo cho reza no articalo vinte e nove: pois meu amiguiño de Dios, ainda

I. Farruco di que xa xurou a Constitución de 1812 por terceira vez, o que é certo: en 1812, en 1820 eagora cando dona Cristina, constrinxida polos sarxentos da Granxa, tivo que asinar un decreto que derro-gaba o Estatuto Real de 1834 e recuperaba novamente a Constitución de 1812, que estivo en vigor desdeo 12 de agosto de 1836 ata o 18 de xullo de 1837, en que entra en vigor a nova Constitución.

1

5

10

15

20


non che hay dous meses, funche eu a unha1 consilasion ¿e ti sabes canto melevaron?::: vinte reasiños: unha peseta por cada parte e outra por cada testigosin contar un baso de viño que tiven que pagarlle o ome <2> bueno: con quexâ ves ti, si teñen de estos xûeces non che é milagre que os preitos vayanadiante; porque unha consilasion xâ che é un preitiño cativo.

Bart. ¿E el quen foi o xûes?

Farr. Foiche o de primeira instancia: outra mais que non lles toca os xûesessinon á os alcaldes municipales conocer de estos xûicios, tanto polaCostituson, como polo reglamento de xûsticia.

Bart. ¿E el que tal é ese xûés?

Farr. Ome, como dicen os portuges, nin fede nin cheira; está metido (falandomal) polo cú dos quintanistas, deixâos ler pola cartilla bella: é vela aí...

Bart. Aló ven Cristovo é seu cruman:::

Farr. Vaya: seica se compuxêron que veñen en compaña...

Bart. ¿E logo foi con el á consilasion?

Farr. Foi, ome, foi...

Cristovoe : Dios bendiga todo.

Freitoso

Farr.e: Séades ben bindos.

Bart.

1. No orixinal, un-/ha en dúas liñas, con guión de separación entre <n> e <h> ao final da primeira delas.Consonte o que é norma neste texto cando a palabra non debe cortarse entre liñas, reproducimos o arti-go indefinido sen guión.

25

30

35

40

45


Farr. ¿Seica vindes compostos?

Crist. Si; grasias á Dios.

Freit. A mi no me gusta andar en riertas de justicia, porque sé que viven ánuestra conta tanto los Abogados, coma los escrivanos; y asi me folgo muchode que quedasemos amigos coma decote.

Bart. Sea enhorabuena, é nos alegramos.

Farr. Falas ben compadre, que as nosas liortas para nada mais sirven que paraengordar as xûsticias: e asi ende bén que se acabase a cousa. E a todo eso ¿quesoupéchedes de novedás?

Freit. Hombre nada de particular.

Crist. Solo estando arrimados á porta do Señor Alcalde agardando que viñesepara á casa, oímos á un fato de Señores que estaban nunha roleira falando demoitas cousas que pasan.

Freit. Y abofé que estaban bien enfadados.

Farr. ¿E eles que decian ó?

Freit. Habraban de la Milicia Nacional de aquí, porque no se habia de ponercomo estaba; ó porque no se les obri-<3>gaba á pagar las armas á los que lasdieron á la faccion, y no que todo se quedó asi como si tal cosa:::

Farr. ¿E de eso quen ten á culpa sinon o xêneral da Cruña?:::II ben que xâ átubo de que os facciosos chegasen aco, polo que dí á xênte.

Crist. Ese ahora xâ o votaron á ó sol.

Far. Más novas: ainda el vaya en voltas, xâ que tan ben nos puxô.

II. Latre era capitán xeneral de Galicia e foi substituído de inmediato polo xeneral Ricafort.

50

55

60

65


Freit. De ese General ya yo no oí habrar muy ben en Cais.

Bart. Tamen vos moito falás: é el ¿en que tuvo á culpa de que chegasen acó osfacciosos? o mesmo que facerlles pagalas2 armas ós proves cando llas levaroná forza::: vaya, que falás canto vos ben á boca.

Farr. Cata, cata, que bobalás nos queres facer ti tamén: ¿conque non tivo el áculpa de que chegasen aco é? ¿é logo como pasaron por diante del en Lugo énon lles dixô nada? ¿porque non xûntou toda á tropa ou os nacionás (que chehay moitos) è lles fixô frente alo arriva? tou, tou rabela; porque non lle dou ágana: si cho oubera feito non che habia ahora faccion en Galicia, pois dábachexâ, como quen dí, as boqueadas, é esto non che lle tiña conta á ó GovernoIsturis por eso che quedou como estaba de Xêneral, pois tal he o carro talesfungueiros leva. ¿E quen che dixô á ti que non deven pagar as armas os queas deron os facciosos? ¡Ay que xûncras!!!! ¿E logo pra que corrian coma á unxîbaleu á ó Auntamento con elas? ¡malas fadas chos faden de que boa gana asderon! ¿porque non marcharon logo co Señor Marques de Astris cando llesdixô que o seguisen? ¿por que deixâron os seus compañeiros? ¿ou por quenon foron á entregar as armas cando o tambor tocaba para marcharse?vállachos á perdamá: non che teñen discurpa.

Bart. ¿E eles habian de deixâr as suas casas, co as mulleres é os fillos?

Farr. ¿E como as deixâron os demais? di ti que non lles tiñan medo porqueeran todos dunha camada.

Freit. De esa mesma moda lo decian los Señores que escoitamos; lo mismo quemuchos que en aquellos dias andubieron robando por las casas de losliberales, insultando, apedreando y echando foguetes á los facciosos y otrosque se fueron con ellos, y ahora se pasean todos haciendo burla de los:::

<4> Farr. De eso ninguen ten á culpa sinon o Xêneral que os perdonou; codemais boas sopas che lle farian aquí.

2. No orixinal, paga-/las en dúas liñas.

70

75

80

85

90

95


Crist. ¡Vaya que tal Señor muy amigo he de perdonar!!! ¿non vos acordásdaqueles que estaban xâ na capilla para morrer é tamen lles perdonou?

Bart. Eneso fixô ven; porque á o fin é ó cabo:::

Farr. ¡Como que fixô ben! ¿é ti sabes o que dis?::: habias de oir á ó Abogadocomo eu o oín3, que me cadrou de ir buscar un parecer cando foi ese conto,é verias que razós puña, que deixâban á un co á boca aberta; que ahora nonse me alembran.

Crist. Falando de outra cousa: ¿porque non quitaron as cadeas do Hospitalcomo alo da outra ves?

Farr. ¿Por que? porque o Auntamento non quer; pois si mandara pola suaconta quitalas (xâ que no no fixô quen devia) ninguen lle diria nada, é ábofellas que non faltaría en que invertilas que che teñen moito ferro.

Bart. ¿E el que mais dá que as quiten ou non? ¿ou sinifican algo?

Farr. Non che sinifican nada, nin mais cousa ningunha qué que che fumosCautivos Cristianos.

Freit. En los Praceres ya las he visto yo quitadas.

Farr. Pois os donos delas non che rabean de costitucionás::: é agora que cheme acorda tamén che deven de ir para á sua casa á comer, si o teñen, é conrazon, pois cóstalle á Universidade algus miles de reás o manter estes folgasás.

Crist. E diceme outra cousa: ¿porque non lle porian o nome que tiña antes ácalle da fonte de S. Antonio?

Freit. ¿Y que nombre tenia?

3. Quizais oin no orixinal.

100

105

110

115


Farr. Chamábase á calle de Porlier, ¡miña xôya! morreu el aforcado na Cruñano ano de dez á seisIII.

Freit. Ya sé, ya; fué el Marquesito.

Farr. Pois á culpa nadia mais á ten sinon o Auntamento en non poñerlle onome nunha pedra, como o tiña antes alí na esquina da administrason: benque como hasta o dagora non che he costitucional, ou nomeado segun omanda á Costituson, non querrá facer estas cousas.

Bart. No::: o Auntamento bo é.

Farr. Vaya, vaya que ten de todo.

Crist. Xâ que falache da administrason: hayvos un fato de empregados novosque os vin o outro dia que fun levar uns cartos!!!

<5> Farr. Xâ se vé que si, porque votaron fora moitos dos que quedaron éfestexâron os facciosos cando viñeron; pro segun contas ainda quedaronalgús, é moitos dos que botaron ainda non sairon, seica turra o sitio por eles!

Crist. Tamen estarán alí para ir instruindo á os novos; porque o outro dia foiun á perguntarlle á outro donde habia de por á firma nos papés que me deron.

Farr. ¡Que novos nin que albarda! si son todos vellos é mais, segun dicenmalas lenguas, da rapa á rebola veña o Demo é escolla, que algús estaban xâdesempregados por tan bos como os dagora.

Crist. No eso non tanto::: que hay uns que viñeron da Cruña que son testisimos.

Farr. O-gó::: si non falo deses! xâ sei que son dos nosos, ainda un deles foi áCruña á nomear os Diputados pras Cortes.

Bart. ¿E el pondrannos en pas as Cortes?

III. En realidade Porlier foi executado o 23 de outubro de 1815.

120

125

130

135

140


Farr. Ome deven poñernos: as Cortes non, que non han de ir loitar cosfacciosos; pero farán que os Ministros marchen direitos, garden á Costitusoné á fagan gardar en todas partes: é meus amigos co á Costituson á diante nonvos hay remedio sinon acabarse á guerra.

Bart. Dios te oya Farruco; pro o Capellan non che está por esas, é diceche queas Cortes farán coma de cote:::

Farr. Cala: que me da carraxê oirte falar do Capellan; ¡maleaquen!::: mellor llefora estar sacando pedra dunha canteira, que non poñendo medo ós proves:::é á ti si fora de min á autoridade sacabache o estanco por non ser mais amanteda Reyna é ser desagradecido á ó pan que comes::: ben que peores que ti aindahay moitos empreados.

Bart. Ome: á verdade como me dice tantas cousas, é que o papa nosescomulgou; é que sei éu... ¿que queres que faga?

Farr. Non estás ti mal páparo: ben á ca burro ¿é nós que mal fixêmos á ó Papapara el podernos escomulgar?::: así nós o escomulgaramos á el xâ que semete no que non deve!::: el o Capellan ¿seica pensa que estamos no tempode antano? ou que todos creemos as tramoadas que á ti che dice, que ¿nonteñen outro ouxêto qué que tomes impinxâ á Costituson é á Reyna? ¡Ay quediancres!!!! ¡quen non che soupera por donde vay á augua ó rego! que oGoverno faga o que deve, que non lle vayan para Roma sete ou mais millóso ano con que nos fan á guerra:::

<6> Crist. ¡Rabieira! ¿é el van para aló tantos cartos?

Farr. Sí, home, si: esto solo é o que se sabe, ¿é quen será capáz de adiviñar óque irá mais? Ben sei que dirán que entonces non veñen da ló as Bulas nindespachos; é á esto respondo, que non vendrán polos cartos, pero sin eles benpoden vir; é de este modo fan o que lles mandou Noso Señor Jesucristo: quedesen de valde o que recibiron de valde; é si non as mandaren, poden muy benfacelo os Obispos, segun cho teño oido á quen o entende: faste Bartolo? é nonpenses que estas modas son da gora; pois xâ moitos Reyes nosos (é todos boscristianos) enseñáronchelle os dentes á os Papas cando nos querian facer águerra ó seu modo, esto é espiritualmente; é entre eles foiche un Calrros

145

150

155

160

165

170


quinto, ou primeiro, que é ó mesmo, que hastra mandou un exêrcito á Romaé entraron nela os soldados que che fixêron cachizas, roubando, matando,facendo mil xûdiadas co as mulleres, é co as monxâs, é prenderon nun castilloá o Papa; é eso que este Rey ben servil che era.

Bart. Vaya: que ti sabes unhas cousas que me deixâs atrónico.

Farr. Esto he o que che ten escoitar os que son sabidos:::

Crist. O que eu alabo é á tua memoria; é como che se alembra todo.

Freit. Pues de la mesma moda que lo cuenta, lo oí yo tambien en Cais.

Crist. ¡Ah!::: esqueciaseme unha cousa ¿sabedes que vai á salir na vila undeareo?::: polo que dixêron os Señores aqueles.

Farr. ¡Pola vida!!! ay amigos esa é unha cousa testisima é non sabedes cantome folgo por sabela!

Bart. ¡Pardiola si sei porque te pós tan aquelado!

Farr. ¿E non me hei de poñer ó? ¿é ti sabes o que é poder un calquera ir á oemprentador é que lle poña en letras de molde, calquera injusticia ou tal...que fagan con el, sin mais nada que deixâr á sua firma ou un abono?::: é noncomo hastra o da qui que nada mais que se emprentaba que novenas deSantos, ou á cartilla dos Cregos. Vaya que xâ estoupo porque salla logo!

Crist. Falàs coma un libro, Farruco.

Bart. ¡Ay Canté! pero doune á Dios si á ti te deixân emprensar nada; nin tisaves parolalo para levar á por no deareo.

Farr. A modo Bartolo ¡ay que diancres! pois eu non son un ciudadano comocalquera para usar do dereito que me da <7> á ley? ¡o xêitiño ó! é si non mepoñen o que eu queira co lenguaxê que eu sei, non me faltará quen moesprique en Castillano: ¡faste burrican!

175

180

185

190

195


Crist. Eso non marra.

Freit. Y es tan craro coma el sol de mediodia.

Farr. É senon, aquí teño á meu Compadre que sabe ben o Castillano, é podovalerme del cando faga falla.

Freit. Hombre: no lo sé mucho::: pro vamos á un decir, cuando faga falta poreso podeis disponer de mi.

Farr. Dios cho pague, Compadre. Conque si vos parece iremos tirando paraVillestro que á noite ben encima.

Bart. Ome si que xâ he hora.

Crist. Vamos, vamos, que cando estemos de lesér falaremos do conto ese.

200

205


Diálogo en la Alameda de Santiago entre Cristovo, Farruco, Bartolo e Freitoso. Santiago: Imprentade J. Núñez Castaño, setembro de 1836. [Fragmento].


Diálogo en la Alameda de Santiago entre Cristovo, Farruco, Bartolo e Freitoso. Santiago: Imprentade J. Núñez Castaño, setembro de 1836. [Fragmento].


PRIMEIRA TERTULIA DE PICAÑOS (31/10/1836)

TP1(36)

La Tertulia de Picaños, Pátria del célebre y honrado Vilas, capatáz deCarreteros; Conductor de efectos estancados de la Hacienda pública; Mayordomo queha sido del Santisimo Sacramento; de la Patrona de su Parroquia; de S. Blas; de S.Antonio y Animas; porta-estandarte en muchas y diversas procesiones sacro-profanas;individuo de várias Cofradías, con voto decisivo en ellas, &.. Individuos que asisten aella: Vilas, seu fillo Farruco, Pepe, Andruco e Catuxâ. Santiago: Imprenta de D. J. F.Campaña y Aguayo, 31 de outubro de 1836 (Biblioteca Xeral da Universidade deSantiago de Compostela, RSE Misc. 9-14; Museo de Pontevedra, Legado Baltar,impresos 4-22; Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos, foll. 168-4603).




Os verdadeiros liberais lamentan o desgoberno de España. Créanse postosde traballo ben remunerados na Administración para beneficiar os familiares dasautoridades; non existe proporción entre os servizos prestados a favor da causa libe-ral e a distribución destes postos. Como desapareceran as xuntas, que eran unmecanismo de control sobre as autoridades para impedirlles cometer fraudes e exer-cer o nepotismo, aos liberais puros non lles quedaba máis que a denuncia a travésda imprenta.

Hai unha segunda consideración: a situación de desamparo en que quedoua cidade compostelá unha vez que foi extinguido o Voto de Santiago, se pecharon osmosteiros e conventos e se nacionalizaron os bens dos regulares. Gran parte dapoboación compostelá vivía das rendas eclesiásticas ou de postos de traballo nas ins-titucións eclesiásticas. Nesta situación comezou a agromar un resentimento que seproxectou contra A Coruña. Por iso reclaman a Audiencia e a Capitanía Xeneral, queestiveran nesta cidade desde 1823 ata 1833.

Primeira tertulia de Picaños 333

<1> LA TERTULIA DE PICAÑOS,

Pátria del célebre y honrado Vilas, capatáz de Carrete-ros; Conductor de efectos estancados de la Hacienda

pública; Mayordomo que ha sido del SantisimoSacramento; de la Patrona de su Parroquia; de

S. Blas; de S. Antonio y Animas; porta-estandarte en muchas y diversas procesiones

sacro-profanas; individuo de váriasCofradías, con voto decisivo en

ellas, &c. &c. &c.

Individuos que asisten a ella:

Vilas, seu fillo Farruco, Pepe, Andruco, é Catuxâ.

Andruco. TESTAS noites meu Compadre, é á compaña.

Vilas. Sentabos; é contá algo.

Andruco. Nada teño que decírvos. ¿He tendremos logo carretos?

Vilas. Bállate á perdamá! ainda viñechedes carta feira de Villagarcia.

Pepe. Desíme Andruco: ¿el he serto que botaron da lí á ó Administrador quehabia, que era el Castillano?

Farruco. ¡Non che foi mal botar! Chimparono no Carril, nada mais (poragora) que con dés mil reás.

Pepe. ¿E canto tiña en Villagarcia?

Farruco. Catro mil.

<2> Andruco. ¡Máma frade!!! non che he mal subir: con que seis mil dungolpe?

1

5

10

15

20


Pepe. Levará moitos anos de servicio; terá feito grandes sacrificios po la Patria,é será home muy sabido: non sendo asi terá amigos na cociña.

Vilas. Ja, ja, ja, ja: por ahi!! por ahí!!! He verdade que era Sargento no ano de23, é dicen bateuse en Madril ó 7 de Xûlio de 22 contra non sey quen...Despois foi criado da xênte do Sr. Ballesteros;I tomouno este da sua conta, éfixô home como vedes: arrimate á los buenos... ecetera.

Catuxâ. Con todo, he moito subir. ¿E cantos probes [h]aberá1 que estaráncheos de anos de servicio, de meritos é traballos, é quedarian á atras; é outrosdesempreados? esa non he Xûstisia nin ley de Dios.

Vilas. Por que asi andaba á España... Si fora eso solo... Eu seivos todo ó quehay no conto, por que xâ sabedes que tamen son empreado nas rentas. Hemesmo un-ha vergonza ver ó que pasa na quel Carril... Hun rapás con 6000reás, solo por que sua nai foi... non sei qué dun Ministro, que todosconocemos; outro que foi alí porteyro é realista na Cruña, con 5000; outro porque ten un parente Marques é empreado en Madril, con 12000; outro... ó deño:é todos sin mais meritos cos de S. Fidel (que he un Santo que veu de Romapara alí); de sorte que todo canto na quel pequeno burato se cobra non chegaá media merenda para pagarlles á eles, que están decote mano sobre manocoma muger de Escribano.

Farruco. E logo, meu pai, para que habilitaron ó Carril é puxêron Aduana alí?

Vilas. Cala burro: eres muy besta. Eso fixô certo pirillan por que lle conviñaengrandecer aquela Aldea, é colocar alí seus afillados: ¿fáste?

Farruco. Xâ sei por quen falaes...; Vállame Dios; é ó Ferrol despreciado!!!

Andruco. E nos cheos de trabucos para enriqueser á tanto galopin!

I. Refírese a don Luis López Ballesteros, que fora ministro de Facenda de Fernando VII e apoiara moitosgalegos desde o seu posto de ministro.

1. No orixinal, baberá.

25

30

35

40

45


<3> Vilas. Ainda non vos hay moito que certo Adeministrador (¡boa vay...!)comprou un-ha Casa testisima na Carreira do Conde, en mais de mil duros; éverdá que ten baca branca, que asi chaman eles á Sal.

Farruco. Ay meu pai: ¿á que he aquel que presentou á folla de servicios notempo de marras, é ne la decia que habia sido aferrimo defensor do Altar é doTrono, é enemijo da Constitucion, é que traballára por botala á baixô?

Vilas. Ti tamen lojo men tendes. O tal foi ademais oficial dos realistas.

Pepe. Vállocho á perdamá: ¿é el xûraría ahora á Constitucion, de que he tanenemijo?

Vilas. Bo; bo: bo::: pois non habia de xûrar! Non hubo un que se opuxêse áfaselo, é eso que os hay ben servis é carlistas: xûrarían eles ó Coran por quenos boten das prazas, que hay moito non debian ter si se gobernase ben.

Farruco. A verdade, dos empregados vellos hay-vos poucos que seanconstitucionás: é moitos dos que están nas portas... ¡vállame noso Señor, quexêntiña!

Catuxâ. E lojo como ó Goberno os ten no canto?

Farruco. Por que ó Goberno no no sabe todo.

Vilas. Pódeo saber si quer: que mire na Direusion os memoriás é mais papésque presentaron os empreados, para selo, desde ó famoso ano 23 ó de 34; é alíachará os grandes meritos é servicios que teñen;II asi como nas follas de servicio quederon nos dés ultimos anos. Ajora que han de decir?: todos son amigos daReyna é da libertá: ¡quen chos creera! Eu quixêra, en gracia de Dios, tantas onzasdouro como dos que alegaron por meritos para ser colocados, ó ser asesinos dosliberás. Nun-ha palabra: novo sistema: nova xênte, é xênte comprometida porel, desde ó Ministro hasta ó ultimo porteyro; non sendo asi marchará comomarchaba ó outro que decia “marchemos francamente é eu ó primeyro”.

II. Sempre que había un cambio de réxime os empregados eran sometidos a unha depuración ideolóxicae política.

50

55

60

65

70


Andruco. Na Adeministracion da qui parece que hubo limpeza.

Vilas. Eu non sei si limparon ou emporcaron::: sey que ain-<4>da hay::: é seyque certos de les están queymados por que alguns papés vanlles sacando ostrapos ó ayre: á tal libertá de emprenta he ó diabro! Deixêmos os empreados éfalemos doutra cousa. Botade un vaso, que he boa polvora, é fasede un sigarro.

Pepe. Comprei hoxê dous sigarrillos, é non hay quen os fume, por que hemismo esterco.

Vilas. Eso he do mesmo tabaco, que está podre.

Farruco. Pois con eso ha de subir á renta!!!

Andruco. Vos, Compadre, cando váyades á Cruña ben podés desirlle algo ó Sr.Intendente para que poña remedio.

Vilas. Eu xâ ó dixên na frabica, é non me fixêron caso: falareille ó Sr. Llanas,que he reuto, é ó Sr. Intendente. Falando da Cruña, lembroume ahora un-hacousa que me contou ó Sr. Fariña á mesa, que si vo-la dijo quedades co á bocaaberta.

Farruco. Contá meu pai.

Vilas. Vaya: cando ó oín púxême feito un basilisco, é ó Sr. Fariña estaba comoun pemento de coraxê. ¿Non habedes de creer que esos fachendas da Cruña,que nunca fartos se vexân, representaron á Madrí pidindo que á Universidadeda-qui fose para alá? parece conto; pois no-no he.

Pepe. Para ó que nos deixâron, que no-lo leven todo...

Catuxâ. Xâ eles puderan, que non quedaba Catredal, Espital, Seminario, ninoutras boas pezas que hay na Vila; é hasta Picaños corria peligro.

Andruco. Esa he-vos senrreyra, que xâ ven datrás: nunca os da Cruña puderonver os de Santiago; fai como os de Vigo que tamen lle teñen tírria os dePontevedra. Uns é outros, quero decir, os da Cruña é os de Vigo, fan como os

75

80

85

90

95

100


cregos é frades, que todo ó queren para si, é os mais que coman broaescarolada: é lojo chámanse liberales: ¡eche bo liberalismo!

Vilas. Non Señor: á culpa está nos da Vila, que son uns papa-moscas, é nonse lembran mais que de andar muy estricados po-la Lameda, é botar borra nosCafés. O que <5> debia facer ó Ayuntamiento da-qui, era nomear dous dentreeles; virvi-jrasia, ó Alcalde 1.o, que he un-ha pementa é muy constitusional,é un tal Ballesteros, que he mozo que sabe é padeseu moito po-la libertad (sinque hasta ahora lle dese nada ó Goberno); é que fosen á Madrí á botarse á ospes da nosa Reyna, é desirlle. SEÑORA: aqui están á los Reales pies de vuestraReal Magestade dos apoderados de la ciudá de Santiago, de Picaños y demas Aldeasde rededor; y asi Real Señora, desimos á vuestra Real Magestade de que aquelagrande Vila, muy nobre y muy leal, quedou hecha un corral de puercos y bacas; ouuna Aldea grande. Le sacaron el voto á los Canonijos (ben feito): botaron fuera losfrayles (malas nobas é que non tornen): las mongas tambien se botan (para nadasirven); y asi sepa vuestra Real Magestá que la Cruña lo tiene todo, y nos nada. LaCruña tiene la Audencia, el Güefe politico, la Capitanía gueneral, la Intendensia, laDiputasion provincial y moitas mas2 cosas; y nosotros los de Santiago, nada. Y asisuplicamos á vuestra Real Magestade, que la Audencia volva para Santiago, dondeestuvo y debe estar; y donde la prantaron en 3 de Agosto de 1480 vuestros Abós losSeñores Reyes D. Fernando y Doña Isabel: pois que Santiago está no medio de laProvincia, y la Cruña en un estremo ou rincon: y asi Real Señora, sepa su RealMagestá que se les ocasionan muchos gastos á los que tienen preytos y riortas en iry tornar á la Cruña, donde roban bien en las posadas, por que es giente sin temorde Dios. Y asi Real Señora, no caso que los Cruñeses quieran alli la Audencia, quepartamos para que todos vivamos: que venga para aqui la Capitanía gueneral y laIntendencia, y nosotros le daremos en troque todas las mongas, que no es poco. Sivuestra Real Magestá no lo hace asi lleva el diabro los grandes y hermosos edificiosde Santiago; y sus habitantes tenderemos que <6> degarlo é irnos con la Musica áotra parte por no morir de hambre.- Botáde un vaso: ¿que vos parece?

Andruco. Ben, ben: non fala millor ó noso crejo.

Pepe. Hay canté; si ó Ayuntamiento fixêse eso que acabades de desir.

2. Quizais más, con acento, no orixinal.

105

110

115

120

125

130


Farruco. Estou serto que á nosa Reyna, que se-lle pode chamar Nay dosEspañoles, habia de mirar por Santiago; pero si non hay quen fale ¿quequeredes?

Catuxâ. Tes razon Farruco: éla ben mira por nos, bástache que sea muller; ési houbese quen lle dixêse ó que pasa ¿como habia de consentir cos da Cruñacomesen á duas faceiras, é os de Santiago morresen de fame?

Farruco. Pero haibos un-ha cousa.

Vilas E que he?

Farruco. Que os Cruñeses dicen que Santiago he un-ha agra aberta, é que áCruña se cerra, é estan alí mais seguras as autoridades.

Vilas. Non seas páparo: tamen nos nós cerramos na nosa casa ¿é por esoestamos seguros si por de noite ven un-ha gran gavilla é nos bota as portasabaixô? ¿E estiveron seguros os da Cruña ó ano de 23? ¿Non entraron osfranceses? Non ves que pondo dous ou catro cañós no monte de SantaMargarita leba xûncras á Cruña? Aquelas murallas eche solo un adorno.

Farruco. Eso non marra.

Vilas. E fora deso ¿todos os sitios donde hay Audencias estan amurallados écerrados?

Farruco. Non bolo podo decir.

Vilas. Eu si: moitas están en ciudades abertas como Santiago; é si se quer,tamen Santiago se pode fortificar, como fixô Oviedo; é digan ó que queiran osda Cruña. Dame boas autoridas, como ó Sr. Marques de Astarís (é que non-lleaten as mas os da Cruña); que se poña á Milicia Nasional da qui como debeestar, é deixâ que veñan os fauciosos ou ladrós, que todo he un.

Andruco. Tamen non falta quen diga que á Cruña he mais constitucional queSantiago.

135

140

145

150

155


<7> Vilas. Eso he falar de mamoria: fájolle ver á calquera ó contrario, é parececonto.

Pepe. No eso si que non, Compadre.

Vilas. Direibos::: si comparás á Cruña con Santiago, he este mais liberal ouconstitucional. Esplicareyme: Santiago he, como sabedes, pueblo de cregos éfrades: é viven uns con outros (asi como eu teño que vivir con todos): por tantonon debia haber aqui en ningun tempo (bou á un decir) un que quixêse áCostitucion, por que por ela báixâlles ó bolso é á panza á aquela xênte: na Cruñahe ó robés; hay poucos de croa, é viven do trafico é comercio, á quen protexêaquel sagrado Código: por tanto non he virtú (acho eu) ó ser alí amante dalibertá, é heo si, ó selo en Santiago.III Pois meus amigos, habedes de saber queno ano de 23 fuxîron da qui da Vila para fora de España por patriotasperseguidos po-lo Demo (arrenegado sea) do Despotismo; o Señor Marques deAstaríz- O Sr. Barros- Un fillo deste- D. Paco Porras- O impresor Rey chiquito(que a lá quedou)- D. Manuel Llorente, comendante da Coluna de granaderos-D. Vicente Villar (que a lá morreu)- Don Antonio Rua- Don Francisco Varela éSarmiento (que dicen que lle dá ahora o Ayuntamiento á praza de Secretario, enpremio dos seus moitos traballos- Don Juan Montero (ó de Telin)- D. RomualdoYañez- D. Sebastian Perez, Secretario que era do Auntamento- D. XâquinciñoCaneda- D. Francisco Sobreyra- Un que era el musico da Catredal, que tiña unnome muy enrevesado, é está empreado ahora en Muros; é moitos mais que nontrajo ahora á mamoria; non vos digo os moitisimos que estiveron largo tempona cadea. A proporcion debian escapar da Cruña mais de cen; é eu abofé nonsey de mais que do Sr. Vega (sogro do millor Xêneral que temos, o Sr. Mina), D.Pedro Llano, é os Cautivos; haberá algun outro; pero estou serto non chega ónumero dos de Santiago. E non digan os3 señores Cruñeses que foy por que alíestaban seguros; pois <8> que ó ladron de Madalena, é ó borracho é terrible Egíabuscaban os costitucionales en todas partes. Esto proba que Santiago, respeutivoda Cruña, he mais liberal: ¿he asi Compadre? ja ja ja ja ja!!!!!

III. Coñecida a fama da Coruña como cidade liberal, inténtase, dalgunha maneira, rebaixar o mérito destacidade. Con este fin aparece unha curiosa lista de liberais progresistas de Santiago que ten pouco que vercoa realidade histórica que coñecemos.

3. Quizais ós, con acento, no orixinal.

160

165

170

175

180

185


Pepe. Téndes razon, é convencésme.

Farruco. Pois no dia hay na Vila uns rapaces testisimos y ergedores po-la nosaReyna é po-la noba.

Vilas. E mais habria si soupesen, ou quixêsen entusiasmar é comprometer áxênte; pero os Xêfes politicos é os Xênerás, que debian estar decoterecorrendo os pueblos, chegan é métense na Cruña (como fixô ó Sr. Murillo éó Sr. Latre) é alí toca á baylar, ó treato; comer boas galiñas é bos capós; cunfato de soldados que os garden...: é botan de conta: que importa que ó mundoarda, como eu non me chamusque? Amiguiños: xâ vos he tarde. Boume á rezaró Rosario é á cama. Hide con Dios hasta mañá.

Andr.é Boas noytes vos dea Dios.

Pepe.

Farr. Aluméa Catuxâ.

Andr.é A Dios Farruco.

Pepe.

Farruco. Dormide ben. Tó Can: pasa Tigre fora.

190

195

200


La Tertulia de Picaños, Pátria del célebre y honrado Vilas, capatáz de Carreteros; Conductor deefectos estancados de la Hacienda pública; Mayordomo que ha sido del Santisimo Sacramento; de laPatrona de su Parroquia; de S. Blas; de S. Antonio y Animas; porta-estandarte en muchas y diversasprocesiones sacro-profanas; individuo de várias Cofradías, con voto decisivo en ellas, &.. Individuosque asisten a ella: Vilas, seu fillo Farruco, Pepe, Andruco e Catuxâ. Santiago: Imprenta de D. J.F. Campaña y Aguayo, 31 de outubro de 1836. [Fragmento].


SEGUNDO DIÁLOGO NA ALAMEDA DE SANTIAGO (15/11/1836)

DAS2(36)

Diálogo 2o en la Alameda de Santiago entre los mismos Cristobo, Farruco,Bartolo, Freitoso y un Cura errante que toma parte en la conversación. Santiago:Imprenta de D. J. F. Campaña y Aguayo, 15 de novembro de 1836 (Biblioteca Xeralda Universidade de Santiago de Compostela, RSE Misc. 9-28; Museo dePontevedra, Legado Baltar, impresos 4 - 22; Convento de San Francisco de Santiagode Compostela, AG-24).




Aínda perduraba en Santiago a expedición de Gómez e o entreguismo dacidade ao carlismo. O autor deste diálogo quixo que quedaran impresos non só osdecretos de Gómez senón tamén os nomes das autoridades nomeadas polo xeneralcarlista para que se responsabilizaran do goberno da cidade.

Grazas a esta información (que non se conserva en ningún outro docu-mento do arquivo municipal de Santiago) podemos coñecer quen eran os carlistasagochados.

Interesadamente, o autor coloca un clérigo de pensamento liberal e regalis-ta para que non se pense que todos os clérigos composteláns eran carlistas.

Segundo diálogo na Alameda de Santiago 343

<1> DIALOGO 2o

En la Alameda de Santiagoentre los mismos Cristobo, Farruco, Bartolo, Freitoso, y un Cura errante que toma parte en la conversacion.

CRISTOBO, FARRUCO E BARTOLO.

Cristobo. Sentémonos logo aqui, é esperaremos por Freitoso.

Bartolo. Si, que non pode tardar.

Farruco. Pois valer, valen moitos cartos vendidos por boas más: por exêmplo,¿canto non darian por Conxô é S. Martin? por que amigos téñenvos moitarenda, grandes Birbiotecas cheas de Lejajos, vijas é taboas pra faser Casas::: éque sei eu?

Crist. Xâ sei que teñen moito mais do que desís: pro falando das rendas, nonche son tantas, por que este ano pouco subiron.

Farr. Ainda ti es mais burro::: sí nonche subiron por activa, subiránche porpasiva, enténdesme?

Crist. Home si che hei de falar á verdá, non sei ó que queres decir.

Farr. Eres un papalanata, outro dia cho espricarey.

Bart. Vos falás ben; pro tamen custa moito ó manter os que foron Frades, porque vos cobran todos, sean Lejos ou Sasardotes.

Farr. Xâ sei que sube moito, por que solo en Jalisia importa ó que lles dan moycerca de tres millós ó ano: pro tamen sei que suben as rendas á moito mais,sin comparacion.

Crist. ¡Pardiola! ¿E el levan os demos dos Frades tantos cartos? moitos debehaber lojo.

Farr Non che hay mais que mil setecentos vinte.

1

5

10

15

20

25


Crist. Malas fadas chos faden.::: Alo ven Freitoso.

<2> Freitoso. ¿Con que me quedais de aguardar, y vos venís? esa non es moda.

Farr. Home estuvimoste esperando na agardentería mais de media hora, écomo non viñéchedes.:::

Freit. Esa es una discurpa: yo si no vine fué pro que me tuvo enredado el hijodel amo, contandome que algunos del Auntamiento viego están quemadospor lo que habramos dellos el outro dia aqui en la Alamieda.

Crist. ¿E nos falamos mal deles?

Bart. Eso hay que miralo ben; si dixêstedes cousa que os puidese enfadarhabrá que aloumiñalos.

Farr. Quen te aloumiñára á ti, é á eles cun bo mangueyro.::: ¿E nos que malfalamos de ninjun deles? ¿Dixêmos por si acaso, que quedaron aljús cando veuá fausion, é que sertos deles lle sirviron de moito pra buscarlle bestidos é armas,ajilloando os Nasionás que levasen canto tiñan á ó Auntamento, é acusandoosdo que lles quedaba? mal resajario neles::: casi non che deron ó seu, quedandosecoa Lavita, Casaca de informe, é hastra co Caramiñol asul é amarelo: é lojo prosdemais, tragéo acó todo; mal pulvuriño os mate!!!

Crist. Non-vos enfadés Farruco, que vos póndes co á carraxê::: Ave MariaPurísima.

Farr. ¿E non me hei de enfadar? parese que teñen jana de que lle saquen ostrapos ó aire.

Freit. Non vos es eso solo, sino que algun empregado de la Aministracion estáque Dios nos libre.:::

Farr. ¡Ay que diancres!::: tamen querrá que lle canten os seus milagres ¿Vayaque he algun Realista apaleador, empregado de onte acá, é con mais caca queun-ha estrequeyra?::: Deixâdeme en pas, é falade doutras cousas. ¿E que papelhe ese que tragedes na man Freitoso?

30

35

40

45

50


Freit. Este lo atopé en la calle asi envolveyto, y atado con una liña: veremosahora lo que es::: no tiene nada, y solo está escribido todo.

Farr. Leedeo lojo, é veremos si ten aljo de bo.

Freit. Dícevos asi: Papel inédito é interesantisimo á los Anales de Galicia, asi como álas cronicas (vulgo hojas de servicio) de los que refiere; ó sea sombra <3> deAyuntamiento, pandilla Carlista, Junta Apostolica ó Consejo de los Trece que elAeronauta Miguel Gomez, acertadamente, compuso para regir Inquisitorialmente alpueblo Compostelano, en el año 4o de la Cristiandad, segun el computo del Padre Vaca.

Farr. Debe estar cousa boa, sige sige, adiante.

Freit. Sijo pues: - Comandancia General del Egercito Real de la derecha enAsturias y Galicia.- Habiendo reunido la Excelentisima Junta de Gobierno,creada y presidida por mi, con arreglo á las instrucciones del Rey D. Carlos V.para entender, tanto en los negocios Militares y administrativos, como entodos los demas que corresponden al bien y felicidad de los pueblos deGalicia: y despues de haber ecsaminado detenidamente las fatalesconsecuencias que pudieran resultar del abandono en que han dejado á estaCiudad los enemigos del reposo publico, no he podido menos de fijar suatencion sobre la indispensable necesidad de anteponer á cualquiera otramedida de las que deban adoptarse, la formacion del Iltre. Ayuntamiento. Hatenido presente para ello, que sobre ser esta respetable corporacion laAutoridad local mas util, y analoga á las costumbres de los pueblos en todascircunstancias, lo es mucho mas en las del dia, no solo para mantener el ordeny tranquilidad publica, sino para cubrir con equidad, prontitud y bajo todaslas reglas de una prudente y economica administracion, las muchas yperentorias obligaciones que esencialmente reclaman hoy las tropas de mimando y la critica situacion de la Ciudad; en consecuencia de tan justasconsideraciones, ha resuelto unanimemente la mencionada Junta, el que hoyquede instalado el citado Ayuntamiento, que los Señores que debencomponerle, sean los espresados al margen en la misma forma y clase con quevan anotados.Las recomendables calidades de celo, prudencia, ecsactitud y adhesion á la justacausa de la legitimidad, que constantemente han manifestado los electos, dan ála Junta fundadas esperanzas para creer que no quedarán ilusorias las

55

60

65

70

75

80

85


benéficas y paternales miras de <4> S.M. en favor de sus pueblos, pues noduda, que tan dignos sugetos redoblarán su eficacia y acreditado entusiasmo enobsequio de un servicio tan importante en que se interesa la Religion, el Reyy la Patria.Lo que comunico á V.S. para que se sirva ponerlo en conocimiento de dichosSeñores, á fin de que hoy á las once de la mañana concurran á la casaConsistorial, á cuya hora lo hará la Junta para que tenga efecto lo resuelto.Dios guarde á V.S. muchos años. Cuartel general en Santiago 19 de Julio de1836.- Miguel Gomez.- Sr. D. José Varela, Alcalde interino de esta Ciudad.- Escopia fiel del oficio original, que obra por cabeza del juramento y posesión delos electos; asi como de sus actas archivadas á las que me refiero, y de quecertifico - TENTE TIESO.

Freit. Ahora vos hay del lado de acá una chea de nombres.

Farr. Ora lédeos á ver.

Freit. Alcalde 1o D. Geronimo Losada, Coronel retirado con sueldo.

Farr. Bo paxâro: ese no tempo que os Rayalistas che fasian gran papel,regaloulles un-ha Banda de tresiopelo encarnado muy repinicada pro Tambormayor.

Crist. Tamen oín que foi ó que lle dixô á os Fauciosos os cartos que habia, éroubaron, na Aministracion: adiante, adiante.

Farr. Tou tou rabela: ainda eu non dixên nada do Señor D Geromeno; parádeun pouco, ese demo dese vello chocho he-vos muy amigo das rapasas, é xâvay de duas veses que un-ha ó sige de mala maneyra á Cruña, é alí quéreafaser pasar por sua Sobriña; é ten tanto parentesco co ela, como conmijo:::¡Váljame el Señor San Marcos!

Freit. Idem 2o Lic. D. Francisco Ponte y Andrade.

Farr. Ese xâ está aló na Cruña, é mais he-vos bó merlo.

Freit. Regidores perpetuos: - Don Manuel Valderrama, Maestrante.

90

95

100

105

110


Crist. Ese oín eu, que mandou desir á sua Señora que non podia asistir, porque tiña non sey que mal.

<5> Freit. El Brigadier D. Pedro Alcantara Verea.

Farr. Topábase fora ese Señorito na quel entonces, ou á lo menos asi ómandaron desir, co demais, rabieyra nel que si non tibo medo era escusadonomealo para que se presentase.

Freit. Lic. D. Salvador Bodaño y Gil.

Farr. Cala cala, por Dios que á ese pirillan heylle de sacar eu á sua vida émilagres; ó que fixô no tempo de Egía, é as suas malas intensions, que aboféson como as dun can doente::: que ó dija certo Procurador, que está metidopo-lo seu cú.

Freit. Idem amovibles: -Don Agustin de Noya, Comerciante.

Freit. Sige Compadre.::: Valjate Dios.

Freit. Dr. D. Juan Neyra Martín, Catedratico de Leyes.

Crist. Ese sey-que he un hirman do Oídor que botaron de Caseres, é que sinser nada cando veu Gomez, disque levou os Concheyros aquel pendonencarnado que hay no Ayuntamento.

Freit. D. Gregorio Garciapán.

Farr. No, ese coitado rápe ó demo se meteu en nada, quixô solo fasercentinela á os moitos cartos que ten, como desia seu Pai, xâ pajára dantes.

Freit. Dr. D. Ignacio Araujo.

Crist. Para ahí: ese he-vos un cativo que foi oficial dos Rayalistas do rio dossapos, Alcalde na quel tempo, é que sey eu? é tamen cando foi o outronombramento pra os diputados as Cortes, con pouca vergonza é sin temor deDios, andibo traballando pra que saísen os do seu bando.

115

120

125

130

135


Freit. Dr. D. José Suarez Villanueva, Decano de Leyes.- Dr. D. Andres Castro,Catedratico de Medicina.- D. Tomas Reguera, Medico.- Dr. D. Vicente CastroLamas, Catedratico de Leyes y Bibliotecario.

Farr. Alto ahí: ¿El eses que reza Cartedraticos, están ainda no canto?

Crist. Por ahora están, están; pro tras tiempos, tiempos vienen.

Farr. ¿E ó Medico Rejera, sey que ó querian pra levar ó <6> estandarte dasbeatas, si volvía ó engaspante do Arsidiano!

Freit. Procurador General: -D. Eduardo Osorio.

Farr. Cata cata, ó moina::: ben que xâ foi Nacional de Caballeria da outra ves,Realista dartillería, Urbano da infanteria, é será canto haxâ que ser.

Freit. Idem Personero: -Dr. D. Jacobo Andres Garcia.

Crist. Tó tó,::: ese he ó fillo do Tesoureyro que foi das Buldas, tamen ofisialdos Rayalistas, é agora Nacional.

Farr. E si ó he, no no será, si os demais teñen verjonsa; é mais ten-vos outrohirman en Madril, que vos trage un vijote que mete medo, á ver si atrapa aljúnempreo.

Crist. Non che faltaba outra cousa tamen.

Freit. Diputados.- D. Antonio Vilariño,- D. José Cascaron.

Farr. No, ó primeyro tomouvos medo é ajachouse, é mais non he D. Antonio,que he D. Francisco

Freit. Secretario:- D. Matias Coton.

Crist. Ese xâ vos he peyne vello, ten-vos feitas mais, que pelos ten na cabesa;é po-lo que oín de serto presentousevos ó Xêneral Gomez, sin ser chamado, édoulle fé de toda esa andrómena.

140

145

150

155

160


Freit. Y se acabó la cuenta.

Farr. ¿Sey que criástedes ó pasmo, Bartolo?

Bart. Home quedey atronito co papelsiño ese.

Farr. ¿El que traherá aquel Cura que ven pra aquí?

Cura. Dios los guarde, amigos.

Farr. Santos y buenos dias lle dé Dios y la Virgen.

Cur. Déjense, déjense estar sentados, no se incomoden, y prosigan con suconversacion, si no les estorba mi presencia.

Farr. Ca de estorbar, mi Señor!! nosoutros non lle falamos cousas que non sepoidan oir; estamoslle aquí apañando este pouquiño sol, que agora xâ llegusta, pasando ó tempo hastra que sea hora de ir pra aldea, é desindo ó quenos ven á boca.

Freit. Pra eso ya andamos en letras de molde por la Vila, como si fueramosalguién.

Cur. ¡Ola! Con que, segun cuenta, son los paysanos del Dialogo en laAlameda? Vaya! me alegro de conocer-<7>los, pues por su conversacion hevisto que son amigos de la paz, y deseosos de instruirse, que es lo que le hacefalta á los pobres Españoles.

Farr. Asi lojo, si mi Señor, que todos somos un fato de burros, é asi nos metenpo-lo aro do cesto.

Cur. Y díganme, ? cual de ellos es el que se llama Farruco, que está instruidoen sus puntillos de Historia, y presenta una razon natural muy despejada?

Farr. Son-lle eu pra ó que guste mandar.

Cur. Le doy las gracias, y dígame ¿donde oyó aquellas doctrinas del Pápa? queyo supongo no sería en las pláticas Dominicales.

165

170

175

180

185


Farr. De xûncras!!! non Señor, non::: eu lle direy, téñolle un fillo, (que xâ heBachilér) é moitas veces po-la noyte está lendo ó pé do lár, eu estou-noescoitando, quédaseme moito na mamoria; é vela-hí.:::

Cur. Y dígame otra cosa, aquello del Diario, fué cierto ó nó?

Farr. Do Deareo, no no dixên eu, mi Señor.

Crist. Eso paroleyno eu, por que llo oira á uns Señores na Rua do Villar.

Farr. Bó, bó::: entonces foille coma moitas cousas da Vila, que se falan, é nonpasan de faladurías.

Cur. Pues amigos, eso era de lo mejor que podian hacer, no digo ya losliberales en particular, sino el mismo Gobierno: un papel público en cadaProvincia, destinado solo á instruir al pueblo, es decir, á los paysanos ólabradores, á los menestrales, á todos aquellos en fin á quienes no es posibleque lo hagan de otro modo, es necesario, es indispensable en todo Gobiernolibre que quiera consolidarse, y mucho mas en nuestra España: por queamigos, es preciso confesar que no somos mas felices por no ser masinstruidos, y que el germen de nuestra desgracia está en nuestra supinaignorancia.

Farr. A-já padre Cura, dice ben abofellas; si souperamos ó que debiamos,outro Galo nos cantára.

Cur. Yo les fuí Frayle, amigos, la opinion publica, ó el pueblo que es lomismo, conociendo nuestra inutilidad y los perjuicios que causabamosreunidos, nos hizo vol-<8>ver á la sociedad, de donde no debiamos habersalido. Con mi pension y alguna cosita mas que uno se agencia se va viviendo,sino tambien y con las cómodas superfluidades que antes, al menos con masquietud y sin tanto escandalo; hablo esto, por que asi cuanto yo les diga noles podrá parecer sospechoso, ya por que deben suponerme instruido en loque les diré, é ya por que hablaré contra mi mismo. Nada mejor, como digeantes, que un periodico destinado á desasnar ciertas gentes ignorantes de lascosas mas necesarias: este periodico semanario, leido por los Curas y Jueces(no una ni dos veces solas) al pueblo, mientras que este no sabe leer y escribir

190

195

200

205

210

215


como debe todo ciudadano Español, segun lo prescribe sabiamente unarticulo del Código fundamental, es lo indispensable para que el Gobiernollegue á un estado en que pueda ir trabajando en la felicidad de esta Naciontan digna de serlo.

Bart. E eso xâ ó temos no Bolatin, que ahora teñen que leelo os Señores Abásdespois da Misa.

Cur. Ya sé, ya, que tienen el Boletin, pero díganme ¿que instruccion sacan desu lectura? ninguna: es lo mismo que si les habláran en griego. Los Boletinesoficiales es una prueba irrecusable de nuestra trastornada administracion;¡tres pliegos de papel cada semana embadurnados solo con ordenes,contraordenes, leyes, ampliaciones, restricciones!!! ¿quien será el dichoso quese forme una idea justa de nuestra legislacion?

Farr. Fála ben, meu Señor, que do Bolatin non lle sacamos mais nada enlimpio que os cartos que nos custa.

Cur. El papel que yo digo seria destinado, un dia á esplicar un principio demoral, ó de los deberes del hombre en sociedad; otro dia de politica,inteligible á todos; otro de economías domesticas; otro de adelantos en laagricultura; y asi de todos los ramos indispensables á la prosperidad de unaNacion, por que nosotros ¡gracias al Señor! de todo tenemos suma falta. Elotro dia dijo Farruco que con las excomuniones del Pápa se les pone miedo álos sencillos y timoratos paysanos; es una verdad, que este es el cóco con queintentan los car-<9>listas atemorizar á los tontos y desvirtuar de este modo alGobierno: ahora pues ¿que cosa mejor que un articulo presentando al puebloegemplos de muchos Reyes que refrenaron la osadía de Roma cuando se metióen1 lo que no le pertenecia? ¿no sería muy util hacerle ver que el Pápa estáespuesto á engañarse como cada hijo de vecino, destruyendo la perniciosadoctrina de su infalibilidad? Si estuvieramos de despacio y no les llamasen suslabores, yo les esplicaria algunos puntos, tanto hoy como otros dias, para quevayan abriendo los ojos y despertando del sueño en que se hallan, causadopor tantos siglos de obscuridad.

1. No orixinal, en en.

220

225

230

235

240

245


Farr. Pode falar ó que queira por que lle temos vagar para todo, gracias á Dios;é mais escoitarémolo con grande gusto.

Freit. Sí, si: hay tempo para todo, que lo da Dios de valde.

Cur. Pues tomen un polvo antes.

Farr. Dios llo pague, logo.

Crist. Viva, mi Señor.

Bart. Do-xê nun ano nos dé outro.

Cur. (á Freitoso) No gusta tambien?

Freit. Grasias, no jasto.

Farr. Aaa...chíz... é testo que fai vir as vágoas.

Cur. Dominus técum.

Crist.

Bart. Dios te axûde.

Freit.

Farr. Dios lle lo pague.

Cur. Pues, escúchenme y les diré hoy algo sobre la corte de Roma. No creoyo que en ninguna época estuviese España en el estado de degradantehumillacion en que se halla hoy dia respecto de la corte Romana, corte dondedebe conocer el Gobierno ecsiste el foco de la ruina de esta infeliz Nacion, yá donde ella envia 3600 ó mas duros anuales para dar pábulo á su mismaperdicion. Por tanto, les probaré, que el Gobierno obrando con resolucion yairosamente en estas circunstancias, nada hace que no se hubiese hecho yaen siglos anteriores, y por Monarcas muy católicos. Sea el primero <10>

250

255

260

265


Enrique 3.o de Castilla, que ya en el año de 1396 en una pragmática fuertey decidida sobre provision de Beneficios en los naturales de estos Reynos,para contener los agravios que recibia de la curia Romana, nos advierte: quenos despojan de todo el oro y plata, y tiran de nuestra tierra lo nuestro, llevandolosutilmente, haciendonos peores que barbaros. Fernando 5.o llamado por su celoreligioso el Católico, escribiendo á su Virrey en Nápoles, le reprendegravemente por que no hiciera ahorcar á un enviado del Pápa que se lepresentára con una Bula romana sin el consentimiento Real, mandandoleproceder al castigo de los culpados por todo rigor de justicia, y digan y faganen Roma lo que quisieren. Carlos 1.o en sus debates con Clemente 7.o defendióresuelta y firmemente sus derechos atacados por este Pontífice; ydenegandole el paso por Roma á un egército suyo, fué tomada y saqueada(como dijo Farruco el otro dia) permitiendo á la tropa toda clase de licencia,quedando embarazadas muchos miles de Religiosas, sin contar otrasmugeres, y el Pápa encerrado en un Castillo, en calidad de prisionero; sinque esto impidiese que asi que llegó la noticia de este suceso á Valladolid,donde se hallaba el Emperador festejando el nacimiento de un Principe,mandase cesar todas las fiestas y hacer rogativas y oraciones públicas por lalibertad del vicario de Cristo (aprisionado de su orden.) Felipe 2.o (á quienllaman el prudente) en sus controversias con Paulo 4.o tuvo que declarar laguerra á la corte Romana, y escribiendo á la Gobernadora de España, entreotras cosas, le dice: procediendo S. S. en nuestras cosas con notoria pasion yrencor::: no seriamos obligados á guardar lo que cerca de esto proveyese::: (eraescomulgarle y poner entredicho en el reyno) si por ventura entre tanto viniesede Roma algo que tocase á esto, conviene proveer que no se guarde, y que se hagagrande y egemplar castigo con las personas que lo trageren. El devoto Felipe 3.o

y su hijo Felipe 4.o el Grande, procurando contener la osadia de la corteRomana en la prohibicion <11> de los libros que defendian las regalías de losPrincipes, fomentando ademas los que las contrariaban y combatían; decia elprimero á su Embajador en aquella Corte; que advierta á S. S. que sobreséa ensemejantes platicas, pues de ellas no ha de conseguir otro fin que no egecutarse, nirecibirse::: usando de los remedios por derecho introducidos. Y el segundo, conmotivo de la sucesion al reyno de Portugal, advierte á su Ministroestraordinario en Roma: que si S. S. reconocia al Duque de Braganza por Rey dePortugal se veria obligado á declarar á S S. por enemigo del Estado, prohibir elcomercio con su corte y secuestrar las rentas que gozase en este reyno. En lasdiferencias habidas entre Felipe 5.o y la corte de Roma, tanto sobre la

270

275

280

285

290

295

300

305


sucesion á estos reynos, como por haberse negado la curia á espedir las bulasá un Cardenal presentado para el arzobispado de Sevilla; mandó el Rey quedejasen la corte romana todos los Españoles, que se recogiese el Breve quepublicára la curia justificandose de su arbitrariedad, y que saliese de Españael Nuncio de S. S. El grande Carlos 3.o hizo recoger con la mayor energía unBreve de la corte romana contra las regalías del ministerio de Parma, en quese disputaba la soberanía de estos Estados á su sobrino el infante D.Fernando, relajando en él al pueblo la obligacion de obedecer á su Principe,y autorizandolo para la insurreccion.

Farr. ¡Vaya! que mamoria como á sua, leve xûncras si á pode haber!::: cantonos leva dito teño oido un fato de veces á ó meu rapás, é nin por esas se mealembra todo como Vosté ó dice:::

Bart. Deixâ falar ó Señor.

Cur. A mi me parece que no deben faltar hombres sabios y virtuosos queaconsejen al Gobierno lo que el famoso Melchor Cano amonestaba alEmperador Carlos 1.o obrase en sus debates con Paulo 4.o. Decía este sabioEspañol en su imparcial parecer al Emperador: que no dependiendo nosotros enlo temporal de Roma, podriamos darles el pan y el agua por peso y medida, sin gas-<12>tar hacienda ni peligrar conciencia::: y hariamos asi de los mas enemigos queallá tenemos, los mejores y mas ciertos ministros de nuestra voluntad::: y que novaya por cambio ni por otra manera directe ni indirecte dineros á Roma, aunquesean para los mismos Cardenales españoles que alli están::: y que si fuere necesariose le aten las manos á S. S. pero todo con gran reverencia y mesura, sin baldones nidescortesia; de suerte que se vea que no es venganza sino remedio, no es castigo sinomedicina. Y por fin, debe tener presente el Gobierno, que si Adriano 4.o tuvola insolencia de pretender que Federico 1.o (Barbaroja) le tubiese el estribocuando su ecsaltacion; este Emperador recibió tan desvergonzada proposicioncon el desprecio que se merecia: sin olvidar tampoco la respuesta de Carlos2.o de Francia, al pápa Adriano 2.o: QUE NO DEPENDIENDO EL PUEBLOSINO DE SI MISMO, el de Lorena pudo muy bien elegirle por Gefe.

Farr. A-já::: bene á nay que ó paréu: no ::: si predicáran asi todos, rápe ó deñosi tantos burros habia; pro, ó que facian, é fan, he cerrarnos cada vez mais os

310

315

320

325

330

335


ollos, é enchernos á cabeza de mentiras é tramoyadas; é ó probe que non sabemais creeos de boa fé.:::

Bart. Vámonos, vámonos da qui que xâ he tarde, que á tí si te deixân falar tésque decir hastra decote.

Farr. Vámonos logo: vaya, con sua licencia, Padre Cura, é Dios llo paguehastra outro dia, si Dio-lo quer.

Cur. Hasta cuando quieran, que yo á esta hora, si el tiempo está bueno, soyseguro en este sitio.

Bart. Quéde con Dios logo.

Crist. Páseo ben, é non morra.

Freit. Luego::: hastra la promera por no mentir.

Cur. Vayan con Dios, amigos.

340

345

350


Diálogo 2º en la Alameda de Santiago entre los mismos Cristobo, Farruco, Bartolo, Freitoso y un Curaerrante que toma parte en la conversación. Santiago: Imprenta de D. J. F. Campaña y Aguayo, 15de novembro de 1836. [Fragmento].

Segunda tertulia de Picaños 357

SEGUNDA TERTULIA DE PICAÑOS (15/12/1836)

TP2(36)

Núm. 2º. Sigue la Tertulia de Picaños. Asistentes a ella, los ConsabidosFarruco, Pepe, Andruco, Catuxâ y un Abad recién llegado. Santiago: Imprenta de D.José Fermín Campaña y Aguayo, 15 de decembro de 1836 (Biblioteca Xeral daUniversidade de Santiago de Compostela, RSE Misc. 9-15).

Entre as probas de imprenta de obras de autores e de épocas diversos quepertenceron a Andrés Martínez Salazar e que hoxe se encontran na Real AcademiaGalega figuran as desta segunda Tertulia de Picaños (Fondo Martínez Morás, refe-rencia 318/22).




Propaganda liberal en forma de diálogo na que o abade pon o contrapuntoconservador e mesmo antiliberal. Os paisanos, milagrosamente convertidos en libe-rais, fan un repaso dos abusos cometidos pola Igrexa (inquisición, percepcións ile-gais de impostos eclesiásticos, etc.), que parece ser que desapareceron repentina-mente grazas ao réxime constitucional.

Num. 2.o

<1> SIGUE LA TERTULIADE PICAÑOS.

Asistentes a ella, los ConsabidosVilas, Farruco, Pepe, Andruco, Catuxâ, y un Abad

recien llegado.

TODOS MENOS FARRUCO.

Vilas. CONQUE Vosté por acá, Señor Abá!!

1

5

Abad. Si: vengo sobre cierto negocio::: pero me pasma ver á nuestros aldeanoshechos filosofos, y especialmente á V.

Vil. ¿E eso de felosofos he cousa de comer, Señor Abá?

Ab. No, hombre, no: filosofos se llaman los amigos de la sabiduría, de las lucesy reformas (ó sea del progreso.)

Vil. Pois, Señor Abá, sendo asi, xâ lle digo que son eu felosofo, por que queroreformas.

Ab. Ya, ya; por eso salió V. á lucirlo con su tertulia, metiendose, cual otro D.Quijote, á desfacedor de tuertos.

Vil. Cáta, cáta! xâ sey por donde vay, Sr. Abá::: permítame é déixême falár.

Ab. Diga V. lo que quiera, que está en su casa.

Vil. Moitas gracias: pero ha de saber, Señor Abá, que como agora son asnoytes grandes, xûntanse aqui catro amijos do lugar, que cos da casa formanun-ha::: como se chama, para ir pasando ó tempo. ¿fáise de carjo?

Ab. Si: conozco. Pero sería mejor pasarlas rezando el Santo rosario.

Vil. Eso xâ se fay; é non sempre ha de estar un rezando, por que algo se hade falar, é ó caso he non marmular de ningen, é decir verdades amarguen áquen queira: ¡cantas deixâ un de falar do que pasa na Ga-<2>licia, é estamosvendo, solo por que::: ahinda non lle hay á libertá que eu quixêra!

Ab. Dice V. bien, amigo Vilas, la murmuracion es uno de los mayores pecadosreprobados por el Sr.; por que de ella ningun provecho, placer ni utilidad sesaca. Que hay aun despotismo ¿quien lo duda? acaso mas que nunca.

Vil. Pouco á pouco, Sr. Abá, eso si que non. Foyse aquel tempo da quechamaban Sta. Inquisicion, da que se valían os birbós para desfacersesecretamente de canto home sabio aparecese, pra que no nos abrisen os ollos,por que metidos alí sin que ningen soupese deles, nin aun á sua xênte, sin


10

15

20

25

30


defensa é formandolles un-ha causa chea de embrollos é patrañas que solo osInquisidores entendian::: ¡Ah! ¡si aquelas paredes puideran decir os moitosinocentes que sacrificaron os Frades, Cregos é Señores! ¡os tormentos que alíse inventaron! ¡os asesinatos que alí se cometeron!::: Ademais, Señor Abá: xâno nos meten na cadea, como sucedia antes, solo por que un artesano ó unlabrador lle pidise á un Señor, á un Canonejo ou Crejo ó que lle debia; ou porque non lle sacase á monteyra na calle::: tampouco lle poden agora meterse nacasa dun home de ben, nin faserlle abrir as portas á media noyte ¿enténdeme?

Ab. Eso no es asi: hace poco tiempo que allanaron mi casa á la alta noche.

Vil. He que irían por fauciosos::: tamen viñeron aqui un-ha noyte, é ó meuFarruco dixô: arre caracha, que aqui non entran non botando as portas óchan, que rodén á casa é entrarán cando sea dia: ¿enténdeme? é fóronse, comose dice, co rabo entre pernas. Elo sería á Xûsticia::: pero tamen serían ladrós.

Ab. Está visto: V. quiere reformas::: quiere libertad::: quiere Constitucion:::quiere que todos los hombres seamos iguales::: quiere:::

Vil. Páre, páre Sr. Abá: quero, quero, quero é quero todo eso. E dígame:¿Vostede leeu ben á sabia Costitusion?

Ab. No la he visto, ni quiero.

Vil. No no xûre que llo creo: eu nunca lle dijo que ó viño he malo hasta quello probo; pero xâ se vé, ó que non <3> lle justa ó viño sempre dice que hesurpia, ainda que sea de Málaja::: ¿non sey si me esprico?

Ab. Demasiado entiendo á V.; pero ya que la leyó, esplíqueme que beneficiostrae al Pueblo ó á Ustedes ese libro que llaman Sagrado.

Vil. Eu tampouco lla lín, solo por que non sey, pero léumella, ahí donde vostéestá sentado, ó meu rapás, moitas noytes, que lle he amiguiño de ler, é afé aféque ten mais libros que moitos Crejos da aldéa, á quen non se ve mais cunBribiario vello é á Cartilla do reso tapando ó xârro do viño. Aqui encontrarávostede ó Flor Santorum de Villejas, entre ó temporal é ó eterno, Vida de SantaGenoveva, os doce Pares de Francia, ó Lunario prepétuo é moitos mais dos

35

40

45

45

50

55

buscados, como dice Farruco; é agora que me alembro ainda lle trouxên óoutro dia da Cruña un que se chama Gritos del infierno. Mais volvendo á sabiaCostitucion, que vosté por burla lle chama libro sagrado, díjolle que está benchamado, por que contén as leys santas que deben gobernarnos fundadas nasdivinas, que se encerran no outro libro, tamen ben chamado á sagradaEscritura, que manda nos amemos uns á outros, como hirmans, sin engañarnos,roubarnos nin matarnos. Pois ó tal libriño ou Costitusion xâ que no na leu debesaber que fixâ un-ha sola especie dos homes todos, sin dividilos en razas oucastas como os cás; que establece á nosa libertad é independencia sin quepertenescamos á ningun-ha familia nin persona, pois non somos un rebaño deovellas; que manda que á Nasion sola poida faser as leys; que estas seaniguales para todos, sin que ó rico poida burlarse do probe, fundado de que ódaño que lle fixêse habia de quedar sin castigo, é ó robés, si ó probe seatrevese por calquera cousa contra un rico castigálo con todo rigor: á todossuxêta á soportar as cargas para manter ó Estado, según á riquesa de cada un,non solo pra os trabucos ou contribusions, si non tamen pra as demais gabelasde aloxâmentos é bagaxês, é vostede ben sabe, Señor Abá, que antes nonaloxâban os Señores nin os Cregos; ó tal <4> Códijo protéxêlle á industria é ócomercio, sin ó manopolio de gracias de dereito esclusivo; abre as portas átodos para entrar os empreos da Nasion, que non debe dalos si non os homesde méritos, servicios é virtudes, é non á pillos, intrijantes é aduladores::: nun-ha1

palabra, Sr. Abá, en cada articulo, para quen ó entenda, preséntalle amparo óprobe é necesitado, é á grandes é pequenos un-ha xûstisia igual para á libertásivil, é respeto inviolable da propiedade con que á xênte sea felís, é á nosaEspaña se poña en un esplendor como está á Francia é á Ingalaterra.

Ab. Se conoce que le gusta pues la entiende y esplica perfectamente: amigoVilas, es preciso no olvidarse de la Santa Religion de nuestros Padres en quehemos sido educados, fé, Vilas, fé.

Vil. Tou, tou rabela, caridá, caridá, Sr. Abá, caridá torno á decir, que he á quelle falta á vostedes.


1. No orixinal, nun-/ha en dúas liñas, con guión de separación entre <n> e <h> ao final da primeira delas.Consonte o que é norma neste texto cando a palabra non debe cortarse entre liñas, reproducimos o arti-go indefinido —amalgamado coa preposición en— con guión.

60

65

70

75

80

85


Andruco. Por ahi, por ahi meu Compadre, que esperanza sobralles; esto he,por ó inquisidor D. Calrros, Rey dos ladrós.

Catuxâ. Decís ben: que vistan ó desnudo, que dean de comer al ambriento, é quecumpran co mais que resan as obras de misiricordia, é no nos veñan conendromenas, por que agora xâ á xênte conoce os bos é malos Cregos: todo ómundo vay abrindo os ollos:::

Vil. He-vos maña vella ó facer os Cregos á sua causa, causa de Dios::: por esodecia ó outro

Jamas se ha visto en el mundolo que en España se vé,que es hacerse los ladronesdefensores de la fé.

Fámbos co á Religion ó que fasia un Mono con un Néno que roubára: púñaodiante ó ladron para que non lle tirasen un tiro que meresia.

Ab. Mi intencion no fué ofender, ni incomodar á V., mi amigo Vilas, V. sabeque le aprecio.

Vil. Si Señor, é eu ó mesmo á vosté, este he un falar, pero seylle de mamoriaá Cartilla nova é á vella, é seylle ó que he fé, que es creer lo que no vimos por<5> que Dios lo ha revelado y la Santa Madre Igresia asi nos lo enseña, é sey queá Igresia componse de todos, por que dice á Cartilla que á Igresia es laCongergacion de los fieles cristianos: pero ha de saber, Sr. Abá, que tamen llecreo ó que vexô.

Ab. ¿Y que es lo que V. vé?

Vil. O que vexô he, que vostedes nos venden ó que noso Señor nos deixôude valde, quero decir, os santos Sacramentos: vostedes levan diñeyro porbautisar, ou faser á un cristiano, por casar, por enterrar, esetra, esetra.

Cat. É po-lo metedoyro das mulleres na Igresia tamen chupan un-ha veliña,ou ó que cadra.

90

95

100

105

110

115

Andr. ¿É cando cumplimos co precepto no nos levan os ovos?

Vil. Téndes razon, que non me lembraba deso; ben desia ó noso Sr. Retor quefoy, que está na groria, (ó Sr. Maquieyra) ca usura estaba na Igresia, que nonhabia ley nin libro que mandase levar dereytos por adeministrar os santosSacramentos, por que se opón as obras de misiricordia; é chamaballes él simôs(que non sey que quer decir) os Curas que os levaban.

Pepe. Ó que os Curas debian faser para cumplir co que manda á ley de Dios,era non levantar os dereytos cando morre á cabesa dun-ha casa, si non ergeros caidos; quero decir, que morre un Pay é deyxâ catro ou seis fillos probes,ou con pouca cousa, é ó Cura déyxâos mas probes levándolles de dereytos óque non debe, é ó mellor sería que botase mán deles, os socorrese éenseñase:::

Cat. Faládes como un Santo, Pepe; dilles á eles eso: ¡é chámanse ministrosdun Dios misiricordioso!!!

Vil. E os que falan de ese modo chámanlles sangenistas, xûdios é outrosalcumes.

Ab. No se puede hablar con gente ignorante: digan V.s ¿y el que sirve al Altar,no tiene que vivir del mismo Altar?

Vil. Si Señor: ten rason; ¿é non lles basta ó dismo que lles damos,descontando (como debian, é non fán) á semente? Ademais, tamen téñen óseu Igresario: ben sey que entre vostés hay alguns probes, comparados conoutros, co demais [n]ingun2 morre de fame, pois nadie <6> pode ordenarseque non teña, dun modo ou doutro, ó bastante con que vivir; pero xâ óGoberno os arregrará á todos.

Andr. Que non jasten tanto co as mu:::las::: é que non coman guisopes, é:::

Ab. Ya es de noche y tarde. Adios Señores.


2. No orixinal, mingun.

120

125

130

135

140


Vil. Bóte un chisco; é espere que irán con vosté hastra botálo da ponte.

Ab. Gracias: no hay necesidad.

Vil. Compadre, encendé ese farol, é íde alumearlle: leváo por dentro.

Ab. Que venga, ya que V. se empeña. Buenas noches Señores.

Vil. Vaya con Dios, S. Abá, hastra decote.

Andr. Cáve quédo Cán, que he un Sasardote: non teña medo Señor.

Pep. Vállache xûncras ó Abade ese, que he ben cativo, pero ben truán; él maisquixêra falar, pro non se atrevia, por que llas volvíades ó corpo; á minaturrullábame.

Vil. Já, já, já, já::: estos pirillás solo campan cando áchan con bestas.

Cat. No::: ser, he dos de Calrros.

Vil. Pois non ha de ser!!! son-no casi todos, son pocos los escoguidos.

Farruco. (sale) Santas noytes.

Vil. Tardáches ben: ¿de donde vés?

Farr. Túvome ocupado ó Sr. Fariña.

Vil. Acábache de sair da-qui ó Abá Choupiñas, é tivémosche conversa larja.

Cat. ¡Ay Farruco! non sabes ó que perdiche.

Farr. ¿É él he dos que esperan ó Mesías?

Vil. Si, home, si: po-lo mesmo espriqueylle á Costitucion; faleylle contra esosdereytos que levantan por enterros, casamentos, bautismos::: é ¿que sey eu óque lle dixên? por que, á verdá, enfadeyme cando me dixô: fé, Vilas, fé.

145

150

155

160

Farr. ¡Que diancres non estar eu aqui!!!

Cat. ¿É que ven á ser ese Chousiñas?

Vil. He un que lle teño morto moitas fames: foy apren-<7>dis de Crejo, fixô ópapel de liberal cos liberás, meteuse no rosario de Castañeta; dicen que eraó que lle fasia os risos á barba do Arzobispo, é colleu un curatiño:::

Andr. (sale) Aló vay ó tal Abáde: á casa non vos volve, Compadre.

Vil. Ni no deseo: nunca á pórta acerte. Contá ó que vos dixô po-lo camiño.

Andr. ¿E quen ó entendia? solo iba rosmeando heregues, flamasones, la religuionvay por terra::: en fin, vay fedendo.

Vil. No me lembrou da-quel libro que tes tí, Farruco, das copras en que á Tiaenseñaba á Sobriña.

Cat. É que libro he? que eu non me lembro de oílo lér.

Farr. Pois eu xâ vo-lo lín: he un libro en español, que reza dun-ha Tia quedaba leuciós á sua Sobriña, é esta perguntáballe, si Dios perdonaría estes éos outros pecados; á Tia decialle que si, tendo arrepentimento, por queDios era misiricordioso: tornáballe á perguntar, si tamen perdonaríaestoutros é os de mais alá; é á Tia xâ cansada de tantas perguntas,contéstalle asi:

Dégate Niña de hunduras,eres por sierto incansable;toda culpa es perdonable,como no tóque á los Curas.

Andr. He-vos asi, pardióla.

Vil. ¿Quen duda eso? Dios todo perdona; pero si lles tocan á eles nun pelo daroupa, para eso non hay perdon; levántanse é berran: xûdios, herexês que tirancontra á Religion; é ó Inferno non foy feito pra os cás.


165

170

175

180

185


Pep. Lémbrome agora, co vespera de Defuntos tropecey cun Crego cheo delordas, cos calcáños fora, á sotana de remendos é os manteus asulados, é dixômemoito: peisano, ¿téne V. aljuna Misa que dar por sus Defuntos? é contesteylle: noSeñor; é fay, é dime él: está visto, se acabó el Purjatorio; é eu que ó vin vír, díxênlle:pode moy ben ser, Señor, por que asi como los Reys dan endultos, su DivinaMaguestade, que es mas misiricordioso que todos los Reyses del <8> mundo, daríaoutro chamando ó seu lado, á las almas del Purjatorio.

Farr. E él que vos dixô?

Pep. Calou coma un rato: estíveno atisvando, é meteuse na taberna; entoncesdixên eu para min: quen che-lle dera á Misa, que á apricaba á tabarneyra.

Farr. Xâ sey, pouco mais ou menos, que Crejo hé::: heche da Prima.

Vil. No::: esa Prima, ou Curmana, ten un-ha xênte!!!::: (conto para outrodia) Ó Goberno debia botarse sobre as rendas de-la; por que na Vila moitosPays poñen os fillos á Crejos, tan solo para que ganen á Prima; é fora millorpo-los á Canteyros, Sapateyros é Chalás: po-lo que perxûdica mais do queaproveyta::: ¡é mais agora que me alembro, tamen hay xênte da tal Prima nafaucion!

Farr. Deixêmos esa conversa pra mañá: decí meu Pay, que relouco por sabélo¿que vos dixêron na Cruña?

Vil. Cála; que me volveron tolo po-lo demo da tortilla, ou tirtulia, é doumeun empreado un papeliño con moito secreto pra que ó pobríque (mañá ólerás) eu dixênlle: Señor!::: vaya, Vilas, conviene al bien de la Patria:::

Farr. Pois á min, por á tal tortilla, houvéronme de comer os empreados de ahída bayxô, cando lles levey os tabacos.

Pep. E á min vanme ó lombo, se non fuxô, os do Carril, que estaban enVillajarsia.

Vil. Mañán verédes ó que dicen os papés que me deron na Cruña: é por hoxêíde con Dios, que he hora.

190

195

200

205

210

215

Pep.é Boas noytes nos dé noso Señor.

Andr.

Vil. Farruco: bota os Cás fora.

Farr. Ó Tigre, repónse.

Vil. Tal xênte teño na casa::: podes decir tamen que he un faucioso mais::: asianda todo:::


220


Núm. 2º. Sigue la Tertulia de Picaños. Asistentes a ella, los Consabidos Vilas, Farruco, Pepe, Andruco,Catuxâ, y un Abad recien llegado. Santiago: Imprenta de D. José Fermín Campaña y Aguayo, 15de decembro de 1836. [Fragmento].


TERCEIRO DIÁLOGO NA ALAMEDA DE SANTIAGO (31/12/1836)

DAS3(36)

Diálogo tercero en la Alameda de Santiago entre los mismos Cristobo, Farruco,Freitoso y el cura consabido. Santiago: Imprenta de don J. F. Campaña y Aguayo, 31de decembro de 1836 (Museo de Pontevedra, Legado Baltar, Impresos 4 -22-).Reprodúcese con case total exactitude en Chacón (1986: 358-362), onde se subs-titúe o signo ::: por puntos suspensivos (...).



O Diálogo quere ser unha advertencia ás autoridades liberais de que o car-lismo está vivo, agardando, como acaba de manifestarse coa chegada de Gómez. Apolítica de aproximación e colaboración coas forzas carlistas é un disparate porqueos carlistas só agardan o momento oportuno para impoñer a súa ideoloxía.

O autor do Diálogo pertence á liña dura do liberalismo. Por iso se escanda-liza de que se lles dean oficios e responsabilidades a persoas non suficientementedepuradas. A inclusión do abade, un liberal radical, ten a intención de amosar quenon todo o clero pertence ao carlismo. O seu discurso final favorable á persecuciónsen cuartel dos carlistas non fai máis que confirmar a idea do autor.

<1> DIALOGO 3.o

En la Alameda de Santiago,entre los mismos Cristobo, Farruco, Bartolo, Freitoso y el

Cura consabido.

CRISTOBO, FARRUCO, BARTOLO Y FREITOSO.

Bartolo. POIS eu::: non vexô que dixêsemos, que lle poidese parecer mal.

Farruco. E ti, parece que lle tés medo? ¿ou tamen crees que volverá tempoque che saque ó Estanco? ¡vaya! ¡vaya! ¿seyca pensa, Sr. D. Geromeno, quepor que somos da aldéa nos espantan hovos fritos, anque veñan á pares?¡ay que xûncras!!!

1

5

10

Terceiro diálogo na Alameda de Santiago 369

Cristobo. ¿El enoxâriase po-la banda de treciopelo; po-los cartos que dixêmosque levaron os fauciosos por causa dél; ou por que contáchedes que era amigodas mozas?

Farr. ¿E todo eso que vale, prá ó que habia que decir? ¿E logo si houbéramosdito que debia poñer po-la sua conta esta Lameda no estado en que estaba noano de vinte é tres, por que un fato de pillos (que outro dia vo-los nomearéi)despois de enchelos é enborrachalos nun-ha comedéla, botaron toda abaixô,po-lo seu mandado, sin quedar mais nada de-la que este canto donde nosestamos; é esto jrasias que lle fasía fálla para estar usmeando á Dómina (quevos vivia na-quela casa da-colá) de camiño que quentaba os callos dos pés óSol? ¿que diría si dixêsemos todo esto? é que foy ó que mandou sacarlle ácabesa (¡si lle sacáran á sua!) á fijura que hay na fonte de Quiroga, que debiapagar tamen?::: Dios nos libre: poida que afojase ca carraxê: ¡asi él estoupára!!!

<2> Bart. Tamen eso he moito saber::: ¿é quénche dixô á tí que él mandárafaser todo eso?

Farr. Eso todo, sábeno hastra as pedras de Santiajo; pro eu seyno de boa tinta,é que ó podria facer bó, si chejase ó caso: é vamos á un-ha cousa: si non fosecon consentimento dél, debeu haber formado causa de oficio en averiguaciondos actores, por que ó fin é ó cabo foy un-ha maldá, esto no-no fixô; erjo::: éhastra nesto foy un besta, como ó foy toda á sua vida, por que él debeu cubrirel espediente, pois si hoxê ou mañan chejan un-has autoridás, como as euquixêra, é dicen: á Lameda de Santiajo no ano de vinte é tres ¿canto tiña decoste? tanto, decian os peritos que se nomeasen; pois sorréjeos para acó, Sr.D. Geromeno, que jrasias á Dios ten por donde: é mais viñan de pelrras parachoíla, que non entrasen os porcos ne-la.

Freitoso. Pues toavia sé yo mas de ese pirillan. Cuando fué Alcalde promero, enese tempo que dice el Compadre, habia muchos presos en la cársele porcostitucionás; pues amigos, cuando alguno de-llos estaba enfermo é iba elcarselero á darle parte que era menester sacarlo del calaboso á la enfermeria; lecontestaba, tanto el, coma esa buena alaga que tropesamos decote en elcamino::: ese que está en Laraño, que es Abogado él, ó::: Santas Marias:carselero, nunca venja V. con esas novas; de cuantos tiene V. en la cársele por Negros,nunca dé V. parte de enfermos, avise V. solo cuando mueran para sacarlos á fuera.

15

20

25

30

35

40


Farr. ¡Ay malos cás chos coman!!! é estálle á Nasion pagando un-ha chea decartos!::: ¡mala rabia nél!!! non che he milagre que nós estemos cheos de fameé miseria para sostér á tales bribós!! ¡válganchos mil nacidas!!

Bart. Home, esa era un-ha indinidáde; á fin é ó cabo eran cristianos, anqueforan uns asesinos, coma eles.

Crist. Por falar de todo un pouco, é para que vexâs as intenciós dos calrristas(empreados) hey-vos de contar un conto. Vos ben vos alembrarés de D.SinforianoI, que morreu aforcado na Cruña no ano de quince?

<3> Farr. ¡E non hemos da-cordar ó!!

Crist. Pois, meus amigos, ca sua morte quedaron catro filliños (que todos cavíanbaixô un-ha cesta) sin Pay nin Nay, é sin que meter na boca, pois á chusma daVila, é alguns que hoxê pasean por ela, roubaronlle á casa que non deixâron ninun-ha aresta: algun-has almas caritativas botaron man de-les é fóronos criando,hastra que as Cortes do ano de vinte é un señalaronlle, á cada fillo, á pension dedouscentos ducados cada ano; veñen os demos dos Franseses (que nunca cousaboa fixêron) é acabouse á pension; habrá pouco mais dun ano que un-ha dasNénas, que recolleu é criou un oficial de seu Pay, fixô un memorial á Reynapidindo que lle siguisen pajando á pension que as Cortes lle señaláran, por que¡cuitadiña! estaba pouco menos que espirando de miseria, é andando de portaen porta co á nesesidá, pois morreu ó que á criára é quedou con duas velliñashirmás dél; á Reyna ¡miña xôya! mandou que decontado se lle pajase; ven áorden ¿é sabes ó que sucedeu?::: que entre á Contaduria da-qui é á da Cruñaencafurnaron á orden oyto meses, hastra que veu ó Contador que hay hoxê éandubo perguntando, quen lle daría rason da Néna, que ó cabo pudo encontrar,que ápouco mais sírvenlle os cartos prá ó enterro.

Farr. E pasmaste deso?::: bastábache ver ó nome de Sinforiano para que lledesen croyo, como dicen éles: é ó peor he que empreados malos decote ha

I. Sinforiano López foi un patriota durante a Guerra da Independencia, cunha rara habilidade para pene-trar nas capas sociais máis humildes e mobilizalas. Consta que recibiu importantes fondos para provocara primeira mobilización na Coruña contra os franceses. Posteriormente converteuse nun liberal exaltado.En 1814 conspirou contra o réxime absolutista. Procesado, foi executado na Coruña.

45

55

60

65

70

75


da-velos, mentras haxâ autoridás1 que reciban informaciós, é liberales(muchos son los llamados) que declaren que he costitucional é amante daReyna, ún2 que non hay cán nin gato que no-no teña por un forte calrrista,tanto que cando veu á fausion de Gomez salíu de fraque é muy currutaco árecibir ó seu paisano Ramos, á Amado (que Dios está nel Cielo) é maiscanalla, dandolles abrazos é norabuenas, é decindolle os liberales:::perdonáde que he algo porca á espresion.

Crist. ¿E non sabes que autoridá foy?

Farr. No-no sey, nin me importa: ó milagro fixôse; fose <4> ó Santo que fose,liberanos Domine.

Bart. E autoridá que remedio tiña sinon recibir á informasion?

Farr. Hastra ahi sey eu; pro tamen sey que debia esaminar os testigos (xâ quenon faltan pra todo), é perguntarlles ¿Vostedes que datos teñen pra decir queD. Fulano he adíto? Señor::: dirian éles, merendou con RamosII é comparsa,cando os liberales andaban de céca en méca: é á resposta da autoridá entoncescalquera á adiviña; pro como decia ó outro:

¿Quien hace de piedras pan,sin ser el Dios verdadero?

Don Dinero.

Bart. E esa informasion será pra levar algun empreo?

Farr. Dicen que he pra pretender á praza de Promotor fiscal de Padron: ¡quese chupan un-ha púpa os Padroneses!!!::: ¡Vaya que con todo cumpréu ápalabra ó noso Maestro! ahi ó téndes.

1. No orixinal consultado, escrita á man, ábrese unha nota (1) en autoridás que logo, a pé de páxina, seresolve así: D. Jose Caneda y H[u]alde.

2. No orixinal consultado, escrita á man, ábrese unha nota (2) en ún que logo, a pé de páxina, se resolveasí: D. D. J. Carril; Ch úno que non.

II. Ramos, que aparece varias veces citado neste Diálogo, era Ramón Ramos, capitán dunha das gavelasmáis activas, a de Arzúa. Estaba acompañado na gavilla por un irmán e un sobriño, tamén de apelidoRamos.

80

85

90

95


Cura. Felices dias amigos mios: ya hace tiempo que no nos hemos visto!

Farr. Santos y buenos dias lle dé Dios. Tamen ó tempo non estibo para festas.E á todo eso ¿foylle ben de salúde?

Cur. Muy bien, gracias al Señor: ustedes tambien no tendrian novedad, por loque veo.

Farr. Vamos tirando hastra que noso Señor ó queyra; solo ahi meu Compadreque ten á sua Mingóta na cama.

Cur. Lo siento amigo; y es cosa de cuidado?

Freit. De cuidado, no Señor; es ya enfermedá viega, que llevo jastado con ellalo que no es creible, por que toavia cuando vin de Cáis tuven que pajar cienreales de mencinas al Boticario, y ella siempre de la misma moda: es imposibleque non sea algun feitiso ó frida de ojo.

Farr. Cála, cála: ten verjonsa de decir eso diante do Sr., que pensará que titamen crees esas burricadas.

Cur. Dice bien Farruco, amigo, que no ecsisten semejantes hechizos, niheridas de ojo, ni posesos, ni endemoniados, ni cuanto discurrieron miscompañeros para <5> amedrentar al Pueblo sencillo é ignorante, y vivir á sucuenta. ¡Asi no ecsistieran otras heridas que nos afligen, y otros endemoniadosque nos pusieron en el desastroso estado en que nos encontramos!

Farr. Deyxê que eso hase de acabar co tempo, si Dios quer.

Cur. Si, amigo, yo asi lo espero: pero será si toma otra marcha nuestroGobierno. Es imposible que una fatalidad no persiga á cuantos se sientan enaquellas desgraciadas sillas. Vino el Ministro Céa Vermudez, é intentandoseguir las huellas de su antecesor Calomarde con un poco menos dedespotismo ó con un despotismo ilustrado, idea que no puedo concebir por queequivale á la luz con tinieblas, conservó las armas en manos de los Realistas yvimos el alzamiento de las Provincias, que hoy tanto cuesta á nuestra infelizPatria: le reemplazó Martinez de la Rosa y avanzó á querer darnos libertad sin

100

105

110

115

120

125


Constitucion, concibió y parió el Estatuto Real con sus Próceres vestidos demogiganga; pero su imaginacion poetica acosada por fantasmas que mataban,le hizo dejar el puesto al Padre de los empréstitos, al Padrasto de su Patria, alorgulloso CondeIII que con su despótica altanería puso á la Nacion en unestado convulsivo, del que solo su caracter docil y pacifico pudo sacarla ásalvo; vino el arbitrista, el programista prometiendo imposibles, y cayó al cabopor no haber hecho lo que pudiera y por fiarse en quien no debia: caimos enlas garras de unos viles apóstatas, traydores á sus principios, y vendidos ácierta clase de enemigos (por que tenemos mas enemigos que los carlistas);pero la España manifestando su justa indignacion en todos sus angulos, lehizo ver á nuestra angelical CRISTINA que no eran estos infames los queafirmarian la Corona de castilla en las sienes de la inocente ISABEL: lessucedieron los que ecsisten y::: me abstengo de su calificacion: ello dirá. Todosellos, unos y otros tubieron por norte y divisa la maldecida fusion, y laimpunidad en toda clase de delitos: he aqui, á mi entender, la causa denuestro deplorabe estado. Dos <6> partidos muy marcados dividen á laNacion Española: el uno es el carlista ignorante, fanatico y por lo tanto bruto,insolente y sanguinario; el otro es el liberal ilustrado, benefico y por lo mismojusto y amante del bien general; en todas partes luchan y pelean por defendersus tan encontrados principios; el hipocrita y egoista servil, llama al liberalimpio, irreligioso; y el liberal que sabe que estos calumniosos epitetos son solopara engañar al pueblo incauto y encubrir asi los abusos, arbitrariedades ysupersticiones de que viven, los desprecia: ¿y se pretende fundir tan opuestoselementos? ¿no sería mas facil unir los corderos y los lobos? Los liberalesperseguidos durante diez años, mendigando en paises estrangeros un escasosustento, arrastrando injustas cadenas en obscuros calabozos, ecsalando enterribles suplicios sus ilustres vidas; miran hoy con estoica serenidad al que leacusó falsamente, al que aniquiló sus bienes, al que llevó sus parientes alcadalso, y lleno de moderacion y generosidad todo lo perdona. ¿Se querrá,acaso, que á mas de esta demasiada indulgencia se reconcilie con susenemigos, y les perdone sus posteriores delitos? es mucho pedir: es pretenderpervertir la moral publica: es poner á igual nivel la virtud y el vicio.

Crist. Ten razon Padre Cura.

III. Refírese ao conde de Toreno, presidente do goberno do 7 de xuño de 1835 ao 13 de setembro de 1835.

130

135

140

145

150

155


Farr. Caràcha si tén!!! que sey eu de aljuns que decote están vendo á quen llemaltratou á muller é os fillos, quen lle apredreou á casa, quen lle acabou concanto tiña, quen foy testigo falso contra eles::: é eles os burricás non lles faltasi-non pór á outra faceyra pra que lle sorrejen ne-la.

Cur. Habla bien Farruco: nada falta á los liberales sino abrazar á sus enemigos,darles sus propias armas para que con ellas le atraviesen su filantropicocorazon; y que despues ellos riendose de su candor, llámen debilidad ycobardia lo que fuera escesiva bondad. Pues en cuanto á la impunidad que seegerce con los criminales, no diré nada; pues hablan mas los hechos, que <7>cuanto puedan decir todos los escritores de la España ¿á quien no pasma eseindulto interminable, que no es sino una puerta abierta al crimen? ¿que mejorsalvaguardia para el malvado que tener un asilo á todas horas y en todasocasiones, sin escepcion de delito alguno? yo confieso que no puedoimaginarlo: ¡ah! que cara ha de costar á los liberales esta punible indulgencia,esta criminal insensatez! ¡ojalá asi fuese! pero es igual con todos: asi el ladron,asesino, mutilador, incendiario ó faccioso con un solo nombre, como eltraydor á su Reyna, el que juega á dos manos, á todos se les perdona: todo semira con igual desprecio. Y en verdad, si la justicia fuese recta, fuese severa¿cuantas fajas y cuantas togas no debieramos haber visto enseñar, con un justoy egemplar castigo, á las demas á caminar por la senda del honor y del deber?¿Vimos acaso caer la cuchilla de la ley sobre los culpables de las escandalosasincursiones de los facciosos en tantas y tan varias provincias? ¿No estáclamando al Cielo la sangre de tantas victimas inmoladas á la traicion, á unplan convinado, ó al menos á la ineptitud de muchos mandarines? ¿Vimos porventura otra cosa que formulas de consejos de guerra y suspensiones demando, sin que sirva todo esto mas que para acallar al pronto la indignacionpublica? ¿Cuanto mas util y sencillo no sería que esos traydores ó cobardescompareciesen ante el Congreso Nacional para ser alli juzgados como reos delesa-Nacion, y que ella viese patentizados sus crimenes ó su inocencia? ¿No lohicieron los franceses con Fieschi, Alibeau y otros reos de asesinato intentadocontra su Rey? pues que ¿importa mas, acaso, la vida de un Monarca que lade una Nacion unica Soberana?::: Si asi se obrára, no lloraría España lascalamidades que la afligen. No crean, amigos, que por lo que clamo porjusticia soy un cruel, un deseoso de baños de pies en sangre, no; yo tengo muypresente una verdad eterna que me dice: que debe perecer la republica en <8>que falte la justicia, por que nada precipita mas á los hombres á la

160

165

170

175

180

185

190

195


desesperacion que la falta de ella; y opino tambien con un célebre poetanuestro que ha dicho:

Es abrir la carrera del delitoEl usar de piedad con los perversos;No hay otras armas que oponer al crimenSino rigor, suplicios y escarmientos,.................. A los perversosDarseles debe por piedad la muerte,Solo pueden ser útiles muriendo.

Otro dijo despues, entre muchas cosas buenas:

.................... El egemploDel criminal impune, lleva al crimenA muchos infelices:Ni justifica el numero á los reos;Y aun cuando por millares se contasenCondenarlos debiera un juez severo.

Farr. ¡Ay canté, si fixêran ó que Vosté díce!!! si á os que andan con amaños épasteles; os que parece que van en persicion tras os fausiosos; en fin, si ó quecaéra na mais pequena, lle déran páu que non se poidese erger; habian osdemais de decir pra ó seu sayo: tóo::: que vay deberas; fay fálla mirar pra os pésé non tropesar, que si un cay::: Laus tibi Cristi.

Freit. Ya se vé que si: é yo si fuera de min á quien manda habia de facer:::

Crist. Farías; farías::: farías coma todos, encher á andorga é::: ladran os cás éeu estoume na cama.

Freit. Que sabes tu lo que hábras.:::

Farr. ¡Vaya! hasta outro dia Sr. Cura que xâ he tarde.

Todos. Quéde con Dios, logo.

Cur Adiós amigos, hasta otro dia: (si el tiempo lo permite.:::)

200

205

210

215

220


PAROLA DE CACHEIRAS (ca. 1836)

PC(36)

Parola k’houbo entre Goriño Antelo, Farruco Allende é Antón Terelo a tarde decarta feira d’a outra semana n’a taberna de Cacheiras, relatada ó pé da letra por unurbano que à oeu agachado tras d’unha pipa; ó que viña de camiño (Fondo BarreiroFernández-López Morán). A obra semella, por diversas razóns, un borrador penden-te aínda dunha severa revisión: presenta un uso moi irregular e mesmo caótico dossignos de puntuación e das letras maiúsculas, contén non poucos anacolutos, etc.O seu final abrupto suxire incluso que a obra quedou inacabada. As súas páxinasmanuscritas están moi aproveitadas, pois o autor non só prescindiu nelas case porcompleto das marxes superior, inferior, dereita e esquerda, senón que tamén escri-biu moitas liñas por páxina e, ademais, renunciou, con moi poucas excepcións, á uti-lización dos puntos e á parte, que nin sequera usou para separar as distintas inter-vencións dos personaxes que participan no diálogo. Para facilitar a lectura do lectormoderno introducíronse nesta edición tales separacións, ao tempo que se marcaronen cursiva os nomes, completos ou abreviados, cos que se indica que personaxe é oque vai falar en cada ocasión.

No Instituto da Lingua Galega está depositada unha transcrición inédita daParola de Cacheiras realizada por José Luis Pensado. Nosoutros traballamos direc-tamente sobre o manuscrito, mais tendo á vista a transcrición de Pensado.



Polos contidos do texto e a súa argumentación o autor debeu ser un cléri-go, por suposto de Santiago, porque coñece perfectamente non só as persoas senóntamén os alcumes, e evidentemente carlista.

A importancia deste texto radica en que é o único texto en galego ideolóxi-ca e politicamente absolutista e carlista. O control da censura sobre toda publica-ción carlista fixo imposible que se imprimise ningunha obra de propaganda.Tampouco esta foi impresa. Posiblemente estas pezas propagandísticas circulasende man en man.

En canto á data, tendo en conta que se escribe en plena Guerra Carlista(1834-1840), que os regulares xa foron expulsados dos seus conventos pero nonaínda as monxas, todo nos sitúa no ano 1836.

Parola de Cacheiras 377

Seguindo o mesmo modelo das producións liberais (un diálogo entre paisa-nos con posicións encontradas), nesta peza é Farruco quen dirixe a tertulia e expónos argumentos: a vida económica está estancada, a liberdade converteuse en liber-tinaxe, perséguese a Igrexa e os seus ministros, etc. Cara ao final aparece a argu-mentación en contra da sucesión de dona Isabel ao trono de España pola súa inca-pacidade, como muller que é, para exercer o poder e porque ao casar será o marido,“si é home de calzós”, quen exerza de rei.

<1> Parola k’houbo entre Goriño Antelo, Farruco Allende, é Anton Tereloa tarde de carta feira d’a outra semana n’a taberna de Cacheiras, relatada

o pé da letra p[o]r un urbano q[u]e à oeu agachado tras d’unha pipa; ó q[u]e viña de camiño.

Gor. K’ai meu compadre Farruco, como vos vai de saude?

Far. Ou Goriño folgome d’acharvos, de saude vamos pasando, prô... non cantaó merlo: é p[o]r alá que tal á xentiña toda d’a casa?

Gor. Esa madia tén; pro eu teño un catarro que m’afoga, nin me deixa turrarpolo alento, é ó Siñor abade que nos daba as meiciñas, que bén sabês qu’é moientendido, teñeno preso esos démos, e cartos nos hai, p[o]rq[u]e anque unhome teña algo que vender non hay quen ó merque, si ó pode esconder dátropa principalm[en]te dós cristinos que canto vén, canto apañan; é vede k’unhome tén que morrer à la tragala sin romedio: é vos seica vindes dá vila?

Farruco. home veño, émais c’alá non fora.

Goriño. E logo q[u]e....

Anton. Dios los guarde cabaleiros.

F. e G. Seás ben bindo Anton.

Ant. Hay pa todos?

Os d[ous]. home dò k’ai tomarés coma un de tres.

1

5

10

15


Ant. pois logo à vuestra saude.

Os d[ous] K’aproveite é d’oxe n’un ano querendo Dios.

Ant. asi sea. E que contás de nobo, si he que non hai cousa secreta, q[u]eestonces....

Gori. non hai cousa q[u]e non podás saber.

Ant. Pues logo echade p[o]r esa boca que yo tamen quiero saber algo debueno.

F. estaballe contando à Goriño q[u]e veño dá vila é mais k’ala non forap[o]rq[u]e eu non sei coma estou, pois mais teño de louco que de cordo.

A. G. é logo q[u]e tuvestes?

F. calá, q’ô que tal non vé non tén q[u]e contar. Eu fun c’un pouco gran, éestiben sin vendelo mais de catro dias, e tiveno <2> [que] deixar ben baratosinon inda non viña hoxe para á Aldea; p[o]rq[u]e habés de saber q[u]e noutrodia xuntanche catro pillos q[u]e asi ó decian ás panadeiras é toda xente,descamisados anq[u]e vestidos d’urbanos, alborotando á praza maior e toda ávila gritando coma loucos viva la libertá, viva la Costitucion, viva à Republica,viva la libertá de Francia, mueran los Frades, mueran los curas, q[u]e sei euos disparates q[u]e decian. Puxose á tropa sobre dás armas, os urbanostocaron é retocaron, e só se xuntaron uns noventa é cando mais cen, é esoq[u]e os vuscaban polas casas. Eivos nomear alguns p[o]rq[u]e poida dár q[u]econozás un q’outro. O q[u]e mais farolaba berraba é adoecia era ó noso viciñode S[an]ta Baia, ó que fixo àquela casa tan pintada ¿no conoces? ó tolo q[u]eacá lle chaman D. Xacobe ó dá praza, ó fillo dó xastre Eiras, q[u]e despoisq[u]e xogou é malgastou as talegas q[u]e lle deixou seu pai, anda à ver si poderapiñar; outro era ó fillo de D. Mauro ò boticario dó canton, q[u]e tamen estátronado; un longo d’un reloxeiro q’ai frente ó calexon dá porteria de San Payo,q[u]e non lle chega prâs p.... todo ó q[u]e gana, nin tén en que caerse morto,nin e viciño etc. un macaco da rua travesa q[u]e chaman Ramon Barros, sinoficio nin beneficio, etc. un francés beleiro dó calejon dá pescadaria q[u]e llechaman cau..cau, valgate ca vila hom. O fillo dá puta de fociños, ou muller de

20

25

30

35

40

45


estarís q[u]e he noso visiño tambe[n], que ten à casa escontra ó rio. Un talsanchera que tén o dia é a noite p[o]r seus. un neto dó abogado Xunqueira,q[u]e ten ò que Dios lle dou, ó catalán Pou, q[u]e veu de criado de mulas àser Siñor à Santiago côs miles da reigier, óu judia q[u]e si he coñe<3>cida, unpeluqueiro dó franco, q[u]e veu de Madride có cú ó aire, un linterneirochamado impropiam[en]te Justo Fraga, q[u]e xá foi dos q[u]e àfogaron nó anovinte é tres, o gundiano é outros; un carpinteiro chamado brandaris, unzapateiro gordo1

Qué tal non hé xente de valia? pois estes son papas reyes obispos, generales,justicia, pueblo é todo. Despois de juntos todos estos letrados pidino ó q[u]elles veu à boca é entre outras cousas éna q[u]e mais aferrano foi q[u]e sebotasen todolos2 frades é monxas. Formouse ó sabio auntam[en]to é nonestrevendose á facela mastrugada só, chamou á varios sugetos, entre eles(anq[u]e dá misma lán) alguns de valia; tal coma ó Marques de Santeesteban,D. Xeromeno Losada, ó Escribano bocas, Montepío, D. Pedro Vermudes, óComand[ant]e dó 16, etc.. p[ar]a q[u]e figurasen ó Pueblo. Oubo ó demo emais la mona, é quedou prâ o outro dia. Aqui foi ela, ós ricos, é de prô nonquixeron firmar, é pagano 15 ducados de multa cada un, amen de pasteleiros,etc. O encargado dâ representacion foi cara de bella, ó xenro dó bello canedaD. Benito Losada, ó q[u]e levou ó guion <4> ná procesion de S. Roque, ¿nonvos facés de cargo q[u]e iba caio aqui caio acola, cunha turca q[u]e partia áalma? pois amigos anq[u]e fixo (ou constou q[u]e a fixera) à representasionnon queria firmala, é ladron de Nieto, deulle duas bofetadas, é D. Pedro bolos,un catalan gordo é negro k’ai n’o escuriño dá praza, quixo o botar polo balcon¿non vos rís? pois asi vos foi. Despois desto leuo no balcon ó acordo dá xuntaq[u]e foi votar ós frades fora, e facer posta dicindo q[u]e á cidade ó pedia ¡Quementira! Os urbanos con armas, e foguetes bén poucos (p[o]rq[u]e era gentede pouco ber) con musica foron alborotar ás calles con berros que aturdian(cousa que he contra toda ordenanza, p[o]rq[u]e si fora cando eu servin ó Reyxá tiña pau ó q[u]e ná formacion abrise os labios). A xente andabavospasmada, as tendas e tabernas é casas estabanvos cerradas coma candoentraron os franceses no ano de 9, que non fixeron con ser ó que eran o q[u]eahora fán estos malos españoles.

1. No ms. déixase a seguir un espazo en branco, probablemente destinado a ser cuberto cos nomes dou-tras persoas que tamén participaran na manifestación de que se está a falar.

2. Ms. todolos los frades.

50

55

60

65

70

75

80


Gor. ¡Ai tal hom! ¡si nosos abôs viñeran à este mundo no nos coñecisin p[o]rseus netos. ¡Vaia ó mundo està perdido.

F. Bén nos decìa meu Padre ála no ano de quince; os travallos inda nonviñeno, todo ó q[u]e pasou foi mel; os q[u]e viviren d’aquí algun tempo hande ver ò q[u]e nunca se veu!

Ant. hombres non sabés lo q[u]e decides; p[o]rq[u]e para q[u]e se queren tantosfrades mongas é cregos? para comer, rascar la panza, é andar á la q[u]e salta, sindegar soltera nin casada, metendolas en el beaterio, p[ar]a megor hacer la suiacon capa de hipocresia, teniendo los q[u]e estan afuera las amas p[o]r mugueres,y á los higos p[o]r sobrinos, etc. Las mongas ya sabés que entran p[o]r elcapricho de los padres, p[o]r codicia de un tio ò hermano, o p[o]rq[u]e <5> nolas degano casar con quien querian, o p[o]rq[u]e algun guapo las degó en aunas,etc. Tanvien vedes q[u]e todas las riquezas estaban en ellos, y q[u]e con susescesivas rendas cospiraban en favor del perro Carlos contra la leguitima reinaYsabel 2a, y otras cosas q[u]e calo p[o]rq[u]e vos non quiero escandalizar.

G. ¡Ou Anton! évos tamen sodes dese bando? ai home no no creia devos!Farruco voume indo prâ a Aldea q[u]e me he noite, é deixalo á Dios que ógoverne.

F. tendes razon, eu tamen me vou retirando, k’o fin nos non hemos degovernalo, é deixar andar ótempo k’el dirá ó que ó for.

G. F. Pois logo Anton quedá con Dios, é perdoná, astra outra ocasón, vaia á Diossi, dadelle moitas memorias á Margarida, é mais á Sabela, é mais á Martiña.

Ant. Encomendadas seran; pero digo, seica vos enoxastes p[o]rq[u]e falei asidos frades é cregos; ou tendes medo de k’eu vos faga la falsa fe? falá lo q[u]equisieredes q[u]e por mi non hay nova.

F. Xá ô sabemos, prô é noite; é como ó mando anda asi, á millor palabra é áq[u]e queda p[o]r decer, pois prâ perderse un home pouco fai falla.

Ant. poco á poco Cabaleiro, que eu anq[u]e sô d’outro pensam[en]to non sôespia nin vendido; tarbarnera vote usté una botella...

85

90

95

100

105

110


G. home non k’e tarde.

F. deixao prâ outro dia, deixao k’e prâ aora foi d’abondo.

A. lo dicho dicho, y lo mandado mandado veñan os dous netos, y San seacabó: bebé.

G. por moitos anos.

A. q[u]e aproveche.

G. è volvendo ó conto Farruco, âs monxas tamen as votano.

F. Astra aora non, prô seique pensâs q’an d’estar moito tempo? Vaiche boa, xâô pidino, e xa as fono insultar con unhas palabras tan feas q[u]e inda âsmulleres d’aquela casta non selles botan na cara.

A. Esos son alguns botarates q[u]e se valen d’a ocasion, mais os liberalesnetos non pensan asì. Conocen quelas mongas no deben estar oprimidas yq[u]e non conviene su existencia p[o]rq[u]e son asilos los convientos deldespotismo, [pues] quen impide, q[u]e la q[u]e queira ser santa, lo sea en sucasa, y q[u]e sinon quiere casarse, pueda estar sin ver hombre? <6> degaosde tontarias, q[u]e muchos eguemplos se tienen visto, ademas de q[u]e sirvenfrailes y mongas al Estado? denada, antes polo contrario son causa dedespoblacion, p[o]rq[u]e son moitos os brazos q[u]e fantan ala labranza yof[ici]os utiles, p[o]rq[u]e non es cierto q[u]e si tantos miles de frailes curasy mongas como hobu y hay en España se hobiesen casado, cantos millonesde almas no tendria la nacion? con los bienes q[u]e ellos poseen cantasfamilias non estarian acomodadas? Yo bien sei q[u]e parece mal asi alprincipio, p[er]o ya vereis conel tiempo las ventagas q[u]e trae su esterminio.

F. Ai Anton esa non é á ley en q[u]e vos criou voso pai, donde ou quem vosinsinou tal modo?

Ant. Es verdade q[u]e mi Padre non me criou asi, pero si el e todos los de sutiempo, fueron burros, fanaticos, esclavos, y supersticiosos, p[o]r q[u]e eu lohei de ser tamien? Yo cando estive en Cais tiben unus amos q[u]e correran las

115

120

125

130

135


catro partidas del mundo, estuberan en Amereca, Eguito, Costantinopla,Amesterdan, Londres, Parìs, Lisboa, y q[u]e sé yo q[u]e mas, sabian todas lasleises, é decian q[u]e los frades y toda esa chusma de cregos no eran outra cosaque un fato de Sanganos, chupones del corazon delas naciones, e q[u]e p[o]rlo mesmo ya los echaran de casi todas ellas, bien convencidos de q[u]e eranlos estrumentos del despotismo, los opresores del guenero humano, y loscandados delos grillos de nuestra libertá: que eran lobos con pellego deovegas, q[u]e cubertos con la hipocresia criticaban todos los fotos3 de loshombres, al paso q[u]e eles vivian como querian, pues q[u]e eles solos teníanlibertá para hacer lo q[u]e les daba la gana; q[u]e para migor pintar y hacercreer sus patrañas, finguian milagros, e aterraban con la inquisicion ácualquiera q[u]e lles roncase con la verdá. Que si era certo q[u]e cristo vinieraal mundo, no les degaria poder p[ar]a hacer una cosa, cando ense<7>ñabanotra; y q[u]e en todo caso non haciendo cosa contra la ley natural, se compliacon la Religuion. Aqueles Señores eran hombres moi entendidos, puesademais delo q[u]e corrieron p[o]r el mundo eran moi estudiosos, y mequitaron moitas preocupaciones que mamara en mi gubentude

F. Guesus canta blasfemia Dios mio, miña virxe! calá, calá, q[u]e imposibre cômismo demo non fale pola bosa boca.

G. pois xa q[u]e me detiven á oir tanto disparate tamen será razôn q[u]e vósvolva ô corpo algunhas verdades dô barquiero; p[o]rq[u]e anque ó Demo andasolto ainda hay fê, é habrâ fê hastra el fin del mundo. ¡Canto sinto Antonvervos tán antusiasmado pola causa do Demo! prô inda teño mentres k’asvulver en tí: oieme, q[u]e tamen teu oin. Principio pola parte da religuion. Ouhay Dios, ou non; si hay Dios será immortal é xusto; e omnipotente, criadorde todas las cousas; sendo criador p[ar]a algun fin lles deu sér; si lles deu ser,é consiguiente que lles deu medios prâ subsistir, esto xâ vedes que non ténvolta; aora bén, entre as cousas infinitas q[u]e quixo criar, foi ó home; parauso, regalo, necesidades, e felicidade del criou todas as demais cousas,facendoo sêñor de todo ó universo; dandolle p[o]r habitacion mentras viviseá terra, e p[ar]a despois ô ceo, p[ar]a toda eternidade en sua presencia é detodos os espiritus puros. Para q[u]e pudese coñecer esto mismo deulle unhaalma espiritual é immortal, dotada de entendimento memoria é voluntá; o

3. Así no ms. Pensado tamén leu todos los fotos.

140

145

150

155

160

165

170


entendim[en]to para discernir ó bô dô malo, á memoria p[ar]a q[u]e seacordase dos seus preceptos, é voluntá p[ar]a q[u]e abrazase ó mal ou ben, n’ainteligencia q[u]e si seguia este gozaria de felicidáde eterna, si aquel estoncesiria facer compaña cos demos ó inferno; pois sendo el o Señor, era precisocumplir os seus mandatos p[ar]a merecer oseu agrado, é si non despidilo desi como fai un amo c’un criado q[u]e non lle sirve á seu gusto, pois el é Santo,é na sua casa non quer sin[on] <8> Santos.Como ó Demo hé enemigo declarado de Dios é de consiguiente principio éautor de todo ó malo, envidioso dô seu poder é bondade quixo estorbar áamistade q[u]e Dios fixera co home; este como tiña libertá de seguir ó ben ouó mal, agradado dâs promesas do demo, faltou ó precepto d’aquel, é veu benpronto as resultas. Conocendo noobstante Dios noso siñor q[u]e o home forafeito debarro, é p[o]r tanto quebradizo, doulle palabra q[u]e como searrepentise mandaria á terra o4 seu querido é eterno fillo p[ar]a q[u]e tomandoá seu cargo os pecados dos homes, nos redimise dá esclavitú dô demo, énosfranquease ás portas do céo. Prâ q[u]e esto se cumprise imprimeu na alma dóhome á ley natural, q[u]e hé ó q[u]e chamamos razon natural; olvidouna, éestonces deulle as tablas dá ley p[o]r escrito, entregoullas á Moises é Aaroncabezas dôs q[u]e creian nel. Mandou q[u]e as tibesen en suma veneracion écustodia, fabricando un templo ó mais sumptuoso q[u]e viron os pasados,presentes, éfuturos; Mandou tamen k’unha dás doce tribus en q[u]e divideuóseu pueblo fose destinada ó servicio dó tempro. Aqui non podo menos de facerunha pausa = mandou Dios que unha das doce tribus se destinase ó servicio dôtemplo; e para q[u]e? p[ar]a q[u]e lle desen culto publico, sacrificando uns asvictimas, outros cantando himnos dalabanza outros tocando suavesinstrumentos, outros en servicios menores, como gardas, porteiros, etc. Ep[o]r mandado de Dios, pregunto entre nosoutros sontantos los cregosmonxas efrades que compoñan unha duodecima parte dâ poblacion? pois sipara un templo sô destinou Dios de cada doce un, entre nosoutros q[u]e haytantas yglesias gardase [e]se orden?

Anton. Eso todo es invencion de los curas y frailes oí mas de una vez á dotoresy gentes de sabiduria, á lo <9> menos en la maior parte.

4. Ms. ou.

175

180

185

190

195

200


Goriño. Calá louco: Por ventura eso non costa dá sagrada escritura? no nocreén os hereges? no no veneran os xudios? é astra os mismos turcos no óconfesan? idiotas! queren negalo todo, p[o]rq[u]e confesando parte caen nàrateira. Volvo ó conto. Como os homes sempre fomos malos, somos é seremosastra la fin, p[o]r eso os mismos q[u]e foron testigos dos milagres q[u]e Diosfixo cos israelitas foron olvidandose dos beneficios recividos, cometendo cadavez mais faltas; mandou profetas santos q[u]e avisasen, é correxisen, eamenazasen con os terribles castigos q[u]e lles tiña preparado, p[er]o foi envano, prenderon, perseguino, é matano os mais, é verificouse ó q[u]epredixeron.

Farruco: oi meu compadre tamen me parecés vos un profeta, p[o]rq[u]e eunon pensei q[u]e tanto sabiâs, tendesme coa boca aberta, seguí, q’eu creo enDios à pés xuntos.

Ant. ¡Que ilusos, que fanaticos!

G. Si home si, vos sós solos os q[u]e tendes á sensia infusa; prô p[o]r moitoq[u]e digades à verdá é verdá. Prosigo.Veu ô Mesias, predicou contra os vicios, fixo miles de milagres en testimonioda sua doctrina, é en pago matarono afrentosamente, e quen o5 matou? osmesmos q[u]e o esperaban, os mesmo[s]6 q[u]e reciviran á sua ley p[ar]aestreitar mais ánosa amistade con Dios, estableceu á su[a]7 iglesia, pondo p[o]rcabeza visible dela á S. Pedro, dando lle as chaves dó ceo, á el é todos losapostoles mandoulles estender á su[a]8 doctrina, fundar templos, consagrarobispos q[u]e fosen seus sucesores, ordenar sacerdotes, etc. prometendollesq[u]e estaria con eles hastra a consumacion dos siglos, dan[do]lle9 potestáp[ar]a perdonar os pecados, è fortaleza p[ar]a resistir átodos los q[u]e seopuxesen a recivir à Santa ley. Millons de Martires regaron coa sua sangre aviña do siñor; e apesar q[u]e en todolos Siglos houvo crudes persecucionscontra os fieles, nunca pudo ó inferno derribar á Ygle[s]ia <10> de Cristo noso

5. Ms. os.

6. Ms. mesmo.

7. Ms. su.

8. Ms. su.

9. Ms. danlle.

205

210

215

220

230

235


ben, ni’n’a derribará por mais q[u]e invente impiedades martirios, ninrevolucions, p[o]rq[u]e Dios pode mais q[u]e todos os demos, todos loshomes, todos los elementos, é todo canto existe, p[o]rq[u]e existindo p[o]r elé sabido q[u]e pode deixar de existir p[o]r el: é q[u]e si non acaba con noscoè porq[u]e non quer, é p[o]r cumplir à sua palabra; prô non p[o]rq[u]e nonpoida, pois quen licencia as augas p[ar]a q[u]e inundasen toda á terra, tamenpode acabar con ela. Do ceo pois vén acreacion dós Pontifices obispos,sacerdotes é mais individuos do servicio dô Altar dô ceo vén ó q[u]e oshomes vusquen con anhelo unha vida perfecta p[ar]a chegar á posesion deDios, q[u]e é ásuma felicidad á q[u]e debemos aspirar. En todos tempôshouve santos varôs q[u]e inspirados p[o]r Dios fundaron varios sistemas devida santa q[u]e sirvise de escala p[ar]a [que] os q[u]e [os] abrazasen chegasená conseguir ó deseado fin10, é q[u]e con o seu enxempro, predicacion, é santosconsellos nos guiasen p[o]r la misma senda: estas fundazôs foron aprovadasp[o]r lo papa, polos concilios gen[erale]s nac[ionale]s é prov[inciale]s e polosobispos, protegidas p[o]r los Reyes, emperad[ore]s, cortes, republicas égovernos seculares, consentidas p[o]r los pueblos. Os seus individuos foronentodo tempo un sosten dâ Yglesia propagadores dâ fê con efusion dâ suasangre p[o]r todo ó mundo consoladores dos pobres, amantes dâ paz, éconductos de infinitos béns espirituâs. Conservaron as sencias é as artes nostempos mais calamitosos, cultivaron mil barrancos q[u]e non servian sinon dôabrigo das fieras. Contribuiron con immensas sumas, fruto dâ sua ordenadaeconomia, en todas las epocas q[u]e á nacion seveu en peligro, etc. As animasdô purgatorio tiñan nas corporacions eclesiasticas un mar de sufragios, xâ conmisas, oracions, aunos, mortificacions, é limosnas xâ con sin numero deindulxencias concedidas p[o]r calquera boa obra q[u]e fixesen os q[u]evisitasen á[s] su[a]s11 Yglesias, vistisen ôseu habito, ôu se alistasen nâ su[a]12

hermandade. Dos conventos foron os millores escritores de todas las edades,é en todas as materias; os profesores das artes os maestros da agricultura, é osmodelos dâ vida arreglada.

10. Ms. p[ar]a os q[u]e abrazasen chegasen á conseguir ó deseado fin.

11. Ms. á sus.

12. Ms. su.

240

245

250

255

260

265


Ant. <11> Si... mucho; poida ser que nòtro tiempo fuse como decís, péro enel dia non se pode negar q[u]e son moi otros; que viven como quieren y q[u]efomentan la sedicion.

G. Todos somos de carne, todos nacemos de pecadores, é en todos temposhoubo vos émalos; p[o]r ser cregos, frades ou cofrades non se quitan de sí ósér dè homes; é canto mais s’arreden dô comercio humano, tanto maistraballan as pasions p[ar]a facelos caer; ó demo como non lles quer ben,tentaos á todos instantes, é calquera falta q[u]e cometa un, anq[u]e seapequena, avultâa canto pode, e achacaá á todos é sinon decideme; acâ entrenôs raro é ó lugar ou parroquia donde non hay un aragan, raspiñeiro,borracho, amancebado, ou jogador, é seria bén decer q[u]e todos nos eramosoutros tâs; pois p[o]rq[u]e un frade ou crego neste convento o n’aquel lugarfixese un disparate, serâ xusto decer que todos ó fán? a tirria non [é] esa,venvos dâ trás. Os Xudios, hereges, é materialistas encontran nà sua ley maislibertá de obrar mal, os cregos é frades sirven de freno, conteñen con ossermons, escritos, é consellos á moita xente prâ q[u]e non se deixe arrastrardás pasions; reprenden os vicios, ensalzan as virtudes; recordan ô trance dâmorte, manifestando os traballos é penas q[u]e agardan no abismo polosimpios, é impenitentes, estas reprensios danlles na cara, vense como señaladoscò dedo, è vede ahi q[u]e botan: à conta que quitados os sagrados ministerios,dâ predicacion, confesion, misas, é culto, q[u]e terán moitos compañeiros, epolo mismo non serán tan coñecidos. Ademais eles escreben canta mentira éinsolencia se lles vên á cachola, calumniando á todo vicho viviente q[u]e nonsea dô seu modo de pensar; uns polo medo, outros por cobardia, outros p[o]rpouca fê, calan os mais, contentandose con que os deixen sin acordanza; prôos cregos é frades saben rebatilos con firmeza con celo, é con cara descuberta,desenredandolles ásuas marañadas é facendo ver con evidencia todas as suastrampas ¿que remedio pois pra non se ver desmentidos con tanta vergonza?destruir os estorbos; fora pois frades é cregos, é vivirémos como salvages sinDios nin ley.

Ant. Bien se conoce Grigorio lo embuido q[u]e estades de las preocupaciones.<12> Creo demi q[u]e algun frade ó clerigo vos ensaió, p[o]rq[u]e de tal modoparolás q[u]e parecés uno d’ellos. Si efectivam[en]te ellos son los inventoresde todos esos embrollos, p[ar]a q[u]e las guentes rusticas los crean p[o]rsantos p[er]o ese tiempo ya se acabô, están bien conocidos, y su avaricia nô

270

275

280

285

290

295

300


tendrâ nunca lugar entre los ilustrados. Si en los tiempos rudos simpres ysupersticiosos puderon facer figura (p[o]rq[u]e ná terra dós cegos un torto esRey) aora los hombres no son tontos y saben donde les aprieta el zapato,ademas de q[u]e su vida licenciosa y brutal bien dá á conocer, q[u]e no laReliguion, sino su conveniencia y bien estar es lo q[u]e les obliga á predicarlo q[u]e no creen, p[ue]s no lo eguecutan.

F. San Simon me valla Dios mio; est’home perdeu à chapeta; quen pensariaoir tal! baia, vai á bella morrendo é vai aprendendo. Dios nos teña de su mano,y la Virguen Santisima vos abra as alas dô corazon, p[ar]a ver ó voso engano,ébos cerre á boca p[ar]a decir tales blasfemias. Xesus, Xesus, Xesus Maria, yGose nos valla á todos amen!

Ant. Ah.Ah.Ah, me facés rir Farruco con las vosas esclamaciones. Vospensades q[u]e yo no sôi cristiano, catolico, pues yo soy como el q[u]e mas,pero lo q[u]e dita la razon y la esperència, seria moi tonto en no abrazarlo.

Farr. Cristiano! home non seâs testudo, facê reflexion....

G. Farruco deixame con este meixengo, q[u]e lo teño de poner como unhasbrebas, é xâ q[u]e me obliga á falar, falarei: Decíme Antón decides q[u]e oscregos e frades viven licenciosam[en]te coma brutos; esto é p[o]rq[u]e algunoutro tive unha rapaza, ou tivo un fillo; é verdá q[u]e p[o]r desgracia vensemais dô q[u]e debian, prô q[u]e tén q[u]e ver ó cú coas catro temparas?p[o]rq[u]e un coutro teña mala vida, óu tivese unha falta, teñena todos? nonson homes coma os mais ¿é p[o]rq[u]e teñan pecados, deixaran p[o]r eso dedecer à verdá? entre doce non tuvo cristo un q[u]e o vendeu ó outro q[u]e ónegou, prô este chorou, arrepinteuse, é volveu à gracia, é o q[u]e é mais foicabeza da Yglesia; ó outro foi obstinado é foi prâ ó inferno; dandonos con estoaconocer ó noso Redentor, q[u]e non se ofendìa tanto dô pecado coma dá faltado arrepentimento, q[u]e o crego ou frade peque no he de admiracionp[o]rq[u]e he fillo d’Adam. <13> Prô dicime pola vosa vida: os q[u]e tantobotan contra á incontinencia de cregos éfrades teñen algun candado nàpirinola? é esas mulleres de bén13 q[u]e tanto se escandalizan p[o]rq[u]e unhamonxa esté media ora na reixa teñen tres pechos nô....? Son pois alguns

13. No ms. semella lerse de Zanca por riba de mulleres, no espazo entre liñas.

305

310

315

320

325

330


espritus q[u]e non fosen picados dá vivora? O q[u]e se mete á reformadordebe principiar p[o]r si mismo: Pero os cregos efrades q[u]e vivenlibertinam[en]te non son p[o]r ventura dâ mesma vosa lán? non pensan comavosoutros? Ogalá asi non fora! p[o]r tanto esos non queren verse reprendidosdos prelados, nin afeados polas virtudes dos seus hirmans, é queren polomesmo andar p[o]r donde queiran; non he tanto ó deseo de deixar osconventos (p[o]rq[u]e p[r]o malo nunca falta ocasion) sinon p[o]r non mirarseó espello dos demais. Decides q[u]e son cristianos como el q[u]e mas; ¿E hecristiano ó q[u]e non cumple cos mandam[en]tos de Dios é dá Yglesia, nonreceve os seus sagram[en]tos, persegue oseus ministros, insulta é se desmandados prelados? ¿e cristiano ó q[u]e anda polas calles prazas é camiñosinsultando á publica honestidá? ¿e cristiano ó q[u]e se vale de mentiras,calumnias, alevosias, perfidias é de canto medio inicuo p[ar]a perseguir óveciño pacifico é honrado sô p[o]rq[u]e non [é] outro tal? ¿e cristiano ó quenunca oe unha misa, nin reza un rosario, nin compre cò precepto? ¿ecristiano ó que publicamente blasfema de Dios, de Maria Santìsima, dossantos, é se mofa de calquer acto de Religuion? ¿E cristiano o q[u]e andaseducindo á toda criatura, enseñandolle ó q[u]e non debia saber anque vivisena ley dos tartaros, ou chinos? Esos cristianos son peores quos cafres, q[u]enon tendo domicilio nin ley, usan indistintamente das nais, das fillas, dosirmâs, é non se alimentan sinon dá carne dás tribus ou pueblos viciñosestando en continua guerra con elés para cebarse na sua sangre. Acordome dôq[u]e decia Xacobe Eiras é mais <14> camaradas (segun contou meucompadre) viva la libertá da Francia; é sabía ó q[u]e decía ese barbaro? atendê:Oin leer n’a casa dô Siñor tio ó escrivano á Historia de Francia; e dispois q[u]ebotaron tamen frades é cregos, q[u]e correron rios de sangre, pois na cidá deLion ouvo vez de poñer mais de seis mil personas n’un campo é tirarlles polascatro esquiñas cañonazos de metralla; levaron en andas á unha rameira deParís en coiro como sua nai à pareu é puxerona n’un altar, é adorarona comodiosa, decendo viva la razon; pois si esto se veu, é p[o]r desgracia se vai vendo,como nos queren meter polos ollos ó negro p[o]r blanco?

F. Caramba Xuro os crabos dô carro q[u]e si aora Anton non se convence,tamen digo q[u]e tên ó corazon de pedra.

Ant. Ai q[u]e pava, eso es bueno p[ar]a almas simpres, y necias como lasvosas, mas p[ar]a un iluminado toda esa bataola es un cuento de mari castaña.

335

340

345

350

355

360

365


Pero demos de barato q[u]e todo eso sea asi, q[u]e ventagas teneria el Estadopolitico en tener los frailes y demas; no es cierto q[u]e con sus rendas sepueden aliviar las cargas delos pueblos, q[u]e con sus edificios, utiles hasta orasolo para vegetar una porcion de hombres se pueden formar fabricas de milcosas q[u]e están viniendo de fuera, cuarteles p[ar]a la tropa sin q[u]e losvecinos tengan q[u]e dejar su cama y habitacion p[ar]a alogarla, hospicios ycasas de educacion q[u]e formen ciudadanos utiles en vez de folgazanes q[u]eandan de plaza en plaza ensaiandose en el robo? y aun cuando, me hableis desocorros de pobres ¿no es verdá q[u]e con este aliciente se entregaban muchosá la pedicha, abandonando el trabajo p[o]rq[u]e tenian la bucolica segura?ademas es evidente q[u]e eran enemigos de Cristina, q[u]e daban auxilios ácalros, y q[u]e intrigaban con las naciones mediante su gran bolsa,proporcionando armas municiones, gente, y dinero álos fauciosos.

<15> F. Nô... a ora p[o]r Dios votouvos ó voi goriño, este [...] tripas dô q[u]eparês, tomou ben as liciôs de sus amos, vaia vaia q[u]e xá pode ir as cortes,q[u]e leve os demos q’o ha de lucir mais q[u]e alguns outros de peluca yespadin; merecés un vaso polo ben q[u]e o14 fixechedes, tomâ Anton, épermita Dios que caiâs do burro à baixo. Ea Goriño; seica vos dás porvencido? pois ámin, creeme, inda me afirmou mais no pensamento q[u]e tiña,de q[u]e tan lonxe de ser util ó Estado á botadura dos frades, q[u]e éperxudicial, é moi perxudicial.

Goriño. vou á entrar nese punto; p[o]rq[u]e este peixe non e ainda ó q[u]e meembauca a min co seu polido é pomposo linguaxe, q[u]e e ó de todos ostempos é homes q[u]e pensan asi. E cousa sabida, q[u]e en tanto émais feliz,poderosa, é temible toda nacion é governo, canto mais ricas casas écorporaciôs tén, porq[u]e é certo q[u]e asi como ningun edificio se sosten sincimentos, ningunha pranta sin raices, é ningun animal sin pés, asi tamenningun estado sin recursos Pouco importa k’axa moitos homes prâs armas,sinon hay pan, vestido, municiôs é mais aparellos de guerra. Tamen é certoq[u]e anque de cada viciño se poida sacar p[o]r exempro unha paseta, estonecesita tempo, pois ai q[u]e votar à cota, q[u]e repartila q[u]e recollela,entregala etc. prô habendo casas pudientes, logo se lles pede un dous ó vinte

14. Ms. os.

370

375

380

385

390

395

400


millôs, é estâ remediada á necesidâ. A esperencia nos tén mostrado, pois he certoq[u]e n’a guerra de Napolion, as corporazós, é casas fortes foron as q[u]e sistivenoen gran parte á indep[endenci]a nacional; pro tamen é certo q[u]e destonces à cálles veu á tirria, p[o]rq[u]e como os chamados regeneradores non sahino coa suaxuranolles eterna vinga. Por moito q’os modernos publiquen igualdade,nunca severá realizada pois estes mismos si chegan ó termeno da suaambizôn, peden orden queren paz, é dicen q[u]e á revoluzôn sô é boa p[ar]a[que] ó que non ten nada se faga co alleo, sin acordarse queles o teñen delamesma manera. O governo pois podia contar con un fondo de reserva enprotexer ás corporazôs, é nunca sevaleu delas q[u]e non achase prontodesprendim[en]to, é en moitisimas ocasiôs, non esperaron á q[u]e llo pidisen,sinon q[u]e se adelantaron voluntariamente. En certas epocas hay calamidadespúblicas, á q[u]e o <16> governo non pode atender sempre coa prontitudeéficacia q[u]e desea; prô tiña un alivio pronto nas corporazôs eclesiasticas,p[o]rq[u]e estas tan pronto ventaban á peste ou á fame facian todos ossacrificios q[u]e podian en ven dos infelices, émpeñandose algunhas veces prâmoitos anos. En fin ó Estado sacaba sempre ventaxas, xâ p[o]r fas, xa p[o]rnefas. Escoitâ.En tempo de calma, aforraba un convento v.g. dous tres óu dez mil reâs, poisvede q[u]e nos empetaban, p[o]rq[u]e levantaban un muro caido, ganaba ómonteiro, carreteiro, peon, canteiro, ferreiro, é carboeiro; e edificaban un lenzodo convento, ganaban ávida ademais dá queles o tenedor dé madeiras, ócarpinteiro, ó caleiro, o arquitecto ou mestre de obras, o vidrieiro, ó pintor etc.renobaban unha igresia, entraba tamen ó escultor, facian uns ornatos, ganabaófabricante, mercader ó xastre á costureira; facian alaxas, ganaba ò plateiro,latoneiro, cordoneiro etc. derrotabase algo de cociña, ganaba ó caldeireiro,picheleiro etc. eles mantiñan ó criado, protexiano, é pùñano en carreira.Cantos obispos canonegos, oidores, abogados, medecos, ciruxanos,boticarios, é tendeiros non deben ó ser á estas casas? Cantos miles de familiasnon subsistian ásuas espensas. As Artes é oficios tiveron sempre obra dondequiera q[u]e existisen, é ó que non tén non pode dar q[u]e facer. Dicides q[u]een contra desto cesarán as contribuzôs, traballaranse as terras incultas etc.bamos pouco á pouco. Anq[u]e sean moitas as rendas q[u]e tiñan, nuncaserán suficientes á cubrir os gastos dô estado. E preciso saber q[u]e ómodo deter, e ó de saber gastar; pouco importa cun home teña cen mil r[eá]s ó ano sigasta cento un mil, ó quide está en ter tres ou catro mil é aforrar cen. Os fradestiñan un governo domestico tan economico, q[u]e sin faltarlles nada, con

405

410

415

420

425

430

435


pouco sevalian p[oi]s he certo q’un convento de 40 ou 50 mil reás chamaserico; pois ben este convento tiña trinta ou corenta frades, tiñan pan carneéviño con abundancia, mantiñan criados, daban limosna reparaban osedificios sostiñan ó culto é sobraballes; de sorte q[u]e botadas ás contas, saiatres ou tres r[eá]s é medio cada un; p[o]rq[u]e o chocolate ó pañuelo etc.[sae]lle da limosna dás misas ou outros emolumentos personâs. Aqui de la mia¿quen é o griton q[u]e se manten con tan <17> pouco? quen ó que sea [a] suacasa tan economico pasando ó ben ao mesmo tempo? Dividanse estos trintaou corenta mil reâs entre catro o cinco familias; chegaralles á tanto q[u]epoidan dar q[u]e facer á toda clase de artesano?; ó xastre, zapateiro,sombreir[eir]o15, modista, costureira etc. tendeiros serán os unicos q[u]esaquen algun lucro anq[u]e este xá ó teñen acaso maior na conservacion deles.Poñense en adeministrasón as rendas, hay q[u]e pagar os empleados con bossôldos, è non hán ser poucos, é despois dos gastos de recolleita, venta, econservacion dos frutos, e edificios urbanos, canto chegará liquido as arcas dofondo. Dirés q[u]e se vende todo, é se quitan esos inconvenentes: peor q[u]epeor me las tienes pedro; vendese todo, fanse unha chea de millons, fortunaprâ os acomisionados q[u]e meterán ven áman, p[er]o ó estado à de ser poucoó q[u]e chegase: prô supoñamos q[u]e se faga con docentos ou trecentosmillôs p[o]r unha vez, cal lle seria millor contar con dés ou doce millôs ó anosin dispendio nin traballo ningun? un home q[u]e ten unha leira q[u]e lle dâpan prâ ó ano, si se desfai dela collerá alguns centos de reâs, é certo, é dispoisnon langrea? pois é sabido côs cartos logo se ván, prô á finca e un pozo q[u]esempre dâ. Ademais esos millôs ou caen en boas maos ou non, si oprimeiro,q[u]e e omais seguro [(]p[o]rq[u]e à mar abolto ganancia de pescadores) nonserâ unha desgracia p[ar]a toda a nacion verse coa mina agotada? pro sea16

loq[u]e se fuere, q[u]e se vendan óu non se vendan, q[u]e caian os cartos en boas[ou]17 malas maos, p[o]r eso non cesarán as contribuzôs. Na ingalaterra botaronhay moitos anos os frades cregos etc. fixeronse con os seus véns, é cesaron ascontribuzôs[?]; pois sabê q[u]e as teñen hastra polas portas é ventanas dascasas. En Francia polo consiguiente contribuzôs é mais contribuzôs, e esoq[u]e acharon unha mina en Argel, moito mais crecida q[u]e à dos frades; é

15. Ms. sombreiro.

16. Ms. se a.

17. Ms. ós.

440

445

450

455

460

465


aca en España, q[u]e come ó Estado dô q[u]e deixaron os Xesuitas?. Deixamede contos, é non porfiés en facer torres nel aire.Son tantas as cousas q[u]e se me veñen á m[em]oria q[u]e casi non sei en calescoller, pois son tantâs ás utilidás q[u]e vexo na estancia <18> é subsistenciados religiosos, é os daños e perxudicios dá sua falta q[u]e era preciso un libroprâ os nomear. Dicide homes, un pai tiña catro ou cinco fillos, dous iban prôrey, outro iba á ganar a vida, á servir, ou por donde pudese, outro casaba nacasa, outro metia[o] frade18, non é verdade, que este xâ ó contaba ácomodado,e que asua erencia quedaba en beneficio dos mais irmas. Outro tiña moitasfillas, estas no as quer ó Rey, no sirven p[ar]a andar polo mundo carrexandoodres, nin p[ar]a os navios á manexar os remos, non se encontra con medios,p[ar]a q[u]e encontren conveniencias, coos donativos é limosnas doscabildos, obispos, é comunidades xunta o dote p[ar]a unha metea monxa,non é verdade q[u]e xá ten acomodada? Nay de Dios q[u]e podia ter fillos éde consig[uien]te19 brazos utiles p[ar]a ò estado! e decime gran canallap[o]rq[u]e non casás á tantos solteirôs e solteironas como hayparticularm[en]te do voso bando? si todos se casasen é se notase q[u]e facianfalla; pase: ademais q’as monxas non son tantazas. Prô deixarme facervosunha pregunta d’acompañado; non decides q[u]e os cregos efrades estántodos emputeados? logo fan p[o]r vida; si fán ó q[u]e vos fagan, terán fillos,netos, tartaranetos, etc. é polo consiguiente nón hay falta de brazos p[ar]a ócultivo, p[o]rq[u]e sea asi ou sea andando fán rapaces, é estonces non pendeá falta neles, é preciso vuscala noutro lado q[u]e xâ direi mais adiante. Digoprô cultivo, p[o]rq[u]e prâs artes non faltan pois sobran das catro partes tres;é sinon ide por todas partes é verés homes con chaqueta ou capote ó lombomirando prâ ó ceo à ver si caga petadas. Mulleres vén sabés q[u]e sobranp[o]r todolos currunchos, e q[u]e non se ven sinon prostitutas p[o]r falta déhomes q[u]e se casen. Prô non é p[o]rq[u]e nos axa, sinon por outras cousas.Os da Santa hermandade, particularmente os q[u]e corren con fondos estánsuxetos polos fideicomisos (q[u]e esa [é] umha artimaña q[u]e non conoces)según os q[u]e estàn privados de contraer matrimonio outros p[o]rq[u]e nonteñen con q[u]e mantelas, outros p[o]rq[u]e ven q[u]e tanto as casadas comassolteiras están perdidas; outros p[o]rq[u]e aguerra os emplea, outrosp[o]rq[u]e botan de conta q[u]e non lles falta <19> unha rapiña aqui ou acolá:

18. Ms. metia frade. E a seguir, riscado, ó crego.

19. Consiguiente é o que se le no ms. cando esta palabra aparece sen abreviar.

470

475

480

485

490

495

500


prô, non concedendolles q[u]e os cregos é frades séan ó q[u]e dicen, non p[o]reso son causa dá despoblacion do Reino: demostrareino.E sabido q[u]e despois dá descuberta das amerecas (donde os nosos modernostrouxeron ó materialismo) non houbo cán nin gato q[u]e non procurase ir alá;primeiro iban coa de ir vuscar ouro é prata, mas dispois foronse establecendoalá, fundando cidades e establecementos; casaronse, tiveno fillos, é non seacordano mais de volver; decime en mais de trecentos anos que durou estamigracion, cantas xenerazôs non pasaron, de consig[uien]te cantos fillos énetos non tiveron? é esto non foi un roubo de xente prâ España? ou queriaseq[u]e ó mismo tempo cubrise de xente á Patria matriz, á Habana, ó Peru,Mexico, Filipinas, etc. etc. tantos millôs de almas como saliron é tantisimoscomo deles naceron, non é verdâ que si estivesen acâ non caberian entre nos?ademais tantas guerras, pestes éfames non comeron é comen xente? ¿querésdun remedio prâ q[u]e axa xente? pois vuscâ á paz é verés q[u]e anq[u]eoubera seis veces mais frades dos q[u]e hay; pronto veriás á terra, poblada.Pero é q[u]e decìs coa boca no pensás co corazon, pois ó verdadeiro arcanodos novadores é acabar, ou o menos desminuir á poblacion de sorte q[u]equeden eles sôs, é establecer despois á conta nosa os dereitos feudâs sobreq[u]e tanto chillan. botan contra o despotismo, contra á tirania, p[er]o osdespotas, os tiranos os Neros Caligulas Adricanos etc. son eles: gritan livertadepero so son eles libres p[ar]a facer todo ó que queren, oprimindo á todoviciño pacifico é honrado, sin q[u]e nin na casa nin fora esté seguro dá suasaña, nin poida ganar un bocado de pan con honradez prâ manter os fillos,pois ou á deser espia, delator, asesino, calumniador etc. si quer <20> q[u]ecomer, ousi non ademorrer de fame è miseria sin se poder queixar;p[o]rq[u]e sinon grita viva la livertá, somos felices, acabouse ó despotismo,morra Christo q[u]e xâ ebello etc. etc. etc. he un carlista, é un frailero, é uniluso, é p[o]r consiguiente, prendeno, matano, é hastra lle negan sepultura,toque de campanas etc. Esto non [é] así? negarelo? ben q[u]e quen nega kaiDios, k’ai ceo, kai inferno, Yglesia, Religion etc. tamen non é moito q[u]enegue, que anda, q[u]e vé q[u]e oie; é p[ar]a estos tâs sô ó remedio dorustico contra ofilosofo q[u]e o queria embrollar, doulle unha boa tunda, edespois q[u]e lle mallou ben ás costas dixolle é voste cree q[u]e eu manexeieste pau, é q[u]e el lle puxo os osos millor dó q[u]e estaban?

Ant. hombre vos sois el diantre! decides muchas cosas q[u]e yo non sabia, ynon hai duda q[u]e algunas se acercan á la verdâ.

505

510

515

520

525

530

535


G. Estas todas [son] verdades de pero grullo, ou Xán peruleiro.

A. Pero con todo non me habés de negar q[u]e los frades y cregos sondespotas, soberbios, usureros, intratables, sin proguimo intrigantes, y q[u]e sifacen alguna cosa buena, es para darse tono, metiendose en todos los negociosprubicos y privados, y p[o]r lo mesmo se ficieron y fan odiosos à todo elmundo.

Gor. Mirâ, eusonvos parente de Xân perico cantaclaro, é curman20 de Perico ependanga. Eu ben sei q[u]e hay de todo en la viña del Siñor, como xos levodito, é tamen sei q[u]e, n’algûs cregos particularm[en]te á prosopopea estâ ensu punto; prô os frades xâ son mais afables, é anq[u]e sea un prelado ou PadreMaestro, non se desdeña de falar con calquera; pro porq[u]e un q[u]e outro seporte feam[en]te contra o seu deber p[o]r eso todo ó estado ha de ser malo?en todo caso áquel q[u]e cometa á falta q[u]e se lle castigue estáben prô q[u]etodos paguen á culpa d’un está mal.<21> Pro quero supoñer q[u]e os frades é cregos non sean convenientes áReliguion, nin ó Estado, nunca se pode cohonestar o despojo infame, é inicuoq[u]e tiveron. E unha verdade incontrastable q[u]e cando se fundaron osconventos foi con beneplacito dó governo é consentim[en]to dos pueblos, q[u]ese fixeron coas limosnas dôs fieles, p[o]rq[u]e os fundadores non foron roubará ninguen; é tamen certo q’o dado é un acto libre e pasa ó dominio da personaá quen se dâ, é q[u]e ô mismo q[u]e o dou xâ non tén dereito á pedilo ninreclamalo, canto mais outro calquera, é despois de estar siglos en quieta épacifica posesôn; tendose por ladron calquera q[u]e intente despojar ó poseedorda cousa q[u]e fixo sua pola traslacion do dominio; con q[u]e dereito pois sepoden votar cregos éfrades dos conventos casas é Yglesias q[u]e son suaspropias. Estará ben que ávos ou amin nos boten fora das casas é bens q[u]equedaron adiquiridos polos nosos antepasados ou polo noso sudor?; hay leyn’a terra q[u]e mande esto? cabe en boa Xusticia ó q[u]e se lle quite á un óq[u]e tén? Ademais os q[u]e deron, casas, bens, censos, etc. á estosestablecementos casi todos puxeron condizons sin as q[u]e nohay nada dôdito; p[o]rq[u]e uns puxeron responsos, outros misas, outros esta festa á aquelSanto, uns escolas, outros estudios; p[ar]a q[u]e repitindose estos actos decaridade cristiana, se aliviasen as suas ánimas, ou as dos seus parentes,

20. Curman escribiuse entre liñas. Debaixo, riscado, lese primo irman.

540

545

550

555

560

565

570


deudos, amigos ámais do purgatorio; quen cumple pois con estas cargas? Sios q[u]e as deixaron non contáran con fe do governo é da nacion houveranosfeito? non he esto faltar á caridade, sino tamen à Xusticia é humanidade?somos outentotes, ou catolicos? Non e esto oposto ao direito Divino, naturalde gentes, é contratos nacionâs? q[u]e creto darán mañan os nosos fillos óq[u]e oxe nos fixemos, vendo q[u]e nos votamos p[o]r terra, e nos cagamosn’o q[u]e os nosos veintenos ou treintenos abôs fixeron? <22> Eu pasmomecando vexo ó modo de pensar q[u]e teñen os homes deste tempo. Mais demosde caso q[u]e no se quieran os frades etc. non escede á toda crueldade, tiraniaé impiedade o modo con q[u]e se despoxaron dos seus retiros é domicilios?p[o]r ventura, anq[u]e outra consider[aci]on non oubera, non son españoles,fillos é netos de Españoles coma nosoutros? ¿non se criaron, educaron, yviviron entre Españoles? A mesma constancia conq[u]e esperaron á suaespulsion debia aterrar os seus enemigos. Si, en esto deno un prubico é eternotestimonio da humildade evanxelica. En q[u]e persecucion dà Yglesia foronmais maltratados? á uns asesinaronos nas suas mesmas celdas, á outrosestando nos oficios divinos, outros fixeronos sair co encapillado, é algunsatra21 como sua nai os pareu privandoos à todos de usar de habito ou insiñade frade, sin señalarlles ninguha pension, nin susistencia. Que tal! é moito desomos felices, somos libres, somos ó demo q[u]e vos levante, xente ruin eendiablada. Son Mouros ou turcos q[u]e nos viñesen à escrabizar? non seriannon tratados de un modo tan barbaro. Este [é] osiglo das luces, da filantropia,din, p[er]o eu creo q[u]e [é] osiglo das tinieblas è ferocidade.

Ant. A min tamien me pareció mal, y á los liberales todos, no sendo algunosmentecatos ese rompim[ien]to.

G. Si, levan a culpa esos pelagatos q[u]e sacan ó cu as azoutas, p[er]o nofarian si non estiveran sostidos p[o]r outros paxaros maiores q[u]e tiran ápedra é esconden á man, é coma mais ladinos p[o]r si mañan ou outro dia hayunha revolta quedar de pé coma o gato.Decen aora q[u]e se aumentan os precisos coa botadura dôs frades; e p[ar]aq[u]e é eso para armarlles outra rede botan de conta q[u]e vencidos en corposon mais faciles de <23> esterminarse dispersos, é apretesto de k’un ou outrode desesperado se una á algun faccioso, prenden neles é si nos amatan,

21. Pensado leu aquí outros no canto de atra.

575

580

585

590

595

600

605


teñenos nos ferros ou botanos p[o]r esos mares. ¡Pobriños tal vos espera! nonpensés q[u]e os vosos enemigos están satisfeitos, hasta q[u]e non quede un devos non se teñen por vencedores. Despois kacáben coa Religuion xâdiscurrirán con quen pegar, p[o]rq[u]e e oficio dô demo non estár quedo, écomo enemigo irreconciliable de Dios é dos homes, non quer sinon arruinadestos p[o]rq[u]e non pode à daquel.

F. No eso no han de ver si Dios quer é [a] Virxe, anque ai malos tamen indaai almas boas, é noso Siñor non quer ánosa destruzon, é anq[u]e merecemosesto é moito mais p[o]r os nosos pecados, con todo eu teño mentres que se had’apiadar de nôs; travallos pasarémolos, prô á fé ha deser fé; é nosa Siñora ténofrecido que no arrigarán da España p[o]r moito q[u]e fagan é fagan.

Gor. Canto me gozo de q[u]e pensés asì compadre! Eu tamen confio en queasi será, prô ha d’haber moito q[u]e ver antes q[u]e pase á tormenta. Falachedes Anton dôs edificios dos frades q[u]e sirvirán p[ar]a frabicas,cuartês etc. é eu añado as igresias p[ar]a cortes de cabalos; prâ os impios este[é] odestino mais nobre q[u]e lles acostuman dar; Dios Santo Que ambiciòsossomolos homes, pois hastra as casas destinadas para orazôn, é manifestazôndô vasallaxe q[u]e vos debemos de justiza é agradecem[en]to; as casasdestinadas prâ administrazôn dos Santos sagram[en]tos sin os q[u]e non sepode salvar ninguen; hastra esos Siñor vos quitan, é hastra as campanas q[u]eserbian os fieles daviso dos oficios sagrados fán calar; é son, ou chamansecatolicos estes monstros? prâ frabicas, os conventos, é descando áca ó q[u]etivo gusto ganas é cartos pra facelas contou con algun convento? ademais, noné certo que calquera que queira facela neles ten q[u]e gastar ácaso mais en elaque si á fixese de nova pranta; é si ô derriba p[ar]a aproveitar os materiâs non<24> costa mais, os xornâs, estadas, limpa de escombros etc. q[u]e ocompralos de novo?... Prâ cuartés, p[o]r ventura en todas as partes q[u]e hayconventos ha de haber tropa fixa, é adonde ha hay no nos tén xâ? ¿si en lancesestraordinarios acudia moita tropa n’un pueblo, é a primeira ou vintena vezq[u]e os aloxaron? Citese unha epoca en q[u]e os frades deixasen de contribuiras necesidâs dó Estado, é entonzes calarei; prô non son capaces de facelo; prâcasas de misericordia, educazon etc. E pregunto quen’as ha de soster, non écerto q[u]e as mais d’as kai se sostiñan pola maior p[ar]te á conta dó estadoregular? en calquera p[ar]te q[u]e se tratou dé algun establecim[en]to de esacrase non foron sempre os primeiros en suscribirse?, inda poucos dias antes

610

615

620

625

630

635

640


de votar os de Samartiño entregano 200 ferr[ados] de centeo prâ ó espicio doschochiños; é os adeministradores das suas rendas, farán desas entregas. poucoimporta darlles casas, sinon hay pan; prô nò suposto q[u]e faltasen casas, noncontribuirian prâ22 facerllas? non ves eso; é ha tirria q[u]e teñen á Santa Yglesia;seica iñorâs kai en España compañias de Xudios é protestantes q[u]e xiran estemanopodio? pois haivos moitisimas, é o seu intento é borrar á mais pequeña siñaldo cristianismo e envidiosos das nosas glorias, queren afear as poblazôs arrasandoos edificios q[u]e lles servian d’a dorno é hermosura; p[o]rq[u]e he certo kunhavila queten edificios grandes antigos é modernos presenta unha grandeza éperspectiva encantadora.Entramos n’un punto en q[u]e me tembran as pernas, é so direi algo baixo áprotesta de q[u]e falamos como amigos.

Ant. hombre cada uno es dono de su modo de pensar, y si vos tendes otraopinion, distinta dela mia non por [eso] creâs q[u]e os faga una mala partidaé asì decide lo q[u]e queirás, q[u]e el hombre debe oir para saber, y escollerlo migor p[ar]a seu govierno.

F. folgome de q[u]e non estés de todo prevaricado, porca prefidia éun dósresortes principâs de q[u]e se valen os pìcaros para acabar cos homes de bén.

Ant. Non yo hastra lo de agora, mediante Dios nunca perdin á Naide, ninquiera Dios q[u]e perda mi honra p[o]r semegante camino. Que tenga cadauno su idea bueno, p[er]o q[u]e se valla dela amistade p[ar]a perder á unhombre, de ning[u]n modo.

<25> Gor. pois baixo de esa confianza, contestarei ó q[u]e dexestes dé q[u]eos frades son enemigos de Cristina, protexen os fausiosos etc. vamos porpartes.E evidente q[u]e ó q[u]e naceu sudito non pode ser siñor, é asi q[u]e a mullernaceu sudita ó home logo non pode ser siñora dél; á primeira proposizonentendese mentras exista ó primitivo siñor, pois anq[u]e é posibre é se vé todoslos dias q[u]e osudito se calza co señorio, non é legalmente sinon p[o]rusurpazôn. Que a muller è sudita dó home consta desde á sua creazôn, pois

22. Os fragmentos que aparecen en cursiva de aquí ao final esan subliñados nas páxinas 24, 25, 26, 27 e28 do manuscrito.

645

650

655

660

665

670


Dios puxo á Adam p[o]r cabeza é Siñor d’Eva, mandando áquel q[u]e a amase,amparase e protexese; é á esta q[u]e ó amase respetase é obedecese; deixandoap[o]r tanto baixo tutela; o q[u]e está baixo tutela, non pode señorear ô titor;logo tampouco á muller ó home. Nesta ley xa vedes q[u]e non sô se cifra ó governodomestico sinon tamen ò comun é prubico, é vese millor no feito de presentarlletodo los animâs prâ q[u]e lles puxese nome, dandolle con este acto posesion real,civil, seu quasi, como din os Escrivanos. Dios para governar ò seu pueblo nonescolleu mulleres, pois tanto no espiritual como no politico puxo homes q[u]e ódirixisen, é asta prâ as figuras domesias se valéu domes, comaAbel, Ysac,Salomon. Cando ó governo foi aristocratico, escolleu os ancianos, non as bellas; écando ó Santo Samuel lle pideu rey ó pueblo, nin pideu reina nin Dios lle la deusinon q[u]e nomeou á Saul, é despois á David, habendo sido varôs todos os reisde Xuda, de Ysraèl, é de todas as naciôs coñecidas. E sabido que en todas las partesdô globo, naciôs é creencias [...] é formas de governo foron sempre homes os q[u]erexiron á nave dô estado politico e religioso. Os Pharaos, os Nabucos, os Darios,Alexandros, motezumas, Yncas, Kans da china etc. etc. entre os idolatras oscalifas, sultâs, Beyes, Deyes, Bagâs, etc. entre os mahometanos. os q[u]ecompuñan ó Areopago dôs gregos; os reyes, senadores, consules dictadores éemperadores romanos, en fin os Fernandos, Filipes, Alonsos, Xorges, Estevos,Alexandros, Franciscos, Eduardos, Xacobes, Leopoldos, Luises etc. etc. entre oscristianos, hereges, cismaticos, e puros todos foron homes; é si n’algunha partereinou ou quixo reinar [unha muller] <26> sempre houbo loitas, guerras, édesazôs; é si algunha chegou áreinar pacificamente, un paxaro nunca fixò brán;pois quen non é capaz para un fielato dunha porta, ou cadrileira dunhaparroquia como ha deser capaz de governar un Estado? Eu ben sei q[u]e á mullerten alma, entendem[en]to memoria voluntâ é sentidos como nosoutros, q[u]e estàobrigada á obrar lo ben é detestar ó malo debaixo das mismas penas q[u]enosoutros (anq[u]e os turcos as teñan en menos) prô tamen é certo q[u]e non teñengeneralm[en]te ó grado de perfeccion q[u]e se necesita prâ governar; pois Dioscriador é Siñor nos dotou á todos cô necesario segun ó lugar q[u]e debia ocupar, éasì como ó home o fixo mais forte, robusto, é atrevido p[ar]a os menesteres q[u]elle confiou asi á muller á fixo mais dilicada, sensible, e sedentaria como q[u]e óseu empleo debia ser de portas adentro. Tamen mirando á sua costitucion comofemia, xa vés q[u]e durante á su[a] vida adulta estâ cando en cinta, cando criando,cando coestereco etc. é seria bén q[u]e cando estibese á parir lle chegasen á darp[ar]te d’unha guerra, dunha provincia, óu d’unha perda dunha armada? seria benq[u]e cando corria prisa ô despacho dalgun negocio grave lle dese unha cigallada,

675

680

685

690

695

700

705


q[u]e outros chaman ramo cativo? Ademais Areina hase casar, xá prâ asegurarsucesôn, xâ prâ non entretenerse c’un namoricoque; hase casar cun home dá suavalia, este ha ser estranxeiro; si’l [é] home de calzôs el ha de ser ó Rey,encheranos de xente dá sua terra q[u]e nos chupen os meolos, oh q[u]e dedesgracias se acostuman seguire. Si ainda unha23 reina sin mando, q[u]e teña unsimon favorito causa grandes males à nacion (como mais d’unha vez ó temosespirimentado) que será con marido dafora? é tamen como o amor rara vez seapodera de estes matrimonios, si toma algun cavaleiro sirviente, como seusaba (e usa) en tempos pasados, e como p[o]r desgraza temos esperimentadoen España, é si vos parés queu minto preguntallo a Xil Bras de Santillana.Pero sin eso habendo homes, é estes habendo nacido, segun toda ley, p[ar]asiñores, non [é] unha baixa humillazón deixarnos governar p[o]r mulleres?<27> E ainda non [é] eso ó peor, sinon q[u]e sendo estranxeira no nos mira comafillos sinon coma fillastros. Os q[u]e pensan distinto de nos é q[u]e so perpendenà nosa destruzôn ben o coñecen, prô como lles sirve de capa prâs suas maldâs,querennos facer tragar pedras de moiño.Enganouse, minteu ó cego turnes, cando dixo “tirrias, vingas, é liorta xâ moilogo terán fin”; p[o]rq[u]e é certo q[u]e foi cando comezano. Yba á Españamillorando á ollos vistos; os militares, ben vestidos mantidos é pagos, osempleados, horfas, viudas, retirados é todos todos estaban al corrente; ámarina principiaba á tomar vuelo, en fin digan ó q[u]e queiran, naide tiñaqueixa fundada, p[o]rq[u]e hastra iban olvidados os contos pasados; é sô osq[u]e nunca poden estar quedos comezano á metela cisma con Cristina. Estaembaucada é seducida coa ambizon de mandar, puxôse ofrente dâ chusma é dispoisq[u]e se entregou á tal xente tivo è ten q[u]e facer ó que eles queren, é apesar q[u]eprometeu entregar ó timon dô estado á sua filla no mesmo estado en q[u]e oherdára, e ven pronto faltou á todo perseguindo á todos los q[u]e foran fieleslibertadores dô difunto Rey. Dou libertade á prensa, non para côs homes de benredargüisen contra os sarcasmos, mentiras é calumnias, sinon p[ar]a q[u]etodas estas se escrebesen, é estendesen p[ar]a desacreditar ó clero é os vasallosq[u]e foron en todo tempo ó sosten dâ croa. Como pois queren q[u]e á xente ámire con vos ollos? como q[u]e se presten con gosto á derramar á sua sangre contrasi mesmos? os q[u]e à comprometeno è os q[u]e foron seus protexidos son osq[u]e están obrigados en conciencia é en agradecem[en]to á sair á campaña;

23. Este artigo unha aparece partido entre dúas liñas: na primeira lese un- (con guión) e na seguinte ha.

710

715

720

725

730

735

740


prô cuitadiños non saen non; que no paga somos os labradores é artesanos,q[u]e nos quitan os fillos prâ deixarnos sin amparo, é ó peor é q[u]e ban defenderà ley q[u]e é contra os seus mesmos pais. Porq[u]e é ben certo q[u]e oxe no dianon se pode chamar guerra de sucesion <28> sinon de religuion; pois he certoq[u]e os picaros se quitaron á mascara, manifestando á sua rabia contra todo ó q[u]eé catolico sô pretesto de carlista. E sinon decime q[u]e caso fan oxe dá Reina,observan às suas ordes? no à insultan con representaciôs áteas desafiando esamesma morte? vexase à represent[aci]on de Ferrol é outras; non son fillas dainpiedade é reveldia? peden q[u]e mande esto è aquelo, é sin mais dacame acáesas pallas, nin esperar resolucion fán é desfan ó q[u]e lles antoxa? ¿nonforman xuntas representativas, ou reprubicanas revelandose contra ò seugoverno? é esto é defender os dereitos de Ysabel 2a? é respetar à Reinagovernadora?. è querela!...!Pero ó mais donoso é q[u]e de todo teñen à culpa os frades valgate Dios polosfrades!!! Os frades no se meteron nin meten nese fregado (pois un ou otro noson24 os frades) é si asi se quer tomar estonces todolos militares comerciantes,paisanos, etc. etc. son fausiosos p[o]rq[u]e de todos ai algun individuo[...].Os frades contentaba[n]se25 con pedir à Dios pola paz é sosego da nacion,esto sì q[u]e era é e ó seu verdadeiro fausionismo; si esto é delito, entoncesestá ben q[u]e selles bote fora. Que con sua bulsa intrigaban coas naciôs comosi non houbesen sacudido ben p[o]r moitos estilos hasta ó rompem[en]to ànon ser kas berzas das suas ortas cagasen onzas d’ouro. Que proporcionabanarmas, municiôs é pertrechos de guerra, como si en cada celda tivesen unhafrabica delas. Querés saber quen són os intrigantes d’un partido é doutro,querelo saber? Os yngleses, é os franceses; eses, eses, e non os frades son osactores dâ discordia; eses q[u]e queren ver à España aniquilada (anq[u]e xaaniquilaran bastante) eses son os q[u]e sobre as suas cinzas queren estableceras suas colonias. Eses si q[u]e son os verdadeiros fausiosos, pois è ben sabidoq[u]e si Ysabel pede armas municiós etc., danllas; si carlos as pede danllas sió demo llas pede dânllas, si as formigas llas peden danllas [...] prâ q[u]evuscâs p[o]r moviles os q[u]e no o son nin foron?

24. Ms. no son son.

25. Ms. contentabase.

745

750

755

760

765

770

Coloquio na pontella da Chaínsa 401

COLOQUIO NA PONTELLA DA CHAÍNSA (27/1/1837)

CPCh(37)

Encuentro y Coloquio que tuveron na pontella da Chainsa, cercana á vila deNoya, Gurumete, Pedro de Atanasio é Pepe Alonso o dia 13 de Noviembre de 1836, enque se nombrou na-quela vila ó Auntamento Costitusional. Santiago: Imprenta de D.José Fermín Campaña y Aguayo, 27 de xaneiro de 1837. Hoxe consérvanse catroexemplares deste folleto na Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago deCompostela (FOLL.D-67-20, GA.FOLL-8/9, GA.FOLL-44/2, GA.Foll-9/25) eoutro na biblioteca do Museo do Pobo Galego.


Sobre a posible autoría desta peza véxase o dito baixo o rótulo “Autor e cir-cunstancias” e nas introducións á “Carta recomendada” (1812) de Ramón GonzálezSenra e á “Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote” (1813).


A pesar da súa autoría anónima, polas razóns que veremos ben podería serda autoría de don Ramón Malvárez, o párroco de Miñortos. Aínda que a estruturado Coloquio é a mesma ca a das Tertulias (da Alameda e de Picaños) e ca a doutrasdas que xa fixemos mención, este que nos ocupa está indubidablemente moitomellor escrito, destaca pola súa amena e graciosa redacción, que permite unha fácillectura, e así mesmo amosa un coñecemento dos personaxes que indica que o autorcoñece a vila e as súas forzas sociais e políticas. Doutro lado, o seu galego revela aunha persoa avezada no seu uso. Por todo isto é probable que o seu autor fose, comodixemos, don Ramón Malvárez, natural de Noia e párroco de Miñortos (vid. Autore circunstancias RM1(44), p. 489).

O coloquio na Pontella da Chaínsa é un magnífico retrato dunhas elecciónsmunicipais na vila de Noia. Aparecen perfilados os dous bandos: o de don FernandoLamas e o do «conde» Malvar. Aínda que a política ten un determinado papel, en rea-lidade o que está en xogo é o predominio dun dos dous líderes no control do poderlocal. Por iso parecen alianzas antinaturais desde a lóxica política (de realistas e libe-rais), pero que responden a unha lóxica natural: a do poder local. O feito de que aseleccións non fosen directas senón por medio de compromisarios obrigaba a signifi-carse publicamente aos poucos electores da vila. Cada un deles debía elixir o seucompromisario a viva voz para que logo os elixidos nomeasen o alcalde e a súa lista.Deste xeito todos podían descubrir os pactos secretos previamente establecidos.


<1> ENCUENTRO Y COLOQUIOQue tuveron na pontella da Chainsa,

cercana á vila de Noya,Gurumete, Pedro de Atanasio, é Pepe Alonso,

ó dia 13 de Noviembre de 1836, en que se nombrouna-quela Vila ó Auntamiento Costitusional.

Gurumete. ¿CONQUE ó fin saliu outra ves Alcalde D. Fernando Lamas?I

Pedro de Atanasio. Cála por Dios, Gurumete, que veño pasmado; é eu casicheme alegro, solo po-lo chasco que levou Paulos; por que che aseguro, queanque fora para xûntar puchos para á cortaduria non rompia mais sapatos, ninlevaba mais molladuras das que levou de casa en casa dos eleutores.

Pepe Alonso. Home, o chasco de Paulos calquera ó levaba. ¿Quen habia decreer que-lle faltase Silvestre, ó da Iglesia? E de Pose ¿quen ó pensára, sendo,como he Lamas, enemigo dos cregos e frades? ó serto he, que da-qui endiante dou ó demo vay haber quen pare na Vila, maormente si ten mala notade calrrista

Gurum. En eso de cregos é frades ténche de todo. Si el non-che fora queinformou ben ó Señor Astaris, non-che volvia para Noya ó Padre Visitador,que he un flayre muy asistente dos enfermos; nin-che tiñamos as campanas deS. Francisco, que abofé fasían boa falta nestas noytes de inverno, para saber áhora en que un vive.

Pedro. Eso tamen eu ó oín: á mais ó Cura da Vila está-vos muy contento, quedise, que non encontra un-ha ixôliña de man coma él para levar Sacramentos,é faser outras cousas, que xâ non pode faser po-la sua vellés.

<2> Gurum. Pero, ¿por que lle tomarian tanta tirria ó Alcalde? que ó cabo, seaquen queyra, en faser xûstisia non se porta mal: he muy equitatible nosdireytos, é pérde-vos moitos comparendos, por que si colle ó camiño pra ó

I. Don Fernando Lamas, que resultou elixido alcalde, era liberal e avogado, fillo de Antonio Lamas, quefora procurador. Estaba casado con Francisca Varela, filla tamén dun escribán do Obre. O seu fillo, donLuis Varela Lamas, foi deputado a Cortes polo distrito de Noia e senador pola Coruña.

1

5

10

15

20

25


villar a ler as gasetas, ou á pasear, diselle os paysanos que se compoñan; équeyran que non queyran teñen que comporse, é forran á pes[e]ta, á maisvolven amigos para á aldea.

Pepe. Todo eso he verdade, pero non me negarédes que he muy vengatible, émuy amigo de que non quede sin pagarlla ó que lla faga; é eso no-no mandaDios. Miráde, que á picardia que lle fixô ó Conde cando foron os Nasionalesá Santiajo, foy-vos moita cousa. Formoulle un-has sopas, que si ó Conde nonsaca os pes das alforxâs mataban o fillo, á mais á un-ha chea de Urbanos. Poreso tamen che-lle tomou tirria, e anque non andubo por fora da vila, comoPaulos, non-che rompeu menos botas en ir é vir á sua casa, á mais á de Calote,para que non-che saise Lamas Alcalde.

Gurum. ¿É ó conde de S. Xûan vive ahora na Vila?

Pedro. Non, home, non: fala po-lo conde Malvar.

Gurum. Pois que ¿tamen Malvar anduvo na trenla?

Pepe. Tamen, home, tamen: he-che un Señor muy llano, é non-che tuvo ámenos ó entrar na casa de Paulos; ca inda pensaron alguns que traia entremans algun-ha obra de canteria.

Gurum. Entonses non me cheyra ben ó asunto. Ó Sr. MalvarII he home de moitosempeños; ten caratre muy testarrudo, é si se pon en que ha de meter á cabesapor un burato, métea anque sepa que na volve á sacar: he capás de acudir áMadril é escribirlle á Morillo para que bote por terra ó novo Auntamiento.

Pedro. Non, eso dou ó demo duda tén. Eu desde que vin ó terco que foy comuiño da ponte Dargalo1, que gastou mais de vinte mil reás no pleyto de

II. Don Julián Malvar, casado con dona Xosefa Taboada, era coñecido como «conde», pero nunca tivo taltítulo. Aparece perfectamente retratado como teimoso e obstinado. Quedoulle pequena a vila noiesa e, xaen Madrid, dedicouse a realizar importantes negocios. O seu fillo, don Bernardino Malvar Taboada, foicinco veces deputado por Galicia.

1. Así no orixinal, por de Argalo.

30

35

40

45

50


Añon, é en faselo moer, vendo que non viña gota de agua, fadeyno, acá paramin, do mismo que ti dis; pero ó cabo, á Lamas ¿que lle han de desir? él nonfoy ladron na alcaldía: arde nun candil po-lo que toca as cousas do dia: non foyrayalista alá no tempo de marras, ó rebés, era un rapás é xâ ó tiñan de ollo:ahora tuvo mais votos que os demais; con-que, por moito que cabeseen, nonvexó burato po[r]2 onde podan meterse é conseguir botálo fora.

Pepe. Ay! levouche Calote uns libros debaixô da capa, cando <3> foy áeleusión, é leeu uns capitulos claros; é segun eles non pode ninguen serAlcalde duas veses seguidas. Vos ben sabedes quen he Calote, que para todohacha direyto, e ali non pudo falar fora da rason, por que ó cabo o Condedesia ó mismo, é fixô non sey que protestas cando veu que os votos non ibanpor donde el tiña pensado.

Gurum. Logo po-lo visto á cousa estuvo formal.

Pedro. Caramba, si estuvo: habíades de ver ó Alcalde, que ergido se puña:tanto lle importaban na-quel auto Malvar é os fárragos que lía Calote, como sios leera ó Foco ou calquera x[a]stre. Tanto ó apuraron, non sey con quemotivo, que lles dixô: aqui soy yo el Soberano, y mis prosedimentos pienden de laDiputasion Provinsial: con-que mirade si á cousa estaba séria.

Pepe. Eu (aqui para entre nos) non-vos estou po-lo Alcalde, por serta picardiaque me x[ô]gou; pero gustoume moito aquela platica que lle botou osEleutores, o prinsipio, sobre quen eran os homes que debian buscar para óAuntamiento, é desialles que non buscasen Abogados nin señoríos, sinon xêntede sayo que fose honrada, é nada mais. Pero non viñan ó caso ali outraspalabras; por que o cabo á ninguen deben faserse vir os colores á cara, quehuberonseme á min de ir as aguas no canto, como si ó Alcalde falára conmigo.

Gurum. Pero ¿é el que dix[ô]?

Pedro. Eu xuro-vos que non lle oín cousa que non pudese desirse á salida daMisa. Ben, que si baixô un-ha palabra queria sinificar outra, á bo seguro que

2. No orixinal, pon.

55

60

65

70

75


aunque á min me chamára ladron na cara, ó demo me leve, é non á alma, sille contestase á menos.

Pepe. É logo, asi Dios che-me salve, non lle entendestes un punto que dixó naplatica.

Pedro. Digo che que non; é basta que yo lo diga.

Pepe. ¿É non reparaste en un serto que estaba na Xùnta, é co á platica volveuseamarelo como un-ha sera, é clavou os ollos nos puntóns do fayado doConsistorio, á uso de carrapato?

Pedro. Digo-che, é redígo-che que non: pode ser que estuvese estraido é:::

Gurum. Vaya: eso he ó que menos importa. ¿É os que non lle deron ó voto áD. Fernando, á quen querian para Alcaldes é Rexìdores?

Pepe. ¡Ay amigos! era gente del bronse: iva-vos ó sobriño do <4> Cura daVila, é ó Conde para Alcaldes; Calote para Percurador xêneral; ó Confiteyro,ó Pay do Foco de Boa, é Labarta para Rexìdores: os demais no me fago bende cargo, solo oín que despois pensaban poñer Calvo de Secretario,Minguiño Arse de Escribiente, Ventura Rey de Vedor, é de Medico á D.Pedriño Pipotes.

Gurum. Hombre: ese dis-que bota bien las lavativas ¿É ó Siruxâno Rey tamenó quitaban?

Pepe. Do Sirux[â]no non oín; pero para entonador falaban do Galano, porempeño de Paulos.

Gurum. Vaya, home, que me deyxàs atronito con tantas novedas!::: ¿Eapelarían Paulos á mais Malvar?

Pedro. E para onde demo habian de apelar?::: Si Lamas tuvo mais votos,como po-lo visto tuvo, pleyto concluido; é cuidado que si por falar fora,Paulos ten-vos un-ha esplicativa, que ó primeyro Domingo da xûnta fixô-voscalar ó Alcalde.

80

85

90

95

100

105


Gurum. Turra algo po-la fala, ó demais argallar, argalla ainda mais que eu, quehe canto hay que desir.

Pepe. Eu o que vos podo asegurar, he, que á cousa non queda asi: andan cánsgordos na conta, é segun lle oín á Carril (que he suxêto que ten por quesabelo) non dura quinse dias ó novo Auntamiento.

Gurum. Non durará, por que los empeños todo lo pueden; mais á min, áverdá, fayseme costa arriba que queden os que me dixêstes que queriannombrar; por que, ó sobriño do Cura foxê da xênte da Vila, é non pensamais que na frabica do Castro; Malvar colle ó campo arriba para á horta,pensando no muiño do tio Miguel, é nos cartos que gastou; á mais aindache-lle han de acordar as moscas que lle viñeron da Audensia cando foy óinventario do Boan, por haber feyto non sey qué, que tamen lle saeu caro; étanto ó incomodou, que se botou entonses fora de Alcalde: Labarta:::

Pepe. Labarta ¿que? Muy tolo es. Ti non ves que cando todos os Eleutoresforon para alí, xâ iban seguros de que querian ser do Auntamiento os queiban á nombrar. Saleu-lles á conta errada, ó demais ibamos á tér uns Alcaldeslusidos.

Pedro. Mais que inda, que ter, tiñan uns alifafes do demo, que sempre dabanque sospechar: esto non he disir mal; pero (aqui para entre nos) bo peytono-no podia faser os liberales, ver de Alcaldes ó primeyro á mais ó segundoComan-<5>dante de Rayalistas; ver a Labarta, que xâ foy chamado porAstaris, de Rexidor; é ó confiteyro que tamen foy Capitan. ¿Que diría ó Xûespolitico cando soupese de semexânte xênte?

Pepe. Bó, bó: aguas pasadas no muelen molinos. Eles ó cabo non fixêron malá ninguen

Gurum. ¿E logo aquelas listas que Malvar mandou á Polisia de todos osNasionales, con nombres y sobrenombres, para que si se perdian que os chegasená encontrar, non iban con segunda?

Pedro. Caballeros: oín-vo-las eu lér un-ha ves no Villar, é houbenvos de mexârde risa, que dou ó demo sey como tiveron na memoria os alcúmes de todos

110

115

120

125

130

135


para poñerllos. Na miña vida supen hasta entonses que á D. Benito Sierra llechamaban Porchinela, é á Blas, ó ferrador, Caniña.

Gurum. ¿E tamen iba ó pobre de Blas?

Pedro. ¿E eles deyxàron ninguen? Hasta iban mulleres, desindo que ó seuofisio era trabajo de manos; por serto que eu non entendia que ofisio era este,é dixôme Cataqui, que era faser labor blanca, ou ser Costureyras.

Pepe. Eso foy cousa do difunto de D. Xâcobo Rey; que ó Conde non fixô maisque firmar.

Gurum. Disculpa de malos pagadores: non-che he tan lerdo Malvar que firmesin mais nin mais; é eu oín que el sacára da lista á Señora de Aneyro, á maisá Doña Xêtrudiñas da porta da Vila. Pero volvamos ó caso: ¿él firmou, ou nonfirmou? pois si firmou, ten rason aqui Pedro, que añadindolle ó haber sidoComandante de Rayalistas, he un alifáfe do démo para ser Alcaldecostitusional. Ainda si fixêran un-ha mescolansa: vervi-jrasia; si tamenpuxêran ó Boticario da porta da Vila:::

Pedro. ¿E como non poñerían á Braña?

Pepe. Ti non ves que entonses non podia ir Calote? Mira que ó cabo non-chelle esquense nunca, que entre él á mais Ponte botárono de Xûes, á mais forada Vila, desterrado ó Ribeyro, con campanas é fogetes.

Pedro. Por eso ben cabian ambos: tamen Malvar puxô á D. Ventura Gonsalescomo un sapato, alá nun-ha quinta, que pouco faltou para chamarlle ladron,por que queria librar ó fillo de Inosente, desindo que lle daba tanto y cuantopara manter á seus Pays, é ó Conde fixôlle á conta no dedo, é <6> sacaba áconsecuensia de que lle viña á dar casi todo ó sueldo; mais por eso ahoratodos están á la una en contra ó Alcalde.

Pepe. Entre gente nobre y caballera se olvidan esas cosas. Á exêcutoria deGonsales he-che tan boa coma á de Malvar. Aquelo xâ pasou é xâ non acorda:eso de andar sempre ti fixêsteme, é eu fixên-che, non-che he de homes bencriados.

140

145

150

155

160


Gurum. Eso he-che conto, Pepe Alonso: tanto che importan as exêcutorias ámais as nobresas en sertas ocasions, coma á vaca de Xân dos démos. Faríanseeles amigos de Lusifér, con tal que lles axûdase á meterse no Auntamiento.Todo ó que diga outra cousa chámolle conversasion.

Pedro. Non, ti dis un-has verdades que nin ó crego de Carou. ¿Quenpensaría que na primeyra xûnta lle habia Braña de dar ó voto á Calote paraEleutor, despois de faserlle ó que lle fixô?... Pero, Pepe Alonso, mira queeu, nin po-los démos, quero que salga esto de entre os tres. Non sea odémo que llo vayas meter no cú á Carril; por que cheyrache á señorio, épodrá chegar os oidos do Conde, é tomárenme tírria po-lo que no me vaynin me vén.

Pepe. Hombre: fayme mais favor. Mi boca es una ucha fechada, é non se abrirápara contar á menos. Outro tanto dígovolo eu á vos. Escusa de saber nada óAlcalde, que che he capás de mandarme á Cruña cun ofisio, como lle fixôahora ó cuñado do Lelo, alá non sey por qué.

Gurum. Pues á mi se me dá un pito por que lo sepan. Ó que lle debo, tanto áuns coma á outros, teñollo pago; ademais de que ¿nos desimos algo que nonpoda desirse, é non sepan todos os da Vila? ¿para que he logo á libertá?

Pedro. Bén, bén: ti fála, é veras como con libertá é todo che encamiñan para áMoa do Fransés.

Gurum. Ou para á corte das ovellas, como fay o sobriño do Cura deLousame::: Muy bóbo es, por Cristo. ¿Nos aqui sacamoslle ó creto á ninguen?Canto non se falará na Vila á estas horas sobre do asunto? ¿E por eso hanosde prender á todos.

Pepe. Este fúndase-che no Alcalde que he amigo:::

Gurum. Bo pelo me puxô no pleyto de meu hirman: dou ó demo á él.

Pedro. ¿El púxôcho él, ou Cataqui á mais ó Torto?

Gurum. Vaya, non mexêmos fora do arinal, é deyxêmos á cousa en este estado.

165

170

175

180

185

190


<7> Pepe. Cála, que Don Lorenso tame[n]3 che foy Eleutor po-la Vila, é era óprimeyro que empesaba á dar ó voto; á mais abofé, que pode tér boa memoria:nin siquera se engañou desde ó Sobriño do Cura da Vila é ó Conde, hastaCalote que nomeaba para Percurador xêneral.

Pedro. Tameno eu notey: é logo ó Ayudante, que tamen era ó primeyro po-lopartido do Alcalde, seyque non se acordaba tanto, que antes de desir ó nomerascaba un-ha ou duas veses á cabesa.

Gurum. Pero, entendámonos: ¿non concordaron ó Torto á mais ó Ayudante,sendo liberales é os dous da Marina?

Pepe. Non: que un era Roma é outro Cartago.

Gurum. Conque logo, tamen nomeou os do alifáfe, que dixô aqui Pedro:::

Pepe. Volta á bola Loureyro: alí cada un iba para darlle ó voto á quen millorlle acomodase: estou ben sejuro que non se-lle pasou ó que foran Realistas óConde, á mais os demais, que si se acordára pode ser que se mirase; por queó cabo vay-vos á vir de Oidor para Villajarsia, é si llo chejan á saber, xâ vedes:::

Pedro. ¿E en Villajarsia hay Audensia?

Pepe. Non: que he un empreo po-la marina que ten Usia, é manda sobre osCatalans da ria.

Gurum. Pois xâ non lle dou catro cartos po-lo empreo, si hay algun que oqueyra mal, é llo vay soplar ó Comendante do Ferrol::: Pero ¿vos estádessejuros de que era meu primo o Asesor?

Pepe. Si he teu primo, ou non, no-no sey::: á mais tes rason, que he crumanpo-la muller::: pois éra-che ó mismo.

Pedro. Sey-que ahora non conosemos todos á Don Lorenso, anque non forasinon po-lo ollo.

3. No orixinal, tameñ.

195

200

205

210

215


Gurum. Vaya: o que pasa no tal Noya, non se-vos vé en moitas leguas da redor¿E Paulos tamen iba de Rexîdor?

Pedro. Eu oín al[i], que ó Conde queria que fose; pero el dixô, que tiña moitoque faser co á obra do Cura de Lousame.

Gurum. Bó pelo che lle vay á poñer.

Pepe. Ay! non: en prúbico sona un presio é outro en secreto, por que nonfagan ó Cura de moito diñeyro.

Pedro. A min ó que me pesou foy non salir Eleutor, que ben púden, si soupéraó que despois soupen. O Sorro léva-vos coyro para traballar tres meses, candome consta que non <8> tiña un carto; é foyse rindo de Paulos á mais dosdemais.

Pepe. Caballeros: basta de dotrina, disen os predicadores na Coresma. Codémo da eleusion, é ahora con estes contos, non-vos fun á casa, é estou-voseslumiando de fame.

Gurum. Ven aqui ó Portelo, é pagas dous netos, ca-bofé caen ben sobre unmagosto que com[i]n ó xântar.

Pepe. Adiós, adiós.

Pedro. Eu tiña que estar con Cataqui para irmos á casa de Varela, por causa dopleyto de Bautista; pero hoxê como foy Eleutor non se colle.

Gurum. ¿Que tal? estaría muy prantado no Consistorio::: ¿Va que non-lleganaba Fernandes Sis cando estaba na Audensia?

Pedro. Pois falouche alí ó prinsipio, é mais deron-lle atension::: Vou á ver si óhacho, é ahí á noytiña caeremos po-lo Portelo é escacharemos un xêrro dél.

Gurum. Entonses, hasta ó dito.

Pedro. ADIÓS.

220

225

230

235

240

O preiteante galego / O litigante labrador 411

O PREITEANTE GALEGO / O LITIGANTE LABRADOR (ca. 1837)

OPG(37)

Coidamos que O preiteante gallego e O litigante labrador se poden catalogarcomo dúas variantes dun mesmo texto. Dado que d’O preiteante coñecemos trespublicacións, mentres que d’O litigante só podemos actualmente dar noticia da exis-tencia dunha copia dun antigo manuscrito, opinamos que é probable que O litigan-te sexa o resultado dun longo proceso de transmisión en que paso a paso se iríanacumulando as diferenzas verbo da versión orixinal. Concretamente, parécenosverosímil que O litigante nacese como a escriturización dunha versión d’O preitean-te coñecida a través da transmisión oral, o que explicaría as importantes diferenzasexistentes entre os textos publicados e O litigante. Tales diferenzas implicaríanmesmo unha modificación do título do parrafeo, aínda que é certo que o substanti-vo litigante xa aparecía no subtítulo do folleto publicado.

Unha das versións impresas d’O preiteante leva o seguinte título: O PREI-TEANTE GALLEGO. / Relación que un litigante chamado FARRUCO, fay ó Curada sua / Parroquia, do que lle sucedeu no tribunal da Cruña, / ó ano de mil oito cen-tos trinta é sete. Pontevedra: Imp. de R. Quintans (OPG1). Un exemplar desta pezaencóntrase depositado no Museo de Pontevedra (Col. Casal LXXI, C-10). Nestefolleto non consta o ano da publicación, mais esta debeu de se producir bastantesanos despois de 1837, xa que da imprenta pontevedresa de Rogelio Quintáns sabe-mos que mantivo actividade comercial entre 1874 e 1900 (cf. Cabano Vázquez2002). Tampouco consta nesta publicación o nome do seu autor.

Esta obra gozou dunha notable fortuna editorial e tamén debeu de circularbastante de forma oral e en forma manuscrita, como se colixe das informacións queofrecemos deseguido.

No Fondo Barreiro Fernández-López Morán está depositado un folleto(OPG2) que contén unha edición do Preiteante con diferenzas respecto da publica-da en Pontevedra por Rogelio Quintáns: O PLEITEANTE GALLEGO / Relaciónque un litigante chamado Farruco, fai ó cura da sua Parroquia, do / que lle sucedeu noTribunal da Cruña, ó ano de mil oito centos trinta é sete. En OPG2 non figuran nino nome do seu autor, nin o da imprenta que publicou a obra, nin tampouco o anoen que se produciu a súa publicación.

No Arquivo da Real Academia Galega atópase unha edición distinta dasdúas anteriores (OPG3) que se titula O PLEITEANTE GALLEGO / Relación queun litigante chamado Farruco fai o cura da sua parroquia, / do que lle socedeu no


Trebunal da Cruña o ano de mil oito centos / trinta e sete. OPG3 non leva o nomedo seu autor e na páxina final, sen indicación de data nin de imprenta, preséntasecomo “Reimpreso en La Coruña”.

Coas intervencións que Antonio de la Iglesia adoitaba facer nos textos que edi-taba (nomeadamente as relativas á representación gráfica do fonema fricativo prepalatalxordo), o folleto apareceu recollido no Album de la Caridad (AC), A Coruña: Imprentadel Hospicio Provincial á cargo de D. Mariano M. y Sancho, 1862, pp. 332-338, ondedon Antonio llo atribuíu a Juan Gómez del Ferrol. Esta atribución xa lla comunicaraAntonio de la Iglesia a Francisco Javier Rodríguez, bibliotecario da Universidade deSantiago de Compostela, nunha carta que lle dirixiu o 25 de marzo de 1856: “De D. JuanGómez, párroco que fue de San Pedro de Santa Comba tengo el Pleiteante” (apud.Saurín de la Iglesia 2003: 108). Porén, nosoutros coñecemos un documento en que seafirma que este diálogo, presentado baixo o título de O litigante labrador, non era obrade Juan Gómez del Ferrol, senón do escritor dezao Ramón Varela Vahamonde.

En efecto, no arquivo legado por Xosé María Álvarez Blázquez está deposi-tado un caderniño composto por trece folios mecanoscritos e grampados nos que selen dous “paliques” atribuídos ao devandito Ramón Varela Vahamonde. Na partesuperior do folio que fai de portada deste caderniño lese o seguinte: “Conversa entrearrieiros / e / O litigante labrador / Paliques / por / Ramón Varela Vahamonde”; máisabaixo, no mesmo folio, dise: “Copiados por [esta liña escrita á man] / LEANDROCARRÉ / Antonio Pedreira Rios, 4º-2º / LA CORUÑA / 1970 [esta data está escri-ta tamén á man]. No seguinte folio, e antes de iniciar a transcrición da Conversaentre os arrieiros Cosme da Granxa, Marcos Rielo e Roque Arán, Leandro Carré dánoticia de que estes dous “paliques” estaban entre os papeis de Manuel Murguía eafirma que a el llos facilitara Xoán Naya Pérez, daquela bibliotecario da RealAcademia Galega. Carré di ademais que na cuberta do caderniño que pertencera aoprimeiro presidente da RAG alguén escribira a seguinte nota:

El autor de las dos composiciones que figuran bajo esta cubierta sábese fué

D. Ramón Varela Vahamonde, poeta popular de gran facundia y disposición, natural

del valle de Deza y fallecido en su casa de San Román de Santiso el año 1858;

debiendo tener presente el señor Murguía, respecto a la de “El litigante labrador”, que

en el Album de la Caridad, o Juegos Florales, de La Coruña, año 1861, aparece con

la firma de F. G. del Ferrol esta misma composicion, bien que incompleta y un tanto

disfrazada. No pretendo se juzgue acerca de la bondad de uno y otro trabajo; deseo,

sí, que, depurada de algunas faltillas la composicion del señor Varela, sea para éste

solo la gloria de la invención y no se la lleve quien nada más hizo que aliñarla un poco,

suprimiendo, en cambio, lo que le pareció.


Segundo don Leandro, aínda que esta nota non levaba sinatura, pola súaletra víase que o seu autor fora “o mesmo que [copiara] os parrafeos”. No artigo“Literatura galega. Teatro”, Céltica. Cadernos de Estudos Galaico-Portugueses, Porto,s. a., p. 167, Carré Alvarellos insistía en que fora o dezao Ramón Varela Vahamonde,falecido en 1858, o autor das pezas en verso tituladas Conversa entre os arrieirosCosme da Granxa, Marcos Rielo e Roque Arán e O litigante labrador.

Ademais de todo isto, coñecemos tres copias manuscritas deste diálogo queteñen carácter fragmentario e presentan notables variantes respecto das versiónsimpresas. Nunha delas, propiedade de Antón Santamarina Fernández, represéntaseexplicitamente o seseo e non se pode ler o título. As outras dúas, sen título ningún,encóntranse actualmente no Arquivo da Real Academia Galega, e unha delas seme-lla datar da década de 1860.

Así as cousas, ofrecemos aquí, en primeiro lugar, a transcrición do folletopublicado na imprenta pontevedresa de Rogelio Quintáns, con indicación das varian-tes máis importantes que presentan as outras tres publicacións d’O preiteante gallegoantes mencionadas (OPG2, OPG3 e AC). Entre estas variantes non incluímos, porconsabidas, as relativas á representación gráfica do fonema fricativo prepalatal xordo enAC. Escolmamos como texto base o do folleto saído do prelo de Quintáns por ser esteo único ao que lle podemos asignar un impresor e unha data de publicación aproxima-da, dándose ademais a circunstancia de que, ao contrario do que acontece coa versióndo Album de la Caridad, non nos consta que no seu caso se fixese unha intervenciónpremeditada sobre a lingua da peza. Alén disto, pareceunos oportuno ofrecer aparte atranscrición d’O litigante labrador que se nos transmitiu a través do manuscrito quecopiou Leandro Carré e que hoxe se encontra no arquivo de Xosé María ÁlvarezBlázquez. En troques, para non sobrecargarmos con notas de rodapé esta nosa edición,decidimos non sinalar as variantes que presentan as copias manuscritas incompletas ásque no parágrafo anterior nos referimos, copias que, na nosa opinión, deberán ser tidasen conta nunha posible futura edición completa deste singular diálogo decimonónico.

En todo caso, recoñecemos que non podemos presentar esta nosa edicióncomo definitiva, de maneira que animamos a outros investigadores a que traten dereunir toda a información e os materiais necesarios para elaborala.


É unha dura sátira contra a cobiza do sistema xudicial, tal e como estabamontado, de xeito que o preiteante se convertía en vítima dos procuradores, avogados,escribáns, receptores e plumistas, que cobraban elevadas taxas e só se movían unta-dos polas moedas. Ao mesmo tempo é unha prudente reflexión sobre a teima que


tiñan os galegos de preitear. A Coruña, que acollía toda aquela tropa, así como os pou-sadeiros sen escrúpulos, simboliza a opresión que os paisanos sufrían da xustiza.

1 <1> O PREITEANTE1 GALLEGO

Relación que un litigante chamado FARRUCO, fay2, ó Cura da suaParroquia, do que lle sucedeu3 no tribunal4 da Cruña,

ó ano de mil oito centos trinta é sete.5

5 <1a> Farruco.—Alabado sea Dios...

Cura.—Por sempre sea alabado

Farr.—10 Por sempre é resempre ¡amén!

de agradecido lle faloque agora me vexo librede aqueles6 fillos do trasno.Xesús María é7 Xoxé8,

15 San Felipe é Santiago,que che estou na miña casa

é inda che estou pensandoque están á redor de minaqueles fillos do diabro9

20 ¡vaya por amor de Diosque tempo tan deseado!

Cura.—¿Qué tes amigo Farruco?¡case te ves lastimado10!

25 Farr.—Señor déixeme por Diosque penso que estou rabiando11,pois si bostede12 soupera

1. OPG2, OPG3 PLEITEANTE.

2. OPG2, OPG3 fai.

3. OPG3 socedeu.

4. OPG3 Trebunal.

5. AC introduce aquí, en liña aparte, a voz FRAGMENTO.

6. OPG2, OPG3 D’ aqueles.

7. AC y.

8. OPG2 Jesús, María é José; OPG3 Jesús María é José.

9. OPG3 diablo.

10. OPG2 lastimando.

11. OPG2, OPG3 rabeando.

12. AC se vostede soubera; OPG2 bustede; OPG3 vustede soubera.


ó que por min ten pasado30 n’ ese tribunal da Cruña

había quedar pasmado;pois unha cousa é decilo13

é muy14 distinto é pasaloporque solo entre os herexes15

35 pode facerse outro16 tanto.

<1b> Cura.—Home, por Cristo17 che pidoque te vayas temperandoque non fas nada con eso

40 é vay amigo18 contando,pouco á pouco como foy19

que quero sabel-o casoque ey20 de ordear un sermónpro dia de San Fernando

45 que ll’ey21 de peinal-o22 peloos que andan preiteando23.

Farr.—Pois logo, seor24 escoite,è mais esté con coidado25

50 que verá como llo contodend’ a cabeza has[t]r’ o rabomais si26 quere que llo contemándeme votar27 un tragoque por Dios aló na Cruña

55 pagueill’ o tempo pasado.

Cura.—Traigalle28 un trago Lourenzo29

que o pobre30 ven desecado...

13. AC dicilo.

14. OPG2 moi.

15. OPG3 entre herexes.

16. OPG2 facers’outro.

17. OPG3 por Dios.

18. OPG2 vaim’amigo; OPG3 E vaime, amigo.

19. OPG2, OPG3 foi.

20. AC Qu’hei; OPG2 hey; OPG3 ei.

21. OPG2, OPG3 ll’ei.

22. OPG2 pieital-o; OPG3 pleital’o.

23. OPG2 pleiteándo; OPG3 pleiteando.

24. OPG2, OPG3 señor.

25. OPG2, OPG3 cuidado.

26. AC se.

27. OPG2, AC botar.

28. OPG2 Tráguelle.

29. OPG2, OPG3 Lourenza.

30. OPG3 probe.


Farr.—60 Pola saú31 de vosté32... (33)

Dios nos libre de escribanos34

de xueces receptores35

de ministros abogados36

porque37 ainda son piores65 que todos os38 condanados

<2a> des que cheguei meu seor39,quixen facer com’ un40 guapomandei buscar catro netospol-o ladrón do meu amo (41)

70 que foi mais42 ledo que un cuconun periquete buscalos43,unha peseta44 lle dey45,

en prata para pagalos...mais cando de ela46 me volve

75 tan solamente dous cartosquedey47 tan fora de mine de un color48 tan mudadoque todos mo conoceroné non podia miralos49.

80 é dixeron de50 esta sorte:vallao Dios homiño honrado,¿qué foi ó que lle ocurreu51

dende52 hay un pequeno rato?tal vez53 andaria moito

85 é chegaría sudando;tome, tome bo homiño

31. OPG3 Po la saùde.

32. OPG2 vusté.

33. En OPG2 e OPG3 figura aquí (1) como chamada para a seguinte nota de rodapé: “Bebe”.

34. OPG2 d’Escribanos; OPG3 d’escribanos.

35. OPG2, OPG3 recetores.

36. AC menistros; OPG2 De ministros é abogados; OPG3 De menistros é abogados.

37. OPG3 Por que.

38. OPG2 todos-os; OPG3 todos los condenados; AC tódol-os.

39. OPG2, OPG3 siñor.

40. OPG3 com un.

41. En OPG2 e OPG3 figura aquí (2) como chamada para a seguinte nota de rodapé: “O da pausada”(OPG3, AC pousada).

42. OPG2, OPG3 mas.

43. OPG3 Nun periquete á buscalo.

44. AC paseta.

45. OPG2, OPG3 dei.

46. AC d’ela.

47. OPG2, OPG3 Quedei.

48. OPG2, OPG3 E de color.

49. Entre as liñas 79 e 80 engade estes dous versos AC: Entónces que o meu semblante / Tan mudado menotaron.

50. AC Dixéronme d’esta.

51. OPG2 ocurreo; AC ocurrío.

52. OPG2, OPG3 Desde.

53. AC ves.


tome, tome bote un tragoque este elle d’ aquela54 pingaque lle chaman do Condado,

90 é á calquera55 que enfermemandan os medicos darlloeu por gardar cortesíade que sempre fun preciadosaquei forzas de56 fraqueza

95 fixen ó disimuladoé convidei á seora57

é tamen ò seor58 amopro cando me procatei59...[a campana sin badalo]60

100 valganos61 sete mil demosque logo ó chupetearon62

pois eu solo lle bebin

un vasiño63 ben escaso,que catro como64 él cheos

105 eu non quixera eng[a]ñalo65

levaria66 medio nètona67 taberna de Xan Calvo68 (69)pero como lle aproveitecomo lle eu70 quedey71 rogando

110 caladiño sin que oísencomo72 quen esta rezandonon lle sairá73 do corpoen tres anos nin en catroé esto ha de ser á couces

115 tan fortes como os d’ un74 facodespois tamen lla pegueiainda me leve Santiagose lle peguei75 outra gota

54. OPG2 daquela; OPG3 da quela.

55. OPG2, OPG3 qualqueraa.

56. OPG2, OPG3, AC da.

57. OPG2, OPG3, AC señora.

58. OPG2, OPG3, AC señor.

59. AC porcatei.

60. Este verso falta en OPG1 e OPG3.

61. OPG2 Valgannos; OPG3 Válgannos.

62. OPG2, OPG3, AC chupeteano.

63. OPG2 basiño.

64. OPG3, AC coma.

65. En OPG2 e OPG3 este verso vai entre parénteses.

66. OPG2 Lebarian, OPG3 Levarían, AC Levarian.

67. OPG2, OPG3, AC Da.

68. AC Calbo.

69. En OPG2, OPG3 e AC figura aquí (1) como chamada para a seguinte nota de rodapé: “En SantaComba”. Esta nota falta en OPG1.

70. OPG2, OPG3, AC ll’eu.

71. OPG2, OPG3, AC quedei.

72. OPG2, OPG3, AC Coma.

73. AC sahirá.

74. OPG3 de un.

75. OPG2, OPG3, AC paguei.


se non76 ó ladrón do amo120 que ese77 érame preciso

telo agabordoado78

porque79 me enseñase á casado meu seor80 abogadoè mais do precurador81

125 que e[r]a home muy82 honrado<2b> pero tiña seis prumistasque parecían seis diabroscada dia que iba á ver[ó] que tiñan83 adiantado

130 no meu pleito84 me decian85:—¿Qué buscas aquí peisano86?pensas ti que nesta vilasin música están danzando [?]larga diñeiro si queres

135 ser en breve87 despachadoé si non baite ó inferno88

que ala89 sin paga hay90 criadosé fan danzar bellamenteos que sigan91 o seu bando

140 entonces eu respondinlle92

como quen está rezandoé vos como alá93 vayástamen xa vos diran crarose ó diñeiro94 que pedis

145 se ó levais95 ben96 g[a]nadoaló no97 han de valeros empeños é regalosque vos meten nesas unllascon que98 vos poñedes guapos.

76. OPG2 Senon; OPG3 Senon o.

77. OPG2, OPG3, AC aquel.

78. OPG2 agabordonado; AC agalardonado.

79. OPG3 Por que.

80. OPG2, OPG3, AC señor.

81. OPG2, AC percurador.

82. OPG2 moy; AC moi.

83. OPG2, OPG3, AC O que tiña; OPG1 é que tiñan.

84. OPG2, OPG3, AC preito.

85. OPG2 dician.

86. OPG2, OPG3, AC paisano.

87. OPG2 brebe.

88. OPG2 É senon vate al infierno; OPG2 E senon vate al infierno; AC E se non vate al infierno.

89. OPG2, OPG3 aló.

90. OPG3 ai; AC aló… hai.

91. OPG2, OPG3, AC siguen.

92. OPG3 respondinlles.

93. OPG3, AC aló.

94. OPG3 Se diñeiro.

95. AC levás.

96. OPG2 ven.

97. OPG2, OPG3, AC non.

98. OPG2 Conque.


150 Cura.—¿E oironche’ eles99, Farruco?

Farruco.—Neso puxen bon coidado100;[tan solo eu entendia

155 o que en min iba falando]101,mais salinme engruñadiñocasi102 frio rabeando103

é volvín104 ó outro dia,é dixeronme outro tanto

160 é ainda mais que non me acordo105

mais un dia mofeandopreguntaronme muy106 tesos.— “Hombre ¿Tu eres cristiano?[”]“Si señor, lle107 respondin”

165 Dixeronme—M[e]ntecato[¿]como non108 eres devototambièn del Santo Sudario[?]mira que aquí na Cruña109

has de traerte as maos110

170 desatadas y bien flojasas amarrallas del sayo111

bulsa112 abierta y con dineroesto si hay113 derecho clarode condición en estado114

175 mucha justicia y razónque sin esto mal ¡parado!”—eu díxenlle115 ¿E á concencia?que à concencia seores116

hastra morrer eu amo117

180 é eles dixeronme118 moito119

99. OPG2 oironch’ eles; OPG3, AC oíronch’ eles.

100. OPG2, OPG3 cuidado; AC bo coidado.

101. Faltan en OPG1 os versos tan sólo eu entendia / o que en min iba falando; en OPG3 falta tan sólo eu enten-dia. Seguimos a lección de OPG2.

102. OPG2, OPG3, AC Case.

103. OPG2, OPG3, AC frio e rabeando.

104. OPG2 bolvin; OPG3 volvin.

105. OPG3 m’acordo.

106. OPG2 moy; AC moi.

107. OPG2, OPG3, AC lles.

108. OPG2, OPG3, AC no.

109. OPG2 en la Coruña; OPG3, AC en la Cruña.

110. OPG2, OPG3, AC las manos.

111. OPG2, OPG3, AC Las amarrallas del saco.

112. OPG3 Blusa.

113. OPG2 ay.

114. En AC falta este verso; OPG 2, OPG3 de condición ou estado.

115. OPG2, OPG3 E eu díxenlle. OPG1 dixenle.

116. OPG2, OPG3, AC señores.

117. OPG2 eu á amo; OPG3, AC eu a amo.

118. AC dixeron.

119. OPG2, OPG3 dixeron, moito.


cunhas120 caras de miñatos.— “Ahora no hay mas121 concenciaque sin concencia levalo122”—Enchinme123 de ir é volver

185 hastra que pasou un anopensando que eles124 mudasende condición ou estadomais por eso os demoniños<3a> sempre me tiñan ó lado

190 dendes que tanto espereiè de moy125 ben desgastadoguindey á un126 lado á vergonza127

é voteime á casa do amo128

sin mirar á cortesia,195 é asi con mediano garbo

é dixenlle de esta129 sorte,aunque130 ó corazón tembrando131.“Señor meu precurador132

[esto]133 xa pasa de largo:200 ¿En que demo empreei134 eu

as visitas todo un ano?eu pareceme135 de feitoque V. está soborneando136

e facendo xeito [ó] pleito137

205 que nunca será138 falladoen que o139 meu dereito pasena audencia por descoidado140,despacheme ó pedido,v[o]stè141 e máil-o142 abogado

210 é senón xurolle as barbas143

120. AC c’unhas.121. OPG2 mais.122. OPG2, AC llevarlo; OPG3 conciencia llevarlo.123. OPG2, OPG3, AC Henchinme.124. AC qu’eles.125. OPG3 moi; AC mui.126. OPG2, AC Guindei ò; OPG3 Guindei o.127. OPG2 vergon.128. AC E boteimé a cas do amo.129. AC d’ esta.130. OPG2, AC Anque.131. AC temblando.132. OPG2 percurador; AC procurador.133. OPG1 asta; OPG2, OPG3, AC Esto.134. OPG2, AC empleei; OPG3 emplei.135. OPG2 u paréceme.136. OPG2, OPG3 Que ustede está sobornado; AC Que usted’está subornado.137. OPG1 e facendo xeito pleito; OPG2 Q facendo xeito ó pleito; OPG3 E facendo xeito o pleito; AC E facen-do geito ò pleito.138. OPG2, OPG3, AC sea.139. OPG2 Euque ó; OPG3 Eu que o; AC Ou que o.140. OPG2, OPG3 descuidado.141. OPG1 vestè.142. OPG3 A osté é maill-o; AC Vosté e máil-o.143. OPG2, OPG2 se non.


da cara de este144 home ho[nr]ado145

que nos han de oir os xordosé á de andar o demo arr[a]stro146

que agora xa sei audiencia147

215 e mais donde estan pousados148

os tres ou catro oidoresque se149 lles esprico o casohan de ter ven150 que sentir151

meus amigos falo craro220 entonces el respondeume

así con mediano acato.”— “Esa culpa non e152 miñaque la tiene el abogadoque vaya allá uno de esos

225 muchachos con el obradoy después153 al relator

habrá también que llevarlo154

Farruco al relatorno155 fostes á visitalo,

230 pero mandarei á noite156

un oficial ajustalo157.”—Fumos158 enton de repenteá casa do meu letradopuxose muy159 reverendo

235 á escribir160 un alegatoé logo desque acabou[miroume de medio lado]161

é dixo: amigo Farrucobota para acó162 seis ducados

240 pro163 alegato que che fixencando vin que ó condenado164

por un priego165 de papel

144. OPG3 deste; AC d’este.

145. OPG1 homado; OPG2, OPG3, AC honrado.

146. OPG3 E ha de andar ó; AC E ha de; OPG1 arrsstro.

147. OPG2 xa sei a Audencia; OPG3 xa sei á Audencia; AC ja sei a audencia.

148. OPG1 é donde estan os pousados; OPG2 E mais donde estan pousados; OPG3 E mais donde están pousa-dos; AC E máis donde estan pousados.

149. OPG2, OPG3 si.

150. OPG2, OPG3, AC ben.

151. OPG2 sintir.

152. OPG2 he.

153. AC despois.

154. OPG2, AC Habrá que tambien llevarlo; OPG3 Habrá que también llevarlo.

155. OPG2, OPG3, AC Non.

156. AC nuite.

157. OPG2, OPG3 Un oficial á ajustalo; AC Un oficial a ajustalo.

158. AC Fomos.

159. OPG2 moy; OPG3 muy; AC moi.

160. OPG2, OPG3 escribirme; AC escrebirme.

161. En OPG1, OPG2 e OPG3 falta este verso enteiro. Seguimos a lección de AC.

162. OPG2, OPG3 pra có; AC pr’acó.

163. OPG3 Pro ó; AC Pr’o.

164. OPG2 vin co condanodo,; OPG3 vin co condanado,; AC condanado.

165. OPG2, AC prigo.


é á mitá quedaba166 en brancome pedia tal presada

245 quedei medio desmayadomais ó conto foi despóisó que me fixo ó relatoque ainda non un carto d’ hora167

<3b> que alí estuvo168 parolando250 me pedía cen reás169

eu anqu’ estaba caladodecia por entre os170 dentesmedio entre murmullando171

ah traidor, cara de Xudas255 fillo de un escomulgado172

tanta polvora che173 ergacomo me levas de cartos

ven174 axiña ti os ganache175

¡vállante sete mil diabros!260 cala se eu176 algún dia

na miña terra che177 cazoaló pol-a miña portaxuroch’ a pall[a]178 dos nabos179,que che ei de poñel’ os hosos180

265 que an181 de poder peneiralosmais ó meu procurador182

que cheg[ou]183 abarruntado184

foi185 aló nunha carreira,é ainda fixo algo

270 que á cen reas que me pedia186

quedou’sen ochenta e187 catrologo me escapei de alí188

166. OPG2 á meta quedou; OPG3, AC quedou.

167. OPG2 Cainda… cuarto d’hora; OPG3 Cainda.

168. OPG3 estubo.

169. OPG2, AC rayás; OPG3 reyás.

170. OPG2 entros; OPG3 entr’os; AC antr’os.

171. AC murmurando.

172. OPG2, OPG3, AC d’un escomulgado.

173. OPG2, OPG3 polvera te; AC te.

174. OPG2, OPG3, AC Ben.

175. OPG2, OPG3, AC ganaches.

176. OPG3, AC Cala que se eu; OPG2 Cala que se en.

177. OPG2, OPG3, AC te.

178. OPG1 palle.

179. OPG2 navos.

180. OPG2 Que chei de poñel-os osos; OPG3 Que chei poñel-os osos; AC que ch’hei de poñel-os òsos.

181. OPG2, OPG3, AC han.

182. OPG2, AC percurador; OPG3 Mais meu precurador.

183. OPG1 chegun.

184. OPG2 á borruntalo; OPG3 á barruntalo; AC a barruntalo.

185. OPG2 Foy.

186. OPG2, AC Que d’os cen que me pedia; OPG3 Que á os cén que me pedía.

187. OPG2 Quedous’en oitenta é; AC Quedous’en oitenta e.

188. OPG2 de a li,; AC m’escapei d’alí.


é fun a falar co amoda pousada para189 pagarlle

275 ó que lle debía190 atrasadoque por Dios non era poucoque como se me anoxaron191

porque non lles din192 á gotaque ó principio me chuparon

280 do[u]193 os demos me quixeron194

perdonar un195 ichavoé non solo196 por esose lles hei197 de falar craroporque todos os da Cruña

285 son un fato de falsarioseu habialles de darcada dia doce cartos[esto sólo para piso,que, ademáis, vaya contando;

290 eu dáballe para vacacada dia doce cartos]198

é xuro á199 Dios n’ esta cruz[n]on200 comía tres bocadosdaba tres cartos pra201 luz

295 dous202 para garabanzosdeque203 non viña unha duciana cunca podo xuralodoce cartos para viñopara repolo tres cartos

300 é pra touciño tamenme lambian outros tantosó xamón non digo nadade conforme mo204 cobraronhastra á auga me fixeron

305 pagar os escomulgadosesto alí elle por forzaque porfiar elle escusadodispois o peor205 do contoé que o bico do pucheiro

310 sempre era para o amo206

189. OPG2, OPG3, AC pra.

190. OPG2 O que devia; OPG3 O que debía; AC O que debia.

191. AC se m’anojaron.

192. OPG2 Por que non lles dei; OPG3 Por que non lles din; AC dei.

193. OPG1 do; OPG3 Dous.

194. OPG2 quexeron.

195. OPG2, OPG3, AC Perdonar nin un.

196. OPG2 E non foi solo; AC E non foi sólo.

197. OPG2 llei; AC lle hei.

198. Debido a un evidente salto de ollo, en OPG1, OPG2 e OPG3 omitíronse os versos 288-291.Ofrecremos a versión de AC.

199. AC jur’ a.

200. OPG1 con.

201. OPG2 para.

202. OPG2, AC E dous.

203. OPG2, AC E que.

204. OPG2 m’o.

205. OPG2 Despois ó pior; AC pior.

206. OPG2 Sempre lle vai para o amo; AC Dispóis o pior do conto / É que o caldo è pouco e malo / Porqueo bico do pucheiro / Sempre lle vai para o amo.


que con aquel é mais outras<4a> anda muy ben207 coloradopermita Dios que no corpose lle volvan ainda lagarto208

315 de esos209 arnales ben longosé que non poida sacalohasta que eu210 chegare alóé lle chante ó meu211 arado¡malos traballos ó sigan212,

320 diñeiro que me levaron213!mais falta ó pior do contoque vou agora á contaloque foi214 cando me dixeronque me salia ó meu auto215

325 que por Dios me condenaban216

nas costas e percesados¡ay217 nunca Dios che me dera218!estouche ben amañadoesta sentencia e do demo

330 ou do fillo de Pilatosveñan aquí os actos219 todos[que vou coller e queimalos,]220

e tamén221 no medio d’ eles[esta]222 tropa de falsarios

335 empregueiche223 ben224 o tempoque estiven225 aqui gastando¿esos226 fillos dunha227 meiganon podían decontado228

decirme: — “Vaite pra229 casa;340 non esteas230 aqui gastando[“]

207. OPG2 moy ven; AC mui ben.

208. OPG2, AC Se lle volva ainda un lagarto.

209. OPG2 De eses; AC D’ eses.

210. OPG2 Hastra que eu; AC Hastra qu’ eu.

211. OPG2 meo.

212. AC Malos trabállol-os sigan.

213. AC lovaron.

214. OPG2 foy.

215. OPG2 acto.

216. OPG2, OPG3 condenaba; AC condanaba.

217. OPG2, OPG3, AC Ai.

218. OPG3 nunca Dios me dera.

219. OPG3 Veñen aquí os autos; AC autos.

220. Este verso falta en OPG1, OPG2 e OPG3. Ofrecemos a versión de AC.

221. OPG3 temen.

222. OPG1 sea.

223. OPG3 Empregeiche.

224. OPG2 ven.

225. AC Qu’ estiven.

226. OPG2 Eses.

227. AC Eses... d’ unha.

228. OPG2, OPG3 de contado.

229. AC pr’ a.

230. AC No’ esteas.


mais eles231 ¡busca!... do demo[querianme ter]232 ó seu ladopra xugarme á sangre toda233

é despois234 que m’ acabaron235

345 fixeron á falcatruaé votaronme236 esta ó rabobosté237 señor Cura diceque ó inferno esta encerrado238

aló no centro da239 terra350 pois está moy240 engañado

ó inferno está na Cruñaé nas casas [e no raso:alí vin a Lucifer,a Barrabás e]241 Pilatos

355 condenados242 lle243 son todosos prumistas, abogadosrelatores é ministros244

receptores245 é escribanosen fin, [quixen]246 responder

360 como estaba asi, enfadado...¡[A]y Virxe ó que dixeron!247

válgame Dios soberano248

trataronme de ladroninfame, pi[c]aro249, gafo250

365 barbas de pocos251 amigoscara falsa, mal falado[ollon podre, bocalan,]252

pernas tortas... mal formado

231. OPG3 Mais eu.

232. OPG1 querianmeter; OPG2 Querianme ter; OPG3 Queríanme ter.

233. AC sugarme o sangre todo.

234. OPG2, OPG3 dempois.

235. AC dempóis que me acabaron.

236. OPG2 botaronme; OPG3, AC botáronme.

237. OPG3, AC Vosté; OPG2 Boste.

238. OPG2 enzarrado; AC Q’o inferno está enzarrado.

239. OPG2 d’á; OPG3 A ló no centro d’a.

240. OPG3 muy; AC moi.

241. OPG1, OPG2 e OPG3 omiten o texto entre corchetes e din: ó inferno está na Cruña / é nas casas dePilatos (OPG1); O inferno está na Cruña / E nas casas, é Pilatos (OPG2); O inferno está na Cruña, / E nascasas, e Pilatos (OPG3). Reproducimos a versión de AC.

242. OPG2, AC Condanados.

243. OPG3 lles.

244. OPG2, OPG3, AC menistros.

245. OPG2, OPG3, AC Recetores.

246. OPG1 que responder. Reproducimos a versión de OPG2, OPG3 e AC.

247. OPG2 ¡Ai virxe, ó que me dixeron; OPG3 ¡Ai Virxe, o que me dixeron; AC ¡Ai Virge, o que me dixeron!.

248. AC ¡Soberano Santiago!.

249. OPG2, OPG3 pícaro.

250. Talvez gato en OPG1.

251. OPG3, AC poucos; OPG2 poucos umigos.

252. En OPG1, OPG2 e OPG3 falta este verso. Reproducimos a versión de AC.


metamo[s]ll’ e253 a ese254 cornudo370 por esa boca un zapato

[p]ouco255 faltou por256 me daren257

un xibon muy258 apretado[s]e259 non calo señ’ abade<4b> maldito se me lle escapo260

375 sin deixarlles261 no calzón,segun llos bin262 enfadadosé asi valinme de estarcaladiño é largar cartosé asi que me vin libre

380 de aquel263 fato de falsariosagachadi’ ñas264 orellasfunme por ali abaixo

dereito265 á porta da torree como iba algo malo

385 baixeime so uns balcons266

pra267 ó que non è escusadoven268 un d’ aqueles chupinsque andan sempre ali escobando269,el á quererme eu270 levantar

390 colliume co calzón beixo271

deciame de esta272 sorte:— “A picaro, gallego batopuerco, cochino, indecente273,descortés è274 mal criado,

395 pensa[s]275 que276 as calles da Cruñason currales277 de ganado?

253. OPG1 metamoll’ e.

254. OPG2 Metámosll’á ese; OPG2 Metámosll’a ese; AC Metámosll’ a este.

255. OPG1 souco.

256. OPG2, OPG3, AC pra.

257. OPG2 deren.

258. OPG3, AC moi.

259. OPG1 de.

260. AC ll’ escapo.

261. OPG2, OPG3, AC deixarllos.

262. OPG2, OPG3 vin; AC ll’ os vin.

263. OPG2, OPG3, AC D’ aquel.

264. OPG2, AC Agachadiñ’ as; OPG3 Agachad’as.

265. OPG2, OPG3, AC Direito.

266. OPG3 uns balcós.

267. OPG2, OPG3, AC para.

268. AC Veu.

269. OPG2 sempr’ali escoitando; OPG3, AC sempr’ alí escoitando.

270. OPG2 E ó quererm’eu; OPG2 E á quererm’eu; AC E ò quererm’ eu.

271. OPG2 Colleume […] baixo; OPG3 baixo; AC co o calzon baixo.

272. OPG2 Decindome desta; OPG3 Decíndome desta; AC Dicíndome d’ esta.

273. AC indesente.

274. OPG2, OPG3, AC y.

275. OPG1 pensan. Reproducimos a versión de OPG2, OPG3 e AC.

276. OPG2, OPG3 cas.

277. OPG1 curralles; OPG3 corrales. Reproducimos a versión de OPG2 e AC.


[dame]278 xa catro reasde multa pra ó279 encarg[a]doque é á orden280 que está281 posta

400 é senón282 ó cepo andando[”]botoume as mans283 ó sombreiro284

[nunca me quixo deixalo]285

[tiven]286 que darlle os cartiñospara dispois convidalo287

405 [desindolle]288 no meu peitocoma289 quen esta rezando.— “Toma tizón do infernoqueira Dios é mais ó[s] Santos290

que che sirva291 pra ó enterro[”]

410 e meu señor, lle decraroque por aquela peseta292

que eran os meus últimos293 cartos,non bot[e]i tantas bagullas294

cando á teta me quitaron295

415 subín á Santa Lucíaali recei o calvario296

pedindo de esta297 maneirapa[r]a aqueles empreados298

que doña Santa Secia299

420 madre dos desamparados300

que sabes toda verdad301

é que con Dios podes302 tanto

278. OPG1 carne. Reproducimos aquí a versión de OPG2, OPG3 e AC, onde o verso completo reza así:Dame xa catro rayás (OPG2, OPG3), Dame ja catro raás (AC).

279. OPG2 pr ó; OPG3 Da multa pra o.

280. OPG2 orde.

281. OPG3 qu,está; AC orde qu’ está.

282. OPG2, OPG3 se non.

283. OPG2 mus; OPG3 maus.

284. OPG2, AC sumbreiro.

285. Este verso falta en OPG1, OPG2 e OPG3. Reproducimos a versión de AC.

286. OPG1 tienen; AC tuven. Reproducimos a versión de OPG2 e OPG3.

287. OPG2 Amais dempois comvidalo; OPG3 Amais dempois convidalo; AC Amáis despóis convidalo.

288. OPG1 decinllo; OPG3 Decíndolle; AC disíndolle. Reproducimos a versión de OPG2.

289. OPG2, OPG3, AC Como.

290. OPG3 e mais os santos; AC e máil-os santos.

291. OPG2, AC sirvan; OPG sirvan pro.

292. AC paseta.

293. OPG2 eran meus ultimos; OPG3 eran meus últimos; AC eran meus últemos.

294. OPG3 votei...vagullas.

295. OPG2, OPG3 tirano; AC tiráno.

296. OPG2 os calvarios; OPG3 no calvario; AC òs calvarios.

297. OPG2, OPG3 desta; AC d’ esta.

298. OPG2, AC empleados; OPG3 pra...empleados.

299. En OPG2 e AC, no canto deste verso, lese o seguinte: “Miña Sobrana Señora. En OPG3: Miña sobera-na señora.

300. OPG3 desemparados.

301. OPG2 toda á verda; AC toda a verdá; OPG3 que sabés toda verdá.

302. OPG3 podés.


limpialla303 vista dos ollosos que na audiencia304 ten mando

425 como me limpiaron305 á miná miña bu[l]sa306 dos cartos

Cura.—¿E oiuche algen307 Farruco[?]

Farruco.—430 Dios me libre de tal caso

[que o dixen caladiñocomo quen esta rezando,

mirando a un lado e outro308

por certo desconfiado435 pensando que inda me oisen

aqueles fillos do diabro...inda me tiña o meu medoque, se309 barruntasen algo,botarian sobre min

440 e me pidisen máis cartos:]310

quedarey eu de co[n]cepto311

que eu iba muy312 agraciado(si algo se me esquenceu313

sirvanseme314 perdonalo)315

445 [JUAN GOMEZ DEL FERROL]316

303. OPG2 Linpalle a; OPG3 Límpalle a; AC Limpálle a.

304. OPG2 Audencia; AC audencia.

305. OPG2, AC limpano.

306. OPG1 busa. Reproducimos a versión de OPG2, OPG3 e AC.

307. OPG2 oieuch’alguen; OPG3 oiuch’alguen; AC alguen.

308. OPG2 é a outro.

309. OPG2 si.

310. En OPG1 e OPG3 falta do verso que o dixen caladiño ao verso e me pidisen máis cartos:, ambos incluí-dos. Reproducimos a versión de AC.

311. OPG1 coucepto; OPG2, AC Por quedaren no conceuto; OPG3 Pro quedaron no conceuto.

312. OPG2 moi; OPG3 mui; AC Qu’eu iba moi.

313. OPG2 esqueceu.

314. OPG3 Sírvanse.

315. Estes dous últimos versos faltan en AC.

316. Esta identificación do autor do texto falta en OPG1, OPG2 e OPG3.


LABRADOR¡Alabado sea Dios!

CURA5 Para sempre sea alabado

LABRADORQue agora me vexo libreD’aqueles fillos do diablo.¡Xesús, María e Xosé,

10 San Felipe e Santiago,Que cheguéi â miña terraE mais inda o estóu dudando!

CURA¿Qué tés, amigo Francisco?

15 Que así te vês lastimando?

LABRADORSeñor, déixeme por DiosQue penso qu’estóu soñando,Que se sua mercé soupera

20 O que lle me ten pasadoNaquel Real Tribunal,Había quedar pasmado;Porque unha cousa é diciloE outra esperimentalo.

25 CURAHome, por Cristo che pidoDe que me vaias contandoTodo o que alá che pasóu,Que teño determinado

30 De predicar un sermónPr’o día de San Fernando,Que lles ha chegar ao peloA eses que andan pleiteando.

LABRADOR35 No, por moito que predique

Non se lle han facer cargoQue pleitos e baraxeniasTráenlle o reino acabado;Pero antes que llo conte

40 Mándeme buscar un trago,Que pardióla alá na CruñaPaguéi o tempo pasado;Porque logo que chegueiQuixen facer com’un guapo:

45 Mandéi buscar un azumbreAo escaldado do amoQue foi com’un basiliscoNunha carreira buscalo;Pero cando me volvéu

50 D’unha peseta, dous cartos,

***************

1 <1> O LITIGANTE LABRADOR317

317. Na parte superior deste folio mecanoscrito Xosé María Álvarez Blázquez escribiu á man o seguinte:“Data de 1837, según Album de la Caridad (vid. Hª de Carballo)”.


Qued[ei]318 tan esconsolado,Tan triste e tan sentidoE o color tan demudadoQue todos mo coñeceron,

55 E dixéronme: home honrado,¿Qué lle deu? ¡Vállalle Dios,<2> Tome, tome, bote un trago.Eu por gardar cortesía(que deso son moi preciado)

60 fixen beber á Señora,e tamén o Señor amo;mais, cando me descoidei,tocaba a vacío o xarroe vin que aquela campana

65 xa quedara sen badalo.Solo bebín un vasiño,que non sei se tres ou catrolevarían medio [n]eto319

da taberna de Xan Calvo;70 mais como lles el prestase

según foi encomendado,non lles salva el do corpoen tres meses e un ano;y eso había ser a causa,

75 que así o estaba rogando;mais decíao moi pasiñocoma quen está rezando.

CURALogo alá bébeno ben,

80 según te vas explicando;nunca faltan compañeirosse hay quen o vaya pagando.

LABRADOREsto de beber de estafa

85 en todas partes o fan;mais alí, todos lle estána ver se sacan a capo;pero eu escarmentéi,que por mais voltas que deron,

90 mais gota non lle la dei;senon o bribón do amoque me era preciso teloen algo galardonado,pra que me fose enseñar

95 a casa do abogadoy a do seu procurador,que ainda era home honrado;mais tiña seis escribentesque parecían seis diablos.

100 Cada vez que iba a vero que tiñan adiantadono meu pleito, me decían:— ¿que é o que buscas, paisano?¿ti pensas que nesta terra

105 sen música están bailando?Larga diñeiro se queresser en breve despachado;e senon vay320 ao inferno,que alá sen paga hay criados,

110 que traen o rabo quenteos que siguen o teu bando.<3> E eu decía entre min:no, pois vos do bando sodes,e do bando relaxado;

115 deixá que alá o veredes

318. Na fonte que transcribimos, Quedíu, que non dá sentido.

319. Na fonte que transcribimos, meto.

320. Na fonte que transcribimos, o <y> de vay semella corrixir un subxacente.


se o diñeiro é ben levado.Marchámonos de repenteá casa do abogado,que estaba moy reverendo

120 escribindo o alegato;pero logo que cheguéi,miroume de medio lado,díxome: — Amigo Francisco,bota pra ca seis ducados

125 que anque che foran doblós,téñochos ben amargadospolo escrito que vay feito,que ha de ter bôs resultados,e debes ganar o pleito

130 co as costas e cos gastados.¡Que tal quedaría euvendo que aquel condenadopor un pliego de papel,que a mitá estaba en blanco,

135 me levaba tal presadasin querer baixar un carto!Díxenlle: ¡Ay, cara de Xudas,fillo d’un escomulgado!tantos polvoriños te ergan

140 como me levas de uchavos;ganástelos ben axiña,válgante sete mil diablos;moy rico podes estarse así esfolas nos paisanos.

145 Se no meu país te colloxúroche as pallas dos nabosque che hei de poñer os hosos,que che han de poder contalos.

CURA150 ¡Vaya que de esa maneira

malia se vas triunfar!

Mais é palabra de Diosque non lles ha de gorentar,que todo o que é roubador

155 non medra nin ha medrar.

LABRADORNo, eles están ben gordos,ben vestidos e ben sanos,e non lles importa nada

160 por moitas que lles digamos;O que queren é diñeiro,y están tan acostumbradosa pedilo renegando,que se finxen enfadados

165 pra que o paisano pensenon van de todo cobrados,por eso, ademais dos cartos,queren tamén os regalos;<4> mais se foran sabañós,

170 tercianas, e constipados,eu lle los regalaríapra que os levasen os diablos.Penso que é praga do mundo,que si os tempos en que estamos,

175 anque sean homes burros,pretenden ser abogados;e xa hai tanta perreríadeses bichos desdichados,que tropezan us nos outros,

180 e moitos descamisadosque por comer e roubarándanlle desesperados.

CURAMoitos mais gastan os cartos

185 pensando que han de ser cregos,e logo resultan legos


con fillos e con muller,que eso foi o que estudarony así non poden saber.

190 LABRADORMais, seguindo cô meu conto,marchéilleme pra pousada,pensando que cô que derao litixio se ganaba;

195 pero ¡vállame San Pedro,que enganado camiñaba!Soupen do procuradorque a parte contraria andaba,s’empeñando e regalando

200 a quen mais lle acomodaba,e que tamén conseguiraque o pleito se fallarao outro día, e por esoera ben me presentara

205 na sala a ver a Defensae o que se determinaba.Levanteim[e]321 á boa hora,cheguéi; pero cando vintanta xente alí esperando,

210 dixen ¡ay, probe de min!moitos somos a manteraquí tanto palanquín!Viñeron os Oidores,todos de negro vestidos;

215 cando lles vin aquel traxe,quedéi chocho dos sentidos,que demais son como os outros¡Vaya que estamos servidos!

CURA220 Home, alí seique fan xusticia,

según din os que alá van,e mais que son us señoresque moito sueldo lles dan.

LABRADOR225 Pois, eu, ben o saben todos

<5> que tiña moita razón,e sempre fago oraciónpra que os coman os lobos;porque eles en conclusión

230 de fallar ten moitos modos,véxao no mellor do contoque vou agora á contalo:e foi que me condenaronnas costas e procesado;

235 e á mais de perder o pleito,apercibido e multado.Pero logo que o soupendíxenllas con gran descaro:Veña pr’acá o proceso,

240 que hey de coller e rachalo.Mala palabra lle dixen,que como estaban culpados,tratáronme de ruin,de chulo, cornudo, gafo,

245 barba roxa, bocalán,pernas tortas, malfalado,mentireiro, palanquín,pícaro, desvergonzado,de modo que se mais chío,

250 escapar, non lle me escapo

321. Na fonte que transcribimos, Levanteima.


sin deixalas pol-o dentee roelas alí rabiando;que como eles eran moitos,e eu estaba a meu cabo,

255 penséi levar unha xibadende as orellas ao rabo.Non tratéi mais do proceso,vendo o conto mal parado¿Sabe de que me valín?

260 De calar e largar cartos,que aquela xente non quermais contos que poutealos.Pero o Oficial mayorxa lle me tiña pillado

265 mais de dous pesos e medio,moitos netos e cigarros.Cando llo quixen dicir,puxo os ollos remelados,zarróu o puño pra min,

270 e cos dentes regañados,fíxome a conta de todo,sen siquera descontalos;de tal sorte e tal maneiraque de tales resultados

275 deixáronme pez sen bota,eles de todo cobrados.Cando me salín d’alívínme tan abochornado,que pensei volverme louco

280 e case desesperado.Marchéi á Porta Real,e nela fun atacadode facer o menesterque a ninguén élle escusado.

285 <6> A cousa non daba treguaspor moito que se apretara,que era algo de correncia

dos sustos que antes levara.Retireime pra un ladiño

290 caladiño como un rato,e, baixando as zaragollasdesocupei un bô saco;Despachei todo o que puidenpero ¡Vállalos el diablo!

295 que da tropa que alí estabalogo me veu un soldado.Chegouse xunto de minantes de estar atacado,díxome: alma de merda,

300 galopín e malcriado,¿Onde viches que ninguénfixese aquí tal recado?Se non das duas pesetasvoute levar arrestado

305 â guardia da prevencion,e dela vas destinadopara un ano á barrecalles,ou aquí ou noutro lado.Eu, como xa viña chocho,

310 quedei de todo pasmado;non tuven que lle dicir,e el entonces enfadado,sacóu o sable e bateumemais de sete lampreazos

315 e cô dolor dos hososvolvín en min decontado.Fíxoma sacar do sitioe coa man apañala,botándoa na monteira

320 sen quedar unha migalla,e coberto cô capotey a manteiga ben tapada,marchéi d’aquela maneiraconducindo a empanada


325 hasta chegar ao Orzáne naquel mar valeirala.Quíxenme marchar, e entoncesbotoume as unllas de gana,pedíndome as duas pesetas

330 e se non que me furaba.Eu, vendo o sable onde as tripas,para contal-a verdá,solo unha peseta tiña,e aquela quedóu alá;

335 pero cando lla entreguéi,díxenlle con desenfado:Toma tizón do inferno,permita Noso Señorque che sirva pro enterro…

340 Botéi fora sin un cartod’aqueles muros zarrados,<7> cheguéi á Santa Lucíae alí recei un calvario.Díxenlle: miña Santiña,

345 xa que con Dios podes tanto,pídelle que os que na Audienciason ladrós e teñen mando,que o demo lles limpe os ollosasí como me limparon

350 a miña bulsa dos cartos,y os que non sentencian benpor empeños e regalos,que mala sarna os rebalbeou que morran descerrados

355 malas novas d’eles vayanxa que son tan relaxados.Cando lle cheguéi a Pouloinda atrás iba mirando,porque se me figuraba

360 que me viñan agarrandoe que decían: Paisano,daca cartos, daca cartos,daca cartos decontado.Así lle veño, meu cura,

365 como quen ven escapado,e estóu tan arrepentido,e do pleito escarmentado,que se me queren sacaro que teño ben ganado,

370 déixoo ir por non volveronde hai tanto escomulgado.A conta non para aquí,que non sei que hei de dicirâ muller, logo que chegue

375 a casa, que ha de pedirque lle faga relaciónde como o pleito saléu;se digo que se perdéu,logo empeza c’un sermón:

380 — Ês un burro, un palanquín,un boca aberta, un lambón,que non tes disquisición,se non d’un gran galopín.Vês pra casa pra comer

385 traendo o pleito perdido?Deixa que te hei de manter;¡hora mâ non ves tullido!Malos corvos te merenden;indo ti, xa era sabido

390 que o pleit[o]322 s’había perder;se eu fora, con ser muller,habíase de ganar,pois como sei parolar,e andrómenas entender,

322. Na fonte que transcribimos, pleita.


395 non m’habían de pegar,nin de nos burla facer.Daca, daca os cartos que levache;as contas hal-as de dar,<8> pois para pasar o tempo

400 pouco pudeches gastar.Alí non m’ha de valero decir que “mos roubaron”e ha de pensar a meu ver,que os teño e non m’os levaron.Sempre hame d’andar con esto,

406 y a fé que me dá na ganade ausentarme desta terrapor unha gran temporada,hasta que lle pase a teima

410 y a cousa vaya olvidada,que de mais élle imposibleter paz coa miña pendanga.

CURAHome, eu iréi alá

415 decirlle o que se pasóu;pode que se faga cargoque o diñeiro se roubóu,e se o pleito se perdéu,n’haber xusticia o causóu.

420 LABRADORQuen ten pleitos, ten a praga,o demo mete na casa,

acaba con canto ten,gasta sin son e sin tasa,

425 sáya323 ben ou saya mal,os seus enseres arrasa;e anque pareza que gana,queda tan descamisadoe sale tan aburrido,

430 que pensando pôrse ben,vese pobre e xiringado,e con esto, meu abade,téñolle o conto acabado.

CURA435 Home, hoxe has de cear aquí

que, anque lástima me dás,divertíchesme esta noitecoas noticias que trâs;e s’outros non escarmentan,

440 será porque satanásos ten xa da sua maosen poder volverse atrás.Dios nos castiga con esto,e ti, amigo Francisco,

445 toma pacencia, que o mundoperdido está, pol-o visto.

323. Na fonte que transcribimos, o <y> de sáya corrixe un subxacente.


VICENTE TURNES: “DIEGO E CRISTOBO” (1840)

VT2(40)

V. Turnes (1840): “Diego y Cristobo”. Ofrecemos a versión publicada en ElEco de Galicia, 67 (15/11/1851), que aparece disposta en dúas columnas, segundae terceira da súa páxina e na nosa edición designadas como e <c>. Pódese con-sultar no Museo de Pontevedra e na Real Academia Galega.

Cf. tamén Album de la Caridad (1862: 124-125), Iglesia (1886: I, 179-181)e O Galiciano (08/06/1886, parola 89).

1 POESIA.

He aquí la segunda contestacion dirijida al amigo residente en la Cór[t]e1

sobre las elecciones en algunos distritos municipales, por el festivo escritor áquien hemos debido la descripcion satírica de varias municipalidades rurales.

5 ADVERTENCIA.

1. No texto de El Eco de Galicia, Córie.

Hay aldeanos honrados,pacíficos, laboriosos,obedientes, virtuosos,y en fin desinteresados:

10 Estos viven ocupadosen sus agrestes laboresmientras otros labradores,de menos nota y valerlas abandonan por ser

15 alcaldes ó regidores.

Sobre estas ocupacionesy todas sus incidencias,tienen varias conferencias,al tratarse de elecciones:

20 curiosas conversacionesse escuchan entre esta gentey aunque no estuve presente,ni en sus juntas tengo parte,puedo amigo noticiarte

25 el diálogo siguiente:

Diego e Cristobo 437

DIEGO.¡Ola compadre! bos dias:¿Seique ves oxe disposto

30 á escagallar á botada,que amañei por ven de todos?

CRISTO.Asi Dios á os teus axudecomo tratas do ven noso:

35 ¿seique pensas que inoramoscomo se xogan os bolos?ti con esta votasionqueres2 faser ò teu conto,é servir á tua pandilla

40 engañando á catro bobos.Por eso tanto traballas,<c> por eso falas á todos,é de casa en casa andasnas mesmas horas do sono:

45 Pro á min xa non me enganas,porque moi ben te conoso,é mais á os teus compañeirosque pra si non che son tontos.

DIEGO.50 Estás moi equivocado,

porque nós tratamos solode poñer no auntamentohomes que chamamos probos,

CRISTO.55 Asi será é por eso

andades pillando votos

á vandadas como candopreada ventan os corvos.Por eso eres ti do banco

60 donde se xuntan os votos,pra trocar as papeletasé facer outros embrollos.

DIEGO.Tamen os do teu partido

65 fan ó que poden, Cristobo,tamen andan os cartiños,é de papeletas trocos.

CRISTO.Non falemos de eso, Diego,

70 porque mais temos nosoutroscon que dar na cara á ingratos,que oxe votan por vosoutros;cando foi do Diputadoalguns do partido noso

75 foron sacados da camaa maneira do raposo.¿E quen fixio este milagro?A cara do Rey de ouros,que domea hasta os mais ricos

80 paisanos de pan é porco.

DIEGO.Baia, baia, meu compadre,que tamen do lado vosoastrusias hubo e non poucas,

85 que ravisaron os votos.

DIEGO Y CRISTOBO.

2. No texto de El Eco de Galicia, queeres.


CRISTO.Eso fasedelo vosborrando á roso é bellosohomes de ben, é metendo

90 quen non debe estar no rolo.Por esto é por moito maisxa che me futro no voto;vou coidar da miña casa,pois non quero andar en contos:

95 Nin que me chamen farsante

chafulleiro, codicioso,nin outros feos alcumes,nin que me teñan por tolo.

DIEGO.100 Podes faser ó que gustes,

é pensar de calquer modo,porque sea xa como queiraeu non che deiso ó meu choio3

3. No Album de la Caridad, despois deste último verso aparece o nome do autor: “VICENTE DE TURNES.”.

Diego e Cristobo 439

V. Turnes (1840): “Diego y Cristobo”. El Eco de Galicia, 67 (15/11/1851).


V. Turnes (1840): “Diego y Cristobo”. El Eco de Galicia, 67 (15/11/1851).

O Seor Pedro 441

MANUEL FERNÁNDEZ MAGARIÑOS: O SEOR PEDRO, núm. 1 (1840)

OSP1(40)

Numaro un. Fuliada que fixo o labrador Seor Pedro porgresista, / dendes quesoupo o pornunciamento dos puebros en / favor da libertade. Santiago: Imprenta deNúñez, 1840. O texto aparece atribuído na edición orixinal ao “Chavacano PoetaGallego”, que non será outro que Manuel Fernández Magariños, o autor dos “pri-gos de actualidade” que durante as décadas de 1840, 1850 e 1860 se publicabanen Santiago de Compostela co nome d’O Seor Pedro (cf. Carballo Calero 1981:124-125).

Non tivemos acceso á edición orixinal, senón só a unha copia mecanogra-fada que leva a data de 1840 e que pertence ao Fondo Álvarez Blázquez. O que ofre-cemos a seguir é a transcrición desta copia, pero sen indicación dos pasos de páxi-na, por non nos ser posible traballar sobre o orixinal.

Entre as probas de imprenta de obras de autores e épocas diversos que per-tenceron a Andrés Martínez Salazar e que hoxe se atopan na Real Academia Galegafiguran as desta primeira entrega d’O Seor Pedro (Fondo Martínez Morás, referen-cia 318/17).


«O Seor Pedro» é unha composición poética de carácter propagandístico afavor da Rexencia de Espartero e do Goberno progresista. Despois do Abrazo deVergara (31 de agosto de 1839), co que remataba a Primeira Guerra Carlista,Espartero é o militar con máis prestixio e poder en España.

A Raíña Rexente dona Cristina, sen renunciar ao liberalismo, apoia unhasolución conservadora e moderada para España. O partido progresista atopa enEspartero o líder que o pode levar ao poder. Por iso no mes de setembro de 1840 osprogresistas se pronuncian en varias cidades. O 10 de setembro pronúncianse Vigoe Ferrol, o día 11, A Coruña e o 12, Santiago. Dona Cristina, ante a situación crea-da, renuncia o 12 de outubro de 1840 á Rexencia e sae para Francia. Espartero foinomeado Rexente polas Cortes.

Estes acontecementos e, sobre todo, a felicidade que se agardaba dosgobernos progresistas son os que canta «O Seor Pedro».


1 Nunha aldea de Galiciavivia con Minga Pedro:dous peisanos casadiñosco a bendicion dos ceos.

5 Era no mes de Setembreé no ano de oitocentosé corenta nada mais,porque ben presente ó teño.Era unha miñan garrida

10 sin lóstregos, é sin vento,sin chuvia, nin ainda brétema;pro de en contra un Sol chusqueiroalumeaba desde as nubes,que seique estaba contento

15 porque dormira co a Lua,é aporveitáralle ó leito.Pois nesta miñan que dixensalía de casa Pedroesboirando de alegria,

20 é tarumbo de contento.Iba todo escarranchadocorre que corre é poñendoos botós da sua petrina,que iba frio no pelexo.

25 A sua Minga desde á camadíxolle berrando: “ay Pedro,seique che pegou no raboun dos fogos do inferno,que te vas pro casi en-coiros

30 fuxindo sin darme creto:ven, Dios mo perdone, vená darme un bico no queixo,que tanto gusto che da,que hasta agora ainda e cedo

35 pra salir, pra traballar.¿Qué fogo é ese? ¿que demo

chese meteu nese corpo,que che enfantomiña os sesos?”Pedro deixaba falar

40 á Minga sin darlle creto,porque o que el queria facerera negocio moy serio,no-era cousa de mulleres,é o Seor Pedro era discreto,

45 é ademais, pra acariñalatiña dimpois moito tempo.Compre que sepa o leutorá educanza do Seor Pedro,pra que non poida dudar

50 do que contarlle prometo.Era sobriño dun Curaé neto doutro o Seor Pedro,é mandarono á estudearnun libracho tan grasento

55 é espelexado, que coidoque foi de seu pai é aboelo.De cando en cando seu tioespricáballe contentoá boa vida dos Curas

60 é dos Frades e dos Cregos,as enchentes que papaban,as trageiras é todo eso;pro nunca poido facerque o Seor Pedro fose crego,

65 que en medio de ser meniñoxa pensaba con gran seso.Tirárono dos estudios,xa que tan fortes consellosnon bastaron pra o domear

70 á que fose frade ou crego.Él sinteu deixar os libros,pro á porca tuvo que roelos.

O Seor Pedro 443

Pois dende estonces conservamoita aficion o Seor Pedro

75 os libros, que apañar podepra lelos é releelos.Saleu, pois, como xa dixenda sua casa naquel tempo,é xuntando os seus veciños

80 espricouse nestes términos:“Xa sabedes, meus amigos,“que eu son ó peisan Seor Pedro:“como vos revolvo á terra,“como vosoutros eu bebo,

85 “é como, é ando arrastrado“por ganar un pan ben negro:pois, sendo asi, eu confío“que me darés moito creto“no que vos vou á decir,

90 “que e tan certo como o credo:“non teñás medo que minta,“poño por testigo ó Ceo;“é si algun engaño digo,“que ouserbáredes co tempo,

95 “esmiaxádeme á cabeza,esfrungalládeme os sesos,crebádeme pernas, brazos,“con uns ben gordos fungueiros“é de tanto esmiñancarme

100 “si non quedades contentos,“esmagado contra o chan“poñéme un miolo feito,“é dimpois dádello os Cas,“que lles faga bo porveito:

105 “atendede po-la Virxen,“que eu o voso ben deseo,“como neto liberal,“que moito honor teño en selo,

“non liberal como moitos,110 “que din que son, é sin selo.

“Vosoutros xa sei que oíchedes“falar do pornunciamento“é falar de moderados“é de Xuntas de Goberno,

115 “de libertade, independencia,“e demais cousas, que esquenzo;“pro eu teño pra comigo“que non sabedes todo esto“como vos compre saber

120 “é tamen compre ó Goberno.“Estas noticias chegaron“as vosas orellas mesmo“como cando ceiban cartas“no furaco do correo,

125 “que as cartas din moitas cousas,“pro nin furaco, nin dentro“ó queixón, que as recibe,“non teñen conocemento“de como as cartas se esprican:

130 “esto e asi, nada menos:“é gracias que non pensádes“co as noticias que vos deron“o que non houbo, nin hay,“nin pensalo poida ó demo.

135 “Estou pro casi seguro“que algun de vosoutros creeron,“asi que oiron falar“que todos todo-los puebros“de toda España berraron

140 “contra ó pasado Goberno,“coidaríades, repito,que se afundiría enteiro“ó mundo dentro do mar,“(que seria un grande feito)


145 “é que chegara sin falla“do mundo ó fin derradeiro.“Outros de vos coidarían“que cando dixo Esparteiro“que España facía ben

150 “en renegar do Goberno“composto de seis ministros“tan malos, como seis demos,“coidarian outros, digo,“que iría o duque Esparteiro

155 “á fusilar á Madrí“é atacar á todo reyno,“é á Reyna Gobernadora,“é ó que encontrase promeiro.“Outros tamen pensarédes

160 “que o noso Seor está fero“porque a Nai de Isabeliña“reloucouse e deixou o reyno.“Figurarédesvos outros“que, si libertade tivéremos,

165 “ó mesmo ten que decir“que o que poidamos, querendo,“todo o podemos facer:“supoñamos por exempro,“que podremos darlle un couce

170 “o santismo Sagramento,“que eu podrei ir á unha casa“é rebuldarlle no leito“de dous probes apegados“co lazo do casamento:

175 “que eu podrei esfuracarlle“os ollos á Xan Gorecho,“porque lle dixese á Minga“que non lle valdría “non quero”.“Poida ser que outros creádes

180 “que por libertade entendemos

“cuspirnos os uns os outros,“mexar por riba dos Cregos,“andar sempre a peitugazos,“querernos como os Carneiros,

185 “corneándonos de duro,“sin respetar Ley nin Ceo,“coller á un é esganálo“arrincarlle á outro os pelos,“é agarrar á un po-las pernas,

190 “é rachalo po-lo medio,“ou guindalo nunha presa,“ou retorcerlle os cotenos.“Pois todo vos e o rives:“as novas, que en este tempo

195 “poidestes oir, son novas“de moitismo ben: no-hay medo.“O Setembre de este ano“hémolo alembrar de vellos.“O que está habendo en España

200 “hoxe en dia, e un comenzo“de enxugar as nosas lágrimas,“é virarnos doutro xeito;“pro e un comenzo no-mais,“compre no-nos engañemos.

205 “Hei de ter un gozo grande“en espricarvos todo esto,“é outras cousiñas mais,“que vos han gustar prometo,“porque vos compre saber

210 “tan ben como o Padre nuestro“donde está á consistidura;“pro, como hoxe aperta ó tempo,“rematarei con decirvos,“é asegurarvos de certo

215 “que hoxe en día hay quen desea“que se ande co pe direito,

O Seor Pedro 445

“que bo e que haxa deseos,“pois nos houbo en outro tempo,“por eso poido falar

220 “con crareza é con direito.“Mentres non falo outras cosas1

“boas, aconsellareivos“que non dés creto os serviles,“que hay duas crases po-lo menos.

225 “Os uns chámanse calristas,“que xa sabedes, por certo,“que nos racharon a alma“co a guerra que sostuveron.“Os outros e outra crase

230 “de homes falsarios, rateiros,“é malvados Españoles,“que van o frances promeiro“pra pedirlles que lles deixe“ter en España Goberno:

235 “estes son os Moderados,“que tal nome se puxeron“sin cadrarlles, porque son“mais tercos cos gatos feros;“pro non persigás á naide:

240 “caritativos debemos“ser con todos-os españoles“é ainda españoles non sendo:“non somos Cas, é esto basta.“Eu fálovos falangueyro

245 “é seguindo o voso ::: tal,“érros na fala cometo,“pra que vos entren millor“as verdades “do Barqueyro”.Asi acabou de falar

250 o liberal Seor Pedro:e sufreu tantos abrazos,é tantos vivas lle deron,que o probe botou á fuxiramorriñado de medo;

255 pro logo volveo e trouxode bo viñ un odre cheo,é dimpois que o difuntaron,unha baila compuxeron,chamando antes raparigas,

260 que mais que á prisa viñeron;é o Seor Pedro á fuliadadirixéuna deste xeito.

= = =Gorecho, ¿queresbeilar con Ana?

265 ¡mira que fresca!¡como unha pascua!

Marica, traesroña nas patas,¿porque nas limpas?

270 ¿porque nas lavas?

Ou ti, Farruco,¡qué animalada!¡décheslle á Mingaco cú na cara!

275 Sacude o ayre,mona Pascásia,¡moito derretesde Xan a alma!

1. O autor da copia mecanografada que transcribimos escribiu, despois de cosas, a anotación [sic].


Pedro Benito,280 ¿ves Xuliana

como che botatantas miradas?

Hoxe, Antoniña,ves moi hinchada:

285 ¿seique bebestesmoitisma auja?

Coidado, Anxelo,co as patadas,¿non ves que magoas

290 á probe paula?

Salta, Pereiro,é vira a cara:¿non ves Rosiñacomo se enfada?

295 o cú pra o Demonon pra as rapazas.

¡Ou Caitaniña!¡que maja me andas!

¡é que cuquiña300 eres nas falas!

Por vida miñaque me dan ganasde darche un bicona fuliada.

305 Veigate Xuncras,Manoela brava,¡que xota estáspra quen te ama!

Calros, rabea,310 vendo a fuliada,

¡casi te quinas!¡casi na tragas!

Rematada á fuliadadixeron: “viva o Seor Pedro:”

315 é el contestou decindo:“que viva, viva o Porgreso”.

FIN

Advertencia: Este romance vale un realiño de ouro; pro como o autor e moiamigo dos probes, con quens fala nel, dao por dous cartos os que o merquenen Santiago, é por tres os que esto fagan noutro canto. Ao númaro un, hanllede seguir outros, que dirán cousas moniñas, moi majas é moi cuquiñas.- Esteromance e propiedade do Chavacano Poeta Gallego. / Santiago, Imprenta deNuñez, 1840.

O Seor Pedro 447

Numaro un. Fuliada que fixo o labrador Seor Pedro porgresista, / dendes que soupo o pornunciamentodos puebros en / favor da libertade. Santiago: Imprenta de Núñez, 1840. [Probas de imprenta deAndrés Martínez Salazar]. [Fragmento].


PERICO BOTA-FUMEIRO (1842): “CARTA A TIRABEQUE”

CT(42)

Perico Bota-Fumeiro (1842): “Carta a Tirabeque, lego de Fr. Gerundio,remitiéndole un ejemplar de la obrita titulada “Ideas generales sobre administraciónmilitar,” publicada en La Coruña en 1842, por el Intendente del ramo D. JoaquinFontanilles”, FRAY GERUNDIO. Periódico satírico, de política y costumbres,Capillada 372, Madrid, 27 de febreiro de 1842, pp. 141-143. Evidentemente, apeza vai asinada con pseudónimo, e parece improbable que o seu autor foseModesto Lafuente y Zamalloa, responsable e único redactor do Fray Gerundio quenaceu en Rabanal de los Caballeros (Palencia) en 1806 e residiu durante moitotempo en Madrid, onde faleceu en 1866.

Chama a atención que esta composición en galego aparecese nunha publi-cación madrileña no ano 1842, mais débese ter presente que a tal carta a Tirabequenon tardou en verse acompañada por unha carta en catalán sobre cuestións políti-cas do momento que baixo o título de “Vamos con otro dialecto” se inseriu naCapillada 373 (6 de marzo de 1842) do mesmo Fray Gerundio. Esta carta en cata-lán presentábase da seguinte maneira:

Hombre perdido fuera, yo FR. GERUNDIO, si la casualidad de haber tratado

en los conventos con frailes de todas las provincias de España no me hubiera pro-

porcionado conocer alguna cosilla de cada uno de los dialectos españoles. El otro día

se le antojó á un coruñés escribirme en gallego; ayer le dio á un tarraconense por

escribirme en catalán, y mañana me escribirá un asturiano ó un valenciano en valen-

ciano ó asturiano, y tendré que entender y contestar á todos, porque todos quieren

que los entienda y les conteste. Sea por amor de Dios. Todo va bien con tal que no

me pongan en el mismo compromiso los vascongados, porque aquello de:

Agorril asquen baten

Vergaraco urirá

seruac arrtituric

egonsan guirá;

no lo pude nunca entender sin intérprete. En fin despachemos hoy al catalán, que me

dice así (Fray Gerundio, Capillada 373, 6/3/1842, pp. 157-158).

Carta a Tirabeque 449

Deste xeito, nas Capilladas 372 e 373 desta publicación madrileña de signoliberal ensaiouse unha mínima apertura á realidade da variedade dos “dialectos” deEspaña. Con todo, debemos facer notar que na resposta á “Carta a Tirabeque” queinseriu nas páxinas 144-151 da Capillada 372, Modesto Lafuente, baixo o pseudó-nimo de Fray Gerundio, reproduciu os consabidos preconceptos denigratorios do“dialecto” galego, daquela moi arraigados:

Leyó Pelegrin tu carta,hermano BOTA-FUMEIRO,en patan gallego escrita,mas no por patan gallego.

Que bajo de incultas frasesse descubre el culto genio,cual bajo de un tosco sayose conoce á un Caballero.

Pues es cualidad preciosade la cuna y del talentobrillar en humilde estilo,lucir aun entre remiendos.

Vinieron tambien con ellatus dos citados folletos;recibiolos Tirabeque,y entregómelos diciendo:

“Conteste vd. á ese hermano,señor, que yo soy muy lego,y si de español sé poco,¿qué he de entender de gallego?” (p. 144)


Cruña á dezanove diasd’ este presente Xâneiro,

10 ano de corenta é dous,sobre de mil oitocentos.

¡Ou TIRABEQUE de Xudas!...¡Que fixêche do folletoque hay un ano che enviey

15 pra ese frade tan discreto?..,¿Botarialo no polvo,ou no fondo do tinteiro?<142> Pois á fé que si ó fixêchefuche mais malo que ó demo.

20 ¿Non t’ acordas da portadado disgraciado cuaderno,que decia “Ouservacíos,”craro no ringlon primeiro,e no que seguia “sobre,”

25 e no último ou terceiro,Admisttriciom Militar?¿Non t’ acordas, barulleiro?Asi é que ó ilustre fradeque tanto di con inxênio,

30 deixôu de dar parecersobre ó xâ dito folleto,

mentras tantos periodistas,por medio dos emprenteiros,alabárono por bóo,

35 como era de dereito.Anque tan mal te portachenáquel estonces, contemproque oxê, que entendes latin,has de ser menos zopenco;

40 e tanto mais, cando voltod’ aquel pais gavacheiro,has de ser home de pró,escribido é de proveito.Razon po la cal maxîno

45 que collerás ó folleto,e ó darás á teu bon amo,como debiche ter feito.Conque, dallo, Pelengrin...Dallo logo; que ó deseo

50 de saber seu parecer,non se quer salir do peito.Dempois que ó teña leido,<143> daraslle esoutro cuadernodas “ideas xênerales,”

55 que é moi bon, á ó q’ eu penso;verás como Fr. Xêrundio

1 <141> FR. GERUNDIO.

CARTA A TIRABEQUE,

LEGO DE FR. GERUNDIO, REMITIÉNDOLE UN EJEMPLAR DELA OBRITA TITULADA “IDEAS GENERALES SOBRE ADMI-

5 NISTRACIÓN MILITAR,” PUBLICADA EN LA CORUÑA EN1842, POR EL INTENDENTE DEL RAMO D. JOAQUIN FON-

TANILLES.


non se deixâ no tinteiro,como antaño ti deixâche,o que merecía premio.

60 Verás como di ese fradeque este escrito é d’ un discreto;e verás como él ó encomia,porque ben pode entendelo.Non dirá, non, como alguno

65 din, sin licencia do seso,que non fan falla oficinaspara axûstar á ó exêrcito;como si á lexîslacion

d’ esta clas fora d’ un priego,70 e que non necesitase,

pra estudiala con proveito,moitos homes, moitos anos,bos meolos pra ó acerto,apricacion, xênio vivo,

75 e gran coidado nos feitos................................................Ten presentes, Pelengrin,as razós que d’ elas cheo,esparrama n’ este escrito

PERICO BOTA-FUMEIRO.


Perico Bota-Fumeiro: “Carta a Tirabeque, lego de Fr. Gerundio, remitiéndole un ejemplar dela obrita titulada “Ideas generales sobre administración militar,” publicada en La Coruña en1842, por el Intendente del ramo D. Joaquin Fontanilles”, FRAY GERUNDIO. Periódico satírico,de política y costumbres, Capillada 372, Madrid, 27 de febreiro de 1842, pp. 141-143.





Unha carta anónima 455

FRANCISCO AÑÓN: “UNHA CARTA ANÓNIMA” (1842)

FA1(42)

A máis antiga poesía en galego de Francisco Añón que se coñece é “Un-acarta anónima”, datada en Santiago en 1842. Editouna Andrés Martínez Salazar enAñón Paz (1889: 135-138). A edición de Martínez Salazar foi reproducida porFernando Bel Ortega (1991: 231-233). Nosoutros presentamos aquí a edición deAndrés Martínez Salazar tomada directamente do libro de 1889, onde o poema seintroduce coa seguinte nota de rodapé: “Entre los originales de Añón que conser-vaba el también difunto poeta, D. José Mª Posada, se halló éste que, con otrosvarios, debemos á la amabilidad del Sr. D. José de Santiago, hijo político del Sr.Posada. Parece que por el año de 1842 no admitieron ó despidieron de una tertu-lia de Santiago al poeta Añón y otros estudiantes, quienes se vengaron escribiendoeste anónimo á la dueña de la casa y repartiéndolo entre otros vecinos de aquellaciudad” (p. 135).

1 <135> UN-A CARTA ANÓNIMA

(Inédita)

Dis que tèn n’a sua casaUn-as nenas como soles,Mocosiñas e escorreitas

20 Ainda de patria e cajotes;Con todo, as tales meniñasAnque novas son atroces,Pois dis que meten n’o seoFarrapos, para que os homes

25 Todos rebulden con elasCando beilan po-l’a noite.Por fertuna os q’ahí entranSon lampos e sin bigotesE non hay mayor peligro

30 Si as meniñas non escorren.

Mi señora doña Urbana,Anque non lle cadra o nome

5 Pois groseira como un porcoAlgun-as veces portouse:Voulle dar un conselliño<136> Dende esta aldea de CornesDonde veñen á comer

10 O leite alguns rapazotes;E mentras lamben as cuncas,Parolan d’os seus amores,Falando cousas tan chuscasQue ¡vaya!, Dios me perdone,

15 Si non mejei co’a risaCo’que lles oin... escoite:


Con todo, á un d’os rapacesDis que ja o can de San Roque1

<137> Lle chantara ben os dentesE que sufreu ben o probe.

35 Ten conta, Urbana, co’as nenasMira que o demo non dorme.

_____

¿Qué mil demos fan ahíEses perillans decote?¿E cal é a gente d’eles?

40 Ja ves que ningun é nobreE ti baijas liña reutaD’o cú de Wamba catorce;Pois teus ilustres avósSe defenderan entonces

45 D’un-a nube de piollosQue servían para odresTirándolles a pelejaE pondo a secar os foles.Dis, que mataban con seijos

50 Aqueles bichos enormes,E dende aquela de Seijas

Adequeristes renome.Un d’os tales rapazacosDis que quijo certa noite

55 Esmujicar a candea,(Tal ves un descoido fose)Esmujicouna tan benQue quedaron... buenas noches...<138> Mentras chaman à criada

60 Ou á os fósforos acòdenDis que houbo bicos, abrazos,Ou quizáis cousas mayores;Pois cando veu o candil,O sobrado alumiouse

65 E estaban tan bermelliñasAs nenas como un-as flores.Ten conta, Urbana co’as nenasE bota fòra de noiteÁ eses canciños faldreiros

70 Que sin ladrar, morder pòden.Fíate d’os meus consellos,Mira que o demo non dorme.

Santiago, 1842.

1. “Aludiendo al Hospital de este nombre, en Santiago, y á las enfermedades que se curan en él” [Nota deAndrés Martínez Salazar].

Unha carta anónima 457

Francisco Añón.


VICENTE TURNES: FELICITACIÓN CRÍTICA POR DOUS LABRADORESGALEGOS. DIÁLOGO ENTRE MINGUIÑO E FARRUCO (1842)

VT3(42)

Felicitación critica / Por dos labradores gallegos / Dedicada / Al Sr. D. NarcisCepedano / Alcalde Corregidor de la Ciudad de Santiago / Presidente de la Junta deBeneficencia / Año de 1842. / Diálogo / Entre Minguiño y Farruco, labradores y veci-nos / de sus respectivos lugares y Parroquias en el Dia que / refieren, Santiago, 1842.Transcribimos esta peza dun manuscrito que se conserva no arquivo da RealAcademia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia). No carpeta de Vicente Turnes quepertence ao Fondo Álvarez Blázquez hai outra copia deste texto que semella debidaá mesma man ca a que fixo a anterior e que non presenta variantes de importancia;con todo, faltan nela as páxinas 1, 3 e 4 da que mencionamos en primeiro lugar.


Turnes dedícalle esta peza a un don Narciso no día do seu santo. Trátase dedon Narciso Zepedano Carnero, avogado e doutor en Xurisprudencia. Foi alcal-de de Santiago e desenvolveu unha grande actividade no eido da beneficencia.Introduciu na cidade a compañía de seguros «La Tutelar». Xa entrado en anos deci-diu emigrar a América, onde se estableceu como avogado en Dolores (ao sur de BosAires) e, aínda que exerceu sen a titulación requirida en Arxentina, gozou dunhagrande acreditación. Con case toda probabilidade morreu en terras arxentinas.

1 <1> Felicitación critica Por dos labradores gallegos

DedicadaAl Sr. D. Narcis Cepedano

5 Alcalde Corregidor de la Ciudad de Santiago Presidente de la Junta de Beneficencia

Año de 1842.

<2> DiálogoEntre Minguiño y Farruco, labradores y vecinos

10 de sus respectivos lugares y Parroquias en Dia querefieren

Felicitación crítica por dous labradores galegos 459

M. Boas tardes meu compadre.

F. Santas é alegres, Minguiño:Vindes de Lamasdeabad,

15 Seique de esfollar ó millo?

M. Quiria estar con meu amo,Que alá foi con uns amigosA ver como estaba aquelo,Pro marchou decontadiño.

20 F. Ándabos moi ocupadoCos rapases do Hispicio:Non quer que morran de fame,Nin lles faga mal ó frio:

Pro como oxse no dia25 Apretan a bulsa os ricos

E hay moita xsente dentroVese ó probe apuradiño.

<3> M. ¡Vállachos á perdamá!¡Como acochan os cartiños

30 Eses ricazos da VilaVendo os probes sin abrigo!

F. Non son todos sicateirosHay algus moy compasivosHay limosneiros é de eles

35 O mayor é ó Arcibispo.

M. Dios lle dea moita vida,Si combén ó seu sirvicio,E sinón déalle a groria,Que ó mundo non vale un pito.


40 F. E mais tamén á teu dono,E á cantos SiñoriñosLle axudan á traballarEn probeito do Hispicio.

M. Asi sexsa meu compadre,45 Dios escoite ese teu dito:

¿E que contas da culleita,Pillouse aló moito millo?

<4> F. Coidey que á chuvia ó lebaseE non sei por que ó Cabildo,

50 Como ha doito, unha novena,Aó Santo Apostol non fixso.

M. Non hubo quen lla pidisePois á moitos teño oido,Que en esta terra por chuvia

55 Nunca os frutos son pirdidos.

F. Pro, compadre, hay mais que eso,Non se andan os camiños,Nin puden ir ó mercadoA vender ó bacuriño.

60 Debo moitas zapicadas.Non se pagou ó dominio,E ó xsudas do escribanoDecote pega comigo.

M. ¿Serèdes cabezaleiro?

65 F. Dice que son ó mais ricoDos pagadores no foroE querme enbargar ó millo.


<5> El anda cos seus papeis,E eu decote fuxsindo

70 Pro ó deño me pon dianteÁ cada paso este indino.

M. Compre ter moita cachazaTodos estafas sufrimos.Todos, pouco mais ou menos,

75 Temos na casa enrrediños.

Solo Dios sabe ó que pasaA lá nos meus escundrixsos:Teño á camisa rachadaSin dous cartos para fio.

80 Esta de Dias meu amo1

E non hay na casa un CristoQue se lle poida lebarPara relembrarlle ó cariño.

Ten disposto á miña dona85 Vn cesto con uns hoviños,

Cornellos de herbellas brancas,Balocas, noces, e figos.

<6> F. Mira que estando de DiasHeche regalo cativo:

90 Será ven que ti lle arrimesVn anaco de touciño.

M. Eu con esas murriñadasNon iba alá pro confioNa ama que é moi guapiña,

95 E ven sabe como eu vivo.

1. É dicir, celebra a súa onomástica. Téñase en conta que o amo de Minguiño se chama Narciso e que odiálogo leva ao final a data do 29 de outubro, día de San Narciso.


¡Miña rosa! non me vouSin ó meu trago de viño,Vnhas sopas de manteigaE un codélo de pantrigo.

100 Non é menos sua hirmanHonrradiña de xsuicio,E por moitas razos dinaDe ter un mozo garrido.

F. Esas Señoras conocen105 Tan ven como D[o]n Narciso

Que na aldea as sumesugasChupan hasta ó sangumiño.

<7> M. Tamen nos sabemos que elSoscandolle andubo os nidos

110 E sinón fora ó que foi,Mais faria do que fixso.

F. Eu non entendo esas cousas,Nin che sei por que motivosLle rebiraron ó mando,

115 Que lle déran ó principio.

M. Non foi por mal meu compadre,Escoita por un pouquiño,E saberédes á fondoO que ó meu cura me dixso.

120 Ben sabedes que na España,Todos lebantan ó grito,Todos fungan é rabean,Cos trabucos é pididos.

Á Reina é ós que governan125 Á todos déron oidos,


E por eso ¡Miñas xsoyas!Rebiraron ós mandiños.

<8> F. ¡Cata cata! xsa comprendo:Foi por noso veneficio

130 Pra nos compartos das pagasRebaixsar algun piquiño.

M. Todo estará ven dispostoMais por outras razos sinto,Que lle marre á os labradores

135 O seu brazo é agarimo.

F. Eu tampouco estou contento:¡Como ha de ser! é precisoTer pacencia é conformarseCo á voluntá do Altisimo.

140 M. El se acorde de nosoutros,E non deixse sin castigoÁqueles que á nosa costaQueren encher ó bulsillo.

El lle dea á ese honrrado145 E bó Siñor D[o]n Narciso

Por á sua caridadeÓ premio ven miricido.

<9> Dealle ves a mans2 cheas,Castañas, centeo, trigo,

150 E aló en LamasdeabadGrandes colleitas de millo.

2. Podería ser maus.


Dealle vida é saude,Pra que rexso moitos sigrosPoida pasar este dia

155 Festexsado dos amigos.

Dealle canto deseeAló en altos distinos,E piadoso escoite os rogosDe Farruco é de Minguiño.

160 Santiago Octubre 29 de 1842

Letrilla galega 465

VICENTE TURNES: LETRILLA GALEGA EN CELEBRACIÓN DA MAIORÍA DE IDADE E DO SOLEMNE XURAMENTO

DE ISABEL II DE BORBÓN (1843)

VT4(43)

[V. Turnes] (1843): Letrilla gallega en celebridad de la declaracion de mayoredad, y solemne juramento de S. M. la Reina D.ª Isabel IIª de Borbon. Santiago: Impr.de la V. é H. de Compañel (Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago deCompostela, RSE.FOLL-13/14, RSE.VAR-11/27).


Expulsada de España dona Cristina, nai de Isabel II, no ano 1840, foinomeado Rexente o xeneral Espartero. Ao coidado de Isabel II, menor de idade,quedou a ama dona Juana de Vega, viúva de Espoz y Mina.

Unha trama militar e civil, liderada desde Francia por dona Cristina e coacolaboración de Narváez, Serrano e O’Donell, logra depoñer a Espartero. O novoGoberno decide acelerar a declaración da maioría de idade de Isabel II. As Cortespublican o 8 de novembro de 1843 a lei e Isabel II, con trece anos, alcanza a maio-ría de idade como Raíña de España o 10 de novembro de 1843.

1 <1> LETRILLA GALLEGA

En celebridad de la declaracion de mayor edad, y solemne juramento de S. M. la Reina

D.ª ISABEL II.ª DE BORBON.

5 Estribillo.

Ala lalá, lalá, lalá,Ala lalá, lalá, la.


Vinde rapasas correndoVinde mosas á bailar

10 Na fuliada, que agoraVamos á ter no lugar.

Saian os vellos da casaAs vellas beñan tamen,Pois sin adibirtimento

15 Non vai quedar ningen.

O motivo de esta festaXsa ó dise ó bolantin,E ben vedes que este casoTraje moito retintin.

20 Xsa cutifar non se podeSi un, ou tres han de seros que co achaque da NenaQueren ainda lamber.

Xsa gracias á Dios, xsa temos25 No canto do noso Rey

A sua filla SabeliñaXsurando gardar á lei.

O Santo Apostol bendito,Que da España é ó patron

30 Lle dea solás, é xeitoPra gobernar á Nasion.

¡Miña xsoia! non son malasSegún din as intencios,Pro comprelle votar fora,

35 E ben lonxse os comellós.

Comprelle de contadiñoOs trabucos achicar,

E mais os Auntamentos,Que se deben sersenar.

40 <2> Nosoutros nunca á labransaDebemos deixsar da manSi rica ha de ser á Reyna,E mais os que co ela están.

Deixsemos as Alcaldias45 Pra quen as sepa serbir,

E baia á coidar do gandoO que non sabe escribir.

Cando veñen os ofisiosTemos as de san quintin,

50 E sabe Dios ó que pasaPra lermos ó bolantin.

Sobre esta molesta pragaMoito tiña que deserPro agora, Dios mediante,

55 Todo remedio ha de ter.

Xsa lebo dito que á ReynaE de moi bo corason,E con el ¡meu amoriñoCoutará á rebelion.

60 Esperemos con pasensiaQue ese dia chegaráE mentras tanto fagamosUnha figa á perdamá.

Pidamos todos de veras65 Que Dios á deixse vivir,

Con homes bos ó seu lado,Que ó choio sepan rexsir.

Letrilla galega 467

En ela ó seu agarimo,A de ter ó labrador,

70 porque si as colleitas marranNon vale nada ó Señor.

Nonlle esquenserán os Cregos,(Que levaron un bo pau)Pois como boa cristiana

75 Ha de estenderlle á sua mau.

Tamen ha de ter coidado,Cando se trate do sal,Que se nos despache logo,E que non se mida mal.

80 Outras moitas enxsangadasFaille falla compoñer,Que si bou á nomealasOs pelos an se de erger.

Esto nin pouco, nin nada,85 Oxse ó caso pode bir;

<3> Despois que pasen as festasTemos moito que pedir.

Este dia é de fandanga,De tragos é copras mil,

90 Pois tamen ela ó seu modoSe adevirte á ló en Madril.

Vamos ruando miniñas,E tamen pidindo á Dios,Que forte é rexsa á conserbe

95 Moitos anos entre nos.

Que á libre de tramoieiros,Dandolle un Nobio capas,Que non alborote ó cotarro,E á todos nos poña en pas.


JUAN MANUEL PINTOS: A FAUSTINO DOMÍNGUEZ, CON MOTIVO DO SEU CASAMENTO (1843)

JMP1(43)

Este poema, que se conserva manuscrito no Códice 1052 B do ArquivoHistórico Nacional de Madrid, foi dado a coñecer por Xove Ferreiro (1999). Trátasedun autógrafo asinado por “Juan Manuel Pintos. Cambados” o 13 de marzo de 1843,de modo que se pode afirmar que é o máis antigo texto deste escritor que se coñeceata o de agora. En distintos aspectos lingüísticos (gráficos, lexicais, etc.) é patente ainfluencia que sobre o autor deste poema de 1843 exerceu o Padre Sarmiento a tra-vés da súa Colección de voces y frases gallegas e do Coloquio de 24 gallegos rústicos.

No devandito Códice 1052 B do Arquivo Histórico Nacional de Madrid estádepositada tamén unha copia parcial do poema realizada por unha man distinta da dePintos. O que ofrecemos a seguir é a transcrición do manuscrito autógrafo do autor.

1 <1> Dándome parte Faustino Domínguez de su casamiento con Luísa Coumesgai le contesté en 13 de marzo de 1843 a la suya del 6 del mismo lo siguiente

Crescite &c.

Todas aquelas festiñasYdas, è voltas, paseosDe dia é noites de branBailes é triscas d’inverno,

20 Aqueles papes escritosEn pequeniños carreirosE mais outras xirigonzasQue deixo aqui no tinteiro,1

Eran por abrir coroa,25 Ou por ganar jibaleo?

<1b> Luisa das RulasResponde ti a esto

<1a> Sin mirar o Doctor Gall5 Faustino, e sin muito enseño

Ja che dixen meu amigoTeu carís non é de Crego.N’as de tirar pola YgrexaNin pedir ningun emprego

10 Qu’arrisque à tua saùdeContra o primeiro preceuto.Asi foi; nin quem diriaO contrario do que asentoSi te vira andar as turras

15 Como eu te vim noutro tempo?

1. Á dereita destes dous versos (“E mais outras xirigonzas / Que deixo aqui no tinteiro,”), que van com-primidos con letra miúda entre o precedente e o subsecuente, hai unha chamada de atención consistentena palabra “ojo” e nunha cruz. Na cuarta páxina, ao final do poema, reprodúcense a cruz e a palabra “ojo”e escríbense os mesmos dous versos con letra grande e ben lexible.

A Faustino Domínguez 469

E dime si foronOs teus ollos pretos

30 Os qu’enfeitizaronÓ teu compañeiro.S’as tuas olladasCon ganchos d’aceiroCravadas en èl

35 Puxerono à geito,E cal hum peixiñoCaìdo no anzueloChegarono á tíA carón do peito?

40 Muito me folgo FaustinoDe verte ja no meu gremio,E que che teñan envexaHum-ha chea de lavercosQu’andan catando nas ubas

45 Sin deixar recimo inteiro:<2a> Sempre as mesmas panxoliñasSin migalla de proveito.Eses lambós, lacazás,Palanquins, è mais fedellos,

50 Escoleres, maricallos,Maloutans, e galdrupeirosQue foxen como do lumeDo setimo sagramentoSentiran na sua vida

55 Ô mais doce sentimentoDas mais doces badaladasQue da o corazon no peitoCando co a muller legitimaParte ô casado ô seu leito?

60 Malpecado, de remorsosAnque rian andan cheos,E non deixan de lembrarseDe certo refran dos vellos,Quen co Demo cava a viña

65 Vendimia a viña co Demo.Dime Faustino

Non ê esto certo?E qu’as laverquiñasD’aqueles lavercos

70 Non miran á genteJamais por direito,<2b> E foxen das ruasE mais do paseo..?S’amostran às veces

75 Co seu rostro acesoO fruto vedadoDos seus regodeos,Agiña lles chantanOs ollos os dedos,

80 Sobre elas fitandoRapaces è vellos.Non tema LuisaTamaño desprezoPois compre co as leis

85 Da terra è do ceo.E cando hum trasladoTivere cô tempoE se vexa todaNum humano espello

90 Alí gozaráPraceres sin termo,E reloucaráDicindolle ò neno:Penliña da casa,

95 Solsiño do eido,Cariña de anjoSerafin dos nenosSon os teus coquiños<3a> Meiguices do cèo.

100 Poralle ò biquiñoArrente do peitoNas fontes da vidaDo esquerdo è direito,Daralle apretiñas

105 E vícos à eito.


Poralle hum-ha figaE hum evangello,Que non firan d’olloAs brujas é meigos.

110 Dempois erguerao,Yrao mecendoCon mil amorios,Louquices facendo,E peneiraráo

115 Cantandolle arreoCantigas d’arrolo,Cantigas dos nenos.E mais as devecesCon muito contento

120 Dira muy gozosaAo son da muiñeira:Mirade FaustiñoFaustiño o pequeno,Fillo de Faustino

125 O novo arquiteuto.<3b> A pinta do olloJa dis que co tempoFara como ò paiOs mesmos inxertos.

130 E anque esto fagaNo medio do pueblo,Quem s’estreveráA poñerlle pero?Dios vos faga bem casados

135 Sobre ó cal no m’arreceoPois mirando para á follaJa se conoce ò pereiro.Ela è branda é amorosa,Cuitadiña, è de sosego,

140 Virtudosa coma á maisRecollida sin defeuto.Fara boa casadiña

Darache fillos bem feitos,Cuidara muito de ti,

145 Sera muller de governo.Tanto fai bôa crianzaTanto fai ó bô enseño,Tanto pode sobre os fillosDe pais cristianos ò enxempro.

150 Cando vayas à par delaParolando de recreo<4a> Cantos da parte de foraDiran para os seus adentros:Quem fora como Faustino!

155 Quem de corazon tan reuto!Quem de tan boa conduta!Quem tivera ó seu talento!Canté! qu’algum-ha joíñaComa a qu’el leva, co tempo

160 S’ajuntára con nosoutrosNaquel mesmo ajuntamento.Velos ahi van polas ruasEses dous mozos bem feitos,Cada hum deles leva ao lado

165 A mitá do mundo inteiro.<4b> Non te babes toleironNon te babes, que è bem certoQue ja me pasou à minO que che está sucedendo.

170 Dios vos faga bem casadosVolvo á decir arquiteuto,N’arriedes as virtudesQu’o demais virá de seu.Viviras d’esa maneira

175 Cheo de amor é contentoCo esa mansa ovelliñaQue sò para ti naseu.

Juan Manuel PintosCambados.

Cambados, 1836 471

CAMBADOS, 1836 (1843)

C1836(43)

Esta composición, ata o de agora inédita, consérvase en dous manuscritosdistintos datados en 1843 que se encontran nos arquivos da Real Academia Galega(Fondo Irmáns de la Iglesia). Un deles, composto por doce páxinas cunha columnade versos en cada unha delas, leva unha nota lingüística que falta no outro. Este,pola súa parte, consta de catro páxinas a dobre columna e leva na primeira delas unencabezamento (Cambados – 1836) que non aparece no manuscrito máis longo.Semella que os dous foron producidos pola mesma man, a de Antonio de la Iglesia(cf. Saurín de la Iglesia 2003: 98), mais actualmente non podemos aclarar se“Cambados, 1836” é unha composición deste escritor e investigador ou se, pola con-tra, é unha peza literaria máis das moitas que el recolleu e coleccionou ao longo dasúa vida.

Seguiremos prioritariamente o manuscrito de doce páxinas, que chamare-mos A, mentres que ao outro nos referiremos coa letra B. Esta decisión baséase namaior riqueza de datos para o estudo lingüístico que presenta A, debida á inclusiónda devandita nota. En todo caso, en B tamén se seguen as normas de acentuacióndas vogais medias que se expoñen en A, aínda que tendendo a abandonalas confor-me se avanza cara ao final da peza; dada a importancia que esta cuestión ten nestacomposición, anotaremos na sección do aparato crítico as diferenzas que teñen quever co uso de tiles sobre estas vogais. A miúdo, en A márcanse con apóstrofo osencontros das preposicións cos artigos determinados (c’o, d’o, n’o…), mentres queen B a soldadura gráfica é plena (co, do, no…); non se indicarán en nota estas dife-renzas en cada unha das súas numerosas ocorrencias. Por outra parte, os versos deB inícianse sempre con letra maiúscula, o que non acontece en A.


<1> Era dia de San Ròque1

mañá quent’alegr’è crara2

en q’o mar está durmindo5 rendido da’ suas ansias3

è os montes è as vèigas4

fomean co sol q’abrasa.

<2> Aló n’a vèira d’o marcamiña detras d’a gaita

10 á percesion5 de San Ròquec’o santo n’a’ suas andras6

cheo de cintas è ròsas7

azules è8 coloradas.

1 Cambados – 18361

1. Falta en A.

1. Advertencias para su buena lectura é intelijencia.

Hay en gallego o abierta y o cerrada, e abierta y e cerrada. La o y e abiertas van marcadas con una rayitade izquierda á derecha. Es tan esencial conocer esto, cuanto que de ello pende, ya que no del contesto, eldistinguir una parte dela oracion de otra, como por ejemplo: ò (abierta) es preposicion y o (cerrada) esartículo. Sirve tambien para distinguir el significado de dos palabras que constan de unas mismas letras ycuya diferencia existe solo en que una de las enunciadas vocales sea cerrada o abierta, por ejemplo: sòl(con ò abierta), significa la suela y sol (con o cerrada), el sol que nos alumbra, [è]rgue [Ms. e&rgue], es latercera persona de singular del presente de indicativo de ese verbo, y érgue, primera del mismo númeroen el imperativo. La vocal que lleve esta nota e & quiere decir que es abierta y acentuada: e significando verbolleva esta señal –e, por diferenciarle de cuando espresa conjuncion.La palabra que finaliza en vocal o vocales siguiendole otra palabra que comience tambien con vocal seomite regularmente la de aquella señalandose su puesto tan solo con una coma en el aire, ejemplo en q’omar está, sol q’abrasa: tambien se suprime la consonante con que termina una palabra cuando la que lesigue comienza con la misma v.g. da’ suas. Y nótese que en gallego es frecuentísimo el uso dela sinalefa porlo cual y el poder hacer uso dela dieresis cuando se quiera, es tan acsequible este lenguaje para los versossin que por eso pierdan la fluidez que en ellos se necesita.

No existe en gallego esa pronunciacion gutural de la j: ó hay que pronunciarla como en francés ó se sir-ven de la x los es-<2>critores. Nosotros por buenas razones preferiremos la j á la que es preciso dar en lalectura el valor que tiene enla lengua francesa, como queda dicho. Carraje se lee aproximadamente,carrachse pero con tal prontitud que chs suene como una sola consonante.

Si dicen Santiajo, etc. los menos instruidos de alguna que otra poblacion de Galicia, no se llame á esto cosadela lengua sinó de un abuso, del prurito de imitar á los castellanos; pero semejante abuso no debe dar-nos la ley, asi como no la da el que en alg[un]a parte de Castilla y en Madrid mismo, diga el vulgo trem-pano por temprano, ojecto por objeto, miu V. por mire V., etc. ni que se mude la l en r: arza por alza y la ren l y la ll en y. En los escritos burlescos se echa mano de estas faltas viniendo al caso. [Nota do ms. A].

2. B Mañan quente mañan crara

3. B de tantas ansias.

4. B veigas.

5. B procesion.

6. B andias.

7. B rosas.

8. B é.

Cambados, 1836 473

Cantan os crègos ò son15 d’o puntèiro d’unha gaita

é vai votando fogueteso mayèrdomo con almaq’è un pròbe pescadoreaviñotado d’a cara,

20 arropiñado d’os pelosollos verdes, longa pata.Vai co el o fillo grande9

q’è moreno com’a cascaè o’ seus compadres todos

25 mais alègres10 q’unhas pascoas11.

Chegan ò crucèir’antigode Fèfiñás n’a entrada,San Ròque non dèu a vòlta12

q’ò redor decote daba13.30 Os d’a vila que tal viron

vótanse14 fòra d’as casas,

cheos de viñ’è carrajeprántanse diante d’as andras15.<3> ¿Por q’o santo n’ha d’andar

35 o que tod’os anos anda?(pergontaron16 todos juntos) =Por q’a min no’ me d’a gana!(respondèu o mayèrdomo)Se querés fencion17 pagaya

40 q’èu non hèi d’abril a bulsapra q’àlgús a18 bulra fagande Jan por que gasta mòito19

de Jan por que pòuco gasta == Ay dèmo de galopín!

45 vai ròubal a fròita, anda,d’o marques de Montesacro20.I

= Eu? = Ti = Mira como falas!que m’o tes21 que facer boynd’a visitarll’as22 barbas

50 ò señ’alcalde mañá23

9. En B, vello corrixido para grande.

10. B alêgres.

11. B pascuas.

12. B volta.

13. B A redor q[u]e sempre daba.

14. B Votanse.

15. B andias.

16. B Perguntaron.

17. B fèsta.

18. B q’òutros á.

19. B moito.

20. B Monte Sacro.

21. B tès.

22. B Yndo á vesitarll’as.

23. En A, miñá corrixido para mañá; B mañan.

I. O Marqués de Montesacro, D. Vicente María de Zárate y Murga, tiña o seu pazo en San Tomé do Mar(Cambados).


è veremos como danzas.Os presentes son24 testigosd’o que suceder m’acabaè de com’Anton Portèla

55 de raspiñèiro me trata.= Se falas mòito dij’òutrorompoch’a mòca n’a alma.– Antre medias d’uns è d’òutrosmètes’Andres de Parada

60 è ò pròbe mayèrdomopujoll’os puños n’a cara.O fillo que veu sèu paic’as facèiras coloradasarremanga de moñeca25

65 è mètell’Andres Parada26

un peitugazo27 que foicoma d’alí catro varas.Levant’ò28 brazo Bartuloe&rgues’o bo de Parada29

70 <4> estonz’os de Fefiñás30

c’os de Cambado’ se traban31

è lòitan com’os almallosè chòven paus coma trancas.Os que lèvan32 a San Ròque

75 pousaro’33 n’o chao as andras34

è meteronse n’a lòitac’as forquitas empuñadas.Ladrós35! = Cochinos! = San Ròqueha de vir = No’ nos36 d’a gana! =

80 = Veña san Roque = Non vai!!= Pois ha d’ir!!! – Tantas palabrasè tantas voce’ s’oían37

no dèmo38 d’a zaragataq’un inferno39 parecia

85 cheo de diabros è40 diabraspor q’as mullères n’a lòitad’os pelos tamen41 andaban.

24. B sean corrixido para son.

25. B moñéca.

26. B Mètell’ò bó de Parada.

27. B pèitugazo.

28. B Levant’o.29. B e&rgues’Andres de Parada.

30. B Fèfiñás.

31. B s’agarran, con traban entre liñas.

32. B levan.

33. B Pòusaron.

34. B andias.

35. B Ladròs.

36. B No nos.

37. B òían.

38. B medio.

39. B infèrno.40. B e&.41. B tamèn.

Cambados, 1836 475

Vn caía pol o chaod’unha zòupada n’a cara,

90 òutro queda sin patillasòutro pol os bèizos42 sangraòutro queda sin calzósc’o a camisa rachada;è s’os crègos non se meten43

95 n’o demòntre d’a’ ncaldada44

è o45 abade c’o seu46 tòrgofort’e recio47 non lles falad’irs’a jantar o48’ utro mundoiban ja lovando trazas49.

100 Yndá con es’è50 sin esodòus que deijaron51 a danzaarrapañan a52 san Ròque,santiño d’a miña alma,53

è o54 redor d’o crucèiro105 de bo’ òu55 de mala gana

<5> lovaron o56 pròbe santopol a bred’acostumadadeijando57 q’os de Cambadosdempois d’o cha’ o tomaran

110 O abade fòi58 fedendo,o mayèrdomo rabeaba,o fillo tod’encrespado,os compadres pateaban,os de Cambados juraron,

115 os de Fèfiñás59 juraban....San Ròque dempòis dèu volta60

coma se n’ouvèra61 nada.

42. B d’as narices corrixido para po los bèizos.

43. B mèten.

44. B No dèmo da foliada.

45. B ó.

46. B sèu.

47. B Recio e fòrte.

48. B ò.

49. B Ja iban levando traza.

50. B con es’, è.

51. B Dóus que dèijaron.

52. B Agarraron á.

53. B (Santiño d’a miña alma).

54. B ö.

55. B De boa òu.

56. B Levaron ó.

57. B Dèijando.

58. B foi.

59. B Féfiñas.

60. B Logo San Ròque dou vòlta.

61. B n’òuvèra.


2.

Ja noso Seor62 está120 rodeado de candeas

n’a costòdea do altargarrido com’unha strela63.Grandes ramallos64 de bujovens’aló pol as esquèiras65

125 coma pinales n’o montecarballos n’a carballèiraCortinas d’un lad’è d’òutro66

coloradas è mòi vèllascroben as paredes todas

130 por q’estaban algo pretas67

Est’a igresia chea68 toda69

d’a jente que vèn a70 fèstasiñoritos è pastranos71

que ninguèn quère72 perdela.

135 Outra còusa73 non se ven’a tribuna que cabezas.<6> Repenican as campanas,os d’a fencion74 fogueteanos crègos cantan o groria,

140 a misa grande vai n’èla75

con tod’a solèminadeque se ve n’aquèla tèrra.È se tanto non custara76

o demo77 d’a pitacèga145 d’unha múseca de Caldas78

non marraba, non da fèsta,asin’ o pròbe gaitèirotivo q’aguantal a breba79

Cheg’a hora d’o sarmon150 tod’o mund’erg’a cabeza:80

o crègo sòbes’o81 púlpeto

62. B Seör.

63. B estrèla.

64. B Ramallos grandes.

65. B Vense pol as escalèyras.

66. B d’un lado e d’òutro.

67. B Coloradas anque vèllas / Tapan as paredes dende / As còrnijas hastr’a tèrra.

68. En A, antes de chea lese a palabra toda riscada.

69. B Está che’á igresia toda.

70. B ven á.

71. B Pastranos é siñoritos.

72. B ninguen quere.

73. B Òutra cousa.

74. B fension.

75. B n’èla!.

76. B È se non custara tant’.

77. B Dèmo.

78. B Música d’aló de Caldas.

79. B Tòuvo que pagal a breba.

80. B cabeza.

81. B sobes’ò.

Cambados, 1836 477

è a paròla scomenza82

dempòis de tusir e83 darun mirón a tod’a igresia.

155 Quedanse pasmados todosd’a manèira con que bèrraè mais vendo que padricao hòme por vez promèira.O mayèrdomo miraba

160 pr’o sèu compadre Mantèigaambos a dòus84 regaland’os ollos coma dòus bestasn’a pòrta d’a sancristíadetras d’unha colcha vèlla.

165 Eu… escòitaba85 tamènc’a boca d’un palm’abèrta86

pro nada’ ntendin d’aquelopor que so87 burro sin letrasque pasèi a mocedade

170 n’o mont’apastand’ovellas,pro sèi decer q’os siñorestiñan mòi88 boa faena

<7> de’screber o89 q’el falaban’unhas pequenas libretas90

175 rindo coma tolitatescal se fora n’a91 comedia.

O sarmon siguèu adiantesin andar en trequiñuèlasja pasara media hora92

180 sin que remate lle dèra93

e todol os que non rianiban94 fujindo d’a igresia.O mayèrdomo ja ibapoñend’a car’algo fèra95

185 è deciall’o compadre= Ay mèu96 compadre Mantèigao demo leve s’est’home97

non ven unha sopa fèita¡pois non ve q’è tarde ja

190 e fojeme tod’a cera? –(era certo q’os cabiñospuñan o fogo’ as esqueiras).98

82. B scomènza.

83. B è.

84. B á dous.

85. B escoitaba.

86. B palmo abérta.

87. B son.

88. B moy.

89. B De escrebir ó.

90. B libretas pequenas.

91. B for’unha.

92. B Media hòra ja pasara.

93. B remate tòuvèra, con lle dera entre liñas.

94. B Yban.

95. B fea.

96. B meu.

97. B O dèmo lève s’est’hòme.

98. B ¿Pois non ve que ja è tarde / È vaiseme tod’a cera? / (Era cèrto q’as veliñas / Puñan fog’as escalèiras).


– Ay que condanad’! el quèrvotarm’a piq’è por tèrra

195 coma se n’ouvèra99 Diòsè non tivera’ l concència100

¿Voste veo como faibulra d’a miña probeza101?Ai102 o dèmo me non leve103

200 se lle pag’unha peseta!= Compadre, por Dios, non hai104

que ter tan pòuca pacència;a pratica vai mòi105 longaes’è cousa verdadeira,106

205 pro107… no’ no fará por malsenon por locirll’a festa108.= Ay vállancho dous109 mil dèmospol a sua locimenta110

<8> q’ei111 de quedar aforcado210 por q’es’animal o quèira…!

Vota latís condanadopor q’os homes non t’entendan112

è nunca sallas d’ahíè quedech’a lingua seca.113

215 Vota latís outra vez….galopin! demo de besta!basta que seas d’o Gròbeque sempre dèu114 boas pèzas.Ay s’o dia q’o sarmon

220 che fun a ‘ncargar morrera115

ou cando116 menos quedaraesmiñancado d’as pernas.117

99. B n’òuvera.

100. B È él non tivèra concència.

101. B pròbeza.

102. B Ay.

103. B lève.

104. B hay.

105. B vay moy.

106. B Es’e còusa verdadèira.

107. B Prò.

108. B Senon po’ lucila fèsta.

109. B dòus.

110. B lucimenta.

111. B Q’hèi.

112. B Por q’a jente non t’entenda.

113. B presenta a seguir os seguintes dous versos, ausentes en A: Com’o pergamino vèllo / Que se mete nafogueira.

114. B dou.

115. B a’ encargar, morrera.

116. En A, antes de cando lese riscada a forma verbal quedara.

117. B Mud’e qrebado das pernas!, pero por baixo lese esmingallado no inicio do verso.

Cambados, 1836 479

¡Voste non o ve compadre?por Dios vay’aló, Mantèiga,118

225 túrrelle pol a sotana119

ou guindem’o pol a’squèira.120

Vay’aló, compadre121, vayaanq’un escándalo sea!= Por Dios, compadre, por122 Dios

230 teña un pòuco de pacència123.= Pacencia! ¿E vosté124 non veque se me defunt’a ceraè125 a misa non s’acabadempòis n’unha hora e media?126

235 Ay q’iste dem’unha127 frebeme vai128 a dar co’a pena!Padrica, burro, padrica129

levem’o dèmo se lèvas130

por tod’o tèu latinòrio131

240 tansiquer’unha peseta.Trinta rayas foi o trato…promèir’a132 miña pelejadeijaba èu133 n’un persidioantes q’un carto che dèra134.

245 <9> E pensa lamber bescòitos135

asi que remat’a fèira?136

Mèu compadr’aló os tendesenriba d’aquèla mesa,faceme lòg’o favor

250 de gardalos na lacenaè s’o burro quer bescòitosque roy’os canos d’a jèsta137.

118. B Por Diòs vayaló Mantèiga.

119. B sòtana.

120. B Ou voteo pola esqueira; en B antes de ou lese senon, borroso na marxe esquerda; en B por riba devoteo lese guindeo na entreliña; en B lese a palabra escaleira riscada, con esqueira na entreliña. B presenta aseguir os seguintes dous versos, ausentes en A: Q’òutra còusa non merece / Semejante panadèira (conSemellante corrixido para Semejante).

121. B Vaya aló compadre.

122. B Por Dios compadre p[o]r.

123. B pouco de pacencia.

124. B voste.

125. B E.

126. B Dempois[…] media.

127. B q’este demo unha. En A iste corrixe un este subxacente

128. B vay.

129. B Predica pillo predica.

130. B demo se levas.

131. B teu latinorio.

132. B Promeir’a.

133. B eu.

134. B dera.

135. B biscoitos corrixido para bescoitos.

136. B Asi que baij’a escaleira..?.

137. B Compadre acolá os tendes / ¿Vedelos naquela mesa? / Pois facedesm’o favor / De gardalos na lacena / E sequer bescoitos [biscoitos corrixido para bescoitos] el / / Q[u]e Roy’os canos [cañotos riscado, con canos na entre-liña] da jèsta.


Nada compadre n’acabaanque ‘n a boca lle metan

255 un cantallau com’a un còcho138

cando vai a chamusquèira139.Chámeme por Miculáso sancristan, è140 que veñarepenicalas campanas

260 á ver se de bruar dèija.141

È voste vote foguetes.Mande tocal a moiñèira142

o gaiteiro ‘n esa143 portapor que j’os dèmos me lèvan144!

265 O bo d’o crègo145 seguíapadricand’a toda vèla146

cand’as campanas tocarona rebate de manèira147

que pensaron os d’a vila270 que prender’o lume ‘n èla148

senon149 foran os foguetesè a boa d’a moiñèira150

que decraraba que todoera foliad’e fèsta151.

275 Berrab’o pròbe do crègochamandoll’a todos bestas;mais por bèn que pateabapadricaball’as silvèiras.152

<10> Prò153…. ainda non quería280 deijàl o154 diabro d’a tenda

s’outro creg’aló155 non fora

138. B porco.

139. B chamusqueira.

140. B e.

141. B deija.

142. B muiñeira.

143. B n’esa.

144. B levan.

145. B crego.

146. B vela.

147. B maneira.

148. B pensaron os da vila / prenderan o lume nela entre liñas, con pares que tod’a vila / Ardia n’unha fogueirariscado.

149. B Se non.

150. B muiñeira.

151. B Que decraraba q’àquelo / Era fuliada é festa.

152. No lugar dos catro versos anteriores de A, en B lense os dous seguintes: Seguia berrando ben / Maispedricab’as silveiras. Na marxe dereita de B lese o seguinte engadido: Verrab’o probe d’o crego / chamandoll’atodos bestas / mais por ben q[u]e pateaba.

153. B Pro.

154. B Deijal’o.

155. B crego alo.

Cambados, 1836 481

á rabuñarlle ‘n as pèrnas156

con iso baijòu157 votandolume por ambas facèiras.

285 Mentres tant’o mayèrdomoun ay! dèu com’a158 becerraè dill’os159 crègos d’a misaque lle despachen a fèsta160

por que ja non tèn161 un cabo290 que cheg’a Santos siquèra162

Esto dij’è163 decontadoviròu o pròbe de pèrnas:164

sin mirar ò165 do sarmonque tanto mal lle fijèra166,

295 fois’a meter ‘n o corrunchomais apartado d’a igresia.

3.

Diante d’o seor167 alcaldeJan estab’ò òutro168 dia

300 por q’o crègo169 do sarmonpediall’o pròb’os trinta170.O bo171 de Jan enrabiado172

bruaba pol a injosticiad’o que ll’acabar’a casa

305 ‘n unha173 sola romaría,decendo: Teña concència174

156. B non pèrnas.

157. B eso baijou.

158. B Da un ay com’á.

159. B dill os.

160. B festa.

161. B ten.

162. B siquera.

163. B dijo e.

164. B Virou ó probe de pernas.

165. B ó.

166. B fijera.

167. B siñor.

168. B estaba ó outro.

169. B crego.

170. B Os trinta rayás queria.

171. B probe riscado, con bo entre liñas.

172. B por riba de enrabiado lese pediall’o […] os 30.

173. B Nunha.

174. B concencia.


è ‘ses cartos no me pida:175

lo&grese176 c’o que me fijogastar ònte177 de ceriña

310 senón… os dèmos me lèven178

se vosté cant’òutra179 misa! =<11> O crègo d’escòitar180 estosubèusell’a181 sangr’arribaè c’a forza d’a carraje

315 puj’o colór d’a chacina;chamòulle borrach’e òutrasòitocèntas picardías182.= Borracho será vostede,o diabro183 de Jan reprica,

320 q’anda c’a cabeza quènte184

è s’ha de decela vida

de San Ròque ‘n un185 sarmon,vota latinòrio186 enribade latinòrio, hastra187 que

325 se fòj’a188 jente d’a misa.O hòme q’está189 bebidoanq’o ësganen190 palicaè vosted’anq’o ‘smagaran191

do púlpeto192 non salía;330 è o pròbe193 Jan gastando

ó que ‘n a ucha non tiña!o pròbe Jan que quedòu194

sin un cart’è195 sin camisa!Se vosted’un hòme196 fora

335 d’os hòmes bos d’esta vilaantes de chuparm’un carto

175. B no’ me pida.

176. B Lógrese.

177. B onte.

178. B ¡os demos me leven.

179. B voste cant’outra.

180. B crego d’escoitar.

181. B Subeusell’a.

182. B Quedou color da chazina. / Chamoulle borracho e outras / Catrocentas picardias [perrarias entre liñas].

183. B o probe.

184. B quente.

185. B Roque nun.

186. B latinorio.

187. B latinorio hastra.

188. B foj’a.

189. B home q’esta.

190. B Anque o maten.

191. B queimaran.

192. B pulpeto.

193. B probe.

194. B probe […] quedou.

195. B cart’e.

196. B home.

Cambados, 1836 483

dabam’a sua bulsiñaq’a un pescador coma minboa falla lle facia197

340 Yb’o creg’abril a boca,tapòulla su señoría198

e díjolle moit’a Jansin poder contel a risa:Janiño non hay remèdio199

345 senon ajustar contiñasc’o pròbe crègo200, q’o tratodebe ser trato, por vida!201

<12> Haja paz è un jèrro202 d’augavotar a tod’esta riña.

350 = Diga un jèrro203 de bo viño

‘n ese caso! ¿E què’ m’hablita204

cand’un205 ichavo non teñonin siquer’unha sardiñaque con estas rebolturas

355 esquèncèus’a pesquèiría206

è öj’o207 mar non estapra guindar ‘n el a dorniña?208

= Eu Janiño poñ’os cartos:ti, aló… calquèra209 dia

360 m’os pagarás… cando pòidas210

en jirèlos è211 sardiñas.Vaya! ja s’acabòu212 todo:haja paz è213 santos dias;e pol a comparecència214

365 non quer diñèir’a josticia215.

197. B presenta a seguir os seguintes dous versos, ausentes en A: Pro… ¿Dónde tienes la […]? / Estach’en[con ch’ na entreliña] la igresia metida.

198. B Yb’o creg’abrila boca: / Tapoulla su señoria.

199. B remedio.

200. B probe crego.

201. B presenta por vida entre liñas, con na terra miña: riscado.

202. B paz, e un jerro.

203. B jerro; antes lese Vn bo riscado, con Diga un entre liñas.

204. B Nese caso! ¿E quen m’hablita.

205. B Cando un.

206. B Esquenceus’a pesqueiría.

207. B oj’o.

208. B Pra contos nin pra festiñas!.

209. B calquera.

210. B Mos pagaras…, cando poidas.

211. B jirelos é.

212. B s’acabou.

213. B paz, é.

214. B comparecencia.

215. En A, justicia corrixido para josticia; B cartos á justicia.


= Mòitas216 gracias señ’alcaldepol á sua becerría217!...pro… cando volv’a metermeen tales mayèrdomías,

370 hanme de sacar as móas218

hanme de’estoupal219 as brillas.Dende maña ën220 adiantevida nòva, nòva221 vida!

q’en verdade ja vòu222 morto375 con tamañas perrarías.

Ser mais borricá’ non quèro223

nin ser jastre d’as Baíñas,veñan log’as miñas redesè vámonos a dorniña224.

380 Madrid 16 de N[oviemb]re de 1843

216. B Moitas,.

217. B su bezarria.

218. B moas.

219. B d’estoupar, con tripal entre liñas.

220. B mañan en.

221. B nova nova.

222. B vou.

223. B Non quero ser burrican, con burrican na entreliña e mais burrán, por baixo, riscado.

224. B E voum’a miña dorniña, con barquiña riscado e dorniña escrito por baixo do verso.

Cambados, 1836 485

Cambados, 1836. [Manuscrito A]. [Fragmento].



Cambados, 1836 487



[RAMÓN MALVÁREZ]: Á ENTRADA DO SEÑOR ARCEBISPO CANDOVIÑA DO SEU DESTERRO DE MAÓN (1844)

RM(44)

J. P. V. (1844): Á entrada do Sr. Arsibispo cando vinha do seu desterro deMaon. Cantabanse n’a porta de San Roque en Santiago. Santiago: Imprenta de la V.é H. de Compañel. Trátase dunha composición de benvida a Frei Rafael de Vélez,arcebispo de Santiago que fora deportado a Maón despois da morte de FernandoVII. En 1983 Chacón (1983) deu noticia dela indicando que a coñecera grazas aAntonio Odriozola, quen lle mostrara a folla solta de 1844 que a contén. Nesta súanota Chacón (1983: 496) sostiña que quen se ocultaba baixo as siglas J. P. V. da talfolla era Juan Manuel Pintos Villar: “A defensa da lingua propia e con argumentoscase idénticos, un vocabulario semellante ó utilizado na Gaita... e no Rechamo, amesma versificación, a defensa que se fai de Vélez tanto en A Entrada... como noRechamo, a coincidencia ideolóxica en puntos concretos entre Pintos e Vélez, queteñen como fondo os dereitos de ‘estola e pé de altar’, fainos pensar que esta com-posición con toda seguridade é de Pintos, que ó longo da súa vida firmaba comoJ.M.P.V. ou J.P.V. ou J.M.P.” Á entrada do Sr. Arsibispo foi posteriormente publicadaen Chacón (1984: 230-231).

Contraria á de Chacón é a opinión de Xove Ferreiro (1999: 733), para quen“a pesar de certas analoxías hai aspectos tan alleos a Pintos nesa composición, quefan difícil que a peza sexa da súa autoría”.

Polas razóns que Xosé Ramón Barreiro Fernández expón máis abaixo, hoxesabemos que o autor desta peza foi realmente Ramón Malvárez, párroco da parro-quia de Miñortos en 1844. Certamente, a combinación do seseo prenuclear (nasín,prasa...) e o cheísmo (non che vexo mais) que se observa no texto é congruente conesta atribución a un autor da comarca de Noia e o Porto do Son. Cara á mesma con-clusión apuntan as referencias do poema a hidrónimos e topónimos da zona:Tambre, Porto do Son, Noia, A Creba.

No Fondo Álvarez Blázquez consérvase unha copia mecanografada destacomposición, precedida dunhas poucas liñas introdutorias en que Xosé María Álva-rez Blázquez manifestaba a súa inclinación a pensar que tales versos eran de JuanManuel Pintos. O escritor tudense declaraba ademais que tivera acceso ao poemaa través dun exemplar da folla solta de 1844 que lle facilitara Juan Gil Armada,Marqués de Figueroa, e afirmaba que interviñera sobre o orixinal arranxando “a pun-tuación, acentuación e algún que outro detalle ortográfico. No orixinal –engadía–,

Á entrada do Señor Arcebispo 489

unhas veces ábrese a interrogante co correspondente siño e outras non; escríbese‘foy, madeyxa, vay’, etc. e úsase o acento circunflexo: Tamén é adoitada a acentua-ción das palabras graves”. Nosoutros transcribimos directamente dunha fotocopiada folla de 1844 depositada no arquivo persoal de Rafael Chacón.


Don Ramón Malvárez, párroco de Miñortos (Noia). Consta nunha carta envia-da por Bernardo Barreiro de V. V. o 5 de abril de 1873 a Murguía na que lle enviabainformación sobre os escritores e artistas de Noia para os traballos de Murguía: «Curade Miñortos, natural de Noia, Dr. en Teología, consultor de cosas sagradas, autor depoesías impresas en gallego a la prisión del Arzobispo Vélez y a la venida de su destierro».Barreiro estivera varios meses en Noia pintando parte do altar maior de San Martiño eo convento novo das Trinitarias e aproveitou o tempo para buscar información sobreescritores e artistas, debuxar varios monumentos, etc. (cfr. Barreiro Fernández,Bernardo Barreiro e a Galicia Diplomática, A Coruña, 2003, Introdución á edición fac-símile de Galicia Diplomática).

Lendo a composición poética e vendo as referencias que o autor fai á «pescado Son», a Noia, á Creba, todo encaixa moito mellor que a atribución a Pintos.Téñase ademais en conta que Malvárez non é un descoñecido para a Historia. Nasúa obra El bandolerismo gallego, (O Castro, Sada, 1995, p. 190) Beatriz LópezMorán estuda o asalto que sufriu a reitoral e o párroco de Miñortos don RamónMalvárez, home de fortuna e de cultura, porque no momento do asalto estaba anali-zando unhas palabras no Diccionario da Real Academia Española.

O 21 de abril de 1835 o arcebispo Vélez saía desterrado con destino aMaón, pola probada colaboración coas partidas carlistas de Galicia. O 22 de setem-bro de 1836 foi tamén desterrado o bispo auxiliar, Manuel María Sanlúcar deBarrameda. Retornou Vélez en 1844 despois de que prometera ante o Goberno, enMadrid, absterse de toda implicación política carlista.


<1a> Intr.— Enden ben. As boas orasxà bayxou de Santa Crara,Tereyxa, tom’as ferreñasRosiña o pandeiro é canta.

10 Canc.— Nenas do Sar é Sarela¿tendes vergonza n’a cara?¿Deyxades a vosa linguanosa tenra e compasada?

Non nasín n’Andalusía15 para cantar sevillanas:

nas ribeyriñas do Tambre1

aprendin a tálalála.

Vindevos méu Arsibispo;víndevos miñas entrañas;

20 ¡Mal pocado! ¡Que fraquiño!¿Donde vay a vosa barba?2

Donde vay aquel corpiñodireito como unha cana?Calmeádes méu amor?

25 Achumbádes miña álma?

Meu garridiño ¿quen fóyó que vôs rapou a Cara?¿Quen vôs quitou á madeyxadáqueles fíos de prata?

30 <1b> Olliños de carabél;cara de rosa gayada;vindes asado do sól;frixíronvos na sartaña.

N’é moyto que así veñás35 si alá n’a terra queimada

estuveste bem pretiñod’as aréas d’a Mourámia.

¡Ah xudíos, demos negros,casta vil e condenada!

40 Non tiñás dór en prendelo?¿Quen ô prendeu non tembraba?

¡Ay que dia para mincand’oín ó que pasáraque m’o contóu unha pesca

45 do Són, que viña d’a prasa

1. “Por ista alusión i a dos versos finás, pódese pensar que o autor fose natural de Noia” [Nota da copiamecanografada de X. M. Álvarez Blázquez].

2. “Alude á condición de Capuchino do Arcebispo” [Nota de Álvarez Blázquez].

1 <1> Á ENTRADAdo Señor Arsibispo

cando vinha do seu desterro de Maon. Cantabanse n’a porta de San Roque

5 EN SANTIAGO

Á entrada do Señor Arcebispo 491

de Santiago á donde fórac’unhas folliñas curadas3,é sentouse xunt’a min,que estaba c’a cara baixa

50 lavando unhas caramuxasque pó la mañán comprára!Contoume todo chorandosin faltarlle nada, nada.

<2a> Qu’ibades n’unha litera55 có á porta ben fechada,

os soldados á redortodos c’a boca tapada.

A rua limpa de todo,sin que bulise unha palla;

60 só un chas ben á miudodòs cabalos cò as patas.

A tal oír ¡miña Virxe!eu pensey que me voabao sentido, é por un pouco

65 hasta me quedey sin fala.

Maldisin, chorey, cain;batin á testa n’as laxas,arrinquey ôs méus cabélos;rabuñey a miña cara.

70 A Dios, queridiño á Diosnon che vexo mais.… berrabaÁ Dios.… pero ¿que relembrocravandovos as entrañas?

Oxe he dia d’alegría;75 basta de tristina, basta.

Non choredes.... é ¿chorades?Non choredes que vos mata.

Mirá para nos tenriño;mirá par’as nosas baylas;

80 mirá’os gayteiros.... non vedes?vaya alegrávos, ¿non basta?

<2b> Vinde par’a vosa Igresiaqu’inda bagulla enloytada;¡tanto chorou á probiña

85 e ninguen á consolaba!

Así que vôs vexa o Santo4

n’a sua silla douradaveredes con que risiñavôs mira, bendis e fala.

90 Moytas cousas vos dirá:moytas mais vôs ten gardadasHabelo de ver tronar;hé fillo do trono, é basta.

3. “Enténdase, unhas follas de peixe curado” [Nota de Álvarez Blázquez].

4. “Refírese á imaxe do Santo Apóstolo” [Nota de Álvarez Blázquez].


Tende pasiensia. Espera.95 Aind’a ora n’he chegada:

o mundo pensa qu’he soloe noso Señor traballa.

Hasta aqui cantéy de mais:so a vos pido unha paga,

100 perdoná tanta conversa,qu’o ben querer nunca cála.

Si en cantar non teño salen querer non dóu á palma;pero acordabos qu’en Noya

105 a vandiña5 n’e salgada.

Para outra ves que me cadreunha mareyxiña mansayrey a creba6, si róuboa Sirena unha mel[a]da7.

110 J. P. V.

5. “’vandiña’; supomos se refire á poboación fidel á Igrexa; aludirá, por contraposición, á xente chamadaentón ‘da cáscara amarga’. Non enxergamos outra interpretación a iste escuro verso” [Nota de ÁlvarezBlázquez].

6. O poeta refírese á illa da Creba, situada na ría de Muros e Noia.

7. No orixinal, meleda. Chacón meleda. Acepto aquí a suxestión de Álvarez Blázquez (melada), que man-tén a rima asonante con mansa.

A un paxariño 493

MARCIAL VALLADARES: “A UN PAXARIÑO” (1844)

MV1(44)

Este poema, datado en 1844, encóntrase manuscrito no arquivo da RealAcademia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia). Recentemente editouno FernándezSalgado (2002: 570). Nosoutros transcribimos directamente do manuscrito.

1 <1> A un Paxariño

A túa, como ti libre,de rama en rama brincando,

20 do cazador escapando,prèto de ti vagará.Deíxate estar, Paxariño;de min non te fuxas, non,consóla o meu corazon;

25 teu amor aquí virá.

¡Oh! s’amostrarche pudèraabatido cal o teño,soupèras no teu enseñode lògo m’o consolar;

30 Pois non inoras, se cantas,o que escoitarte m’agrada,que sempre na madrugadaes o primeiro á cantar.1844.

¡Moito cantas, Paxariño,moito escoitarte m’agrada;que sempre na madrugada

5 es o primeiro á cantar!Das abéllas como o melson os teus cantares dóces;asi tanto entre os mais lóces,cando empezan á chiar.

10 Ollos tés namoradeirosé que ò meu ben t’asemellan;pró, cal òs meus, solo arrellantristes suidades d’amor.Canta, pois si, Paxariño,

15 ò pè de min que aqui choro,<2> lonxe da prenda que adoro,morto d’afan é delor.


Marcial Valladares: “A un paxariño”, 1844. [Manuscrito].

A un paxariño 495

Marcial Valladares: “A un paxariño”, 1844. [Manuscrito].


JUAN MONTERO TELINGE: “ROSA E PASCUAL” (1844)

JMT(44)

Segundo Neira Vilas (1995: 33), este conto en verso apareceu o 26 denovembro de 1844 no Faro Industrial de La Habana. O seu autor, Juan MonteroTelinge, foi un significado liberal a quen se lle atribúe a reorganización da masone-ría en Galicia durante o período anterior á revolución de 1868. Carré Aldao (1911:39-40) catalogouno como un dos “autores de composiciones sueltas, conocidos unospor el mérito de sus trabajos y otros por ser de los iniciadores del cultivo literario delidioma gallego” e, na mesma obra, publicou este conto titulado “Rosa e Pascual” (inCarré Aldao 1911: 256-259). Neira Vilas (1995: 34) fixo del unha transcrición par-cial que só alcanzou ata a quinta estrofa.

Como non nos foi posible acceder á edición orixinal do Faro Industrial de LaHabana, ofrecemos aquí a trascrición de Carré Aldao, que, ao contrario da de NeiraVilas, si é completa.

1 <256> ROSA E PASCUAL(CONTO GALLEGO)

15 oyan todos ó que reza,que de romperse a cabezateñen ben tempo despois.“Acolá na miña terraque está de Ourense pretiño

20 e non muy lonxe da serra,andaban durante a guerraGuillade e o seu sobriño.Aló, vamos, non baixabannín por Dios nín pol-os santos,

25 máis era1 porque ventabanque anque2 foran outros tantos

Teño contar voto á tala historia d’un meu paisano

5 que ten por nome Pascual,e á quén conocín antanoaló xûnto Portugal.E contareina na falana qu’él mesmo m’a contou;

10 á quén lle pareza mala,ou non escoita ou se calaou dí que non lle gustou.Atención, pois, que xa empeza;caladiños como bois,

1. Carré Aldao ofrece aquí eran. Neira Vilas presenta era.

2. Carré Aldao ofrece aquí inda. Neira Vilas presenta anque.

Rosa e Pascual 497

como porcos os mataban.De risa morro á bofése m’acordo d’aquél día

30 que foi tras d’eles vosté...¡Como Guillade fuxía!...¡e se escapou!... xá se vé.Unha tal Rosa Loureiro...<257> vosté debeu conocela...

35 a filla do tio Cacheiroa sobriña do ferreirodo Picouto... pois, aquela.Gustóume, vamos; non eradesgraciadiña a rapaza,

40 que tiña unha cara fera;e, do seu xeito e sua trazase enamorara calquera.Resolvinme á declaralao meu cariño de cote,

45 e de paso á regalalaun mantelo de picotee un dengue de toda gala.Topei con ela na horta,sin andar con panxoliñas,

50 díxênlle: —Moito m’importaque escoites acó, Rosiñaunha palabriña corta.Eu son un home de bén;e que te quero xá ó sabes,

55 quéreme tí á mín tamen,e cando volva de Chaves,casarémonos, e amén.E aquí tés este manteloque merquey onte na feira,

60 e un dengue con terzopeloque é, como podes velo,hirmán do de Pepa Neira.—Que tí me queres xa ó sei,

contestóume moy pulida,65 eu tamén che teño ley;

e ten por cousa sabidaque se falo, firma o rey.E gracias pol-o manteloe tamén pol-o denguiño;

70 hoxe mesmo vou poñeloen proba, podes creelo,de que é certo meu cariño.¿Quén che dixera Pascualque aquela mosquiña morta

75 aquela que para mal<258> así che falou na hortafora ó que foi no curral?Despois d’un mesiño enteirodespedímonos na fonte;

80 era no més de Xâneiro...¡que día aquel Xuan Monteiro!paréceme que foi onte.Marcho por fin do lugarepensando na volta xá,

85 o que aconteceu aláfora largo de contare...outro día ó saberá.Seis meses eran pasados,e brincando de contento,

90 con diñeiriño aforrado,por facer o casamentovolvo â casa de contado.Pregunto pol-a Rosiñaá meu pai que m’abrazaba;

95 dígolle vai á ser miña...e xa me deu mala espiñaver que meu pai se calaba.Mando me traigan un nêto,que quero botar un trago,

100 enchinme ben o coleto,


e despois, catá, ¿qué fago?sállome á buscala preto.Informeime d’unha amiga,supen iba no Furriol (1)3

105 chego morto de fatigae topeime...unha barriga!...Xesús!... mais grande q’un fól!...Non sei com’un acidentenon me deu cando tal vín;

110 ¡Ampáreme San Clemente!...sé non morrín de repentesin duda a o viño ó debín.Vólvome â casa de prontoe de malísimo xêito;

115 mais non parou aquí o conto;á gran tal… púxôme pleito<259> como sé dera c’un tonto.Chamoume o xuez certo día;mais d’aquela xâ meu pai

120 me contára ó que sabía;pero ¡a concencia ó que fai!...inda así me remordía.Soupen que pouco despois,d’haberse vostedes ido

125 a o mes d’haber eu salido,Guillade, outros, e un tal Loisa o meu lugar tiñan vido.Lois á Rosa conoceratempos atrás por seu mal;

130 non faltou quen os colleraunha noite no curralcal ningún d’eles quixera.Dixênlle, pois:

—Señor xuez,135 non nego que fún aló;

pero escoite sua mercednon se engañe d’esta vezque ó queren ben por acó.Contei logo sin reparo

140 canto acabo de contare,e o xuez por ser caso rarodecretóu era máis claroo desembuche aguardare.Saleu a conta pintada;

145 a os catro meses xustiñosdesembuchou a taimada,e souperon os veciñosque non me tocaba nada.Libre xâ d’aquel mal paso,

150 vín e metinme aguadore;na miña vida me casoe aquí me tén por se acasome necesita, señore.Así Pascual me falou,

155 se me non minte a memoria;non ben o conto acaboudíxôme adios e largoue aquí paz e despois gloria.

Coruña. † JUAN MONTERO.

3. (I) Lugar cercano [Nota da transcrición de Carré Aldao].

Diálogo entre Silvestre Cajarabille e Domingo Magariños 499

VICENTE TURNES: DIÁLOGO ENTRE SILVESTRE CAJARABILLE E DOMINGO MAGARIÑOS (1845)

VT5(45)

V. Turnes (1845): Diálogo entre Silvestre Cajarabille e Domingo Magariños,labradores e veciños nas suas respeutivas parroquias, in Album de la Caridad (AC), ACoruña: Imprenta del Hospicio Provincial á cargo de D. Mariano M. y Sancho,1862, pp. 265-269.


A composición de Turnes, de 1845, revela a situación económica e social deGalicia, que aparece confirmada polos estudos históricos. Non só Galicia senóntamén España e toda Europa atravesaban unha fonda crise económica que arrancade 1815 (remate das guerras napoleónicas) e se prolonga ata 1848. No caso deGalicia a crise esténdese ata 1853, o ano da gran fame. A partir deste ano, a emigra-ción a América e o rexurdir económico de España foron suavizando a gran crise eco-nómica. Turnes descoñece as causas pero describe a crise en toda a súa gravidade.

1 <265> DIÁLOGOENTRE SILVESTRE CAJARABILLE E DO-

MINGO MAGARIÑOS, LABRADORES E VECIÑOS NAS SUASRESPEUTIVAS PARROQUIAS.

Caj. Todos temos, meu amigo,De esa mesma lan un sayo,

15 E nunca vin esta terraTan acañada de cartos:Aféllas que ja coideiQue tamen vos dera o fratoDe camiñar entre os mozos

20 Que ja pra Cáis embarcaron:

5 <265a> Caj. Boas tardes, meu compadre,Fólgome moito de acharvos;<265b> Tempo era que nos vísemos,¿Qué hai de novo por Laraño?

<266a> Mag. Gracias a Dios hai saúde10 Pro do demáis non è largo;

Non podo ter dous reás,E decote traballando.


Mag. Eses van fugindo à quintaO fusil elles pesadoE máis ben queren en CáisServir de burros e machos:

25 Outros a MontevideuComo negros van mercadosE como bestas de cargaCargan as costas de fardos.Dentro de pouco, compadre,

30 Non hai quen pille o aradoPóis as mulleres son froxasE bástalles ben o sacho:—As probes ben nos traballan,Cociñan e fan o caldo,

35 Espadelan, fian, laban,E tamen coidan do gando:—Pro si lles marran os homes¡Miñas joyas, mal pocado!Non poden facer labores

40 Que piden o noso brazo:—Por esto si os que gobernanNon fan logo por coutalos;Pra que traballen a terra,Van a dar tojos os agros.

45 —Algun castigo merecenOs páis por alcaguetalos;<266b> Póñanos (non tendo bès)Nun oficio, ou de criados.

Caj. Vòs ben falades, Minguiño.50 Pro compre facerse cargo

Que non achan que comerNin do ganar un ichavo:Eu tamen faria o mismo,Si me vise en outro caso,

55 Prò ja vistir as cirolasMe costa moito traballo:

—Tantos trabucos e pagasTeñen conmigo acabado,Nin siquera pode un home

60 Na festa botar un trago:Ja non vou às romeríasJa me quitei do tabacoJa non facemos filloas,Nin matei còcho este ano.

65 —No jantar e máis na ceaCon broa e berzas pasamosE moitas veces non haiGraxa pra un pote de caldo:—Cansou a baca do leite,

70 E sin as papas quedamosQue forraban moito panE quentaban a os muchachos:—Estes ja queren camparE feitos estan uns diabros

75 Todo se volve quimerias,Cotifadas e trompazos:—Eu non lles podo valerE a vista gorda fago,Teño moitas zapicadas

80 Por pagar, e non sei cando.Estóu debendo na tendaA chamarra que hoje tragoE o somonte dos calzósQue ja estan feitos farrapos;

85 <267a> E pra mayor desfertunaO Judas de un escribano,Por comer foille pedirUn porrateo a meu amo:Mirade a que tempo vèn

90 E máis sin ser necesarioPóis a renda temos paga,E o tarreo ben marcado:


Mag. Eses prumistas famentosDecote estan maginando

95 Astrusias e saragatasPra ver si lambetan algo:Pro son piores aindaOutros que piden atrasosDe trabucos a os Alcaldes

100 Que chaman comiseonados:Á primeira diligenciaDuas onzas decontadoDe modo que non se acordaTal roubar entre cristianos:

105 Ca[j]1. Así moitas enxangadasSufrimos sin vir ò casoSólo pra que eses chupòsÁ nosa costa anden guapos:A miña dona relouca

110 E decote está berrando,Como si eu tuvera a culpaDa rapiña que hai de cartos:Si vou à casa do curaBuscar un peso prestado

115 Díceme que non lle paganE que o busque noutro lado:Si levo unha vaca á feiraPor ver si ganancia sacoVolvo con ela pra a casa

120 Do que me daban pasmado:Si vender quero algun milloSin el quedo e pouco fago<267b> Por que como todos vendenAnda o fruto moi barato:

125 Ademáis de esto si o vendoTeño despóis que buscaloPra nòs comer e cebarO còchiño pra o mercado:Nadia o presta sin fianza

130 E máis a un precio moi altoQue foi causa de que moitosDesen co o cu no ferrado:Moitísimos labradores,Que ben ricos acordamos

135 Por o emprésteto do milloVémolos hoje acabados:En fin, por máis que maginoNon podo arrancar un cartoPra as novas contribuciós

140 E o caldeiro está embargado:Asi póis os que tal venSi fogen non será estraño;Eu estimara poderMeterme en algun buraco:

145 Mag. Ben parolades, compadre,Pro con afrigirse tanto,Estragades a saúdeSin o mal botar a baixo:Compre agora ter pasencia

150 Con que os nosos diputadosJuntos estan en MadrilPra rebaixar os compartos:Din tamen que ha de comporO Goberno outros fregados

155 E que todo, Dios mediante,Ha de quedar amañado.

1. No orixinal, Cag., erro por Caj. (= Cajarabille).


Ca[j]2. Eu no me fio en ofertasQue de oilas estou fartoDecote sona esa gaita

160 E decote peor vamos:<268a> Ja vemos en que parouDo Auntamento o amañoSi ántes eran sumesugasHoje tal vez serán ratos:

165 Fai de todo como adoitoA pruma do SagretarioPor que os Alcaldes lanudosEstan alí como payos:Con este entretenemento

170 A labranza tèn descansoA gente tripa os camiñosE nòs sufrimos os gastos:Si levo o fol ò muiño,Vexo o Alcalde de paso

175 E si vou tornar a augaCon algun Rigidor acho:Así por estas congostrasCorredoiras e barrancos,Alcaldes e Rigidores

180 Están decote pasando:Así fouces e legósJa vemos enferrujadosE leiras en almonedasDe labradores honrados:

185 Sólo os viciños das vilasPoden servir estes cargos,A justicia de polainaÉ máis praga que o pedrazo:Dios queira e Santa María

190 De esta escravitú sacarnosE como nosos abósTer a justicia en Santiago:

Mag. ¡Ai cantè! Ese era o modoDe nòs salir de este estado

195 De miseria en que nos vemos<268b> Por mal dos nosos pecados.

Caj. Teño as cortes sin molime,E vou amañar o carro.

Mag. Agarda que ainda non200 Falastes do encabezado (1).

Caj. ¡Oi! Que choyo lle tocadesA quen está fomeando!Outra hora contareiQue veña de máis despacio;

205 Cómprenos un dia enteiroPra espricar conto tan largo,E non pode ser agoraNin tampouco ò pè de un valo.

Mag. Vaya logo, agardarei210 Hastra que geito teñamos

Dios queira darnos pacenciaPra sufrir trabucos tantos:Máis que digan que este mundoFoi e será un bandallo,

215 Decote detras da portaNon hemos de ver o trasno;Da nosa Reina os deseos

2. No impreso, Cag.

(1) Alude à Contribucion de consumos entónces vigente. [Nota do orixinal]


Todos din que son moi sanosPor eso teño a speranza

220 Que seremos aliviados.

Caj. ¡Meu amor! è moi guapiñaE agarima òs paisanos:Pro esas ordes que veñenSon dos que estan ò seu lado.

225 Mag. Póis pra que eses de nòs coidenRezo ò grorioso San Campio,A quen ofrezo unha misaE máis ir aló descalzo.

Caj. Iremos juntos, compadre,230 Si vemos ese milagro

<269a> E adios que miña donaEstará ja reloucando.

Mag. Dádelle moitas mamorias:A Rosa e máis a Mingacho,

235 E tamen a Margarita,<269b> Da miña parte un recado.

Caj. Encomendados seránPor que non me costa caro.

Mag. Adios hastra quinta feira,240 Non esquenza o que falamos.

VICENTE DE TURNES.

Año de 1845.


ALBERTO CAMINO: “O DESCONSOLO” (1845)

AC1(45)

“O desconsolo” de Alberto Camino apareceu por primeira vez en ElPorvenir, Santiago de Compostela, núm. 2 (12/2/1845), p. 15. Once días despois,no número 3 da mesma publicación compostelá (El Porvenir, núm. 3, 23/2/1845, p.24) inseriuse unha corrección de erros do poema de Camino introducida coaseguinte explicación: “Por un descuido dejó de correjirse la prueba de la poesiagallega inserta en el número anterior, de lo que resultó se publicase con las erratassiguientes:”. El Porvenir pódese consultar na biblioteca do Mosteiro Mercedario deSan Xoán de Poio e no Museo de Pontevedra.

Ofrecemos a versión do poema aparecida no número 2 de El Porvenir, maisintroducíndolle as correccións apuntadas no número 3. En notas de rodapé indica-mos as formas da versión do número 2 que foron corrixidas uns días despois.

Cf. tamén Album de la Caridad (1862: 115-116) e Iglesia (1886: I, 177-178).

1 POESÍAS GALLEGAS

ENSAYO.O DESCONSOLO.

D’esta fontiña áa beira1 froleada5 sentado áa sombra2 de un chorón estóu

doído o peito, á alma esconsoladatriste morrendo pouco a pouco vóu3.

1. Núm. 2 a beira. Segundo a corrección de erros do núm. 3, na versión publicada no núm. 2 lese á beira.

2. Núm. 2 a sombra. Segundo a corrección de erros do núm. 3, na versión publicada no núm. 2 lese ásombra.

3. Núm. 2 vou.

O desconsolo 505

Desde q’a negra morte aquela prendaque tanto quixen m’ arrancóu4 sin dor

10 solás non hacho en nada, é solta á rendaáa pena5, choro ó meu perdido amór.

¡Quen-o diría! tan garrida é nova,dosse6 cal rula, é branca cal xasmintan cedo habias de baixar áa cova7....

15 piedade ceos ¡ay! piedá de min.

¡Solo quedei no mundo, solo, solo!¡q’ ei de facer?... chorar... é mais chorar!e q’ ainda te vexo no meu coloSabeliña querida, maxinár.

20 Xa non iremos mais po-los roleirosen compaña amorosa áas moras8, non.Nin baixo dos follosos ameneirosas coitas che direi do corazon.

¡Cantas veces da auga d’ esta fonte25 che din, miña vidiña, po-la man!

cantas os dous deixabamos ó montepor tomar aqui ó fresco aló no bran9.

4. Núm. 2 me arrancou.

5. Núm. 2 á pena.

6. Núm. 2 doce.

7. Núm. 2 á cova.

8. Núm. 2 as moras.

9. Núm. 2 brau.


E nas tardes d’ outono10... ¿non te acordas..mais ¿que digo acordar? si te perdin!!!

30 partenseme ¡ay! do corazon as cordaspenso q’ inda aqui estas... louco de min!

N’ outono ... pois con alegria moitanos ibamos áo longo castañar11

e a reboladas eu guindaba froita35 mentras ti regalabasme en cantár.

E tamen cando... ¿pero á que memoriafago do tempo aquel! ¡ay! calarei!!!!....12

Mirame, Sabeliña, dende13 á groria:por ti de-cote triste chorarei.

40 Alberto Camino.

10. Núm. 2 de outono.

11. Núm. 2 o-longo castañal.

12. Núm. 2 calarei!!!.

13. Núm. 2 desde.

Recordos da infancia 507

FRANCIsCO AÑÓN: “RECORDOS DA INFANCIA -ÉGLOGA” (1845)

FA2(45)

A primeira versión desta égloga, a versión curta, apareceu por primeira vezen La Aurora de Galicia, núm. 8, 9/8/1845, p. 63 (cf. biblioteca da Real AcademiaGalega). Posteriormente reapareceu en diversas publicacións, das que fixo unharelación Bel Ortega (1991: 233). Ademais, nos fondos da Fundación Penzol de Vigoconsérvase un manuscrito do poema con trazos propios do galego escrito decimo-nónico que está integrado nun caderno coa signatura Ca-206 (17); este manuscritoleva no inicio o título de “Poesia gallega-Recordos da Ynfancia-Egloga” e ao final onome de Fran[cis]co Añon e unha localización e datación: Santiago Agosto de 1845.Consonte o establecido nas normas de edición que guiaron o noso traballo, repro-ducimos aquí a versión do orixinal de La Aurora de Galicia indicando en notas derodapé as principais variantes do manuscrito.

Ademais desta, existe unha versión longa ou ampliada que en 1889 publi-cou Andrés Martínez Salazar (Añón Paz 1889: 37-43) advertindo que FranciscoAñón, despois de publicar a égloga no Album de la Caridad, modificouna e ampliou-na, mais sen precisar a data en que tales cambios se fixeron. Ofrecemos aquí a edi-ción de Martínez Salazar, tomada directamente do libro de 1889.

Versión curta

1 <63a> POESIA GALLEGA.RECORDOS DA INFANCIA1.

Egloga.

Sobre las rústicas flores5 sentado orillas del Miño

un pastor á otros pastoresles contaba sus amoresy sus recuerdos de niño.

1. Ms. Ynfancia.


_____

Ainda me acordo cal si fora onte,10 cando eu era pequeno,

salton, vizoso, atravesado nenoibame2 c-as obellas3 po-lo montea par d’unha garrida compañeiratan pura como as aguas de esa fonte,

15 alegre, falangueira,estreito ó van, ó seu mirar sereno,pe curto, longo pelo a sua caraera d-un4 anxel de lindura rara.

_____

Ledos cantando, parolando ou rindo5

20 con preguiseiro pasopo-los outeiros ibamos subindoescorrentando acasoas labercas que voan trembadoraspeneirando nos aires cantadoras.

_____

25 <63b> ¡Conque6 solás facía varios ramosde froliñas do monte para Anxéla!(este era o nome d-ela7)na cabeza ponial[l]as8 en roda…

2. Ms. Ybame (no ms. os versos inícianse todos con letra maiúscula).

3. Ms. ovellas.

4. Ms. de un.

5. Ms. Ledos cantando ou rindo.

6. Ms. Con que.

7. Ms. de ela.

8. Na versión de La Aurora de Galicia, poñialas; ms. póñiallas.


¡Oi! era un gusto mais graciosa vela30 q’unha novia no dia da sua boda.

_____

En ningures m’ hachaba ben sin ela,enrredando de cote9 corriamospo-la pradeira todaporque as obellas10, cando queríamos11,

35 deixabamolas soasdepinicando12 ós gomos das queiroas.

_____

Si algun regueiro hachabamos de atrancoe derguía o meu ben as suas naguaspara botar ás aguas

40 o seu fidalgo pe cal neve branco,destonces ¡miña xoya!non márra de Anxeliña quen se doya:Pillaba nos meus brazosguindando a outra banda cos zapatos

45 e entre doces abrazos,como a edra se enreda a un tronco forte,pasabamos13, e d-esta14 mesma sortepor entre toxos e brabíos15 matos.

9. Ms. Enredando decote.

10. Ms. ovellas.

11. Ms. queriámos.

12. Ms. Dipinicando.

13. Na versión orixinal, parabamos. Mais en La Aurora de Galicia, núm. 9, 16-IX-1845, p. 72, inseriuse aseguinte nota de corrección de erro: “En la poesía gallega del no. 8 donde dice parabamos léase pasaba-mos”. Ms. pasabamos.

14. Ms. desta.

15. Ms. bravíos.


_____

E si quizais d-un fresco rio a beira16

50 baixabamos a xunta os mais rapaces¡aquelo era unha feira!argallando e brincando n’pradeira17

como bravos cabirtos montaraces.

_____

De carballo unha pola retorcida55 en dous gallos no medio dividida

servianos alí de randeirapara as calores refrescar do estíoarrandeando n-ela.Xogabamos o trompo ou a estornela,

60 mentras outros patuxan polo18 riopara pillar19 as troitas,outros a reboladaspor non poder cas mans,estragaban as arboles é froitas

65 ainda non logradas.

_____

Chacina, leite, noces e mazánse puchas cubuladasde cereixas ou doces ciriguelas(sendo no tempo delas20)

70 era a nosa merendacando a sombra deitabase a facenda.

16. Ms. veira.

17. Ms. na pradeira.

18. Ms. po-lo.

19. Ms. apañar.

20. Ms. de elas.


_____

Ibamos21 por debesas e silbeiras22

moras buscando e niñosde merlos, estorniños,

75 rulas, vichelocregos23, carniceiras,e dabamos as nosas compañeiras,os tenros paxariños.

Asi pasou aquela idá primeiracon tanta lixeireza,

80 cal lóstrogo sutil que as24 nubes rachacando un metido se hachaen noite horrible de negrura espesa.

Francisco Añón.25

21. Ms. Ybamos.

22. Ms. silveiras.

23. Ms. vichelo cregos.

24. Ms. q’as.

25. No ms. lese Franco. Añon e despois, deibaixo, o seguinte: Santiago Agosto de 1845.


Versión ampliada

1 <37> RECORDOS D’A INFANCIA (1)

Égloga (aumentada é inédita)

Sobre las rústicas floresSentado orillas del Miño,

5 Un pastor á otros pastoresLes contaba sus amores,Y estos recuerdos de niño.

_____

Inda m’acordo cal se fora honteCand’eu era pequeno,

10 <38> Salton, vizoso, atravesado neno,Íbame c’as ovellas po-l’o monte,Á par d’un-a garrida compañeira,Alegre, falangueira,Tan pura as aguas d’esta fonte.

15 Lindo, espigado corpo, donairoso,D’estreito van donoso,Divinos ollos de mirar sereno,Pè curto, longo pelo, a sua caraEra a d’un angel de lindura rara.

20 Ledos cantando, parolando ou rindo,Con preguiceiro pasoPo-l’os outeiros íbamos subindo,Escorrentando acasoAs labercas que voan trembadoras

25 Pineirando n’os aires cantadoras1.Con que solaz facía varios ramos

(1) “Con este título se publicó esta composición en el tomo 1º del Album de la Caridad: el autor la modi-ficó y aumentó más tarde, dejándole solamente el epígrafe de Egloga” [Nota de Andrés Martínez Salazar].

1. No impreso, cantandoras.


De froliñas d’o monte para Angela(Este era o nome d’ela)N’a branca testa púñallas en roda.

30 ¡Oy! era un gusto mais graciosa velaQue un-a novia n’o día d’a sua boda:¿Non vistes a anduriña,Que en mil confusas voltas po-l’o aireCantando remohiña

35 Formando caprichosos laberintos?Inda con mais donaire<39> Corria a miña nenaPo-l’a pradeira amenaPara coller os rústicos jacintos

40 Melosas madreselvas, amapolas,Campaíñas, pampillos, dedaleirasN’os arrós, entr’o pan, ou n’as silveiras,E d’os castaños esgazando as pòlas;Abranguía aromáticos cencenos.

45 Con todas estas floresTecíamos lindísimas guirnaldasÁ beira d’os riachos mais serenos,Ou d’un outeiro n’as amenas fraldas,Para croar as nosas loucas testas,

50 Q’os inocentes nenosJa ambicionan ser reis desde pequenos.¡Mal pocadiña! un díaIba apañando as recendentes floresCon plácida alegría,

55 Suspirando un-a cántiga d’amores,Que continuar non pudo.Un ay dorido, penetrante, agudo,Chegou á meu oido.Corrin á ver que tiña acontecido,

60 Estaba a linda nenaEn bagullas bañada,Com’a rosa n’orballo d’alborada,Que me partia o corazon de pena.


<40> Un-a maldita abella65 Chantara a sua punta venenosa

N’os doces labios de color vermella,Coidando acaso qu’era algun-a rosa:Por eso lastimosaGeme, suspira, chora

70 A miña amada angelical pastora.Trato d’acalantalaCon mil cariños e consellos sabios,E para consola-laJuntey os meus á aqueles virges labios

75 E tireille o ferrete pesoyento…..Trocouse o noso alentoN’un longo, doce, divinal suspiroQue grabado inda está n’o pensamento.En tan fatal momento

80 Amor á entrambos nos fireu d’un tiroE pasou o dolor d’a picadura;A picada d’amor inda hoje dura.Dend’a pasage aquelaEn ningures me hachaba ben sin ela,

85 E enredando decote corriámosPo-l’a pradeira toda á nosa anchura,Porque as ovellas, cando queriámos,N’o medio d’a espesuraDeijabámolas sóas

90 Depinicando os gomos d’as queiroas.<41> Se algun regueiro hachábamos d’atrancoE derguia o meu ben as suas naguasPara botar às aguasO seu fidalgo pè cal neve branco,

95 Entonces ¡miña joya!Non marra d’Angeliña quen se doya.Pillába-a n’os meus brazos,Guindando á outra banda c’os zapatosE entre doces abrazos,

100 Como a hedra s’enreda á un tronco forte


Pasabámos, e d’esta mesma sortePor entre tojos e bravíos matos.E se quizais d’un fresco rio à beiraBaijabámos á junt’a os mais rapaces,

105 Aquelo era un-a feira;Argallando e brincando n’a pradeiraComo bravos cabirtos montaraces.De carballo un-a pòla retorcida,En dous gallos n’o medio dividida,

110 Servíanos alí de randeeira,Para os calores refrescar d’o estío,Arrandeando n’ela.Jogábamos ò trompo ou à estornela,Mentres outros patujan po-l’o rio,

115 Para pillá-l’as troitas.Outras á reboladas,Por non poder c’as mans, os enemigos,<42> Estragaban as álbores e froitas,Ainda non logradas.

120 Chacina, leite, noces, mazans, figos,E puchas cuguladasDe cereijas ou doces cirigüelas,Sendo n’o tempo d’elas,Era o noso festin n’o campo brando,

125 Mentres à sombra se deitaba o gando.Íbamos por devesas e silveiras,Moras buscando e niñosDe merlos, estorniños,Rulas, vichelo-cregos, carniceiras

130 E dábamos às nosas compañeirasOs tenros pajariños,Que metian n’o seyo palpitante,Para darlles calor algun instante,Mentras de rama en rama,

135 Revoando con chio penetrante,A triste nay òs seus filliños chama.¡Ninguen se doy d’a coitadiña ave!...


¡Malpocadas meniñas! ¡ay! quen sabe,Se d’ese mesmo geito

140 Amor vos rouba o corazon d’o peito,Para da-l’o tal vez á un falso amante,Que con falsos cariñosVo-l’o estrague, cal vos os pajariños!Andábamos tamen às agachadas,

145 <43> A pita cega e outros varios jogosDe prendas, que ja esquezo,En que non valen súplicas nin rogos,Pero as nenas graciosas,Risoñas como as fadas,

150 Nos puñan penitencias tan gustosas,De tan doce embeleso,Que sempre volviámos po-l’o veso.E n’as noites d’o bran ò libre vento,N’o medio d’un-a eira,

155 Como a palma d’a man redonda, lisa,Ou baijo as verdes follas d’a parreira,En que jogaba a suspirante brisa,Era de ver alegres fouliadasQue d’oílas voaba o pensamento,

160 Como levado por celestes fadas.Ó pais venturoso d’os amoresEntre os abalos d’armoniosos cantos.Asì pasóu aquela edá d’encantos,De jogos e de flores,

165 E d’inocentes plácidos amores,Con tanta ligeireza e tal premura,Cal lóstrego sutil que as nubes racha,Cando un metido se hachaEn noite horrible de fatal negrura.


Francisco Añón: “Recordos da infancia. Égloga”, in La Aurora de Galicia, núm. 8, 9/8/1845,p. 63.


MISTERIOS DE PONTEVEDRA (1845)

MP(45)

Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a los sesenta añosde su vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda. Pontevedra:Imprenta de la Viuda de Pintos, 1845 (Museo de Pontevedra, S-513). Dos Misteriosde Pontevedra, obra de José Benito Amado, apareceron oito entregas durante o ano1845. Dúas delas conteñen cadansúa composición de Juan Manuel Pintos: O acha-dizo e A usura.

O texto que presentamos insírese no marco dunha composición titulada “LaAlameda: costumbres paseatorias”, que leva despois subtítulos como “Las viejas”,“Los jóvenes y las jóvenes”, “Los destrabillados”, “Los viejos”, “Los caracoles ó lasmironas” o “El espectro, fantasía filosófica”. Nas pp. 21-22 da entrega 4ª introdú-cese a seguinte conversa en galego:

1 <21> Oigamos ahora un pocolo1 que estas sujetas hablan.— “Mira Pepa non lle vicheso vestido a Doña Eustaquia?

5 —Non muller. —Pois míraa logo.—¡Que chea vai! ¡que afufada!—Mira estoutra o que parece.—¡Ai Jesus que esgumiada!—¿E que leva na cabeza?

10 —Non che sei como lle chaman.—E levan rosas tamen—Vaya un demo! o que elas arman!Para parecer bonitasnon saben o que elas fagan.

15 —El e certo de que algunhas<22> dis que se pintan a cara?—Demo non digas, mais non;

1. los no orixinal.

Misterios de Pontevedra 519

o que si fan e lavalasco agua de moito olor

20 que lle chaman lavalanda.—Tamen a unha vin euescurrirlle a un ovo a clara,e despois fregar con elao pescozo e mais a cara.

25 —¡E moito conto o que fan!Pero o que a min mais me pasmae que hasta dentes postizosdis que poñen. —Santa Bárbara!!—Si muller, non te presines.

30 —Trapalleira, cala, cala.—¿Logo tampouco creerásque cos señoritos falan? (1)(1)

—¿E como fan logo entóncespara...... ui que pulga, caramba!

35 Que picotazo me dou,Seica tiña o demo a rabia.”I en efecto, yo que atentoestaba a cosas tan raras,viendo que lengua tenia

40 mui libre aquella muchacha,salté al punto sobre ella,i en medio de la gargantale mordí porqué no fueseotra vez tan deslenguada.

(1) Con cuanta delicadeza i finura se esplica esta gente, eh? ¿Cuánto mas decente no es esto, que eso de“estar metida con fulano” que tanto critico Figaro! [Nota do orixinal].


JUAN MANUEL PINTOS: “O ACHADIZO” (1845)

JMP2(45)

“O achadizo”, in Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a lossesenta años de su vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda.Pontevedra: Imprenta de la Viuda de Pintos, 1845, pp. 43-45 (Museo de Pontevedra,S-513). O poema, que aquí apareceu anónimo, reproduciuse en J. M. Pintos (1853):A Gaita Gallega tocada po lo gaiteiro, ou sea Carta de Cristus para ir deprendendo a ler,escribir e falar ben a lengua gallega, e ainda mais. Pontevedra: Imprenta de José yPrimitivo Vilas, pp. 159-161.

O exemplar de Misterios de Pontevedra que manexamos, depositado noMuseo de Pontevedra coa referencia S-513, contén traducións ao inglés e ao francésdalgunhas palabras que foron anotadas á man. Ofrecemos a versión desta primeiraedición, mais indicando en notas de rodapé as principais variantes da aparecida n’AGaita Gallega (GG).

1 <43> O ACHADIZO.1

O can que alí o botou,miña xoya6 ¿que mal fixo?¿Que pecado llo7 mandou

10 que afogalo non o quixoo leite que non mamou?

Choraba enriva d’ un2 murohun3 miniño inda manchado,mal mantido, mal seguro,

5 non o habia bautisado4,quen lle dou verse5 tan duro.

1. No exemplar da primeira edición que manexamos anotáronse á man baixo o título as equivalencias eninglés e francés do substantivo achadizo ‘expósito’: “foundling = enfant trouvè”.

2. GG enriba de un.

3. GG Un.

4. GG bautizado.

5. GG deu vêrse.

6. GG joya.

7. GG lle.

O achadizo 521

A curuxa è mais o ralo, (1)8

que son paxaros da morte,xa agoiraban9 de levalo,

15 cantando da sua sortehun d’ un pino outro d’ un valo10.

Mais a probe caridadedalle a vida ô11 achadizo:que Dios na sua bondade

20 a quen non ten pais, por isodalle pai na humanidade

<44> Na aldea onde apareceuonde en coiro o atoparon,de limosna se cubreu,

25 nunhas12 pallas o deitaron,entre crabitos creceu.

Logo que se destetouderonlle outro aloxamento13;pouco nun14 mesmo parou,

30 comia pan valorento15

que sempre en chroros mollou16

Ninguen seu choro limpiaba17,nin mino algun lle facia,que sua nai lle faltaba,

35 único18 ben que queriae por seu mal non o hachaba19.

Sempre aquelas badaladaslle magoaban o peito,e salian20 bagoadas

40 po los dous ollos a eito21

de saloucos misturadas.

Si miraba outro miniño,que praceres estudiabanos ollos de22 seu paisiño,

45 e que cabuxos tomabapor que23 lle dese hun biquiño;

8. (1) “Curuxa – Corneja = Ralo-Cárabo o Autillo” [Nota do orixinal]. No exemplar da primeira ediciónque manexamos engadiuse á man a seguinte anotación: “Crow-raven = [...]”. GG A Curuja e mai lo Ralo.

9. GG Ja ogoiraban.

10. GG Un de un pino outro de un valo.

11. GG ao.

12. GG Nun-has.

13. GG alojamento.

14. GG num.

15. GG barolento.

16. GG choroos mollu.

17. GG alimpaba.

18. GG Unico.

19. GG achaba.

20. GG sahian.

21. GG heito.

22. GG do.

23. GG Porque.


A vista se lle apagaba,e morno na sua24 tristura,no seus adentros chamaba

50 desventurada criaturaa quen sua nai refugaba.

<45> Entre miserias, rigores,desdichas sempre bafado,desprezos e sinsabores,

55 de alléos ollos miradopasa os seus dias mellores;

Com’a25 semente perdidaque cae ò pe da piñeira26

que ali se lle aceda a vida,60 e o cabo ea derradeira27

crece mirrada e tullida.

Fillo de gracia cativa,pouco che importa ser Rei28,que aquela chaga nativa,

65 no a cura ningunha lei29

ántes de cote se aviva.

Pescudarás30 por teu paique non se lembra de ti,chamarás31 por tua nai

70 que folga de verte así,32

e non responde o teu ai33!

Irás a cabo34 do muropor si quen t’ alí35 botoun’ aquela36 noite de escuro,

75 algunha37 vez lle pesoue volve no teu precuro.

Mal pecado! en valde esperaso pe do teu verse duro:que son mais brandas as pedras38

80 donde foche39 mal seguroarroupado c’ unhas40 edras.

24. GG co a sua.

25. GG Como a.

26. GG o pe da figueira.

27. GG e derradeira.

28. GG Rey.

29. GG ningun-ha ley.

30. GG Pescudaras.

31. GG Chamaras.

32. GG Que o fillo botou de sì.

33. GG ay.

34. GG cavo.

35. GG te alí.

36. GG Naquela.

37. GG Algun-ha.

38. GG mais branda las pedras.

39. GG foches.

40. GG cun-has.

O achadizo 523

Juan Manuel Pintos.


“O achadizo”, in Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a los sesenta años de suvida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda. Pontevedra: Imprenta de laViuda de Pintos, 1845, pp. 43-45.

O achadizo 525




A usura 527

JUAN MANUEL PINTOS: “A USURA” (1845)

JMP3(45)

“A usura”, in Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a lossesenta años de su vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda.Pontevedra: Imprenta de la Viuda de Pintos, 1845, pp. 46-53 (Museo de Pontevedra,S-513). O poema, que aquí apareceu anónimo, reproduciuse en J. M. Pintos (1853):A Gaita Gallega tocada po lo gaiteiro, ou sea Carta de Cristus para ir deprendendo a ler,escribir e falar ben a lengua gallega, e ainda mais. Pontevedra: Imprenta de José yPrimitivo Vilas, pp. 138-144.

O exemplar de Misterios de Pontevedra que manexamos, depositado noMuseo de Pontevedra coa referencia S-513, contén traducións ao inglés e ao fran-cés dalgunhas palabras que foron anotadas á man. Ofrecemos a versión desta pri-meira edición, mais indicando en notas de rodapé as principais variantes da apare-cida n’A Gaita Gallega (GG).

1 <46> A USURA.1

N’un ha aldea com’ as2 maisque cai debaijo3 (1)4 do ceo,n’ un ha esquina d’ este5 mundo

5 que está de petoutos cheo,tirando frente o narisindo para alá en direito;terra mui6 ben conocidapor ter os ubres recheos,

1. No exemplar da primeira edición que manexamos, por baixo do título anotouse á man a súa traduciónao inglés: “Usury”.

2. GG Nun-ha aldea como as.

3. GG cae debaixo.

4. (1) La j en el dialecto gallego se pronuncia suave como en frances. [Nota da primeira edición] No exemplardesta primeira edición que manexamos, engadiuse á man a seguinte tradución para o inglés: “the j in theGalician dialect is pro[nounced] soft as in french”.

5. GG Nun-ha esquina de este.

6. GG muy.


10 que cobizan7 e que monjenmais c’ os8 nados os alleos;(ubres que non se escurrichanque sinon ja estaban secos)habia un cura ja andado

15 que podia ser bo crego;porqué non tiña sobriños,nin tiña ama de goberno,nin tampouco comerciaba,nin tampouco era parceiro9,

20 <47> nin tiña roupas de seda,10

nin cabalos de recreo,nin andaba vagamundo,nin jogaba o timbareiro,nin âs cousas d’ este11 mundo

25 lle12 mostraba muito apego:que estudiaba dia e noite,enseñaba o evanjelio13,amostrando a sua condutade tal doutrina un espello.

30 Tiña na porta da casaescrito un gordo letreiroque seica dícite in lúminedecia, e mais super tecto:ja subindo po la esqueira14

35 habia outros muitos testosdo capitlo vinte e tresque perdicou15 San Mateo;

7. GG cubizan.

8. GG que os.

9. GG aparceiro.

10. GG Nin tiña de seda a roupa.

11. GG de este.

12. GG Lles.

13. GG evangelio.

14. GG Ja po la esqueira subindo.

15. GG predicou.

A usura 529

e nun cadro mui16 bonitodentro do seu aposento17

40 liase libri sapientiætodo o capítolo sesto.Pois a este cura que digotiñalle eu mui bon18 afeuto,e non perdia sermon

45 que perdicase do19 tempro.Inda se me lembra unque todos adeprendemoscantos fomos a escoitalo,porqué o botou en gallego.

50 <48> Solo o tema era en latinque me dou copiado èl20 mesmo,e vouno a poñer aquíporque ten poucos carreiros:e tras del irá o sermon

55 mui21 fiado po los dedos,con todo aquelo que dijo22

o crego, nin mais nin ménos.

...... Bene fácite et mutuum date, nihilinde sperantes; et erit merces vestra multa,

60 et eritis filii Altíssimi… Luc. cap. 6. v. 35.23

16. GG muy.

17. GG apousento.

18. GG muy gran.

19. GG predicase no.

20. GG mo dou copiado el.

21. GG Muy.

22. GG dixo.

23. Neste punto inseriuse á man a seguinte nota de rodapé no exemplar da primeira edición que mane-xamos: “(1) Do good and give mutually, hop[ing] for nothing again & your reward sha[…] shall be theChildren of the J[…]”.


Foi sempre noite para os probes solo,que pan mui24 negro sin area de salbotan nun caldo ben escoado e grolo,sudando o comen sin facerlles mal.

65 Inda que ê muito pensan almas durasque na miseria ceban a codicia;sin medo a Dios ajuntan brancas suraspara mercar as penas da justicia.

¡Cantos na terra botan o seu millo70 para pagar a espiga cada gran!!

¡Cantos encoiro25 miran o seu filloque come a fame con prestado pan!

<49> Non vos cansedes, torpes usureiros,non vos cansedes ajuntando o ouro,

75 que alá na cova non valdrán diñeirose sò as virtudes sirven de tesouro.

Non vos fiedes dos papeles falsoscon que26 engañás jueces de esta terra,que muitos penden nos fataes cadalsos

80 injustamente, e a vinganza berra.

As vîs astrucias de que vos valedespara pedir o que non emprestastes,son as congojas27 que no peito tedese a sentencia do que mal levastes.

24. GG muy.

25. GG en coiro.

26. GG Conque.

27. GG congoxas.

A usura 531

85 Gabadesvôs de ser bos cristians…..e dos judeos seguides o exempro,28

levando dous por un, malos hirmans!Botade fora, fora d’ este29 tempro.

Non vos acuitan os lamentos tristes90 d’ esa miseria que faces30 chorar,

almas cativas, porqué31 nunca vistesos vosos fillos ir a pordiosar.

Algun d’ aqui32 do púlpito eston33 vendoque ten roubada a leira do veciño34,

95 que lla deijou no préstamo jemendo35

cal vai no lazo o páxaro do niño.

<50> Semente ingrata que bo fruto dechespara outro dono que non semeou,¡quijera36 Dios que como ti creceches

100 non creza a pena do que te emprestou!

Tamen eu vin riquísimo aderezo,que fora dado en prenda nun apuro,mais rescatado nunca foi por eso,cobrar querian dous por cada duro!!

28. GG Si vos gabades de ser bos cristians / Que dos judeos seguides o enxempro.

29. GG de este.

30. GG De esa miseria que facés.

31. GG porque.

32. GG de aquí.

33. A 1ª ed. di efectivamente eston, onde poida que non haxa máis ca un común erro tipográfico consis-tente na substitución de por <n>; GG estou.

34. GG viciño.

35. GG deixou no prestamo gemendo.

36. GG Quixera.


105 Algun-has outras prendas tamen vinmercar de valde un ha persona rica;seu dono estaba ja tocando o fin,e aqueles cartos iban a botica!!!

¡Ah miserables! cando volva a sort[e]37

110 a roda inquieta da venal fertunaserá a concencia do color38 da morte,campana triste tocará importuna.

E si vos vedes en calquer apretosentirés ántes de q’ chegue39 o mal,

115 e o sentimento non será indiscretopor no haber feito ben en caso tal.

Calquer ladron de noite po lo escurosale a roubar compremetendo40 a vida;mais o usureiro rouba mais seguro

120 c’ o a rede d’ ouro41 sempre o sol tendida.

<51> ¿Que importa a lei42 humana ni a div[ina]43

contra esa plaga44 que a probeza aumen[ta?]45

si ja no hai46 fe de Cristo na doutrina,si todo está no mundo ja de venta?

37. 1ª ed. Sort; GG sorte.

38. GG conciencia da color.

39. GG que chegue.

40. GG Sahe a roubar comprometendo.

41. GG Co a rede de ouro.

42. GG ley.

43. 1ª ed. div; GG divina.

44. GG praga.

45. 1ª ed. aumen; GG aumenta?.

46. GG hay.

A usura 533

125 Que vayan dar a queixa o tribunalos que pagaron un ha47 enorme usura,que anque o juez conoza certo o malfarán as costas bo remedio e cura.

O recibiño ja estará amañado,130 ou ben testigos que non viron nada;

e probarán que solo o emprestadose recramou por deuda retrazada48.

Aqui os enganos logran vencime[nto;]49

mais non pensés tamen que tal faral[la]50

135 seralle adoito o terzo sacramentoporque eso alí non val mais que bor[ralla.]51

E si finjis52 pedir a ausolucionsin limpa ter a alma do pecado,facer53 de conta que esa confesion

140 valera mais no habela prauticado54.

Mui55 cheos ides para o pe do altar,com’ o56 raposo mainos recebís,pero o remorso non vos da vagar;mentres que o roubo non restituís.

47. GG un-ha.

48. GG retrasada.

49. 1ª ed. vencime; GG vencimento.

50. 1ª ed. faral; GG faralla.

51. 1ª ed. bor; GG borralla.

52. GG fingís.

53. GG Facei.

54. GG practicado.

55. GG Muy.

56. GG Como o.


145 <52> ¡Que tolos sodes si pensás mercarcon panjoliñas, falsas devosiós,57

a paz da alma, que non pode acharquietude oindo tantas maldicios!

Eu non vos falo por filosofías,150 legislaciós58 de varios mil saberes,

nin para min hai59 mais economíasque a lei60 de Dios que dí nosos deberes.

Hipócritas ides rezar os rosariosbaixando a cabeza po las procesiós

155 colgando levades os escapularios,e mijiricadas61 facés nos sermós.

Papades as ostias, sorvedes62 a misa;e méntres, estades alí majinando63

como han de quedar sin pan nin camisa160 aqueles a quens lles fostes prestando.

Mil golpes de peito na igreja64 pegades:á vista das jentes65, que moinas! que doidos!as roupas dos santos tamen as bicades,e Dios s’ está66 rindo de tales entroidos.

57. GG panxoliñas, falsas devocios.

58. GG Legislacion.

59. GG hay.

60. GG ley.

61. GG mixiricadas.

62. GG sorbedes.

63. GG maginando.

64. GG igrexa.

65. GG gentes.

66. GG se está.

A usura 535

165 Eu ben vos conozo, por mais que pensedesfujir67 de vos mesmos con tales sandeses68,que méntres que o roubo que tés non69 poñedesna man de70 seu dono, non sirven as preces.

<53> Infames ja sodes por auto da igreja71,170 e escomungados72 ja estades tamen;

terés sepultura de fora da reja73

a donde se enterran os mortos d’ alem74.

Catai que no hai bula75 de composicion,perdon tal pecado non ten qu’ é mui76 grave,

175 por que s’ alimenta77 de toda afliciona sangre78 dos probes sugando suave.

¿No[n]79 vistes chorando aquel labradorc’ os ollos crabados na terra do arado?Leváralle os bois un ejecutor

180 d’ un80 vil usureiro que o tiña afogado.

67. GG Fugir.

68. GG sandeces.

69. GG no.

70. GG do.

71. GG de igrexa.

72. GG escumungados.

73. GG rexa.

74. GG de alem.

75. GG hay bulda.

76. GG que è muy.

77. GG Porque se alimenta.

78. GG O sangre.

79. 1ª ed. Nou; GG Non.

80. GG De un.


Viudas e orfos e mais retirados,e tod’ os que tendes escaso diñeiro,decide, decide, contade cuitadosdo modo que aforca ruin usureiro.

185 De pouco lle sirve seu duro metalque o tempo [c]o tempo81 virá a derreter,c’ o a82 chave na man no juicio finalverelo ro[x]ente83 no medio a ferver.

Si fillos do Altísimo ser desejades84,190 prestade sin prezo que ricos seredes;

terásevos conta das vosas bondades,millenta por un ha85 no ceo acharedes.

Así reza o tema d’ este86 meu sermon:Dios queira o dijese87 para o voso ben,

195 e vos alumine88 sua bendicion,veredes a groria para sempre, amen.

81. 1ª ed. o tempo e o tempo; GG o tempo co tempo.

82. GG Co a.

83. 1ª ed. rocente; GG roxente.

84. GG desexades.

85. GG un-ha.

86. GG de este.

87. GG dixese.

88. GG alumiñe.

Suidades 537

MARCIAL VALLADARES: “SUIDADES (Á C…..)” (1845)

MV2(45)

Publicouse por primeira vez en 1862, no Album de la Caridad: A Coruña:Imprenta del Hospicio Provincial á cargo de D. Mariano M. y Sancho, 1862, pp.299-300, onde aparece datado como de 1845. Recentemente editouno FernándezSalgado (2002: 571-572). Nosoutros transcribimos directamente do Album de laCaridad.

1 <299> SUIDADES._____

Á C…..

Parolas ¡ai! d’ amor ja non escoitoLonge do val mimoso en que nacin:

5 Cubréuseme alma e corazon de loitoE a alegría fugir vexo de min.Negra coita despértame no leito,Magóame de dia e fai layarE as xingelas paredes do meu peito,

10 Pouco a pouco escalándoas, arrolar.Tristura me dá todo e me desvelaDesque da terra miña m’ apartei:Todo, prendiña, todo, desque nela,Desleigado dirás, eu te deixei.

15 Deixeite, si deixei, alá en mal hora,A sorte por seguir dos páis meus;Prò sempre te chorou e ainda choraQuen tan de ménos sinte amores teus.Lémbrome, miña joya, ainda me lembro,

20 De cando o labio meu te requebrou...¡Ai! Destónces acá suspiros sembroE na garganta a fala s’ añudou.Entónces eu contigo, ò pè da fonte,


Na tua casa o sol via reflexar25 E contigo, entre os árboles do monte,

Pol-a tarde agacharse alá no mar.Ó pè de aquela fonte paroleira,A lua conversando nos collia,Juntos nos atopábamos na herbeira

30 E amorillons alí eu ch’ abranguía.Falangueiro dempóis hasta o soutiñoAcompañándote iba por meus pèsE entrambos, na mitá ja do camiño,<300> Pra a fonte citabám[o]nos1 outra vés.

35 Sentada me figuro t’ estou vendo,Á sombra do limoeiro, estribillarE froles de limon vir, recendendo,No teu blando regazo a s’a pousar.Mixiriqueira abella alí zoaba;

40 Tras ela a mariposa aparecia:Nunca, nunca a primeira te picabaE da frol a segunda o mel sorbia.Mais fóronse ¡ai! sí, os dias aquelesQue tan cedo pra sempre ja perdin:

45 E ¡cómo gozabámos os dous nelesLonge d’ aquí, na terra en que eu nacin!...¡Foron, fóronse!... e ti quezáis agora,No placer embebida d’ outro amor,¡Siquera pensarás no que aquí chora,

50 Nin seu mal che dará tampouco dor!...

MARCIAL VALLADARES.1845.

1. No Album de la Caridad, citabámnos.

Aos augustos desposorios de Isabel II 539

VICENTE TURNES: AOS AUGUSTOS DESPOSORIOS DE ISABEL II E LUÍSA FERNANDA DE BORBÓN (1846)

VT6(46)

V. Turnes (1846): Á los augustos desposorios de S. M. la Reina D.ª Ysabel 2.ªy de su Escelsa Hermana D.ª Luisa Fernanda de Borbon. Santiago: Imprenta de la V.de Compañel é Hijos. A composición consérvase tamén nun manuscrito depositadono arquivo da Real Academia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia) que contén douspoemas de autores distintos copiados pola man de Antonio de la Iglesia: á esquerdade cada unha das súas dúas páxinas aparece esta obra de Vicente Turnes, mentresque á dereita se escribiu “Pois non cadra tanta bulla”, de Alberto Camino. Unha edi-ción da copia do poema de Turnes que se conserva neste manuscrito publicounaDobarro Paz (2000). Sobre este manuscrito depositado na Real Academia Galega cf.tamén Dobarro Paz (2004).

Transcribimos a versión da folla impresa de 1846, sinalando as principaisdiscrepancias da que se contén no manuscrito. Indicamos con <a> o inicio da pri-meira columna da folla impresa, con o inicio da segunda columna e con <c> oinicio da derradeira estrofa, que aparece centrada.


Poesía, sen dúbida, de encargo para conmemorar os desposorios de IsabelII e da súa irmá Fernanda de Borbón.

Isabel II naceu en Madrid o 10 de outubro de 1830. María Luisa Fernanda,o 30 de xaneiro de 1832. Isabel II casou o 10 de outubro de 1846 co seu curmánFrancisco I. No mesmo día casou María Luisa Fernanda con Antonio María deOrleáns, duque de Montpensier, fillo dos Reis de Francia.


1 Á LOS AUGUSTOS DESPOSORIOSDE

S. M. la Reina D.ª Ysabel 2.ªy de su Escelsa Hermana D.ª Luisa Fernanda de Borbon.

__________5 COMPOSICION GALLEGA

_____

Da nosa Reina á HirmanCon un guapo RapasiñoDos da cepa de Orlean.

30 Fillo de Luis Filipe,Dos Franceses grande Rey,Quen con este nobo2 laso,Ha de ternos forte ley.¡Mal pecado3! xá vay bello4,

35 Pro ainda pode DiosConserbalo5 moitos anosPara ben de todos nos.¡Folguese! á Nay das NoviasQue tal groria consiguéu

40 Vendo en dous Reynos6 amigosOs Serafis7 que paréu.¡Miñas xoyas! xá relumbranComo Soles nas Nasios;E si8 garridas son elas

45 Tamen os novios son bos. Non podo dicir agoraCal d’ eles será mellor

<a> Calen un pouco as campanas,Cale á pólvora tamen,Paren gaitas, é comparsas,Quietas as xentes estén.

10 Tapen os tornos da fonte,Que oxe viño vota aquí;Pois compre, pra que me entendan,Que todos estén en sí.Os xigantes arrimados

15 A parede deben ser,Mentras duas copras canto,A dicha que vamos tér.Gracias á Dios, ante todo,Demoslle de corazon,

20 Pois xá casou SabeliñaCon Farruco de Borbon.Príncipe español castisoFillo de coytado1 Pay,De quen retoñar xá vemos

25 As virtudes, que en él hay.Tamen casou ¡meu amor!

1. Ms. coitado.

2. Ms. novo.

3. Ms. Malpocado.

4. Ms. vello.

5. Ms. Conservalo.

6. Ms. Reinos.

7. Ms. Sarafís.

8. Ms. se.

Aos augustos desposorios de Isabel II 541

Porque9 en ambos gorgolexanPrendas de moyto10 valor.

50 O noso Rey honorarioA moyta11 honra teráVer que sua Dona agarimaA quen afrixido está.Ben sabe que hay sumesugas,

55 Que non teñen mais afán,Que chupar ó sangumiñoA o probe12 sayo de lan.Decote acarón da casa,Vemos cousas á ó revés13;

60 E non marran enxangadasQue nos fan doer as siés.Mais non luxemos as festasCon coytas14 que terán fin,Pois ó mando das Sabelas

65 Non pode sernos ruin.Vamonos adivirtindo15,E da musica aó compás16

Brindemos por á17 saude

Dá Reyna18 é do seu Rapás.70 Ea pois, guapas miniñas19,

Vinde ledas á brindarNas bodas, que os SantiaguesesQueren oxe20 festexar.E pra qu’ esta fandungada

75 Teña compreto solásVeñan con vosco21 as ferreñas,Pandeyros22 é Rufias.Dispois que nos divirtamos,Sin quimerias, nin traspiés

80 Digamos todos afoutosViva ó Español é Francés.Viva Sabela é Luisa,Viva Farruco de Assis23,Viva Farruco de Paula,

85 Viva ó que veu de Paris.<c> Dios os24 faga ben casados,E con rexa subcesion25,Que nos libre de liortasE faga rica á Nasion26.

9. Ms. Por que.10. Ms. moito.11. Ms. moita.12. Ms. ó probe.13. Ms. o revés.14. Ms. coitas.15. Ms. adevirtindo.16. Ms. ó compás.17. Ms. pol a.18. Ms. Reina.19. Ms. meniñas.20. Ms. hoxe.21. Ms. convosco.22. Ms. Pandeiros.23. Ms. Asís.24. Ms. Diol os.25 Ms. sucesion.26. Debaixo deste verso no ms. lese V. Turnes.


ALBERTO CAMINO: “POIS NON CADRA TANTA BULLA” (1846)

AC2(46)

Esta composición consérvase nun manuscrito depositado no arquivo da RealAcademia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia) que contén dous poemas de autoresdistintos copiados pola man de Antonio de la Iglesia: á esquerda de cada unha dassúas dúas páxinas, o poema que Vicente Turnes dedicou “Á los augustos desposoriosde S. M. la Reina D.ª Ysabel 2.ª y de su Escelsa Hermana Dª Luisa Fernanda deBorbon”; á dereita, este de Alberto Camino, que se escribiu con idéntico motivo.Transcribimos directamente deste manuscrito, do que Dobarro Paz (2004) ofreceureprodución fotográfica e tamén edición e estudo.

A cepa é boa por Diosmalo fogo cha queimaraantes que tales sarmentos

20 polo mundo derramara.

Non ha d’haber Pirineusdisen da parte d’alaesto é qrer levalo todo¡vállachos a perdamá!!!

25 Non faltarán simpatiaspra acabar esta Nasionse a pasensia non se acabae collemos o ligon.

E que faremos das outras30 que paréu de contrabando

Vista-Alegre e Castrolexae as demais sabe Dios cando.

1 <1> Pois non cadra tanta bullaos que tal cousa tramaronpoñernos fonte de viño*

cando sin pan nos deixaron.

5 **Eses cíclopes ou demoscalen con tanto petarseica forxan mais cadeaspra acabarnos d’amarrar.

¡Non é Futre!! esto foy algo10 pro escolleuno mala mao

e cando ela nolo mandacousa boa non virá.

Se as vertudes do rey novoson comas do vello Ynfante

15 direy o que dixo o outrovamos indo... e trampa adiante.

* Estuvo esa fuente echando vino en la plaza del Hospital [Nota do ms.].

** Alude á una comparsa que salio aquel dia representando á Vulcano y sus cíclopes [Nota do ms.].

Pois non cadra tanta bulla 543

Tan bos coma os deputadosque aprobaron tal union

35 que aprobaron tanto rouboou tanta contribusion.

Se me deran á escollerdígovolo con verdanon temeria a España

40 polo q’oxe feito esta.

<2> De coronel para baixoagarima ó Xenera[l]de coronel para ribaanastia feita esta.

45 Dende os menistros dalóhastra os nosos Entendentesque para sacar os cartosparesen uns cans doentes.

E lexos1 tamen da casa50 vemos roubos a millos

que pasan dos nosos bolsospara esclavisar Nasios.

Se acaba como empezouDios teña piedà de nos!!

55 Nin os ollos pra chorarnos deixaron os ladrós.

Aproveitemonos oxedo viño q’aquí nos danpra pagalo, sin a manta

60 da cama nos deixarán.

Na vila non faltan oxea todas horas foguetesdesdichados de nosoutroscando veñan os cachetes.

65 A quinta vaise a faserque volos han de levarque o labrador como sempreeste pato ha de pagar.

Mais sangre por el verteu70 esta probiña Nasion

que auga vay polo invernopolo Rio de Padron.

Pra que non morran de fameque vivan os Españós!!

75 que nos sin eles vivimospero non eles sin nos.

Se non eres, meu seguiño,millor profeta q’antanoprobe sorte nos espera

80 c’as tuas copras d’ogano.

(Alb[er]to Camino)

1. Este lexos esta escrito sobre unha palabra subxacente que podería ser lonxe.


VICENTE TURNES: “Á INAUGURACIÓN DO LICEO ARTÍSTICO E LITERARIO DA CORUÑA” (1846)

VT7(46)

V. Turnes (1862): “Á inauguracion do Liceo Artístico e Literario da Cruña”,in Album de la Caridad. A Coruña: Imprenta del Hospicio Provincial á cargo de D.Mariano M. y Sancho, pp. 366-368. Reproducimos esta versión publicada no Albumde la Caridad, onde o poema aparece datado o 28 de febreiro de 1846.

AUTOR E CIRCUNSTANCIAS:

O Liceo Artístico e Literario da Coruña fundouse no ano 1846, sendo o seuprimeiro director Juan Pérez Villamil, irmán do famoso pintor Genaro Pérez Villamile profesor na Escola de Belas Artes da Coruña. En 1849 o Liceo celebrou unhamagnífica exposición de pintura, escultura e arquitectura. Un dos conferenciantesnesta exposición foi Pastor Díaz.

1 <366> Á INAUGURACIONDO LICEO ARTÍSTICO E LITERARIO DA CRUÑA.

__________

Trataron con arrequentos:Tales foron os Orosios.

20 Idacios, Feixoós, Sarmientos,Ulloas, Castros Muñises,Balboas, Toubes, Calvelos:Fonsecas, Sotos, CaxidesBermudez, Sanchez, Sequeiros

25 <367a> Faxardos, e moitos máis,Que nome à Galicia deron.Uns criaron seminariosOutros dotaron colegios,Outros fundaron escolas,

30 Que tamen chaman liceos:Algus de cencias e artesGrandes obras compuxeron

<366a> Calen hoje as malas línguas,Deixen de sacar o creto

5 A quen de cencia vai darTestimonio a o mundo enteiro.Rabéen os envidiososTrinen os barballoeiros,Que burla das nosas cousas

10 Están de cote facendo.Veñan a Cruña e veránO que somos os gallegos,Ja que fan esquensidiso<366b> O que foron noutro tempo.

15 Eu lles farei relembranzaDos sabidores maesos,Que letras, cencias e artes

Á inauguración do Liceo Artístico e Literario da Coruña 545

Outros libros escribironPra que estudiasen os cregos.

35 Chámenlle a todos esosLacazás, bobos, zopencosSi alcumes tales merecenGentes de tantos talentos.Non falo dos generales,

40 Que honraron os campamentos,Nin de aqueles que no marGrandes servicios fixeron.Tampouco nomeareiDe Galicia o valemento

45 Cando Roma lle chamabaJoya de moito proveito:Nada tampouco direiDo seu engrandecementoCando en Nápoles reinaba

50 A ilustre casa de Lémos.Asi póis tan solamenteSerán o meu entreletoCencias, e artes con queFachendear ben podemos:

55 Poetas, historiadores,Escultores, arquiteutosDe todo, gracias a Dios,De todo en Galicia temos:Tampouco marran pintores,

60 Como os que antaño tivemos,Póis de todos conocidoBen foi Fernando Gallego:<367b> Da mesma maneira outrosArtistas de entendemento,

65 Que dou à luz esta terraDesde o reinado dos suevos.Tanta gloria non-a luxanEscritores chafulleiros.Que nos relembran por mofa

70 A gran patraña do Meco.Mais por ladinas que sejanAs tirrias, que dito levo,Da fama dos nosos sabiosNon rabisarán un pelo:

75 Rechiflan a lengua nosaCando todos estan vendo,Que sirve ben pra contarllesAs verdades do barqueiro.Si a torre de Hércules fala

80 Tuvese en este momentoFazañas mil contariaQue eu agora non relembro:Veñan à Cruña os mofistasE saberán por si mesmos,

85 Que canto de nòs parolanSon contos que leva o vento:Acharán homes de próMagistrados, caballeros,Canónigos, abogados,

90 Militares, artilleiros;Verán mercaderes ricos,Escribanos e renteiros,Médicos e fabricantes,Artesanos e tendeiros:

95 Verán cada cual cumplindoO deber do seu empleoBuscando às horas de fòlgaMui proveitosos recreosNon deixarán de alabar

100 O caritativo empeño<368a> De agarimar a pobrezaBuscándolle pan e leito:As señoras toman parteEn tan santo pensamento;

105 Póis fan sabas, e camisasOs seus fidalguiños dedos.


¡Meus amores! elas cuidanDos desamparados nenosPra que non morran de fame,

110 Nin de frio no inverno.Nada en fin marra na CruñaDo que hai en outros reinos,Mediante letras, e artesTeñen agora un Liceo,

115 En el se dará acolleitaA moitos entendementosQue viven acurrunchadosSin ser de ningun proveito.Tamen as guapas cruñesas

120 Acharàn en el asentoE à par da bunitura<368b> Camparán os seus talentos.Ántes as madamas tiñanO seu entretenemento

125 Sólo na roca e no fuso,Nas tijeiras e agulleiros:Moito máis saben agora,Póis unhas compoñen versos,Outras o pincel manejan

130 No papel, e máis no lenzoOutras a música entendenDas viguelas, e salteriosMais sin ser mixiriqueiras,Póis fan o labor caseiro

135 Moitas, en fin, teñen arte,E finos conocementos,Para dar honor, e gloriaA este establecemento.Dios lle dea moita vida

140 E permita o Padre eterno,Que sin dares e tomares,Vaya de cote en aumento.

VICENTE DE TURNES.<368a> Febrero, 28 de 1846.

Carta de Cristobo ao seu tío don Alifonso de Santiago 547

CARTA DE CRISTOBO AO SEU TÍO DON ALIFONSO DE SANTIAGO(1846)

CCX(46)

Cristobo de Xallas (1846): Carta de Cristob.’a seu tio D1[o]n Alifonso deSantiago. Trátase dun manuscrito que se encontra nunha das caixas que conteñenmateriais dos irmáns Antonio e Francisco de la Iglesia que se custodian na RealAcademia Galega. As súas tiradas de versos dispóñense en dúas columnas por cadapáxina. Ao final dos versos 80, 238 e 469 escribíronse, respectivamente, os núme-ros 1, 3 e 2, que constitúen chamadas ás que se dá resposta nas páxinas <6b>, <7>e <8>: trátase de tres tiradas de versos engadidas coa intención de ampliar unhapresumible versión inicial máis breve.


Trata do levantamento de 1846, que comezou en Lugo o 2 de abril e querematou o 26 do mesmo mes cos fusilamentos de Carral (os mártires de Carral).

Aínda que a composición leva data de maio de 1846, debeu ser redactadaen abril porque non se fala da execución de Solís e dos outros 11 oficiais (que tivolugar o 16 de abril de 1846) e mesmo dá a sensación de que non está decidida avitoria, pois aínda que é certo que ao primeiro nos di que Solís xa fora detido, aofinal aínda se agarda a súa vitoria.

O autor é un liberal partidario do levantamento e residente na cidade daCoruña, cidade que estaba a favor do levantamento, pero que permaneceu contro-lada polo capitán xeneral Villalonga.

É o único testemuño escrito en galego deste acontecemento.

1 <1a> Carta de Cristob.’a seu tio D[o]n Alifonso de Santiago.

Socedech’algo? – A min, nada–E logo? – Elogo, que todoXa se lo llevó la trampa–

10 E logo que hay? – Q’ha d’haberQ’houbo saragata larga

Xaniño pares que vesDe ver algunha disgracia–Por que ö dices? – Porque?

5 Por q’oxe1 tras unha caraQue pareces un calabre,

1. No ms., que oxe.


En Santiago – E eso q’importa–Home, mal rayo te parta,Con que collen a [SolisI]2…–

15 Seiq’estas tolo! – Non marra–Pero… porra! ¿como foi?!Es’e imposible! – Caracha!¡C’o demo do babioloQ’as quer’äinda mais craras!

20 Cando che digo q’e certo…–Pero home, antonces falaComo socedeu, ou que hay–Nada, non socedeu nada–Pero… – Q’entrou alí ConchaII

25 Cando ninguen o esperaba,E copou a devisónSin escapars’ unha rata. –Home parez’ unha bouba.Terian tan pouca änsia

30 <1b> Q’habian d’estar dormindoSin contar c’unh’avanzada?–Disque moito se bateron…

Hastra de dentro d’as casas.Concha ganou, non hay dubda3

35 Per’o demo d’a gananciaNon lle valeu catr’ichavosPor que lle costou moy cara.Que valor! Non se veu outraLoita mais ben apurrada.

40 Os nosos perder perdenonPro halles4 de quedar famaDe valentes, mentres queValentes haxa en España.–Pero será certo eso?

45 Paresem’unha boubada5.Xaniño… sei que me choras…–Non sintes esas campanasGran Demonio6, ou estas xordo?–Logo por eso tocaban? –

50 Elogo!– Non hay vergonzaPorra! que galopinada!Sendo todos españolesRepinical as campanas!

2. No ms., talvez Solvias.3. No ms. o de dubda está na entreliña, escrito sobre a palabra duda.4. Talvez halle.5. No ms. boubada está na entreliña; debaixo, riscado, lese patraña.6. No ms. Gran Demonio está na entreliña; debaixo hai unha palabra riscada que resulta ilexible.

I. D. Miguel Solís y Cuetos nacera en S. Fernando o 27 de marzo de 1816, de distinguida familia, sobri-ño do tenente xeneral D. Evaristo San Miguel. Formado na Mariña, na que chegou a alférez, pasou ao exér-cito de terra. Esparterista, en 1842 pasou a formar parte do selecto corpus do Estado Mayor. En 1843 foiascendido por Espartero a coronel, ascenso non aceptado polo Goberno moderado, que o destina áCoruña. Era, pois, comandante cando se pon á fronte do levantamento. A Xunta de Galicia elevouno o 15de abril de 1846 a mariscal de Campo. O 23 de abril de 1846 entregouse ao xeneral De la Concha e, trasun xuízo sumarísimo, foi executado en Carral o 26 de abril de 1846.

II. O 7 de abril de 1846 o ministro de Guerra envía a Galicia o xeneral D. José De La Concha para que sefaga cargo das tropas non sublevadas e faga fronte a Solís. De La Concha organiza a contrarrevolución; o23 de abril ten lugar a batalla de Cacheiras que remata coa vitoria de la Concha, que perseguiu a Solís ataSantiago, e conseguiu que este se entregase o mesmo día.


Así staban parolando55 Xaniñ’ó de Vilouchada

Q’e xastre d’aquí da CruñaRemendon de moita fama,E7 Bartold’o zapateyro,Con perdon da sua cara,

60 <2a> Que sin pestañal os ollosEspantado para el mirabaSentado na sua sillaCo ä coitela empuñadaE unha forma entr’as rodillas

65 Que sobre d’el’afeitaraVnha vir’antes de quePousas’a tal noticiadaQue d’ahi saëu voändoSin lle ter med’a saraiba.

70 Estando nest’atordidosEsbrancuxadal as carasMirand’un besta8 pr’o outroFeitos uns papalanatasChegou Pep’o Carpenteiro

75 Que ten acó9 duas casas,E sabe ler e escrebir,E tamen sab’o que falaQ’e home que lé papés,E navelas afamadas.

80 Veull’a lotarí’antanoE se come non traballa10

<6b> Q’he oficio que gorentaMais q’apeitar11 c’unha marraPor eso… ¡O Seor Gosé

85 Desque non loita c’as taboas<2a> Xa se lle conoz’o ventre,E xa ten boa papada.12

Dempois de saudar os dousDixo con moita cachaza:

90 Que fas, Bartoldo. – Non sey.Non sey Pep’o que me faga,Por que… xa tardan os demosEn arrigarme d’España –<2b> Hom’é eso? – Log’igñoras

95 Por que tocan as campanas? –Ba, ba, ba! ¡que burro eres!E votou unha risada,E mirou asi de ladoOs probes d’os meus panarras

100 Doendose de que fosenTan babions e tan sin alma –Pero logo qui e o que din!(Saltou Xan de Vilouchada)Non din q’aló os de Santiago

105 Xa stan debaixo d’a zarpa?–Ba, ba, ba! quen traga es’hor[a]?13

7. No ms. E está na entreliña; debaixo, riscado, lese Con.8. No ms., bestas.9. No ms. acó esta na entreliña; debaixo, riscado, lese aquí.10. Ao final desta liña aparece a chamada (1), á que se responde no inicio de <6b>, onde se len os seis ver-sos que van de Q’he oficio que gorenta ata E xa ten boa papada. Os versos Xa se lle conoz’o ventre, / E xa tenboa papada lense tanto en <2a> coma en <6b>, pois o autor non fixo un enlace perfecto entre este enga-dido de <6b> e a continuación da Carta en <2a>. Baixo o verso E se come non traballa de <2a> lese q[u]ehe ofisio q[u]e gorenta.11. No ms. lese que apeitar corrixido para q’apeitar.12. En <6b>, papada!.13. No ms. es’hor[a]? está na entreliña; debaixo, riscado, parece lerse yesa!.


Pepe, Pep’as cousas malasDecote che salen certas –E sempre corr’a disgracia

110 Detras d’os homes de ben,Dixo Xan de VilouchadaC’uns ollos tan afrexidosQ’abofé me daba lástema.– Pero q’habedes de ser

115 Homes de tan pouca lacha!Dix’o noso carpenteiroXa c’unha pouca de rabia,Que s’un burro de GarásVos ven c’unha noticiada

120 Dadesll’a el tanto cretoMais q’a14 persoas humanasNin sodes vos liberásNin servides para nada:<3a> Buxainas me parecedes,

125 q[u]e se n’as xeiran15 non bailan(Aco na Cruña, meu tio,Chamanll’os trompos buxainas)

Sonou os mocos Seor Pepe:Houb’unha pouca de pausa,

130 Ós seores Bartold’e XaniñoNon repricaron palabra

Aguardando q’o Seor PepeLles decraras’a enxangada.As campanas mentres tanto

135 Co seu tan tan galan tángalan!

Sigueu o Seor Pep’e dixo:¡Coidado q’e moita graciaC’o mono xefe políticoIII

E co Seor de Villalarga!IV

140 ¡Quen lles repinicar’a elesO cu con catro patadas! –Bartold’antonces lovántaseCheo de carraxe tantaQ’escumaba pol a boca

145 Com’a unha coch[a] catralva16

E sin saber que lle dera,Tan enfogado s’achabaQue pares que con pementoLl’embadornaran a cara.

150 Catro patadas dixeche…Catro centas mil talladasD’ese mono de […]17…Hei de facer sin tardanza.Heille de vingal a miña

155 Ou na fieiteira m’esmagan<3b> Q’a patada que me dou

III. O xefe político da Coruña era o xeneral D. José Martínez, enviado polo Goberno en 1845, para liqui-dar a oposición progresista. De feito, o 28 de agosto de 1845, o xornal El Porvenir, que dirixía AntolínFaraldo, comunicaba que se suspendía o xornal por disposición do Goberno Civil.

IV. Villalonga é o capitán xeneral, quen durante o levantamento permaneceu pechado na praza forte daCoruña e, unha vez concluído, amosou a súa insania, acelerando os procesos para executar os procesadose impedir que lles fose concedido o indulto.

14. No ms. persoas vai precedido de unha, que está riscado.15. No ms. xeiran está na entreliña; debaixo, riscado, lese fan bailar.16. No ms. catralva está na entreliña; debaixo, riscado, aparece algo ilexible. 17. Talvez pelotas ou peloras.


a teñ’aquí18 inda na nadegaE tembranm’as moas todasD’[o]s demos19 das labazadas.

160 E todo por esa gorraDe búcera20 que lobaba –Bartoldo ¿quen che mandouPorll’a bolrra colorada,Saltou Xan, e porte teso

165 Coma quen sac’unha chairaDiante d’el? q’a tard’aquelaMesmo pares que c’a rabiaLovado’staba dos demos…¿No’no vías q’esbochaba? –

170 Bartoldo calou guindando21

Co ä coitela na banca,E sapateöu a formaContr’o chao con tanta älmaQ’unha taboa do sobrado

175 Estando faltos’e falsaFixoa brincar pra arribaE doull’o rapaz22 na caraQ’23estaba facend’un fioE tíñam’a canga baixa

180 Virad’asina pra un ladoComa quen q’algo buscaba.Dios m’o perdone, foi benQue vend’a forza d’a rabia

Que tiñ’o Maestr’e, ainda185 Puñas’a rir o canalla,

Mirando pr’o outro pícaro<4a> Que tres solas24 remollaba;Pro… dempois adoecíaDos dentiños… e as bágoas

190 Baixabanll’25a rego cheoPolas fazulas d’a cara.Bartoldo que veu aqueloDixoll’o rapaz “apaña26”.E o Seor Gose27 foi falando

195 C’a sua santa cachaza:

Deixalo (dixo do Xefe)Se sal d’esta rebodainaHa de ter que contar moito…¡Se non lle cascan na cacha!

200 Pro… xa pares que stiveronOx’as morcillas baratas…Pero Xaniño decia:Esas malditas campanasSeor Pep’, eses demonllos,

205 ¿Que rayo he o que falan?O Seor Gose non dou creto,E esgarrou sen falar nada.Estonces saleu Bartoldo,Dixoll’a Xan: Home, cala.

18. No ms. a teñ’aquí está na entreliña; debaixo, antes de inda, aparece riscado Aquí a teñ’.19. No ms. demos está na entreliña; debaixo, riscado, lese malditas, adxectivo feminino con que concordaa contracción D’as que aparece no inicio do verso.20. No ms. búcera está na entreliña; debaixo, riscada, lese a palabra puñeta.21. Antes de guindando, riscado, lese tirando.22. No ms. rapaz está na entreliña; debaixo, riscado, aparece aprendiz.23. No ms., que.24. No ms. solas está na entreliña; debaixo, riscada, parece lerse a palabra votas.25. No ms. Baixabanll’ está na entreliña; debaixo, riscado, lese Caianll’.26. No ms. apaña está na entreliña; debaixo, riscado, lese aguanta.27. No ms. Gose está na entreliña; debaixo, riscado, aparece Pepe.


210 ¿Que sabes ti d’esas cousasNin a verdá d’o que pasa.Os que non sabemos lerTod’o mundo nos engaña:Métennos na orta sempre

215 Para royel as patacas.¡Cando Pepe che dí esoBen sabe Pep’o que fala.<4b> Chamounos alí á un ladoE dixoll’a Pepe: vaya

220 Ti sabes alg’e non queresAbril o peito, pois andaQ[u]e28 n’hay medo q[u]e che veñaNingun servil d’escoitada,Que todos c’as candelexas

225 O redor d’o mono andan.Pegárons’os tres á estoAchegadi[ñ]os29 a parchaE xuntaron as orellas,Abrind’as bocas d’a cuarta30.

230 Bartoldo mandou os picaros,Para que n’ouvise nadia,Mazatear tod’a solaBourando con tod’a almaE que torgasen tamen

235 Canto soupesen de cantegas.O Seor Gose sonou mocos,E parece q’orneabaAsí s’armou unha múseca31

Tan dociña e de tal gracia32

240 <7a> Q’os demos foxiron todosNaquel istante d’a casa.Meten puños n’as orellas:Acabalo d’as beatasCen escapan p[or] acó

245 Outros cen aló s’escapan.Uns trucaron‘n un croceiroE cean de recuadaE outros que ven correndoCan enrib’e a cinzarra

250 Ynda lles cheg’os oidosE o tilitan d’as campanasTamen’ nos fai bufar muito.Volves’ atras a canallaTizando c’os chuzos quentes

255 As probiñas d’as beatasSen saber q[u]e rumbo levanXordos e cegos c’a rábia.A [nuncea]33 proseguiaOs demos tamen berraban

260 Chamando p[or] escoleresE por meigas de mais famaQ’os arrigasen d’a CruñaE os lobasen p[ar]a Francia.

Os demos que ‘n outros postos265 Toutaban algun panarra

Pra que sahis’o pernuncioQu’iba xa d’escangalladaDeixaron os seus cantiños

28. Despois de q[u]e aparece aquí, que está riscado.29. No ms., Achegadinos.30. Debaixo deste, riscados, lense os seguintes dous versos: E pra que n’ouvise nadia / Mandou Bartold’ospícaros.31. Debaixo deste hai un verso riscado que resulta difícil de descifrar.32. Debaixo desta liña aparece un verso riscado en que semella lerse o seguinte Que nada tiña n’[…].Despois de gracia hai unha chamada (3) para a que se encontra resposta nas páxinas <7> e <8>.33. Nuncea é lectura hipotética.


E as calles non s’andaban270 Senon tripand’en demonllos

Que c’as lingoas d’unha varaE os cornos coma tourosE as pernas coma crabasArregaladolos ollos

275 Hastr’os tellados brincabanP[ar]a ver de donde viñaTod’aquela embarulladaNubrous’antoncel o ceoOs escoleres baixaban

280 E as meigas tamen viñanTodas elas afogadasQ’atravesaran o marE salvaran as morallas.<7b> Xuntanse demos e meigas

285 Escoleres e beatasPor ultemo d’este embrolloO longo d’a calle Ancha.Vns votanll’a culp’os outrosDo demontre d’a enxangada34

290 Vns peganse tizonazosOutros arrigans’as barbas35

E outros mais rabechadosCraban ‘os cornos ‘n a caraA patadas aqueloutros

295 Coma condanados andanEstes zorreganll’as meigasC’os espetos ‘n as queixadasE azoutas de demonio

Danll’aqueles as beatas300 Hastra que (vaya por Dios)

Se lle descroben as cachas.Os escoleresV quixeronCompol o diallo d’a zambraCon paliq’e cortesias

305 Pro os demos repricabanZimbrando sopapos ‘n elesComa quen chobe saraiba.

Estando ‘n este cotarroViron unhas luces craras

310 Que con Noso Señor viñanEntrando ‘n a calle AnchaAsí q’uliron aqueloCollen as meigas d’as faldras,Embrullados alí moito,

315 Anqu’as meigas rabeaban,Montan d’acabalo d’elasE por enriba d’as casasE uns por enriba d’outrosE por calles escusadas

320 Votan á foxir sin ordeHastra saltal as morallas.Cheas de paus e d’azoutasPor diabros escadrilladasAlí quedaron chorando

325 As probiñas d’as beatasQue siguiron al SeñorHastra q’entrou ‘nunhas casas

V. O 5 de abril de 1846 constituíuse na Universidade de Santiago de Compostela o Batallón Literario. Peroaquí describe o intento dos escolares da Coruña de pronunciarse a favor do levantamento, acto que se fainas aforas da Coruña, no Carballo, e que foi desfeito pola chegada do xeneral maior.

34. Por riba de enxangada escribiuse unha palabra borrosa.35. Talvez Outros arrigan’as barbas.


E todos pensaban muitoQ’os choros d’as boas almas

330 Eran por culpas d’os homesQue por elas... (miñas santas)Nunca [...] boiraran un pratoCon ningunha rabechada,<8a> Nin triparan tansiquera

335 Vnha cruciña de palla.Pol o campo de CarballoAs meigas choromicabanCase tod’os escoleresTamen limpaban as bágoas

340 C’o farrapo d’o manten,E os demos zorregabanCada patada ‘n o chaoQue tembraban as morallasCand’o Xaneral mayor

345 Antre fum’e llaparadasChegou rabea gomitando:Xuntoume tod’a canalla:Pergontou pol o traidorQue mover’a zarabanda

350 Dixeronlle que Bartoldo:“Vn pequeno’scoler vayaDilatalo a polecia,Dixo el, e sin tardanzaQ’inda moy pequena è

355 Tal pena para tal falta”.(Vn escoler chuchadiñoAló foy c’ o a’mbaixada).“Todol os demos se volvanTental a xente de marras,

360 Proseguéu, e se son poucos

No infern’outros agardanQ’estan rabeando por virA ver s’enfrian as nadegas.¡Perdeuse boa comeca

365 En Santiago, por disgracia!Pro non hay que s’afrexirQ’inda quedan esperanzas,E o que non saleu est’anoPoida ser que n outro salla,

370 [Adomais]36 d’esta desfeitaYnd’hay que collel as rachas..............................................Esta noite ‘n este síteoA eso d’a unha dadaVolvas’a xontar aquí

375 Tod’esta boa canalla!!<8b> Con esto voaron todosPara dentro d’as pousadasE o Xaneral mayorFoy tocar outra cinzarra.

380 Mentres a enguespa corriaQue levo xa decraradaEn q’os deños por BartoldoEsa cinza lovantaran,E que ‘n acouga s’o diaño

385 Mayor acó non se pranta,O Seor Gose estroíaO noso par d’empanadasO son son d’a pandeiretaQ’os mesmos demos espanta.

390 Antr’outras cousas garridasD’e37 gobern’ e pobro e España

36. Adomais é lectura hipotética.37. No ms., De corrixido para D’o.


D’e38 sarvis e franceseirosD’asoletism’e d’o PapaDo Sistema trebutarioVI

395 Camarill’e LadroadaE de Cuba e CasamentoE d’a RevulusionVII santaQ’emprendía ese pereodecoQue dice que ¡moy ben fala!,

400 Encaixaba mil verdásTan forzudas e tan crarasCom’as que por aquí vayO seu sobriño de Xallas39

Decia el moito: Amiguiños405 <4b> E Dixo moito: 40amiguiños41

Todo vos e unha farsa!...Quen foi derrotad’e Concha,E o que caeu na trapa42

Foi Concha, Concha foi solo

410 Quen quedou sin unha alma.Concha, Concha… alí VelascoVIII

Se d’as maus43 non lle mo sacanAfog’o com’a un coello.Velasco... ¡qui he mala alma!

415 <5a> Mais ahor’o Señor ConchaXa’stará donde Dios cadra.Non foi en Santiag’oIX ataque44

Nin ten45 semellante trazaQue foi na Vll’, e todo est[e]46

420 Conto o viveu esa vainaDo señor xefe políticoQue mala centell’o abra.Quer q’a Cruña n’alz’o gritoE q’Artillería salla

425 Que non quer salir por queTen med’as moscas q[u]e andanSoando, que ven o brau47

VI. O pronunciamento, de signo progresista e galeguista, manifestouse contra a reforma tributaria que aca-baba de promulgar o Goberno e contra a pretensión de casar Isabel II co conde de Trápani, por ser carlista.

VII. La Revolución foi un xornal que dirixiu Faraldo durante o levantamento e do que só saíron tresnúmeros.

VIII. C. Víctor Velasco, comandante de Infantaría, foi executado en Carral o 26 de abril de 1846.

IX. Agardábase que o pronunciamento de Galicia fose secundado nesta cidade.

38. No ms., De corrixido para D’o.39. Dá a impresión de que entre “Com’as que por aquí vay” e “O seu sobriño de Xallas” falta un verso, pro-bablemente omitido de maneira involuntaria por quen redactou o manuscrito que contén o poema.40. No ms. antes de amiguiños lese o posesivo Meus, que está riscado.41. Obsérvese que o autor non fixo un enlace perfecto entre o final do engadido da chamada 3 e a conti-nuación do relato na páxina <4b>, pois quedáronlle xustapostos dous versos que, non sendo iguais, si sonmoi semellantes.42. No ms. hai unha mancha de tinta entre tra e pa, como borrando o <m> dun precedente trampa.43. Talvez mans.44. No ms. en Santiag’ está na entreliña; debaixo lese o ataqu’en Santiago e advírtese que se riscou o seg-mento n Santiago.45. No ms. ten está na entreliña; debaixo, riscado, lese hay.46. No ms. esto. Restitúo est[e] para lles dar sentido a estes versos.47. Talvez bran.


E xa queren calloubada.A tropa q’estab’ahí fora

430 Como non ll’abren a casaVan vendo q[u]e donde foxen48

Que non lles cadr’49 unh’alandra.O xeneral vai fedendoLev’a trop’ enforruñada50

435 Y a cabeza d’el xa cheiraA xufre que non s’aguanta.O mono non sal’aforaDo cubil donde s’agachaE se sal’e pra fuxir

440 No vapor q’esta de garda51.Cadiz, Leon, BarcelonaZaragoza, SalamancaAlicant’e Cartaguena52

<5b> Todas estan pernunciadas.445 Yriart’Xesta cos seus,

Velasq’e Solís traballan,Rubin de CielosXI e un tigreQ’hastra Madrí xa non para.

Est’he o q’hay, meus amigos,450 Non dedes creto as campanas

Nin tampouc’ostrordinarioXII

Que todo vos he unha farsa.

Con est’o Seor GoséDeull’a Xan unha pancada

455 Moy cariñosa na lombaE deus’a volta pr’a casa.As campanas a todo esoCo seu tan tan galan tángalan.Xaniño quedou moy53 ledo

460 Ouvindo tales palabrasPro… como era xorobadoAindo’o probe… ainda… machaba.O bo do Seor BartoldoBrincaba com’unha xata

465 De modo que derrubouTodal as formas d’a parcha.Tocab’o chifre c’os beizosCal se fora unha colandra

X. D. Martín José Iriarte, xeneral esparterista. Estaba exiliado en Portugal e en canto se pronunciou Solíspresentouse en Astorga cun corpo de voluntarios para impedir a chegada a Galicia das tropas enviadaspolo Goberno.

XI. D. Leoncio Rubin de Celís, brigadier, tomou parte no pronunciamento de Vigo. Mandou o segundocorpo de exército (o primeiro mandábao Solís) destinado no sur de Galicia. Coma na batalla de Cacheiras(23 de abril de 1846) non fixo acto de presenza para apoiar a Solís, e decidiu refuxiarse en Portugal, foiacusado de traizón. Os honores que posteriormente recibiu de Isabel II avalan esta interpretación.

XII. Refírese a un dos bandos extraordinarios, impresos polo capitán xeneral, para informar de que Solísfora derrotado.

48. No ms. foxen está na entreliña; debaixo, riscado, lese han d’ir.49. No ms. cadr’ está na entreliña: debaixo, riscado, lese toq.50. No ms. enforruñada está na entreliña; debaixo, riscado, lese alborotada.51. No ms. garda está na entreliña; debaixo, riscado, lese marcha.52. No ms. o de Cartaguena aparece na entreliña, entre o <g> e o <e>.53. No ms. moy está na entreliña; debaixo, riscado, lese mais.


E dempois que se cansou470 Dixo con moita54 baralla55

<6b> Bruand’o mesmo que un cuchoSin lle por med’a compañaNin as meigas, nin sugotasNin outras badulacadas:

475 <5b> Pícaros que falsamenteRepinical’56 as campanas<6a> Se non votás a foxirEntregad’a Dios a almaPor q’a coitela d’un home

480 Vay á faguer cada rachaD’as vosas tripas cochinasQ’han de quedar tan delgadasQue van servir todas elasPara cordas de guitarra

485 O decir est’e entrar dentroTrec’ou catorce xandarmasFoy tod’un, e o Seor Bartoldo,

Sen que lle valesen prátecas57,Tuvo que votar a andar

490 A verll’o Moniñ’as barbas;E poida ser… q’a lamberTres, catr’ou cinco patadas.Asi collerá mais folgo58

Bartoldiño Babionada495 Para facer59 c’a coitela

Tantas cordas de guitarra.<6b> Vostede que veu meu tioAs cousas aló tan crarasVexa que xente mais testa

500 Para Menistros d’EspañaBo he que Madril ten moitosPro s’algunha vez fan fallaPoden vir acó buscalosQue levem’o deño marran.

505 <6> Cristobo de Xallas60.Cor[uñ]a Mayo 1846

54. No ms., moit’ corrixido para moita.55. No ms. baralla está na entreliña, seguido dun 2; debaixo, riscado, lese o substantivo algazara. A res-posta á chamada 2 está en <6b>.56. No ms. semella haber un previo Repenical’, corrixido para Repinical’.57. No ms. semella haber un previo práticas, corrixido para prátecas.58. No ms. folgo está engadido ao final do verso, precedido do substantivo forzas, que non está anulado.Por riba de forzas, riscado, lese ánimo.59. No ms. lese fagucer. O autor propúxose escribir faguer, mais antes de acabar de facelo cambiou de pro-pósito e corrixiu para facer.60. Debaixo desta liña no ms. lese, riscado, Gorecho Farruco de Xallas.


Cristobo de Xallas (1846): Carta de Cristob.’a seu tio D1[o]n Alifonso de Santiago. [Manuscrito].[Fragmento].





Contos da aldea 561

JUAN MANUEL PINTOS: “CONTOS DA ALDEA” (1846)

JMP4(46)

[J. M. Pintos]: “Contos da aldea”, in El Circulador, periódico de literatura yanuncios, Pontevedra, 18/8/1846, pp. 3 e ss. El Circulador pódese consultar noMuseo de Pontevedra. Reproducimos soamente o texto contido nas páxinas 3 e 4, asúnicas de que dispoñemos na actualidade.

1 <3a> CONTOSDA ALDEA

E rusadas cheo.O seu brando afagoDe amor mintireiroEra enteresado

30 E á pancadas feito.<3b> Asi pois anque elesDo seu apousentoNon se meneasenNin por cumprimento,

35 Tiñan seus amigosCanciños terceirosPara namorarePor homes de lexos.E viñan, é iban;

40 Boltaban muy presto,Levando recados,Traendo embelecos.Facianlle á nena,Que non daba creto,

45 A rosca do galoTales mensaxeiros.E vendo á parroquiaE mais seus anexos

En certa parroquiaDe un ancho terreo

5 C’o pé do altar fartoE dobrados dezmos,Habia un-ha mozaDe pais vinculeiros,Que daba cobiza

10 A muitos mancebos.Inda era rapazaBen nova por certoE botara un corpoDos mais casadeiros.

15 Mais como medrabaNon faltaban vellosQue decian muitoNon perde inda tempo.Os seus contraentes

20 Non paraban nesto,E metian presaPor far seu desejo.Formaban bandadasPara armar un preito

25 De mil trapalladas


Aqueles raposos50 No seu galiñeiro

Ja se procatabanContra os taleigueiros,Ja refunfuñabanFacendo concellos.

55 E ja regañabanDentes é canteiros,E alguns fumegabanPor riba dos pelos.Orasme estas gentes

60 Decia un dos gremios,Estes negrumantes,Estes farouteirosCuidan que nosoutrosC’os ollos non vemos,

65 Que non descubrimos,Que non conocemos,Que non tras da moza,Mais dos seus arreosVeñen estes d[e]mos1

70 Galans calaceiros?Que tan solo pensanGastar seu diñeiro,Comerlle os seus bens,Mandar seus rendeiros,

75 E si poden d’elaFacer menosprezoBotando pernadasBen fartos e cheos?Catai que cumpridos!

80 Que finos, que atentos!Que noites inteirasPasan ó sereno!

Que zapatos rompenPor eses outeiros!

85 Cantas molladuras!Sudores de peitoPolas alegriasDo seu pensamento!Que aturas, fatigas,

90 Que arriscado empeño<3c> Por alumiñalaCon merecimentos!Que dirá á rapazaDe amores tan secos

95 De tantos felpudosAmantes morcegos?Que dirán aquelesDo seu parentescoOs que lle porteñen

100 Por pais é traseiros?E que seus amigos?Chegados, é deudos?E que seus criados?E que seus caseiros?

105 Non hay na parroquiaUn home ben feito,De sangre muy limpaMuy bon cabaleiro,De acendentes nobres

110 De muy altos feitos,De prendas cumpridasNado no terreo..?Quen serán padriñosD’ese ajuntamento

115 Que estudían muitosHomes alleeiros?

1. No orixinal, damos.

Contos da aldea 563

Non saben que é befaMaldita dos vellosO casar con homes

120 De terras de lexos?Non saben que a froitaDo manso pereiroSe aceda con puasDe bravos ingertos?

125 Probe rapaciñaSi vai unda ó cregoSin que taes amoresLle sayan de adentro!Probe da inocente

130 Si vai como un cegoCollida da manDe criado alleo!Probe si non tenQuen lledé consello

135 Cristiano é sánEn tamaño apreto..!En esto un caladoQue estaba atendendoCon muita pachorra

140 Se foy él erguendo.Era home corpudoFerrudo de membros,Co á côr aterradaGastada do tempo,

145 Pois tiña de anosMuy preto d.un cento.Non era golvado,Mais sán por adentro,E estaba curtido

150 Dos ares é ventos,<4a> E da agua salada,Fora mariñeiro.Regalou os ollos,

Moveu o cabelo.155 Miróu po las bandas.

Pideu ó silencio“Atendende homesDixo ó mariñeiro,Escuitade un pouco

160 Vedraños labrégos,Contarvos un contoVou agora mesmo.Si á memoria ajudaMeu santo san Telmo.

165 Conto que foy casoMuy ben verdadeiroPasado nos maresJa fai muito tempo.Vindo pois abordo

170 De un barco guerreiro,Ferrado de cobre,Noviño, e ligeiro,Do mar de levanteMediterraneo

175 Cruzamos as aguasEn pouco de tempo.Ía tramontanaDo carto direitoSeguido, soando,

180 Con dentes e fresco.E todo o camiñoVimos derradeiroTres ou catro velasAnque alguiño lexos.

185 Non paramos mentesPor ningun receo.E casi empopadosBotamos do estreito.Destonces mudouse

190 Mala cara ò tempo,


Cimbraban as cordasQue poñian medo.Correntes da Africa,Borbollon do Occeno,

195 Ventisca e chubascos,Remuiñado ventoTraian o barcoCabezando arreo.Tumbaba de un lado,

200 D’outro lado ó mesmo,Subiase às nubes,Baixaba ó inferno,Corria un pouquiño,Recuaba presto,

205 Tremaban pilotosE mais mariñeiros.Mirando ja negraA cunca do ceoRacharse è abrirse

210 Con prestos lostregos.<4b> Naquela negruraFormaron letreiroMoxenas de lumeBen gordas por certo

215 E decian craroEn sò dous carreiros“Gardade o tesouroLadrós andan preto.”Mui axiña o limos

220 Nos os mariñeirosE aquedouse o mare,Sosegouse o vento.Escampou a chuvia,E foi crarecendo,

225 Fuxindose as nubesArrente do ceoQue quedou mui limpo

Azul e sereno,E grande e redondo

230 Relucente espelloDo sol muy douradoBen posto no medio.No barco tiñamosNun altar ben feito

235 Un-ha gran reliquiaTesouro sin prezo.Como era costumeEn tod’os apretosRezamoslle salves,

240 E mais padrenuestros,Pois os seus devotosEra amparo certoContra mâas tormentasE turbons do ceo.

245 Dempois proseguindoNoso derroteiroA proa endilgamosPara finisterro.Mais logo mirando

250 Por un catalexosVimos vir os barcosQue tras nos viñeron.Foronse achegandoFavor ofrecendo

255 Si ó barco quedaraMagoado do tempo.Puxeronse en fachaBandeiras tendendoMuy empolistrados

260 Saudos facendo.Os nosos pilotosCon tal cumprimentoTamen amainaronMisuras rendendo.

Contos da aldea 565

265 Os d’eles en botesAdentro viñeronForon convidados,C’os nosos comeron,E os camelaron

270 Con dadivas creo<4c> Pois cando ó principioDa camara pretoFomos á escoitarFalaban de recio

275 E enquillotradosAlgo pareceron.Mas logo de tardeJuntos de concertoTodos se embarcaron

280 A ter un refresco,E acabar os tratosSo dignos de negros.Un rapaz da camaraAgachado dentro

285 Estuvo á comidaEscoitando atentoE contounos todoCanto dispuxeron.O dia seguente

290 Po la mañan cedoA redor do nosoDe bandeiras cheosPorianse os barcosQue tras nos viñeron,

295 E logo fuxindoUn voto secretoA nosa reliquia

Na tempestá feito,Nun-ha procesion

300 Sacala d’adentroPara os outros barcosCon pompa é pompeo,E asi que á tuvesenAlá ben axeito

305 Dar un-ha bordadaE tomar ó vento,Quedando nosoutrosPapamoscas feitosSin nosa reliquia

310 Tesouro sin prezo.Procuramos logoBuscar un remedioA tal ladroizo.De bon escarmento.

315 No rancho de proaFixemos co[n]cello2

E todos á un-haUn gran juramentoBotamos, cruzando

320 Das maus os dous dedos,De salvar valentesNaquel caso estremoA nosa reliquiaRefugando medos.

325 Por que á todos foraDada en gardamento,Confiada á todos,Grandes é pequenos,De todos amparo,

330 De todos proveito,

2. No orixinal, coucello.


MARCIAL VALLADARES: “A UN CEMENTERIO EN MADRID EL DÍA DE DIFUNTOS DE 1846” (1846)

MV3(46)

Este poema encóntrase manuscrito no arquivo da Real Academia Galega(Fondo Irmáns de la Iglesia). Recentemente editouno Fernández Salgado (2002:573-574). Nosoutros transcribimos directamente do manuscrito.

1 <1> A un cementerioen

Madrid el dia de difuntosde 1846.

5 Tristes sitios òs mortos destinados,abertos xá dende onte às oracions;campo santo, que escondes sepultadospecadores de cen mil condicions;

Silencioso retiro, onde algun día10 descanse quezais eu, mañan acaso,

hasta esas cruces, nuncios d’agonía,deixa, deixame chegue paso á paso.

Símbolos funerarios enloitados,quérome acaron d’eles humildar

15 é, c-os-ollos en bágoas arrasados,un á un neles hoxe eu maxinar.

<2> Quero ler ¡ay! na costra cenicentaque acocha dos humanos frios òsos...¡sudario que suas carnes apodrenta

20 é abuxeiran mil vermes asquerosos..!

A un cementerio en Madrid 567

Ver cal nesta morada d’igualdá,entre estas cruces mismas sin halago,disputanse lugar con terquedáa fera ortiga, a malva é ó saramago.

25 Si; que para nosoutros, campo santo,de lembranzas è o dia de difuntos,util ò Purgatorio, tanto, canto,dedican-o á sua carcel moitos xuntos.

Eiquí nais, onde a terra de seus fillos30 come as carnes mais lindas é graciosas;

eiqui orfos, en trapos negros sencillos,é viudas indo é vindo, alá chorosas...

<3> Eiqui amigos devotos, desfilando,é curiosos sin fin en varios lados;

35 pró todos á un-a todos, en ti orando,vasto archivo de corpos mesturados...

E pois o cristïano te visitaé, en medio ays de tristisima delor,cada un hoxe en ti humilde deposita,

40 oracions as mais puras con fervor;

Do mundo no gran viaxe fatigosoen que a existencia apenas ten encanto,dende o val este mísero acá noso,oye a miña tamen ¡ou campo santo!

45 E[st]a1 ofrenda è as almas dirixidade parentes virtuosos que perdiné alá lonxe reposan na queridanatal patria, á cen léguas ¡ay! de min.

1. No ms., Ela.


Marcial Valladares.

Taresa e Tomás 569

MARCIAL VALLADARES: “TARESA E TOMÁS” (ca. 1846)

MV4(46)

Este poema encóntrase manuscrito no arquivo da Real Academia Galega(Fondo Irmáns de la Iglesia). Recentemente editouno Fernández Salgado (2002:579-580); para este investigador, este poema, que non está datado, pode ser inclu-so anterior a 1846. Nosoutros transcribimos directamente do manuscrito.

1 <1> Taresa é Tomas.

“– Ay Tomas; quen coidaríafoses ti o desleigadoque man á man o outro día

25 con Carmela emparexadoandaba na romaría...!”

“– ¿Cando, Taresiña, cando,Tomas estonces repon,se saio sempre c-o gando

30 é manda meu corazonaquela á quen’stou falando?”

<3> “– ¿Pra que o negas, se m’o dixocon Carmela quen te veué, estorbarte se non quixo,

35 da conversa parte oéuque chorar á min me fixo?”

“– Asoségate, toleira;non t’enfades, Taresiña,pois a persôa meteira

40 que tal che contou, vidiña,minteu como trapalleira.”

Lavando roupa gordeira,mentras outra se deloira,estaba do Ülla à beira,

5 preto d’un-a corredoira,Taresa moza solteira.

O sol habiase posto;Taresa ainda lavabaé mozo d’alegre rosto,

10 Tomas, a flauta tocabado Ülla no lado oposto.

Trás suas vacas, que pacian,moy de vagar camiñando,aires, que saltar facian,

15 tocaba de cando en cando,<2> con froléos que acaian.

Repinicadas muiñeiras,Taresa sô as escoitou;pro, entre queixas lastimeiras,

20 ò rapás, desque calou,dixo asi, con boas maneiras:


“Minteu, Taresa, arrepito,é sábete que á lëal,como o mellor señorito,

45 ningun me gana no val,dende o feo hasta o bonito.”

“– Eso que dis me consola...¡Se viras o que m’agrada,<4> cando eu aqui lavo sola,

50 a flauta por ti tocada...!¡Se víras..! vólvome tola”

“– Tamen ò verte eu, muller.¿É habías de crer, habías,chegase xá á t’esquecer,

55 s’è por falarche que os díasperdo c-o gando á pacer..!”

Nestes coloquios s’achabanTomas é mais sua Taresa,cando d’aquel s’aleixaban

60 as vacas con certa prèsaé escontra a aldea tornaban.

“Hó!, marela, hó! Tó! garrida”dilles, correndo, o rapásé a moza, d’amor ferida,

65 ò ve-lo ir, “¡Adios, Tomas!”

Unha frol 571

MARCIAL VALLADARES: UNHA FROL (ca. 1846)

MV5(46)

Este poema encóntrase manuscrito no arquivo da Real Academia Galega(Fondo Irmáns de la Iglesia). Recentemente editouno Fernández Salgado (2002:577-578); para este investigador, este poema, que non está datado, debe de ser dearredor de 1846. Nosoutros transcribimos directamente do manuscrito.

<1> Un-a Frol.

Traduccion libre de unacomposicion árabe en elViaje á Oriente por Mr.Alfonso de Lamartine.

No medio do seu escape,súpeto como a caidade chuvia que desprendida

non acha estorbo ò correr,Tanta fragancia percibe,tanta, que se detèné d’aspira-l-a s’obtèn

o regalado placer.

Do Limosïn podrá o ventoe-os soplos seus estrevidosdo viaxador òs vestidos

o olfato ll’arrebatar,Pro ò menos do corazono seu xamais arrebata,<3> o aroma d’esta frol grata,

pasmosa é tan singular.

De Caïfás nos xardinshay un-a frol feiticeiraque, á través d’alta palmeira,

os rayos buscan do sol.Mais doces que os da gacelatèn esta frol dous olliños,bèlos cal resplandoriños

de matinal arrebol.

Olliños que se parecená nun-a concha encerrada,líquida pinga azulada

das claras augas do ma[r]<2> Sen recender atolondraé o Seheik que, galopando,vay sua yégua espolëando

ò enemigo prá burlar,


D’un apacible regueiroéla na beira se vée sua lindeza ali ò pé

cante o regueyro crerey...– Raparíga, de teu paydime o nome cal è, di,é o d’esa frol logo aqui

eu, en cambio, eu che direy.

FRASES, PROVERBIOS E VERSOS SOLTOS

Frases, proverbios e versos soltos 575

Polo interese que poidan ter para os estudosos da lingua e a literatura popu-lar galegas, reúnense nesta sección coplas populares, refráns e frases soltas que apa-recen esparexidas en diversas publicacións galegas e non galegas de entre os iniciosdo século XIX e o ano 1846.

a.

“... tambien le aguarda con impaciencia el autor dos rogos a’un Gallego.¡Mihna xoya!”

Los Guerrilleros por la Religion, la Patria y el Rey: o Diario-Polémico-Religioso de La Coruña, A Coruña, núm. 48 (1813), p. 28. Pódese consultar noMuseo de Pontevedra e mais na Fundación Penzol de Vigo.

b.

Arriba meu pao das tundas,Abaixo meu pao tundeiro,Quen te me dera quebradoNo lombo do moiñeiro.

Contra principia negantes, fustibus est arguendum.Si señor, si, que interrogatio et responsio eodem casu gaudent.

Ay eso miña vida.

Diario Cívico-Patriótico, núm. 106, Santiago de Compostela, 15/02/1813,p. 421. Estes versos galegos e estas frases en latín constitúen o encabezamento ouintrodución que leva un “Artículo comunicado” de A. B. Fandiño datado na “Cárcelpública de Santiago 13 de febrero de 1813”. Pódese consultar na biblioteca da RealAcademia Galega.


b) “Arriba meu pao das tundas...”. Diario Cívico-Patriótico, número 106, Santiago deCompostela, (13 de febreiro de 1813).


c.

“pues dias atras pasando por un barrio, oímos voces de una muger quedecía: ladron, xudio, vay cumplir co ó preceuto”

Estafeta de Santiago, Santiago de Compostela, núm. 9 (19/5/1813), p. 70.Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG 29/7).

d.

“¡Pobre rapaz que te despeñache!”

El Observador Constitucional de Santiago, Santiago de Compostela, núm.67 (22/5/1820), p. 264. Pódese consultar no Museo de Pontevedra.

e.

MOITO CHE QUERO CARA DE DEMO.

El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm.12 (30/5/1820), p. 91. Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega(RG 39/2).

f.

Aló arriba no monte,habia non sey que santo,quen lle rezar non sey qué,ganará non sey que tanto.



c) “pues dias atras pasando por un barrio, oímos voces de una muger que decía: ladron, xudio,vay cumplir co ó preceuto”. Estafeta de Santiago, número 9, Santiago de Compostela, (19 de maiode 1813).


f) “Aló arriba no monte...”. El Heráclito español y Demócrito gallego, número 13, Santiago deCompostela, (2 de xuño de 1820).


g.

A tua porta meniñarompin as miñas polainas,agora teño outras nobas,non quero chearandainas.

El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm.13 (2/6/1820), p. 102. Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG39/2).

h.

atinou que dixo morcilla, si dixera morcillón, ou atinaría ou non


i.

ó que non me fay mal, fayme moyto ben


l.

Sobre mel filloas.



m.

Tal hé ó carro, tales fungueyros leva.


n.

Si xunto as PALLAS ó fogoIncauto deixas estar,As PALLAS verás en breveQue en cinza veñen á dar.

Suplemento al Diario Constitucional de La Coruña, A Coruña, 8/12/1821.Pódese consultar no Museo de Pontevedra.

ñ.

A Xusticia ten de todo,Hay-a boa, e hay-a mala1;A mala vaya cos demos,A boa sea louvada2.

El Fiscal de los Jueces, A Coruña, núm. 1 (8/9/1821), p. 1; reprodúcese,con variantes, na páxina 2. Pódese consultar na biblioteca da Fundación Penzolde Vigo.

1. Na páxina 2 lense dúas variantes: hay-a boa, hay-á mala e hay-a boa, è hay-a mala.

2. Na páxina 2 lese louoada.


o.

fai ó que che mando, é non fagas ó que eu fago

El Fiscal de los Jueces, A Coruña, núm. 1 (8/9/1821), p. 3. Pódese consul-tar na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo.

p.

D’obedecer á cumplirhai-che muy grande estension;obedecer deben todos,cumplir deberán, ou non.

El Fiscal de los Jueces, A Coruña, núm. 27 (8/12/1821), p. 1. Pódese con-sultar na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo.

q.

CONSTITUCION E NIN MENOS,NIN MAIS; E CONSTITUCIONdecimos os da Coruñatanben3 como os d’Aragon.


3. Tamén se le tamben no mesmo número e páxina.


r.

No Ayuntamento vai moitoser feliz, ou desgraciadoun Pueblo; pois teñan contaco’ que vai á ser nombrado.


s.

Dios nos axude, é á Virxen,que lle chaman do Portento,á contar ó que pasouna eleccion do Ayuntamento.


t.

“ó mais gordo borbolloto é para á cosiñeira”“Antonsiño proba si estan cosidas”

J. M. Gil (1839): “Usos y trages provinciales. Los gallegos”, SemanarioPintoresco, Madrid, núm. 44 (3/11/1839).


t) “ó mais gordo borbolloto é para á cosiñeira"” e “Antonsiño proba si estan cosidas”. J. M. Gil(1839): “Usos y trages provinciales. Los gallegos”, Semanario Pintoresco, Madrid, núm. 44(3/11/1839).


t) “ó mais gordo borbolloto é para á cosiñeira” e “Antonsiño proba si estan cosidas”. J. M. Gil(1839): “Usos y trages provinciales. Los gallegos”, Semanario Pintoresco, Madrid, núm. 44(3/11/1839).


u.

“Eu nun queiro subir”“Es que lebu muita prisa”“Que nun teño diñeiro para lle pagar”“Puis eu quiero parlar; y lle digu que nun pense fer burla de min”“Que si nun me quer pagar lo pondrey ante du alcalde”

Valdomero Menéndez (1843): “Costumbres. Un valenciano y un gallego”,Semanario Pintoresco, Madrid, núm. 46 (12/11/1843). No Semanario Pintoresco,publicación madrileña viva entre 1836 e 1846, publicáronse diversas colabora-cións en que se explotaba o tópico do galego pobre e ignorante emigrado á Vila eCorte, en cuxa boca se adoitaba poñer con intencións burlescas unha fala híbridagalego-castelá. As frases que aquí ofrecemos dan testemuño de formas lingüísti-cas relativamente próximas ás do que podemos denominar “auténtico galego”.

textos de datación dubidosa

O Apóstolo Santiago 589

O APÓSTOLO SANTIAGO (1801? / 1876-1878)

OAS(1801? / 1876-1878)

Ó Apóstol Santiago. ¡Viva! Santiago de Compostela: Imprenta de ElDiario, [s.d.].

Este prego “de cordel” foi recentemente atopado por Damián SuárezVázquez no arquivo do Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento de Santiagode Compostela. Encóntrase nunha carpeta que leva a signatura R2. Como non hairexistro da entrada do documento no Instituto, ignórase en que momento se incor-porou a el e quen foi o seu último posuidor.

Inmediatamente antes do pé de imprenta, o texto dátase na “Burata doPico-Sacro, a 23 de xunio do ano 1801”, asínase co pseudónimo “Pepe Hermitaño”e preséntase como “Manuscrito inédito”. A súa impresión debe situarse entre o 1 dexaneiro de 1876 e o 30 de decembro de 1878, é dicir, no período durante o cal aimprenta do Diario de Santiago tivo a súa sede na rúa de San Francisco, número 9,tal como reza a páxina final.

Ó Apóstol Santiago contén un relato breve e sinxelo das principais lendasxacobeas e enfatiza especialmente a tese da historicidade da batalla de Clavixo, daque derivaría, segundo a tradición, o chamado Voto de Santiago. Dado que esta con-tribución económica estaba a vivir cara ao final do século XVIII unha forte contesta-ción, e en vista de que a igrexa compostelá tivo que afrontar durante a mesma épocagastos importantes para axudar a financiar as sucesivas guerras en que participou oReino de España, parece factible que daquela se fixesen alocucións destinadas apromover a cobranza do Voto entre as clases populares. Trataríase dunha actuaciónperfectamente comparable coas que poucos anos despois proliferaron para alentara mobilización contra a invasión francesa.

A publicación entre 1876 e 1878 produciuse nun momento en que a igre-xa compostelá, co cardeal Miguel Payá y Rico á cabeza, procuraba revitalizar o cultoao Apóstolo Santiago. O feito de estar escrito en galego talvez fixese o prego atrac-tivo para os responsables dun xornal que, se non destacou pola inserción de moitostextos no noso idioma, cando menos apoiou a proposta que en decembro de 1876fixo El Heraldo Gallego para promover o uso da nosa lingua na prensa do país.

Do punto de vista lingüístico, nada impide supoñer que a peza orixinal sepuido escribir efectivamente en 1801 e tamén que debeu de recibir algún retoqueantes de pasar polo prelo entre 1876 e 1878.

Para máis información sobre este texto, cf. Mariño Paz / Suárez Vázquez(2006).


<1> Ó APÓSTOL SANTIAGO.¡VIVA!

<1a> Meus amiguiños: salude e pas en noso Señor Iesucrhisto.Muito me alerto, cando oyo falar do noso Santo Apóstol. ¿E cómo non? Obendito San Iacobo, primo carnal do Santísimo Iesus, foi o Apóstol quetrouxo a Hesperia ou Hispanha á bóa nova da redempcion do mundo; épredicóu muito tempo nêla o Santo Evanxelio, pasando muitos traballiños,facendo muitos milagros, e convertindo muita xente a noso SeñorIesuchristo. E tan bén o facía, que merecéu un’a visita da misma Madre denoso Señor, cando estaba xunto da cibdade Cæsaraugusta, que hoxe chamanZaragoza; e dóulle un’a imaxen súa con un’a columna, pra poñela nûn altarda capela, que alí lle mandóu construir, e, pequena ou grande, él fíxoa.Isto, meus amigos, quer decir, que á Madre de Deus quixo tomar posesion xanâ sua vida mortal da terra d’<1b>Hispanha, sendo á sua privilegiada e pô loque fúi sempre cognoscida por Patrimonio de Maria Santísima, que benditasempre séa.Despóis de pasar un sin fin de traballiños, tuvo que volver á Ierusalem o SantoApóstol, sin dúbida chamado por S. Pedro pra asistir á o terceiro Conciliocelebrado no ano 50 do nascemento de noso Señor Iesucrhisto, donde sexuntaron os Apóstoles todos. E por entonces, debéu ser, cando o galopin deHerodes (muitos hay ainda) mandóu degollâlo por causa do muito celo con quepredicaba a santa ley, e das muitas conversions que facía de almas pra o reinode Deus. ¡Xa se vé! Era muy valente e nada medoso: era bén FILLO DO TRONO.Decontado os discípulos seus que o acompañáran colleron o corpo e a cabeza,e escaparon pra o porto de Iapha; fixéronse con un’a lancha, metéronse nêlaco Santo Corpo, e botáronse á <2a> o mar a Santa de Deus: e Deus quixo quesanos e salvos chegasen á Cesures porto de Iria-Flavia, que entonces debía serdos bons, donde desembarcaron e depositaron o santo corpo un pouco detempo, levándoo logo mais a dentro do terreno, hasta un bosque muy espesodonde fixeron un’a Capela muy bonita con axuda dos cristianos que xa habia,e alí o depositaron con muita decencia, e gardando todos muito secreto, porcausa das grandes persecucions que sufrían dos enemigos dos cristianos. Epor isto chegóu á quedar ignorada por muito tempo cousa de tanto valer,hasta que Deus quixo dâlo á conocer, como verédes.Xunto do lugar donde estaba o sepulcro do noso Santo Apóstol había un’aCapela cristiana, da que cuidaba un hermitaño chamado Payo (hoxe é S.

1

5

10

15

20

25

30

35


Pelayo) monxe muy penitente, que atendía tamén á as necesidadesespirituales de uns catrocentos cristianos que acollidos nâquel bosquepuderon librarse da persecucion dos anti-cristianos.Aquela Capela, ou hermita, era á que oxe chaman S. Felix de Solovio; anqueo nome lexítimo é S. Fins de Lovio, segun os papéis mais bellos.Un’a noité estaba o monxe en oracion, e véu luces nûn sitio do bosque e queun’a estrela de rabo botaba rayos de luz á aquel mismo sitio; e isto pasououtras noites mais. O monxe cabilóu no conto, e avisóu á o Señor TeodomiroBispo de Iria, quen dispuxo un ayuno de tres dias pra que Deus os iluminase,e poidesen saber o significado de tales luces e estrelas; pois a cousa seguíatodas as noites.No terceiro dia o Señor Bispo cantóu na Capela de S. Fins un’a Misa solemne,e logo fúi cô clero e veciños á o lugar signado pô las luces é pô la estrela derabo: mandou cortar <2b> a rentes os espiños, carballos, e demáis árbores, ede duro cavar nâ terra aquela. Todos traballaron de alma; e, meus amigos, xaveredes ó que se descubréu.Hacharon un’a capela bonita con bóveda sobre dous arcos de pedra muylabrada; e dentro un monumento sepulcral de figura dun altar, e á cada ladooutro mais pequeno, todo feito de pedra marmórea.Con muitísimo respeto abriron o primeiro, e viron todos un Corpo sincabeza, e que esta estaba xunto do corpo, e mais un bordon, e un letreyroque decía así:«Aquí iaz Iacobo filho do Zebedeo e de Salomé, Hirmao de Ioan, que matóuHerodes en Ierusalen, e veu por mar côs seus Discípulos fasta Iria Flavia deGalicia, e véo num carro e bois de Lupa señora d’este Campo, e d’[a]qui nonquixeron pasar mais a diante; e S. Cecilio discípulo do Apóstol lo fez, estandoiuntos os máis discípulos.Iste descubremento fúi na era DCDXI, ou sea no ano 873 do nascemento de nosoSr. Iesuchristo, sendo Papa Leon III, Bispo de Iria Teodomiro, e rey de Asturias eGalicia Alonso II o Casto.E desde entonces fúi chamado aquel sitio o Campo da estrela por aquelagrande que botaba nêl os rayos de luz, e en latin decíase Campus stellæ, dedonde vén o nome de COMPOSTELA a cibdade que hoxe vemos, e que é maiscognoscida por o nome de SANTIAGO pô lo gran tesouro que, á Deus gracias,conserva nâ Santa Iglesia Cathedral.Ainda ben non chegóu á os oidos do señor rey D. Alonso a noticia de tanimportante descubremento, véu axiña côs principales do reino á venerar o

40

45

50

55

60

65

70


santo Corpo do Apóstol, e mandóu facer alí mismo un templo muito bon. Ea Santidá de Leon Papa III escribéu á todos os Bispos da <3a> Cristiandadecartas, dándolles a alegre noticia do descubremento de tan rico tesouro.En 6 de mayo de 899 con permiso do Papa Ioan X, sendo Bispo de IriaSisnando I, dez e sete Bispos consecraron o templo con asistencia do Rey,quince Condes, e múitas outras personas de prô e rango. E tomou tanto auxeo culto divino n’aquela santa Iglesia, que se fixo muy famosa en todo mundo,e un sin fin de cristianos viñan decote de toda a terra en peregrinacion á visitaro Sepulcro do Santo Apóstol desde o pobriño que pedía limosna hasta os réismas grandes; desde o pecador que viña por penitencia hasta o santo que viñapor devocion.Todo iba bén e á paz de Deus; mais no agosto de 977 o bribon do rey mouroAlmanzor atacóu a cibdade e escachizóu o templo; mais, cando iba á facer omismo co a Capela do santo Sepulcro, fuxéu como alma que leva o demo; poissonóu un trono e caieu un rayo a os pes do mouro; pro, anque fuxéu, nonquedou sin castigo: muy logo fúi derrotado pô los cristianos, e na fuxiduranon paróu hasta Medinaceli donde él e os seus mouros morreron atacadosd’un’a disenteria espantosa.Logo que o señor rey D. Bermudo II supo a desgracia, puxose acorde co BispoD. Pedro I, e trataron de facer novo templo; pois do outro ainda casi nonquedaran as paredes. Dóuse comenzo á obra, e no ano 1050 o Bispo D.Cresconio mandóu facer duas torres de defensa do templo, e cerrou a cibdadecon boas murallas e atalayas.Prô, o empuxe mais grande douse a obra no ano 1078 sendo Bispo Don DiegoPelaez primeiro; e despois fíxose a consecracion do templo con muito aparatono dia 23 de abril do ano 1211.<3b> Hay que saber que no ano 1095 á Santidá de Urbano 2.º dou Bula, praque a sede Bispal que estaba en Iria se trasladase á Compostela, como así ofixo o Sr. Bispo D. Dalmacio que pedira a o Papa esta gracia.Ista S. Iglesia de Compostela é o terceiro Santuario dos catolicos, tanto, que ovoto de visitála é o terceiro dos reservados á o Papa; e tén ademáis outrosgrandisimos privilegios dos Padres Santos e dos Reis Católicos. O mais valiosoé o que vou á contar1; o xubileo do ano santo, que e cousa que non hay comoela no mundo.

1. No orixinal, vou á á contar.

75

80

85

90

95

100

105


Todos os anos que é Domingo o dia 25 de xulio festa principal do benditoApóstol Sant-Iago, é todos os dias ano santo, ou de xubiléo n’esta SantaIglesia; e todos os cristianos poden ser absolvidos de todos os pecados, aindados reservados á o Papa (menos o da herexia mista) confesándose bén, evisitando devotamente a Santa Iglesia Catedral, rezando ou orando alíconforme á intencion dos Papas por as necesidades da Santa Iglesia e do reino.Pra entender algo da grandiosidá de esta regalía, hai que saber que solo enRoma hay outra igual, mais non é sinon de 25 en 25 anos, e con maisobligacions de penitencia; e en Compostela é, como vai dito, todos os dias doano que cái en Domingo o dia 25 de xulio. Así é que n’este siglo tócalle habertrece anos santos, e tócalle ser os tres últimos os anos 1880, 86, e 97.¿Non vos parece, meus amiguiños, que ésta grandiosa regalia vale máis, quetodo o ouro do mundo? ¿E non chorades d’alegría pensando nô grandethesouro que temos en Hispanha?¡Ay, meus amigos! Ista gran regalía témola pô la bondá da Santa Iglesia. Oprimeiro que nos la dóu fúi o Padre Santo Calixto II, quen, sendo <4a> Bispo deViena, veu en peregrinacion á visitar o sepulcro glorioso do noso Santo Apóstol,e despois fúi confirmada por os Papas Euxenio III, Anastasio IV, e Alexandro III.Decide ahora, meus amiguiños: ¿Cantas gracias non debemos dar decote á onoso bon Deus por tales favores? ¿E non sabédes tamén os muitiños máis quenos fixo por medio do noso Santo Apóstol? ¿E non sabedes canto nos axudóucontra os mouros? Vou á decir un d’eles.Os mouros eran muy usureiros e deshonestos: non lles bastaba roubar cartos,e alhaxas, e terras, e homes pra esclavos; tamén arroubaban doncellascristianas pra facer burla délas. Por mal dos pecados perderon os cristianos undia grande batalla, e o rey mouro púxolles condicion afrentosa de darlle cadaano cen doncellas cristianas das mais nobles bonitas é guapas. E d’istacalamidade librounos o noso Santo Apóstol. Veredes como.O señor rey cristiano D. Ranimiro que o era de Asturias, Galicia e Leon,repúxose á dar o infame tributo das cen doncellas: entonces o galopin reymouro Abderramen axuntóu un exército dun sin fin de mouros pra acabar coscristianos. Víronse istes muy pretos, e en grandísimo peligro no pr[i]meiro2 diada batalla, e a noite tuveron que acollerse a montaña de Clavixo na Rioxa.Mais no segundo dia baixaron do monte, ¡parecían leons! e atacaron de duro

2. O resulta ilexible, probablemente porque se esvaeu a tinta.

110

115

120

125

130

135

140


á os mouros. Entonces, tanto mouros como cristianos, viron todos que por oaire viña un gran Señor nun cabalo blanco, e tiña na man isquerda un’abande[i]ra3 con cruz, e na dreita un sable que parecía botar chispas de fogo.E isto animóu máis á os cristianos, e acabóu d’aterrar á os mouros, que deronen fuxir á pés pra que vos quero; e n’aquel dia, dicen as historias mais seguras,que uns setenta mil mouros <4b> quedaron mortos buscando á sua medialuna debaixo dos pés dos cabalos, roendo pedras, comendo terra, eborbollando sangre...Os demáis foron á buscar a sua media luna o máis lexos que puderon á uñade cabalo, sin atreverse á mirar pra o aire, por non ver outra vez á oguerreiro do cabalo blanco. ¿Quén era aquel Señor? Escuitade.Na noite seguida á o primeiro dia da batalla en que os mouros ganaronterreno, o señor rey D. Ranimiro quedóu muy cabiloso, e muy angustioso, echeísimo de pena, e discurrindo como podería vencer á os mouros: o pesar, acongoxa e o traballo rendírono, e quedóu dormido. En seguida veu en soñoun Señor muy respetable que lle dixo:«Ranimiro: ten valor: eu son Iacob Apostol, á quen noso Deus fixo Tutelar daHispanha. Nonte aflixas máis: mañan atacade á os mouros de duro; éu serei ovoso Capitan.Iste, meus amigos, non é conto de bellas: está muy probada á verdá d’estahistoria. Desde entonces non hubo mais tributo de doncellas; e todos oscristianos fixeron oferta á o Santo Apóstol o seu protector e defensor.Contar as muitas mais veces que o Santo Apó[s]tol nos protexéu e cousa solod’un libro muy grande. Tan solamente por o que dixen, ben vedes canto amore devocion lle debemos ter; e pedirlle sempre que nos libre de mouros detodas as castas, que ainda salen muitos da nosa terra, uns con media luna, eoutros con luna enteira.Salude, amiguiños: Deus, Nosa Señora, e o Santo Apóstol nos axuden sempre:Amen.Burata do Pico-Sacro, a 23 de xunio do ano 1801.

PEPE HERMITAÑO

(Manuscrito inédito)

3. A tinta do está moi esvaída.

145

150

155

160

165

170

A Tertulia dos Concheiros 595

A TERTULIA DOS CONCHEIROS

TC

A Tertulia dos Concheiros. Diálogo entre Pascual, Basilio, Alberte y un cura.Santiago: Imp. de José M. Paredes. Reprodúcese en Chacón (1986: 362-364). Éimportante a seguinte observación de Chacón (1986: 352): “Este último diálogo vensen data e pola tipografía usada e pola data da fundación da imprenta de Paredes,está claro que a súa impresión ten que ser moi posterior a 1836. Sen embargo, ostemas (exclaustración, dereitos de estola e pé de altar, etc.) coinciden cos dos diá-logos desta data. Supoñemos que se trata da reproducción dun diálogo desapareci-do ou non encontrado de 1836”. Con este parecer de Chacón concordaba XoséMaría Álvarez Blázquez, de quen coñecemos unha edición deste texto precedidadunha introdución que se encontra entre os papeis que deixou inéditos á súa morte.Polas referencias históricas que nela se fan, Álvarez Blázquez cría que A Tertulia dosConcheiros debeu de ser composta polo mes de marzo de 1836, de modo que apublicación saída da imprenta de José María Paredes sería “unha reedición serodia,feita co gallo de unha endeita política semellante á que motivou o escrito orixinal”.

Segundo Rafael Chacón, o orixinal da Tertulia dos Concheiros custódiasehoxe no Museo de Pontevedra. Desgraciadamente, na devandita institución nonnos foi posible atopalo. En troques, si localizamos un exemplar do folleto dentrodo fondo Álvarez Blázquez. O que a seguir presentamos é a transcrición desteexemplar.

<1> A TERTULIA DOS CONCHEIROS.DIALOGO

entre Pascual, Basilio, Alberte y un Cura

<1a> Pasc. Grasias á Dios que xa somos libres.

Bas. Tiempo era que esos ladrones que nos oprimian fuesen con mil... de ácaballo.

Pasc. Aco-la... ben Alberte.

Alb. Boas tardes nos de Dios.

1

5


Pasc. A mais a libertá.

Alb. Home, Dios e a libertá non fan boa xuntanza.

Bas. Pues qué, la libertad no es hija de Dios.

Alb. Eu digoche que he filla do demo.

Pasc. ¡Cala bárbaro! non desparates.

Bas. Con la libertad seremos dichosos porque dejamos ese gobierno déspotaque nos venia oprimiendo. Los reyes y los magnates son los tiranos de lospueblos. ¡Bien venida sea la libertad!

Alb. Cá... eu ben o digo, por eso mesmo a liberta e filla do diabro; e ti dirasmea quen has de obedecer, porque elo e que un nos ha de mandar.

Bas. Yo no obedezco, soy libre.

Alb. Válgate a perdamá a ti e mais a libertá ¿e quen nos manda hoxe, fasme ofavor de desir?

Pasc. ¿Quen nos manda..., quen nos manda... a Soberanía nasional.

Alb. Logo si obedesemos a algun xa estamos baixo o despotismo, xa nonsomos libres, chámalle como queiras ou soberanía, ou libertá.

Pasc. Pero besta!... ¿non ves con que libertá entramos po la porta, e metemoso que nos da a gana sin dar un carto? Nunca como ahora estuvemos. ¡Vayanarrastro quen hasta ahora no nos deixaba respirar.

Alb. Deixa que xa che darán con as d’ alambre; entre tanto, queiras que nonalguen che ha de mandar.

Pasc. Quen... ¿os demos dos cregos?...

Bas. Esos eran otros mandones, amigos del vientre y del buen vino.

10

15

20

25

30


Pasc. ¡No! ahora o meu ben pode berrar que xa lle direy as do barqueiro, sinon mándolle a Barbaria a amansar turcos.

Alb. Calade borregos non disparates. Eu ben desia que a libertá pudo vir doinferno, porque solo ali pode haber xente tan rebotada.

Pasc. Cata!... cata! seique algun che dou gando a ganancia, ou che dou diñeiroa gardar?

<1b> Alb. Dios me de pasiensia con vos. ¡Que traballo e contestar con homesque non falan o caso. Pero aco-la ven o Sr. D. Cremente que e moy bo crego,e nada tonto, a ver si pon orden nesta Babilonia.

Pascual y Basilio. Siempre será como todos.

D. Clem. Muy buenas tardes señores: Vds. tan guapos y fuertes.

Todos. Moy ben señor, grasias a Dios e o viño novo, que alguns pesares xa levaquitado.

D. Clem. Cierto: que hay mucha gente alegre, y mucha mas habria si hubierapaz y dinero.

Pasc. Xa van mermando as pagas e os trabucos.

D. Clem. ¿Qué hay por ahí de noticias? Que se va poniendo esto malo ya losabemos.

Alb. Perdone sua mersé. Xustamente estabamos falando que a igrexa e oscregos estaban millor que nadie, porque a igrexa aunque sea perseguida nuncaserá vensida.

D. Clem. Si, dice V. una verdad que si la conocieran muchos no le harian tantaguerra.

Pasc. Non fan non... cáspita! non lla fan como merecen.

35

40

45

50

55


Bas. Si: por cierto.

Alb. Cala rapás non seas imprudente.

D. Clem. Tiene V. buenas ideas, amiguito.

Alb. Este majadero elle fillo de moy bos pais, mais dende que foy a fora, beullefeito un renegado que nin xuncras lle para con él.

D. Clem. Pero quisiera saber porque tanto nos ódian las gentes!

Pasc. Porque non queren a libertá.

D. Clem. No hay tal, esa es una calumnia.

Bas. Y luego para que andaban por ahi cantando si supieran los curas y frailes...

D. Clem. Pero cual libertad es la que Vds. entienden? Porque libertad es elpoder escojer entre dos cosas, entre el bien y el mal; pero como todos vamosmas pronto al mal, y si no díganlo ahora, tantas religiosas fuera de su casa,tantos pobres sin socorro, tantos hombres sin empleo; y esto en virtud de lalibertad, por eso no queremos tal libertad.

<2a> Pasc. Eu ben o digo: no, válgao a mona que como haxa moitos comovosté inda nos han de volver os trabucos.

Bas. Como tambien los larpantes de los alcaldes, y secretarios con toda laclientela.

D. Clem. Hombres: sean Vds. razonables. Todos Vds. saben que tenemoslibertad para robar, matar y asesinar; pero esto no es libertad, que es abusarde la libertad, y al hacerlo además de faltar á nuestros mas sagrados deberes,nos prenden, nos castigan ó nos matan, vean aquí á que viene á parar nuestralibertad: y tambien tenemos libertad para obrar el bien, seguir obedeciendolas leyes y nuestros superiores: y esta es la buena libertad y nadie habrá queno escoja ésta y aborrezca aquella.

60

65

70

75

80


Alb. Non lle dé creto, señor, que non sabe mais.

Pasc. O qué?... aguantar que outros nos poñan o xugo ¿e si llo poñen a ocarreteiro que queda pra os bois?

Bas. Cabalito.

D. Clem. ¡Ah! Ya entiendo: no quieren Vds. ley, ni gobierno, ni autoridad, niquien les mande para asi vivir á su libertad y antojo. Y aun asi y todo, lesparece á Vds. que no tendrán quien les gobierne?

Alb. Os demos serán os que os gobernen, señor.

Pasc. Cala ti, mal aventurado, deixa falar ó Sr. Cura.

D. Clem. Pues si, señores, si: todos tenemos nuestras pasiones que nosgobiernan y tiranizan, si no las contenemos. Mas aquellos que no quierenreprimirlas y solo hacen el mal en virtud de que son libres, no quieren oir deley, gobierno, iglesia...

Pasc. E non, e non, e non...

Alb. Cala, brutalan, cando comeche e roeche mellor, tí e os teus fillos, quecando era rica a igrexa? Pero siga Sr. D. Cremente, siga.

Bas. Aunque sea sin iglesia viviremos.

Alb. Cata! Cata! co mozo... tamen tí caralampa. ¿Quen votou a morriña fora ao teu pai sinon a igrexa? ¿Quen daba a os probes catro mendrugos sinon aigrexa?

D. Clem. Pues como decia, los que quieren vivir segun sus pasiones y nocomo Dios manda aborrecen toda autoridad porque les contiene; por esoódian á la iglesia y á <2b> sus ministros, por eso quieren acabar con ellos. ¿Yque mal les hacen en aconsejarles el bien? ¿A donde irán que no tengan quienles mande y que no hayan de sufrir? Por no querer conocer estas cosas, asiestamos y asi caminamos á la pobreza y el desorden.

85

90

95

100

105


Alb. Ten razon, señor, ten; que desde que se lle tirou a igrexa, sempre fomosa menos, a menos. ¡Malo chopo os queime a quen tal causou!!

D. Clem. Pero ya se ve, porque predicamos las verdades, por eso el mundo,nos aborrece; hasta que se vayan desengañando y ojalá que no sea tarde.

Pasc. Predican para o saco.

Bas. Díganlo los derechos de estola, pié de altar y otras socaliñas.

Alb. Eles son camaleos para vivir do aire? Non tiñan os desmos e llosquitaron? Teña pasiensia, señor, por Dios que esta e xente do dia...

D. Clem. Señores: las verdades que predicamos están en la conciencia de cadauno y aunque no hubiese un solo clérigo que las enseñase, cosa imposible,porque todas las naciones, por mas bárbaras y salvajes que sean tienen sussacerdotes y su culto, que por cierto los estiman mas que nosotros; digo, queaunque desaparecieran todos los sacerdotes, tendriamos dentro de nosotrosun avisador que nos seguiria á todas partes.

Alb. Xa non sei como non temedes que Dios vos castigue por tantas herexiase blasfemias.

Pasc. Eso queda para outro dia.

D. Clem. Los sudores, tareas y vigilias que pasamos para adquirir unamediana instruccion. Las fatigas que pasamos despues en un confesionario, yá la cabecera del enfermo, me parece que son dignas de retribucion como eljornal que se da á un zapatero ó á un sastre. Y si Vds. no quieren retribuirnosno faltará quien nos socorra.

Alb. Si, señor, si: viva voste mil anos. E xa sabe vosté que na miña probesa.

D. Clem. Con que el sol se ha puesto ya, me voy retirando señores.

Todos. Grasias, señor, grasias, hasta outro dia e despense.

110

115

120

125

130

Espello de Deputados 601

FLORENCIO POL: ESPELLO DE DEPUTADOS

FP1

O manuscrito que contén o Espello de Diputados, datado “en Santiago” en1838, consta dun exordio en prosa (“El mundo – España – Siglo”), seguido de dezversos octosílabos de carácter presentatorio e, finalmente, dun “Diálogo entreCristobo Codeso e Estebo Catoira”. Este manuscrito, que pode consultarse naactualidade na Real Academia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia), foi transcrito áman e anotado por Xosé María Álvarez Blázquez. A nosa transcrición fixémoladirectamente a partir do manuscrito, mais tendo á vista a edición inédita do polí-grafo tudense.

A obra, asinada co pseudónimo de Xan Porentrelas, foi atribuída por XoséMaría Álvarez Blázquez á autoría de Florencio Pol, un escritor que talvez poida iden-tificarse co Florencio Pol y España que participou no Album de la Caridad co poema“A frol da Areosa”. Probablemente, é tamén o mesmo Florencio Pol que en 1848publicou unha folla “Á la muerte del malogrado joven Don Miguel Abelenda” (ACoruña: Imprenta de Francisco Arza).


Texto estraño e de moi difícil datación a pesar da data que nel aparece(1838), xa que nun parágrafo se recolle: «todo o mundo é sabedor que no ano trin-ta e tres, non tiña acaso tal ves, para comer meu amo», e máis adiante engádese: «Setacordas xa sabrás cabrá des ou doce anos que se puxo noutros panos». Por conse-guinte, parece estarse falando dos anos 43-45, como mínimo; logo a data de 1838non encaixa.

O autor revela unha mentalidade máis próxima ao tradicionalismo que aoliberalismo: suspira polos tempos de antes, valora os señores de sangue e refugaos que se fan en pouco tempo e a base de cartos. A súa hostilidade contra os depu-tados convértese nunha franca oposición ao sistema parlamentario, é dicir, aoliberalismo.

Hai dúas referencias locais: Padrón e Os Cantóns, é dicir, A Coruña. Nalista de deputados só hai un que podería encaixar: don Víctor Méndez, comercian-te da Coruña, con bens en Padrón e que foi deputado de Padrón dende 1846 ata1857, ano en que morre.


<1> Espello de DiputadosFigura que debe ocupar la portada

de la biografía do DiputadoEl mundo – España – Siglo

Vn gigante hermafrodita parió una sanguijuela monstruo, con varias cabezas:en las dos principales tiene dos caras, una de Sirena, mirando al hermafrodita,otra de antropófago á la espalda: las bocas de todas las cabezas desangran porlas pr[incip]ales venas del cuerpo al gigante: otra porción de sanguijuelaspequeñas, hijas de la monstruo, se hallan sembradas indistintam[en]te por elreferido cuerpo: aquella y estas dejan una poquita sangre que va á parar á unpunto dado, donde forma un caudaloso rio que entra en diferentes golfosdespues de pasar por bajíos1; los mayores de aquellos, donde asoman gruesassanguijuelas, son los gobiernos, entre los que se distingue el español; otrosson los cuerpos morales et coetera.El gigante es de una configuracion robusta, joven y bien formado; mas noobst[ant]e se encuentra humillado, triste, cabizbajo, aniquilado y cubierto deharapos de seda bordada de oro, moribundo, indeciso de si cambia de caminoy en actitud de escuchar y seguir por donde siente las voces de un Cristo queestá á un lado del que dejó y que desprendido su brazo derecho de la cruz leofrece un hermoso libro, tan grande como él, y cuya cubierta en letras muyclaras dice: “Tú eres el hombre confundido por las pasiones: yo el destino de quehuyes, escrito por el Crucificado con su sangre: contengo el antídoto y preservativode toda dolencia: lée, y si, sin tus comentarios, admite mis doctrinas, habrás halladotu felicidad, tu destino[“].

<2> Espello de Diputados,donde se deben mirareses lurpias enmeigados,que quixeren diputar,é donde deben tomartodos os homes honradosexempros pra nos guiar,

1. Bajíos é lectura insegura.

1

5

10

15

20

25

30


os que estamos chamuscadosen vispras de nos queimar,cos demais, xa estan queimados2

<3> Espello de Diputados

Veritas pulcherrima estsed bene recepta non est.

Cristobo Codeso noParrafo 5º dasEncrucilladas.

Dialogo entre Cristobo Codeso é Estebo Catoira

queno diría Estebiño60 que aquel besta, à aquela fera

por catro tragos de viñoó teu voto se lle dera.Era millor condanado,era millor galdrumeiro

65 verte antes que arruinado,ó frente dun bo pedreiroca metralla atravesado.¿Non sabias boca tortaque xuntado cos demais,

70 con cara de mosca morta,non servistes para maisque pra guindar pola portacanto deixan vosos pais?

Estebo. Rapios Deños senon tes75 xola para catro dias,

<3a> Alo na feira de Vigoa cousa do anoitecer,pareceulle á Estebo ver

45 á Cristobo, ó seu amigo.Xa habia que notabaque estaba serio co él,pro nunca lle preguntabaá causa do ceño aquel.

50 Mais como Estebo ó amaba,aproveitou3 à ocasión,é dixolle: que razontiña, é porque non falaba.

Cristobo. Canto teño que decirche55 Estebo, se vou falar,

moito hai cadevertirchese comenzo á parolar.Ai nunca Dios che me dera,

2. Estes dez octosílabos van en folla á parte e con letra máis grande ca a do resto do texto.

3. No ms., aprobeitou corrixido para aproveitou.

35

40


cabe calado si ques,pois penso que desvariasdesda caluja hastros pes.<3b> Sempre na especia me tocas,

80 nunca me deixas Codeso,e debes de ter depresoque tes manias mui locas.Eu non nego canto fixen,moito hai que cho teño dito;

85 se talembras do que dixennon me pos culpa, maldito.Ti ben sabes non metinno meu peto catro cartos,outros quedaron ben fartos

90 polo que eu non comin...Prometa Santa Catuxa,S[a]n Serapio é S[a]n Bailonque me atravese á rabuxacun costado ou cun torzon,

95 se a min nin á Maruxanos dou algo ese bribon.Xa que solos nos achamos,como amigo che direicomo ó asunto empezamos,

100 e a razon porque votei.Estaba un dia pastandocos bois no arró da furoca,é catro copras votandoá filla de Bras Pandoca.

105 Esto nada ven ó caso,pro vamos á un falarporque che quero contarcomo sucedeu ó paso.

No medio da cantarela110 á rapaza é chanceeira,

e o arrechegarme á elaarrebolame á monteira.Baixeime para abranguer,é ò irme á levantar4,

115 empezame á escochegar,é eu empezo á ferver.<4a> Dempois destas é outras loitas5

non me acordaba do gando,é funme á acordar, cando

120 para mal das miñas coitas,vexo noutro agro pastando.Abrango correndo à varabrinco ó tarreo da revolta,e o quererlle dar volta,

125 vexo asomar cara á carao mayordomo, é unha escoltaanque Xudas os xuntara.Viña aquel que leva á leira,é pideu que se tasase

130 ó derramo, é que o pagasesin que por ser á promeiradiante ó Alcalde se qu[e]ixase.Eu, tamen me puxen teso,e chameille cantas quixen;

135 pois son anque me enchouri[cen]6

tan xota coma un franceso.Qué fai el? da parte ó donoé ó saber quen eu eradisque dixo “le perdono

140 todo eso i mas que fuera”.Digoche á verdá Cristobo,

4. No ms., lebantar corrixido para levantar.

5. No ms. outras loitas está na entreliña; debaixo, riscada, aparece unha palabra ilexible.

6. Enchouri[cen] é lectura hipotética.


que tanto lle agradeceraeste feito, que unha ceranon sai mais branda do cobo.

145 Collo co millor castron,chego á vila, é o chegará sua casa fundar,qué é indo polo cantonsin torcer, no mesmo andar

150 Pregunto polo Señorpro mui logo ó vin vaixar,e empezoume à aloumiñar:mandoume subir é entrarno seu mesmo comedor.

155 Poxome ali de comercoma se fora un Señor,mandoume todo o millor,co millor viño á veverComida sobre comida,

160 de cando en cando un sorbete,vamos... que xa mesmo mibapoñendo de rechupete.<4b> Espriqueille ó que iba,é ca sua gran bondade

165 me perdone á cortedadedo regalo, é que o reciba.A esto me contestouco regalo no queria;mais logo desembochou

170 ó mal de que se doia.“Quedo Esteban satisfechocon tus buenos sentimientos”,dixo “porque aquel hechono vale tus aspavientos.

175 Mi casero es un borrico,que ya me causó á vecescon su jarabe de pico,cometer varias sandeces.

Tan belicosa es su furia,180 tan Demonio es i tan Diablo,

q[u]e ya con Pedro ó con Pablo,todo lo gasta en la curia.Y los tiempos que corremosno nos permiten vaivenes,

185 que no llegan nuestros bienesal Gobierno que tenemos.El Pais aniquiladovemos cada dia mas,q[u]e cunde el hambre al compas

190 que se aumenta un empleado.Los hacendados pereceni quiebran los comerciantes,mientras que cuatro tunantesen nuestro sudor se mecen.

195 El que ahier gran labradorfué, de los de puerco i pan,que con su sudor i afantenia al par de su honor,Le vemos hoi ó mañana

200 con su prole i su mujer,corriendo la carabana,i buscando que comer,Llevando sobre sus frentesel sello de la miseria,

205 i en su desnudez materiapara reir ciertas jentes.<5a> De puerta en puerta asi vanentre el oprobio i el desprecio,escuchando de algun necio

210 un yerto a Dios, ó un desman.Y por manta las estrellasi el duro campo por lecho,arde un volcan en el pechodel padre, que en su despecho

215 cuenta al cielo sus querellas.


Y le pide en su ansiedad,que con ojos compasivos...a sus hijos aflijidosreparta la caridad...

220 Asi la bola del mundopresenta en veloz carrera,mendigo al que rico erai rico al idiota profundo.Que con parola estudiada

225 i con corazon de hiel,nos va chupando la miel,para despues de chupadasernos un traidor é infiel,hollando al ver en la nada

230 al que le engrandece à él.Millones de ejemplos vemosde esta soberbia arrojada,en muchos que conocemos,i que saludar tenemos

235 por miedo de su pedrada.Que porque el uno es Ministro,ó el otro Gobernador,ó sobrino de Arzobispose presenta otro señor;

240 Que empleado en rentas era,ó en otro cualquier ramo,VS. ó VE. le llamopara que me protejierasi sus favores reclamo,

245 como en sus uñas cayera.No dejo de conocerpor sus principios i cunaque de ladron viene á seri de Albardero, un Osuna.

250 <5b> Y con esto7 yo me pasmo,

i cuando pasa me riode haberle visto hecho un trasnomuerto de hambre i de frio.Y que por sus cabronadas

255 i un pariente en candelero,llegó el gran majaderoa ser del rei escuderoolvidando las pasadas,i a su padre pordiosero,

260 Viniendo tiempos andandoun Señor Ministro á ser,que nos mueve a su placerdisposiciones dictando.Recarga contribuciones

265 i a estas recarga mas,i en mui santas reflecsioneshace ver su providad,i sus justas inversiones.Es verdad que esta callado

270 lo que a la dama de honor,i á todo un Senadorya le tiene regalado,Porque como no es eternoel oficio de ladron

275 quiere tener nel infiernoquien le saque algun tizon.Digalo aquel Diputadoque cuando marcha a la corte,ayuda á vaciar el corte

280 de ese Ministro malvado,dejando ir al remolquesu capricho depravado.Para que? para atraparó una Cruz ó un empleo,

285 para entregarse al recreo

7. No ms. Y con esto está na entreliña. Debaixo, riscado, parece lerse Sin embargo.


i a su pais asolarcon descaro inicuo i feo,sirviendo de Cirineohasta al calvario llegar.

290 Con Satánica intencioni con carita de risa,saca el uno la camisai el otro saca el calzon.<6a> Hacen como el basilisco.

295 Victimas sacrificadasde estos lobos al aprisco¿porq[u]e os estais tan calladas?Bien lo sé; porq[u]e engreidoscon sus clamores taimados,

300 no creiais tan malvadosesos pechos corrompidos;Que blasonando moral,amor patrio [i] relijion,creisteis que su intencion

305 jamás se inclinase al mal.Y que á ellos entregadosvuestra confianza llevando,siempre irian predicandoque estabais arruinados

310 de cuerbos por un gran bando.Y q[u]e en vuestro nombre irianvuestras lágrimas llevar,vuestra desnudez mostrar,i que se desvelarian

315 por defender vuestro hogar.Los verèis en las sesionesdisputar con tal calor,con tal acierto i valorvuestros derechos i acciones,

320 Que al oirlos os pasmais,

i supondreis que del cielosu voz à vuestro consuelobajó, i os engañais.Porque hacen como el loro,

325 i esa voquita tan pura8,se la atraganta con orode un Ministro la ternuraPrometiendo a sus parientes,amigos i bienhechores

330 de Rei todos los favoresque puedan ser conducentes,Y á él, á él horror!!luego le veis realzado,solo porque ha inmolado

335 a su patria i á su honor.Vende á quien le ha proclamado,vende á quien se le confia,es un Judas condenadoque a su mismo Dios un dia

340 al enemigo ha entregado,porque en sed de oro ardia.<6b> Nada le impone al ingrato,nada al perjuro le arredra,vive alegre, engorda, medra

345 i especula con su trato.Y no le mueve al villanodel mendigo el triste llanto,del labrador el quebrantoni las quejas de un anciano,

350 Que allá en su niñezle arrullaba dulcemente,vesaba su blanca tez,vesaba su hermosa frente,Y le decia llorando

355 “¿ves anjel mio querido

8. No ms. tan pura está na entreliña. Debaixo, riscadas, hai unhas palabras ilexibles.


al viejo que te ama tanto?pues mira, cuando su llantoveas, i oigas su quejido,dale pan à este aflijido

360 i mitiga su quebranto”Pero el bárbaro é inhumanoal verle hoi pordiosar,le despide amenazandoque a un hospicio ha de ir parar

365 si le viene importunando.Sabe el S[eño]r Diputadoque de su perro el sobranteal desgraciado es bastante,mas prefriere el perro amado

370 al infeliz mendicante.Renueva ó deja AyuntamientosJueces, Rejentes i Oidoressegun que aquestos señorescoadyuven á sus intentos.

375 Escribe al Gobernadormucho antes del nombram[ien]todiciendo que á su intentotal de Alcalde es el mejor,i que se elija al momento,

380 Pues cuenta que el Secretariotrabajara por su cuenta;á menos q[u]e no consientadesprender el relicariodel Santo q[u]e le sustenta.

385 Y que los demas vocalessean Fulano i Zutano,<7a> que ya los tiene de su mano,i sabe que son leales.Que con los mas electores

390 de quien el voto no espera,

oro, empleo, ú otros favoresuse allá á su manera.Que no hai mejor razonsegun ya tiene probado,

395 para el hombre mas honradovender su misma opinion,cuanto mas acrisoladoparezca i de mas teson.valiendose para esto

400 de su primo D[o]n Mejutosujeto activo i dispuesto,al que por ser tan enjutode bolsillos le de el resto”.Con estas cousas q[u]e dixo

405 é outras que non malembro,porque de nomealas tembro,ó ver despois ó que fixo,Tan maino me fun poñendo,especialmente cando

410 se me puxo predicandoó quel iria facendo,se ouvese mais do seu bando.Co promeiro que fariapolo ben dos labradores,

415 dixo, que lle acortariatantas pagas e os siñoresque tamen llas sacaria,Caso fose Diputado,porque doutro modo non

420 poderia á sua razonter ningun bo resultado.Pois que si él ó tal9 fora,faria con que ó Gobernovotase á terra este inferno

425 destes trimestres dagora,

9. No ms. ó tal está na entreliña. Debaixo, riscado, lese fora.


Que tanto daño nos fan,pois anque cartos non axapor forza hai q[u]e facer raxa,é vender de valde ó gran.

430 <7b> Que debian pra medrar,Pascua de Resur[r]eccionpedir da contribucioná mitad, é outra deixarpra San Xoan questo e bon,

435 Porque ó tempo da vendaé candai necesidápois ó gran é á facenda,baixou de hai tempo acá.E q[u]e sasi non podia

440 conseguir ó que intentaba,doutro modo ó alcanzaba,cainda millor seria.Facendo coma ca manque toda contribucion

445 se cobrase na Nacionna mesma especia de gran.Porque entonces era ó casode acharse ben ó paisano,á mais todo ciudadano

450 pagando aste10 mismo paso.Que cada cal se obrigasena especia que recollia:ó que diñeiro ganasequen diñeiro á pagaria,

455 e o que en gran, que focaseó gran ca el lle cabia,con un dezmo ou mais p[o]r vasedo ca profesion valia.Entonces si co Goberno,

460 faria valer ó trigoé nos poria ó abrigodo estranxeiro ou do inferno.Que con cara de caimantrata ó Gallego de bruto,

465 chuspiñandolle no chandonde el saca ó seu fruto,donde vé á fielda do cán,donde lle cura ó escorbuto,donde á mancheas lle dan,

470 donde ó falso11 acha conduto,é donde os estraños sanchupando ó noso produto.<8a> Pró canque lle supricabanmoitos q[u]e se presentase,

475 maldito deseo lle daban,é poida quinda o pensase.Porque el se se ofreciaera por votarlle dianteá ese Goberno tunante,

480 os feitos que nos faciaé pra trajernos ó istante,á pas á maila alegriavolvendo antre nos trunfante,quera canto apetecia.

485 Cristobo. Atolondrado me tespois penso que estou nun sono;á tua curpa perdonoque crein que era ó rebes,pro agora, eu te abono.

490 Estebo. Ti xa ves Cristobo amigoca tales cousas oir

10. É dicir, “a este”.

11. No ms. falso está na entreliña. Debaixo, riscado, lese engano.


non terias que decir,é pensarias comigosendo do mesmo sentir.

495 De darlle ó teu voto á aquelque da fame nos sacase,co paisano levantaseo estado que dixo él,volvendo á dicha fuxida

500 ó probe do labrador,que solo en noso Señorpode encontrar acollida.Eu anque estaba caladoestoupaba por falar,

505 pro non puden anq[u]e quixendecir nada ó comenzar.Solo ronquei canto pudendecindo: gurrrh!! ten razonprometa ó noso Patron

510 cos demais á uste llaxuden.Que se todos lle axudaranco voto coma co meu,ó nombramento era seuanque mesmo os chamuscaran.

515 Porque á min nin ó diñeiro,nin promesas, nin empreos<8b> non me mudan os deseos,de ser xa seu compañeiropois non quedaremos feos.

520 Con esto marchei dalíco castron pois nono quixoé cando sain, me fixosentar ó meu nome alí,Nunha libreta que tiña

525 toda atacada de nomes,que todos eran de homesdos que demos á fariña,Argüindo que en caso

de que lle pegase á peta,530 sabia pola libreta

se podia dar ó paso,Anque él mui ben sabiaque siba comprometer,mais que por favorecer

535 ó pais se arruinaria.Pro ó ladron, picaro, pillodesde que foi Diputadoé ó mayor condanadotanto él como seu fillo.

540 Votou vicos á pedir,cós honrados acabou,é os bribos empregou,¡queno habia de decir!Cumpridos vemos en él

545 cantas dos demais decia,é o lobo mais cruelé unha infernal arpía.Muda Alcaldes, Rexidores,emprea a aquel que llaxuda,

550 pro se van os labradoresnai medo que lles acudapara facerlles favores.Astra mesmo comprou cochecon duas grans bestas beiras

555 que disque son estranxeiras,é todo sal de escamoche.<9a> Pon preito a quen lle quer mal,é ten que sair coélpois desdichado daquel

560 que sentencie senon sálá sentencia á favor dél.Se lle gusta de Fulanoá chousa do vendabal,armalla de modo tal

565 que ó ópoñerse é en vano.


Pois senon lla saca en preito,faille gastar canto téné, cal vaya mal cal ben,compralle todo con xeito.

570 Como me fixo ó briboná min ó ano pasado:prometa Dios alabadoquese fero Tiburonmorra na casa queimado

575 ou ó escuarticen senone o trajan arrastrado12

desde Madril à Padron.Desque él é Diputadonon para en tres mil ferrados

580 que xa non leve comprados,tan solo neste Juzgado.E ademais desta rendapuxo diñeiro nos bancos,é pra librarse datrancos

585 tamen emprega en facenda.Ponlle tendas ás bribonas13

con quen vive amancebado,pra que calen as maulonasos modos deste malvado.

590 Agora estan enteiradosdo que fixo ó gran bribonpra coller certificadosde toda á contribucionque lle compre ós Diputados

595 pagar por ano á Nasion.Que nin ó desmo pagaba,pro comeran necesarios

regalou os Secretariosquera donde dimanaba.

600 <9b> Todo ó mundo é sabedorque no ano trinta é tres,non tiña acaso tal vespara comer, meu amor.Se tacordas xá sabras

605 cabrá dez ou doce anosque se puxo noutros panosese Demo, ou Satanas.Desde aquela lotaria14

que dixeno lle tocara610 desde ca15 prata faltara

dalo de Santa Maria.

Cristobo. Valgachó á perdamácantos farian asi,é con cara de bonda

615 nos chantan ó berbiquí.Malas cobregas chos piquen,mala pozoa chos tolla,cantos Diabros hai no infernoos frixan coma unha solla.

620 Razon ten ó noso cregocando di “Mozos, que taló levarlle os bes os fradesnon vos librou dalgun mal?Eu penso que si, co fin

625 importaban grans millos,é decias que baixabancon esto as contribucios.De modo que xa seredes

12. No ms. arrastrado está na entreliña. Debaixo, riscada, hai unha palabra que non demos recoñecido.

13. No ms. bribonas está na entreliña. Debaixo, riscada, hai unha palabra que non demos recoñecido.

14. Talvez loteria.

15. No ms. desde ca está na entreliña. Debaixo, riscadas, hai unhas palabras que non demos recoñecido.


tan ricos como pensastes,630 como algun tempo falastes

antes de caer nas redes.Ai Demonios, ladroeirosalcaguetas de ladrós,deixá sacar os calzos

635 e inda po[ñ]es ó[s] traseiros16.Porque vedes capa parda,ou unha espada ou vigote,humilladelo cogotepra que vos poñan á albarda.

640 <10a> Deixastes avergonzaros ministros do17 Señor,vistelos pedindo andar,é á balazos matarmais non vos deu ningun dor.

645 Tamen deixastes cambiara Cristos en Napoleos,é a Dios abofetearen templos é procesios.Pensades de vos salvar,

650 mais xa vos maldiceu Dios,é non podedes medrar”Ten razon ó noso Abade,do Demo mentira di,porque todo é unha verdade,

655 co mal venche desde dalí.E mentras non che teñamosGobernos de pro[b]idad18

todo che é unha falseda,

é nunca millor che estamos.660 É a proba eu cha darei,

que os caló van de novo,dan as mans é fan ó boboporque quedan ben coa19 lei.Votan certa conta alo

665 que nunca lles sal furada20

decindo “Da mondongadaque Fulano fixo aco,ninguen che lle dixo nada.Ademais se che me opoño

670 ó queste Ministro intenta,será un diancre, Vioño,que me dará unha afrenta.E facendóo sallo ben;dando as mas saco millos,

675 bo... […] que tiren dos calzosos que envidia á min me ten.O Goberno ha de tremarpola conta que lle ben,é nosoutros axudar

680 por outro lado tamen.Os pueblos non teñen armasé á tropa esta por nos,pois que non ten outro Dios,<10b> nin da crédito as alarmas.

685 Conque asi, vayan á merdadigan de min ó que queiran,porque as palabras non cheirannin con ditos me dan perda.

16. A lectura deste verso é insegura. Na transcrición de Xosé María Álvarez Blázquez lese e inda poñés ostraseiros!, mais cunha nota de rodapé en que se fai constar que no manuscrito se le podes o traseiros.

17. No ms. do está na entreliña; debaixo, riscado, lese del.

18. Parece lerse providad corrixido para probidad.

19. No ms. coa está na entreliña. Debaixo, riscada, hai unha palabra ilexible.

20. No ms. furada está na entreliña. Debaixo, riscado, lese o adxectivo errada.


Cando marche, unha enfouzada21

690 dos Ministros lles direie os Diputados que achei,que son ascua é llamarada.Pois que todos eles pelan;é que sun mata outro esfola,

695 todo se vai en parola,solo en roubar se desvelanpior q[u]e cunha pistola.Queu falei sempre é decoteen contra de tantos males,

700 pro nunca sacaba escoteporque eran todos iguales.Con esto fago ó meu pancho,á Nasion que a leve ó Demo,á conciencia non lle temo;

705 gustame o camiño ancho”Asi che fan Estebiño:con cariña de bondaengañan á floxedade tí ou doutro burriño,

710 que non sabe con quen dá

Estebo. Canto digas non é nadaó que mereso por tonto,pro ó que montarme intentaraque conte con queu ó monto.

715 Porque agora abrin ó ollopolo mal dos meus pecados,e que se vayan ó rolloeses grandes empreados.

Que se algun p[o]r aco vexo720 mesmo ó coso na caldeira,

é nin lle val ó espoldrexonin á fala trampuceira,co encoro22 coma un conexo.Queimado estas é fas ben,

725 tamen todo ó mundo está,<11a> que non sei como non pensancai outro mundo acola.Non sei como non salembrancas Nacios todas se rin,

730 é mais penso q[u]e non tembranó considerar cai un fin.E que España é un Treatodonde non hai mais q[u]e gatos,roubando é lambendo platos

735 sin ó mas leve recato.Votando uns os outros foracando rabian por comer,rabuñando é sin morder,ansiando de estar á hora

740 pras unllas chantar é tér.Probe España, estás viudiña,compadesome de ti;doyome miña meniñade verte morrer así.

745 Donde van tuas mamorias,donde van os teus parentes;cos doxe cortancharrentes23

aquelas pasadas grorias.Esos teus antepasados

21. No ms. enfouzada está na entreliña. Debaixo, riscada, hai unha palabra ilexible.

22. No ms. co encoro está na entreliña. Debaixo, riscadas, hai varias palabras; unha delas semella ser aforma verbal afogo.

23. É dicir, “córtanche a rentes”.


750 tan valentes xa se fono24,só os tes en teu abono25

á prostida consagrados26.Se desde ó ceo unha olladapor un furaco votaran,

755 con cal é canto ó taparan,ó verte asi espelexada,é vagoas de dor choraran.Triste estas entre farrapos,choras de verte espirante,

760 de verte antes tan brillante,de verte oxe envolta en trapos.Estas cal nai afrixidasin amparo nin consolo,dacharte tan abatida,

765 tan azoutada e esquencidapolos que ti deche o colo.Polos que deche ó teu peitopolos que acariñabasé polos q[u]e no teu leito

770 con brandura adormitabas.<11b> [¿]Cando pensabas Españaque desas tuas entrañas,sairia crua gadanaé tan feras alimañas[?]

775 Nunca, nunca coitadiña,pensache que dos teus fillossaisen tantos tan pillos,ben cho sei miña xoiña.Ti ben os aconsellache

780 que samasen coma hirmaus,que nandivesen á pauspro en valde lle lo enseñache,Porque canto prometenofoi pra te ter consolada,

785 é pra faser ó pequenohastra terte apreixoada.E dempois irche con xeitometendo negra estocadano mesmo medio do peito,

790 ¿ne verdad, nai desdichada?Este27 o pago que che dánaqueles que tanto alsache,é porquen tanto afanache;mira agora ó que che dan...

795 ¿Non ves como ós28 estranxeiroslle entregan á tua casa,lovandochastra29 os pucheirosdeixándote quedar rasa?E ós que estamos orfiños

800 votannos fora da nosa,andando como Anduriñospicando de rosa en rosa.E se é caso que ós fociñosunha triste farangulla

805 ca fame se nos aprega,a un presidio caladiñossin facer ningunha bulla,correndo se nos trasega.Aprendé non seás bestas

24. No ms. se fono está na entreliña. Debaixo, riscada, hai unha palabra ilexible.

25. Antes deste hai un verso riscado que resulta ilexible.

26. Antes deste hai un verso riscado que resulta ilexible.

27. É dicir, “Este é”.

28. Antes de ós, aparece un ó anulado.

29. É dicir, “lovándoche astra”.


810 que quen nos fai desgraciadosé nos causa todas estas,son os mais dos Diputados.Eses bribos, desleales,vendidos é ingratos feros,

815 eses grandes peseterosraices de tantos males,<12a> quen deixandoas penetrarmoito no fondo do chan,levo Demo sair san

820 anque as queiran arrancar.Mirarás siquera os paisca có tendes enterrados,nestes adros sepultadoscás cinzas de vosas nais.

825 E acaso alo estaráncontra vos maldizoando,é estas vagoas mirando,estas cuitas escuitando,sin que pase inverno ou bran

830 que nas estemos votando,ó ver o que con nos fánestandoos alimentandoco noso traballo é afan:é en desprecio ó van pagando.

835 Mirade tamen senonque vivimos poucos dias,è cas grandes regaliassè volven unha ilusion,que canto dan dalegrias

840 triplicano en perdicion.Quesa sentencia de morteca nosa veira retumba,nos vos dará millor sorte

ca nosa, que e unha tumba.845 Xá que sodes tan sabidos

non vedes cos resultados,deben ser os deseados,é non medios corrompidosque tran fins desventurados?

850 Estades mui atrasados.¡Trocar un dia da copola eternida dalo,donde serés condanados!Tan siquera reparades

855 que na terra en que nacedes,ali acaso morreredes,nin por tanto procuradesCos que queden vos [seguiren]30,nin que cando à pedra miren

860 debaixo de donde estades,digan “os que aqui mirades,Rapaciños, atendénunca deixes da mamoriaó rezar, porque na groria

865 teña Dios á su Merce.<12b> Que tanto ben nos faciaamparando os labradores:era espello dos Señores,deste contorno á alegria.

870 Semp[re cho] ivan31 asperaró camiño das Endeñas,con pandeiros e ferreñascando viña pro lugar.Todo chera foliada

875 mentras tanto que viveu,pro tamen desque mor[r]eu32

non hai gusto para nada.

30. seguiren é lectura hipotética.

31. No ms., Sempo chivan.

32. Ms. moreu.


Tantismo ben nos queriaé nos tamen tanto á él,

880 que nin sin nos safacia,nin nos mais pouco sin él.Os seus filliños queridos,que Diolos deixe gozaró que teñen, meus garridos,

885 ca seu pai han dimitardumanos33 é compasivos.Pois veñen de boa razaco que ama ó labradoré porque naceu Señor,

890 cos demais non teñen traza.Como lle sucede aquel34

questa alí enterrado,que35 un ladron dun Diputadoque xo36 Demo é dono dél.

895 Non foi Señor desdo berse,que solo a forza se fixocas falsedades que quixo,hastra todo douro encherse.Pro ó fin levouno Xudas

900 é sempre viveu en guerra;xa esta comido da terrados vermes é das cascudas.Maldita a sua casta sea,è prometa Dios eterno

905 que xuntos nunha moreaardan co pai no inferno.Estas pragas Estebiñotodos mui ben se rin delas,

pro ó fin, ó caso é quelas910 ven vindo paso à pasiño

<13> Vaya, e tarde, vou da quidesdoxe volves á sermeu amigo sin quererpois xuzgaba mal de ti.

915 Estebo. Gracias, meu Cristobo, amigoque promeiro ei destoupar,antes que naconsellarcalquera cousa contigo.Perdona, é pidelle á Dios

920 que repare pola España,e que rebire á fousañacontros que nos tran á nos,unha desgrasia tamaña.E que todos conozcamos

925 cai un Ser cos malos deixa,pro sa morte nos apreixaá parar ó inferno vamos.

Cristobo. Así llo pido Estebiño,manguiñas deste meu cos,

930 a Dios meu amiguiñomeu antiguo amigo, a Dios.

Estebo. A Dios Codesiño a Dios.

Xan Porentrelas1838

935 en Santiago

33. É dicir, “de humanos”.

34. É dicir, “a aquel”.

35. É dicir, “que é”.

36. É dicir, “xa o”.


Florencio Pol: Espello de Diputados, Santiago. [Manuscrito]. [Fragmento].






FLORENCIO POL: PARRAFEO DE QUINTAS

FP2

Trátase dun manuscrito anónimo que se custodia no arquivo de Xosé MaríaÁlvarez Blázquez, onde está acompañado dunha transcrición anotada do polígrafotudense. Para este, segundo pode lerse nas liñas que sobre este Parrafeo escribiu, oseu “estilo, desaliño, lenguaje, modismos [y] temática coinciden con los deFlorencio Pol”. Tamén se encontra no Fondo Irmáns de la Iglesia do arquivo da RealAcademia Galega.

1 <1> Xulian. Cóntame algo das quintas: ¿el e certo que as fan?

Froitoso. Farannas home faran, que cantos alo estanPara nos non che fan nada: pois des que alí pon á prantaSe algo nos prometeron cando nos necesitaron

5 De outro tanto se olvidaron, pois solo foy de garganta.

Pelonia. ¡A Dios meu fillo da alma! ¡Miña xoiña querida!Que ha de haber un desalmado, Que sin coidarse de nosContra ó que lle manda Dios, Nos acave asi coa vidaCautivandovos á vos!... ¡Ay Dios! danos unha axuda

10 Pra que as Cortes lle desfagan, A quinta é as ambicionsDos que non levan mais mira, Que lovalos nosos fillosPra lle gardar os millons.

Xulian. Diz que fan falla os soldados, Para mais folgura ter.

P[elonia]. ¡Véñaos ó demo á barrer! Sabendo que xa non temos15 Nin patacas que comer, Nin cama donde dormir nin camisa que poñer.

Xulian. Mentras eles se devirten, E gozan hata rabiarNosoutros mortos de fame, Temos que labrar á terraE cando xa non podemos, As eixadas manexarDar os fillos para a guerra, Mantelos é mais calar.

Parrafeo de Quintas 621

20 Pelonia. Estes son os españoles, Que chaman nosos hirmans?Morran eles dun trozon, Que son mais malo[s] que cas.Que nos estan engañando Co’ a sua costitucionE vendennos canto temos Sin mais Dios nin religion.

Froitoso. Tantas promesas nos fan Cando lle imos á votar25 Que case nos fan creer Que van ser noso escudo

E des que se ven alí Nadie por nos quer falarE por coller un empreo Un faise xordo otro mudoE votan por quen os fillos Nos leva coma un verdugo.

Pelonia. Eso e pra que escarmentes, E que cando coma ovellas30 Vos veñan aloumiñar, Os carguedes co arado

Pra que vayan á labrar, E que sepan como sabeO pan que o demo amasou, E sean mais releons,<2> Cando lle os ministros pidan Os mil quinientos millos.Fiades no que ofreceron Cando se foron? ¡Burrons!

35 Nada hasta ahora fixeron Que diga Bendito Dios.

Xulian. E se non foran aqueles Que votan con Ruiz PonsDos consumos non guindaran Ca media contrivucion.

Froitoso. ¡El ben fala meu amor! E mais os seus compañeirosQue cantan con craridad As verdades do barqueiro,

40 Pro quer Dios que sean poucos Os que son tan decididosPois de pedir xa estan roucos Sin que lle presten oidos.Eles cas mais das gabelas Se poideran acabarE con cantas socaliñas Se poideron inventarXa as guindaran sin reparo, E reformaran á ley

45 Pra que moytos1 non roubaran Coa cuberta do Rey.

Xulian. ¿E chamanlles Demo Cratas A quen tanto ben nos quer?Os demos serían vos ¡Se os puideran comer!!!

1. No ms. lese moitos corrixido para moytos.


Pelonia. Moitos andan azorando Por coller un empreiño.¡Queira Dios qué ó que eles buscan Non lles de polo fuciño!

50 Froitoso. Esto quer decir meus vellos, Que cando todos sepamos(Por que esto non tardará) Encontrar un democrataNon mandaremos alo Dos que votan pola prata.

Xulian. E non me podres decir ¿Por quen vota Figueiroa?Se outra vez nos pide ó voto Que llo dea2 sua aboa.

55 Perucho. Diz que van votar as bases Da nova Costitucion?

Roque. Que vexan ó que nos dan: Que pode ser que a nacionVendo que non he tan voa Ou que vence á comisionQue remangue os candeiros E en vez de Si diga Non

Mingote. Divirtivos liberales, Que ó deño do moderado60 Xa nos anda enfoumando Para ternos ó seu lado.

Mais como a quinta nos leven, Juro ós cravos do carroQue ha de andar ó demo arrastro Ou eles se volvan barro<3> ¡Ay cata! Veigaos ó trasno. Seique os fixo unha meiga!Pra collernos moita verva: Dimpois vendennos a veiga.

65 Froitoso. Pro ahora xa os conocemos, E por mais voltas que danXa non se poden mofar Do probe sayo de lan.

Roque. ¿Pro ti que pensas Froitoso Deste modo de enxangar?El des que se abrino as Cortes Non soñan mais que en ladrar.

Froitoso. De todos cantos falaron Coma ó Señor Nocedal,70 Que son tan probes nas obras Coma en froles ó nadal

Solo ó fixeron por ver Se Sabela os regalabaCun empreiño dos bos, Ou menistros os nomeaba.

2. Dea está escrito sobre a secuencia pida á, que foi riscada.

Parrafeo de Quintas 623

Pois pouco lle importa ver Que estamos alangreandoCon tal que eles poidan ser Os donos do noso gando

75 Pelonia. É ti que pensabas tolo?... O que eles queren agoraE amasalo formento E dempois comelo bolo.

Perucho. Se lle dar damos as quintas ¡Seremos uns animales![¡]Pra que en seguida lles quiten As armas os nacionales[!]3

Xulian. Pro inda hemos de ver Ó que valen os da ezquerda80 Eles que conten con nos Antes que o preito se perda.

Roque. Boas noites meus amigos Outro día falaremosDo que pase por aló: E segun digan faremos.

3. No ms. este verso vai entre signos de interrogación.


POEMAS DISPERSOS DE FLORENCIO POL

FP3

Ofrecemos aquí catro poemas inéditos que poden atribuírse a Florencio Pole que hoxe están depositados, nos manuscritos orixinais e nas correspondentes foto-copias, na Real Academia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia) e no Fondo ÁlvarezBlázquez. Non coñecemos con certeza a data en que foron compostos.Limitarémonos a consignar aquí que hoxe se conservan xunto co Espello deDiputados e o Parrafeo de Quintas, os dous manuscritos máis extensos do mesmoautor que hoxe se encontran na RAG e no Fondo Álvarez Blázquez.

Transcribimos directamente dos manuscritos orixinais depositados na RealAcademia Galega.

(a) A miña estrela

Trátase dunha composición que se conserva manuscrita na RAG e noarquivo de Xosé María Álvarez Blázquez, quen a consideraba da autoría de FlorencioPol. Non hai motivo para poñer en dúbida tal atribución, pois o poema leva ao pé aseguinte declaración: “Flor[enci]o Pol ó seu promeiro, últemo amor”. Tamén apoiaesta atribución o feito de o poema estar copiado nas dúas primeiras caras dun pregode papel que ao final da cuarta delas leva as iniciais F. P. A miña estrela ocupa asdúas primeiras caras do prego, mentres que nas outras dúas se encontran o poemaÁs miñas curmans e mais o que principia co verso “Vaixaba ós calzos Xacobo”.

1 <1> A miña estrelaCánto foxe, volve ó cánto, ó teu dór,

se malo ó bafo da tua estrela fór.

Deixo quedar no millorós amigos mais galans,

10 dos q[u]e alguns mais q[u]e hirmansde amarme fan ó favor.

<1a> Feito estou un estropaxo5 morrendo vou pouco á pouco...

se me acho solo relouco,se me falan me relaxo.

Poemas dispersos de Florencio Pol 625

Frixido en mil pensamentosquero deixalos; non podo,pois cal dun cal doutro modo

15 trabucanse os meus contentos.

Semellanza son do probenáufrago q[u]e entre altamar1

loita, é encora pro non podedeixar logo2 de afogar.

20 Cando busquéi non achéiahora non busco é [a]cho3

en vez do que antes busquéiun Demonio dun carracho,

Que sin mais Dios nin mais ley25 me vái furando no cacho:

e anque as unllas lle chantéinon fixen nada, caracho!

<1b> Cuitadiño do home quebusca no q[u]e non atopa:

30 [...] a lembranza del té4

verés q[u]e canto agalopaé pra verse cal me vé

Ningun mais q[u]e eu pasou,ninguen se veu cal me vexo:

35 xa de pensalo espoldrexo.¡En q[u]e ó meu mundo parou!

Quen me diria hay dez anosque seria ó que oxe son,que teria os pelos canos

40 os vinte é sete, inda non.

Do destino na carreirasoltei as rendas ó amor,tropezo é á miña veiravexo un verme roedor.

45 ¡Porq[u]e nera verdadeiraá breda do meu amor..!

Que ques verme xunta minlle dixen, é él me dixo:“limpar queroche aquel lixo,

50 ó solo porq[u]e aquí vin”.

Ai verme q[u]e á pasionque os meus chocheos encantaé [...], ó céo me levantanos brazos da ilusion.

55 <2a> Aquela q[u]e á solas choro,aquela por quen suspiro,ó espello en que me miro,aquela virxe q[u]e adoro,

Aquela q[u]e as miñas penas60 trocaba en risas de groria,

de quen son [...] historiaá sangre das suas venas,

1. No ms. este verso está na entreliña, por riba dun verso distinto que foi riscado e que non resulta lexible.

2. No ms. logo está na entreliña. Debaixo, riscada, hai unha palabra ilexible.

3. Ms. echo.

4. O verso carece de sentido, mais a lectura seméllanos correcta.


Aquela, que desde nenaaméi cal ela me amaba,

65 por unha riña pequenafixen como que a deixaba.

Mais esa de quen me falasna quixen, so un instante.¿Cómo qués con cruas balas

70 matar á que é miña amante?

Fuchicaba ó verme, é nadaó q[u]e dixen respondeupro de repente, morreuá miña pelra adorada.

75 Pois solo p[o]r min viveuhastra q[u]e non veu casadaconmigo á quen non creu,se o verme non fuchicara

Abrinolle à sepultura80 lonxe, muy lonxe de min

donde áló, lucente é puraenterrano un serafín.

<2b> ADios, aDios, ben amadoque non te podo seguir..!!

85 vagoas regan ó sobradodonde habia de dormirno teu seo regalado.

A outra estou destinadocon ataduras, con ferros:

90 perdonalle à este aminguadoque por ti chora, é da verros.

Que entra vida é à mortepor unha falta atrevidaentra morte é entra vida

95 vivindo morre sin sorte;

E se po lo q[u]e honra chamanseparan de ti ó seu leito,álo, no medio do peito,tenche un leito reservado,

100 donde ascuas de amor caladoó van queimando, con xeito.

¿Quen da estrela reviradonon se atopa anque ande dreito?¡ADios, recordo sagrado...

105 xa nai volta ó q[u]e esta feito.

Flor[enci]o Pol ó seu promeiro,últemo amor.


(b) Ás miñas curmáns

Trátase dunha composición que se conserva manuscrita na RAG e no arqui-vo de Xosé María Álvarez Blázquez, quen a consideraba da autoría de Florencio Pol.Apoia esta atribución o feito de o poema estar copiado na terceira cara dun pregode papel que ao final da cuarta leva as iniciais F. P. Nas dúas primeiras caras domesmo prego encóntrase a composición titulada A miña estrela, e entre a terceira ea cuarta copiouse a que se inicia co verso “Vaixaba ós calzos Xacobo”.

1 <3> Ás miñas curmans

<3b> Cando sae pola boca,desde ó fondo do meu peito,

20 donde me abrasa de xeitoque mesmo ardo coma estopa.

Por tí Leocadia é Rosario,é por ti miña Doloresá Virxe do Escapulario

25 suprico en doces cramores

Pra q[u]e xa q[u]e [...] voscuitas que non teñen fin,veña à tomba para min,quede à dicha p[ar]a vos...

<3a> Moito decirvos quixerase á míña sanguinidáque á vos tan chegada está

5 un freno non me puxera.

Nestas noites de tristuraque paso soñando en vosnon hacho consolo ¡ai Dios!á tal dolor é amargura.

10 Curmans do meu corazonse algo vos podo doerdignavos compadecerde min, q[u]e perdo á razon.

Vagoas destes meus olliños15 que corredes polo chan,

apagade este volcanque me chamusca os fociños,


Florencio Pol: “Ás miñas curmans”. [Manuscrito].


(c) Baixaba os calzós Xacobo

Trátase dunha composición que se conserva manuscrita na RAG e no arqui-vo de Xosé María Álvarez Blázquez, quen a consideraba da autoría de Florencio Pol.Apoia esta atribución o feito de o poema estar copiado entre a terceira e a cuartacara dun prego de papel que ao final leva as iniciais F. P. Nas dúas primeiras carasdo mesmo prego encóntrase a composición titulada A miña estrela, e na terceira adirixida Ás miñas curmans.

1 <3> Queda un surtido regular delas de la especie que sigue, cuyo hedor sobresale demasiado.

20 “Vaite, calzon galdrumeiro,”dixo ó probe decontado,“tes para hencher un pucheiropor porte diante ó furado.”

Xunta ó monton nun cazolo25 è dicindo “Avemaria”

<4b> arrebolo8 na cañeirapor donde iva un vello solo,que tirando de monteira“sin pecado concebida”

30 respondeu á toda prisa.

Cando, sin dar tempo á nada,calba, calzon é camisao chaleque chupa é carado velliño daba risa,

35 que todo era unha enmerdada.

F. P.

<3a> Vaixaba ós calzos Xacobona trapeira dun sobrado,

5 é estaba muy consumido<3b> por non sentir de q[u]e ó hoboque xá cheiraba à estrollado5

fixese ningun ruido<4a> ó caer. En tal estado

10 votou ó dedo ó traseiro, p[o]r ver se estaba colgado:vendo q[u]e non, ó primeiro6

abrochouse decontado;mais ó sair pro soleiro

15 sinte un peso endemoniadoq[u]e viña desdo traseirocorrendolle hastro calzado:[dispara]7, é ó ver q[u]e era ó cheirohachase todo enmerdado

5. estrollado é lectura hipotética.

6. primeiro é lectura hipotética.

7. É lectura hipotética.

8. É dicir, “arrebólao”.


(d) Á memoria dun amigo santiagués

Trátase dunha composición que se conserva manuscrita na RAG e no arqui-vo de Xosé María Álvarez Blázquez, quen a consideraba da autoría de Florencio Pol.En varias zonas da folla o texto escrito resulta hoxe ilexible ou case ilexible. Noutroscasos soamente podemos ofrecer lecturas hipotéticas.

1 <1> A memoria dun amigo santiagues9

<1a> [...] [se eu]10 vos doer:cabé quedos, deixá q[u]e poida dará un amigo11 que me ides enterrar

5 ó último á Dios, ay, deixamo ver.!!12

Mais xá que ferro13 fostes en privardeste triste consolo á un desdichado,recólle co teu esprito, amigo amado,estas vagoas que non podo coutar14

10 As virtudes é ó nome que herdache[...] cuyo, antiguo[...] do ilustre […][...] vastago eras, e […]tache.

todo xunto para coba foi contigo.15 Xamais podedes meus ollos mirar

aquela nobre [...] donde [leàdes]15

9. Debaixo do título hai dúas liñas riscadas que resultan ilexibles.

10. se eu é lectura hipotética.

11. un amigo está na entreliña. Por baixo, ilexibles, hai dúas palabras riscadas.

12. No ms. seguen catro versos riscados e apenas lexibles.

13. ferro está na entreliña. Por baixo, ilexible, hai unha palabra riscada.

14. No ms. seguen catro versos riscados e apenas lexibles.

15. leàdes é lectura hipotética.


é en modestos é vivos rasgos viadesgroriosos triunfos de raza solar

triunfos q[u]e en [blau]16 de marmol, labrados20 fono, cà q[u]e España, un tempo homenaxe

tributaba en memoria do liñaxeq[u]e tantos heroes dou tan esforzados

Probes do tal valor celo è lealdaq[u]e cal santa reliquia conquistaba

25 os vosos17 Abos garda, os varonspara contar tanto [...].

<1b> Nunca esquencido eres meu querido18

nin mais pouco os serán teus semellantescantos p[o]r liberta à igual peligro

30 q[u]e Padilla se [...] p[o]r instantes.

Desde ó [...] dos [...] sabrásq[u]e à sua sangre non foi tan perdidaé q[u]e anq[u]e a humanida [...]à parar vai á un [...] cal verás

35 Pois dese proer con q[u]e se retorcedesas tormentas tamañas que aguantarexenerada sairà en nova prantaà socieda 19sin q[u]e moito se esforce

E lebre è sábia è [...]40 que ó destino q[u]e ó Noso Señor dou

ó home q[u]e purificar tratoué de loitar subindo pé ante pe

16. blau ‘azul, en heráldica’ é lectura hipotética.

17. os vosos está na entreliña. Debaixo, riscadas, hai unhas palabras ilexibles.

18. eres meu querido está na entreliña. Debaixo, riscadas, hai unhas palabras ilexibles.

19. Antes de sin hai unha palabra riscada que resulta ilexible.


Mais entanto á vos fillos dos [...]vos coroan no ceo entre loureiros

45 xusto galardon de tantos traballosque Dios [...] darradeiros20.

Chore eu revolto en esta Babelsobre á foxa q[u]e as vosas ruinas gardaco encorado folgo de Raquel

50 ó mal p[o]r vos sufrido é ó ben q[u]e tarda

Acabeme a tristura sobre à lousadonde descansarás eternamenteascendestes [...] vosos descendentesq[u]e non vos semellan en ningunha cousa

55 Pois anque o21 por vir con vos non22 marchoumuy enturbiada está á nosa [...]olaco [espoldraxo]23 é á cobiza24 españolaos malos cós bos nun monton xuntou

ADios xeneracios de eterno acordo60 a Dios home de hombria, nome é fama

pedí à Dios con ó pueblo enfermo é xordoq[u]e tanto tempo hay q[u]e garda cama

Este amigo querido, meu Aleutor,mira desde ó céo esta alma afrixida

65 q[u]e ó darche unha eterna despedidacrobeu ó loito é afoga ó dolor.

20. Por baixo de darradeiros, riscada, hai unha palabra ilexible.

21. anque o está na entreliña. Por baixo, riscadas, hai unhas palabras ilexibles.

22. non está na entreliña. Por baixo, riscado, lese se.

23. espoldraxo é lectura hipotética.

24. é á cobiza está na entreliña. Por baixo, riscadas, hai unhas palabras ilexibles.

Obrigado de corno 633

ALBERTO CAMINO: “OBRIGADO DE CORNO” (1845?)

AC

No arquivo da Real Academia Galega están depositadas dúas copias manus-critas desta composición de Alberto Camino producidas por dúas mans diferentes.Unha delas data a composición en Santiago de Compostela nun ano que quizaissexa o de 1845, aínda que, polo trazado que ten a última cifra do ano da data, nonse pode desbotar a posibilidade de que realmente se trate de 1849. Hai anos,Dobarro Paz (1991: 443) deu noticia dun manuscrito de “Obligado de corno” que,segundo el, está datado en 1845. Daquela, Dobarro non indicou onde se achabadepositado o manuscrito ao que el se referiu.

O que ofrecemos deseguido é a transcrición da copia talvez datada en 1845(Ms.1). En notas de rodapé indicamos as variantes principais que ofrece o outromanuscrito (Ms.2).

E hoje6 na casaHai7 forza de grasaLacós8 e filloas

10 Chourizos e broas;O caldo fai medoTén de gordo un dedoPois leva touciño9

1 “Obligado de Córno1.

Ei! oi! hi! ai!2 ou! hu! hu!¿Que tés, Farruquiño3,Que estás alegriño?...

5 - Porque4 estal-o poido5

Que é mártes de Antroido

1. En Ms.2 lese un Cornos que corrixe un cuernos subxacente.

2. En Ms.2 estas catro interxeccións iniciais corrixen as subxacentes Ey!, oy!, uy! e ay!.

3. Ms.2 Farruquino.

4. Ms.2 Por que.

5. En Ms.1 antes de estal-o poido lese estalo poido riscado.

6. En Ms.2 hoje corrixe un hoxe subxacente.

7. En Ms.2 este Hai corrixe un Hay subxacente.

8. Talvez Lacóns en Ms.2.

9. En Ms.2 o substantivo touciño está na entreliña. Por baixo, riscada, vese unha palabra que podería serFuciño.


Pernil e fuciño10.15 Si viras o pote

Meu vello11 GoroteTocador de frauta,Quedaras intauta...

Así che fai, ho:20 ¡Glo, glo, glo, glo, glo!

¡Gloooooo, glo!”

(Alberto Camino. Santiago. Año 1845)

10. En Ms.2 Fuciño corrixe unha palabra situada inmediatamente antes que está riscada e podería ser rabiño.

11. Ms.2 bello.

Conversa entre os arrieiros 635

RAMÓN VARELA VAHAMONDE: CONVERSA ENTRE OS ARRIEIROSCOSME DA GRANXA, MARCOS RIELO E ROQUE ARÁN

RVV

Coñecemos esta peza a través dunha copia mecanoscrita que hoxe seencontra depositada no arquivo de Xosé María Álvarez Blázquez, a quen lle foraenviada en xuño de 1970 por Xoán Naya Pérez, daquela bibliotecario da RealAcademia Galega. Esa copia ocupa catro páxinas dun caderniño de trece que saíuda man de Leandro Carré Alvarellos e que leva o seguinte título: “Conversa entrearrieiros / e / O litigante labrador / Paliques / por / Ramón Varela Vahamonde”. Carrétranscribira estes dous “paliques” doutro pequeno caderno que pertencera a ManuelMurguía e que levaba na cuberta unha nota en que se sinalaba a Ramón VarelaVahamonde, escritor dezao finado en 1858, como o seu autor.

Se, como vimos máis arriba, O litigante labrador semella unha variante dundiálogo orixinalmente titulado O pleiteante gallego que se pode datar ao redor de1837, para esta Conversa entre os arrieiros Cosme da Granxa, Marcos Rielo e RoqueArán non podemos postular unha data de composición, nin sequera aproximada.Tampouco estamos en condicións de asegurar que se escribise en 1846 ou antes de1846.

1 <1> CONVERSAentre os arrieiros Cosme da Granxa,

Marcos Rielo e Roque Arán

COSME5 Acolá ven coas suas bestas

O siseiro de Santiso.¡Váia que se gasta viño!Dúrmenche, seique, no Irixo.

RIELO10 Cinco mulas trai cargadas,

Todas elas con cencerros,Ou chocallos, pro distintos

No tocar. Vamos a velos.Faite cargo do que din:

15 “Changuelán, changuelarán;O viño pr’o Forneirán.Changuelín, Changuelirín;O viño pra Serafín.Changuelina, changuelina;

20 O viño pra Serafina.Changuerolo, changuerolo;O viño pr’o Pereirolo.


Changueleiros, changueleiros;O viño pr’os compañeiros.

25 Changuelán, changuelarán;Quen o leva é Roque Arán”.

COSMEBôs días, amigo Roque,¿Pr’onde vas con tanto viño?

30 ARÁNVouno levar de camiñoâ taberna de Santiso.<2> Xa m’están nela agardandoE chegar hox’é preciso.

35 RIELO¡Con tantas bestas cargadas!Iráches’a avinagrar,Que n’o podes despacharNunha ducia de semanas.

40 ARÁNHáiche cinco, ou seis, borrachosQue, se non beben de cote,Xuro á briós e meu capote,Que tolean dos mostachos,

45 E sonch’eles tan gabachosComa o franchute mais ruín;Sobre todo o palanquínDo Forneiro, ou forneiracho;Xa lle chaman o borracho,

50 Fanfurriñas, mintireiro,Nugallán, cara de sacho,Pro él a todos ameazaE todos fan bulra del,Por garnacho, cascabel,

55 Por bisborra e boa peza.

Hai tamén o Serafiño,Ou simprote Serafín,¡Bebe ben! É tan mastínComa o puño zarradiño;

60 Ten o corpo pequeniño,A cara com’a dun mico;Mais, pra chimpar sendos vasos,Ninguén lle gana ao maldito,E, anque a casa lle goberna

65 O Forneirán âs semanas,De beber ten sempre ganas,E, con tal que o vaso corra,Non lle importa que o bisborraAnde nesas carabanas.

70 A muller do SerafiñoPor unha pinga rabéa,Quérea de cote a probiña,E se non bebe, toléa.Parece un longo varal,

75 E tratándose de viño,Gorxa tan ancha ela mostraCom’a canle dun bô muíño.Pro, se non vai por azumbres,Logo dí qu’é pouquiniño.

80 ¡Pereirolo! ¡Santo Cristo!Ese en beber é doutorE, metido a opositor,Chegaba pronto á arcebispo.Co’aquel mirar seu mourisco,

85 Zampa en vasos cal en figos,Ao lado de catro amigos,Axiña enxuga un pelexo;E, se moitos lle fiaran,Mais bebía, según vexo.

90 <3> Na grande lomba que tenEu penso que bota o viño,E anda tan cheo o probiño,

Conversa entre os arrieiros 637

Que âs veces non lle vai ben;Pro, deprendeu a hablidade

95 De gaiteiro, e din que toca,Sen escrupo, â taberneiraXa o fandango, xa a muiñeira,Estando ela moi contenta,Mentral-o larpán do home

100 Coida que o viño está en venta.Ind’hai outros compañeirosQue n’os digo por prudencia,E, estafadores de viño,Non reparan na concencia.

105 Ofreceron eles darmoA sisa un tanto barataBuscaron votos de noite,E fiándom’eu da traza,Penséi que así resultaba,

110 Mais solo unha media sisaMe quedóu da qu’esperaba.Bebéronme o pipo cheo,S’houbera mais, mais pillaban;Que pra fartalos de viño,

115 Moitos moios non bastaban.Váian ao inferno a beber,Que a min ben me xiringaronE, entre mangas e riostras,Trecentos reás vöaron.

120 Débenme, Dios sabe canto,O menos trint’e set’olasE coidaban os larpeirosDe pagarmas con parolas.Vou, vounos a executar,

125 Pra qu’apronten de contado,Pois non teñen que perderSenon as cachas do rabo.Por eso non queren suba

Na sisa nin na taberna130 E, en tanto que os demais paguen,

Eles recachan a pernaE como serán sumidosEn bebedelas, o aumento,Dan a sisa pol-os tragos

135 E miran outros pr’o vento.¡Nacidas! ¡Qué tales son!Basta que sean alleos;Queren roubar a parroquiaCon tal qu’eles anden cheos;

140 Sarna potente lles veña,E unha frebe de camiño,Que solo con auga sanen,Enfermen solo cô viño.

<4> COSME145 Andiveches ao rivés

En mans de puros bribós,Alí hai homes de calzósQue non che son cascabésSolo en pensar que os borrachos

150 Habían de dal-a leyEso non cho consentían;Xa cho dixen e acertéi.S’outra vez quérel-a sisaPídell’aos homes honrados,

155 Porque os feitos deses pillosSempre che son malmirados.

RIELODeprendiches á tua costaPro sabe que hai en Santiso

160 Xente qu’eso ben entendeE sirva a todos d’aviso.

BIBLIOGRAFÍA

Album de la Caridad: Juegos Florales de La Coruña en 1861, seguido de unmosaíco poético de nuestros vates gallegos contemporáneos. Edición coste-ada por Don José Pascual López Cortón a cuyas expensas se celebra-ron dichos Juegos Florales. A Coruña: Imprenta del HospicioProvincial, 1862.

ÁLVAREZ BLANCO, R. / X. L. RODRÍGUEZ MONTEDERRAMO (2006): “Un pregosolto en galego en defensa do liberalismo: ‘A Parola Poléteca’, de1822”, Boletín da Real Academia Galega 367, pp. 141-194.

ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, X. M. (1951): “Limiar”, in Nicomedes Pastor Díaz:Poesías galegas. Egloga de Belmiro e Benigno. A alborada. Limiar de X. MªÁlvarez Blázquez. Ilustracións de X. Sesto. Vigo: Edicións Monterrey,pp. I-XII.

ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, X. M. (1959): Escolma de poesía galega. II. A poesíados séculos XIV a XIX (1354-1830). Vigo: Galaxia.

ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, J. M. (1963): “Notas para una edición crítica de la églo-ga de “Belmiro e Benigno”, de Pastor Díaz”, Cuadernos de EstudiosGallegos 18, 56, pp. 347-356.

AÑÓN PAZ, F. (1889): Poesías. Prólogo de V. Novo y García. A Coruña:Andrés Martínez.

BARREIRO FERNÁNDEZ, X. R. (1982): Historia contemporánea de Galicia. 4vols. A Coruña: Gamma.

BEL ORTEGA, F. (1991): Vida e obra de Francisco Añón. [A Coruña]:Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa.

CABANO VÁZQUEZ, J. I. (dir. e ed.) (2002): A imprenta en Galicia: século XIX.2 vols. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia.

CARBALLO CALERO, R. (1981): Historia da literatura galega contemporánea,3ª ed. Vigo: Galaxia.

CARRÉ ALDAO, E. (1911): Literatura gallega. Barcelona: Casa EditorialMaucci.


CARVALHO CALERO, R. (1984): “Conjecturas sobre a autoria dos dialogoscompostelanos de princípios do século XIX (1812-1836)”, in Actas ICongresso Internacional da Língua Galego-Portuguesa na Galiza. ACoruña: AGAL, pp. 721-730.

Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976): Prosa Galega 1. Vigo:Galaxia.

CHACÓN, R. (1983): “Contribución á bibliografía de J. M. Pintos”, Grial82, pp. 495-498.

CHACÓN, R. (1984): “De novo sobre bibliografía de Pintos e Pondal”, Grial84, pp. 227-237.

CHACÓN, R. (1986): “Os primeiros textos en prosa. Tres novos textos”,Grial 93, pp. 349-364.

DÍAZ, N. P. (1951): Poesías galegas. Egloga de Belmiro e Benigno. A alborada.Limiar de X. Mª Álvarez Blázquez. Ilustracións de X. Sesto. Vigo:Edicións Monterrey.

DOBARRO PAZ, X. M. (1991): “Dous poemas inéditos de Alberto Camino”,in M. Brea / F. Fernández Rei (coords.): Homenaxe ó profesorConstantino García. Santiago de Compostela: Universidade, vol. 2, pp.443-449.

DOBARRO PAZ, X. M. (2000): “Vicente Turnes e a poesía áulica”, in J. L.Rodríguez (ed.): Estudos dedicados a Ricardo Carvalho Calero. Santiagode Compostela: Parlamento de Galicia / Universidade de Santiago deCompostela, vol. 2, pp. 205-212.

DOBARRO PAZ, X. M. (2004): “De vodas reais e o levantamento de 1846:un poema inédito de Alberto Camino”, in R. Álvarez / A. Santamarina(eds.): (Dis)cursos da escrita. Estudos de filoloxía galega ofrecidos enmemoria de Fernando R. Tato Plaza. A Coruña: Fundación Pedro Barriéde la Maza, pp. 111-122.

FANDIÑO, A. B. (2000): A Casamenteira. Introducción de Xosé R. Barreiro,Laura Tato e Carmen Blanco. Ourense: Linteo.

FERNÁNDEZ SALGADO, X. A. (2002): Marcial Valladares (1821-1903): lingua,literatura e folclore. Tese de doutoramento. Universidade de Santiagode Compostela.

Bibliografía 641

FERNÁNDEZ Y NEIRA, J. (1893): Proezas de Galicia explicadas bajo la conver-sación rústica de los dos compadres Chinto y Mingote. Reimpresas porA.M.S. e ilustradas por R. Navarro y U. González. A Coruña: AndrésMartínez, Editor.

FERNÁNDEZ Y NEIRA. J. (1984): Proezas de Galicia. Editado en facsímile, conLimiar de Carlos Martínez Barbeito. Pontevedra: Bibliófilos Gallegos.

FILGUEIRA VALVERDE, J. (1952): “Una representación en gallego a CarlosIV”, Cuadernos de Estudios Gallegos 7, 22, pp. 295-298.

GARCIA NEGRO, M. P. / A. GÓMEZ SÁNCHEZ (1996): A literatura galega do pre-renacemento (1808-1863). Vigo: Asociación Socio-Pedagóxica Galega /A Nosa Terra.

IGLESIA, A. DE LA (1886): El idioma gallego. Su antigüedad y vida, 3 tomos.A Coruña: Imprenta de La Voz de Galicia. O tomo que nos interesa éo primeiro.

MARIÑO PAZ, R. (2000): “O idioma galego na vida, na obra e na época deJuan Antonio Posse (1766-1854), Manuel Pardo de Andrade (1760-1832) e Francisco del Valle Inclán (1736-ca. 1808)” (I), A Trabe deOuro 41, pp. 27-48; (e II), A Trabe de Ouro 42, pp. 191-203.

MARIÑO PAZ, R. / D. SUÁREZ VÁZQUEZ (2006): “Ó Apóstol Santiago, manus-crito e impreso en galego do século XIX”, Boletín da Real AcademiaGalega 367, pp. 237-291.

NEIRA VILAS, X. (1995): A lingua galega en Cuba. [Santiago de Compostela]:Consello da Cultura Galega.

PARDO DE ANDRADE, M. (1971): ¡MASCARA FORA! Ou seña: Os rogos dungallego establecido en Londres, dedicados ós seus paisanos para abrirlles osollos sobre certas iñorancias, e o demáis que verá o curioso lector. Limiarde Xulián Maure. Vigo: Edicións Castrelos.

PARDO DE ANDRADE, M. (1988): Poesías. Edición e introducción de MaríaRosa Saurín de la Iglesia. 2 vols. Università degli Studi di Urbino.

PASTOR DÍAZ, N. (1951): Poesías galegas. Egloga de Belmiro e Benigno. A albo-rada. Limiar de X. Mª Álvarez Blázquez. Ilustracións de X. Sesto. Vigo:Edicións Monterrey.


PENA, X. R. (1991): “Diálogo entre Dominjos e Farruco, sobre administrasonde Xûstisia da sua Aldea. (Un texto esquecido de 1820)”, A Trabe deOuro 8, pp. 591-595.

PENA, X. R. (1995): “Sigue la Tertulia en la Quintana, ó segundo Dialogo entrelos consabidos Andrúco, Xâcobe é Alberte (texto esquecido de 1820)”, ATrabe de Ouro 21, pp. 117-123.

PENA, X. R. (1996): “Dous textos esquecidos da prosa galega do séculoXIX”, A Trabe de Ouro 27, pp. 129-134.

SAURÍN DE LA IGLESIA, M. R. (1991): Manuel Pardo de Andrade y la crisis dela Ilustración (1760-1832). A Coruña: Galicia Editorial.

SAURÍN DE LA IGLESIA, M. R. (ed.) (1997): El Ciudadano por la Constitución(1812-1814). Edición facsímil al cuidado de María Rosa Saurín de laIglesia. 2 vols. A Coruña: Deputación da Coruña / Biblioteca Nacional.

SAURÍN DE LA IGLESIA, M. R. (2003): Antonio, Francisco y Benigno de laIglesia. Una biografía intelectual. Cuadernos de Estudios Gallegos,Anexo XXX. Santiago de Compostela: Consejo Superior deInvestigaciones Científicas / Xunta de Galicia / Instituto de EstudiosGallegos Padre Sarmiento.

XOVE FERREIRO, X. (1999): “O primeiro texto coñecido de Juan ManuelPintos”, in Mª Teresa García-Sabell Tormo et alii: Homenaxe ó profesorCamilo Flores. Universidade de Santiago de Compostela, vol. 2, pp.731-740.

ÍNDICE dos textos

Papés démprenta condenadaA escrita galega entre 1797 e 1846

1797MPA1(97): MANUEL PARDO DE ANDRADE: “MAIS GARRIDA QUE AROSA NO SEU LEYTO” (1/11/1797)León de Parma [= Manuel Pardo de Andrade], in Diario de Madrid, núm. 305(1/11/1797), p. 1291 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

1805RVP(05): REPRESENTACIÓN DOS VECIÑOS DA PONTEDEVA(27/7/1805)Representacion, q[u]e hicieron los vecinos de Pontedeva á S.M. sobre laimposicion de quatro mrs. en quartillo de vino (27/7/1805) [manuscrito] . . . 21

AAT(05-12): SONETOS CON ESTRAMBOTE DE ANTONIO ARIASTEIXEIRO (entre 1805 e 1812)[manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

1807DE1(07): PRIMEIRO DIÁLOGO DOS ESTERQUEIROS (1807)Rabioso el Arzobispo de Santiago p[o]r no haber logrado la Prebenda para suquerido Andres, despachò parte de sus familiares, y entre ellos le tocò la china àsu Estercolèro Pedro Abelleira, y dandole el Pesame (como era regular) suCompadre Diego de Carbia, se sabe que pasò entre ellos dos la siguienteconversacion [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

DE2(07): SEGUNDO DIÁLOGO DOS ESTERQUEIROS (1807)Pasando una de estas tardes el Autor del Diálogo de los Estercoleros por la Callede Pitelos, hallò á Pedro de Avelleira, que estaba al parecer tomando el sol, altiempo que subia la cuesta de Sar Diego de Carbia. Luego que viò este à sucompadre se dirige à él, y abrazandole empieza una graciosa conversacion, quepor la diversidad y rareza de noticias juzgò digna de escribirse, y asi lo hizo en la manera siguiente [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

1808LSSA(08): UN LABRADOR QUE FOI SARXENTO AOS SOLDADOSDO NOVO ALISTAMENTO (1808)PROCRAMA NA GUERRA DA INDEPENDENCIA, POR UN LABRADOR QUEFOY SARXENTO ÓS Soldados do novo alistamento, in Galicia. Revista Universalde este Reino 16 (15/05/1861), p. 254 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49


1810PG(10): JOSÉ FERNÁNDEZ Y NEIRA: PROEZAS DE GALICIA (1810)José Fernández y Neira (1810): Proezas de Galicia, explicadas baxo laconversación rústica de los dos compadres Chinto y Mingote. Coruña: Imprentade Vila. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

1812CR(12): RAMÓN GONZÁLEZ SENRA: “CARTA RECOMENDADA” (5de febreiro de 1812)R. González Senra: “Carta recomendada”, Gazeta Marcial y Política de Santiago,Santiago de Compostela, (5/2/1812), pp. 17-21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

AC(12): XAN DE MINGUCHO: “ARTIGO COMUNICADO” (29 desetembro de 1812)Xân de Mingucho: “Artículo comunicado”, Gazeta Marcial y Política deSantiago, Santiago de Compostela, (29/9/1812), núm. 70, pp. 859-860 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

ABF1(12): ANTONIO BENITO FANDIÑO: A CASAMENTEIRA (1812)A. B. Fandiño (1849): Sainete en gallego para cuatro personas, del célebreliterato D. Antonio Benito Fandiño. Juguete inédito, hallado entre los papeles deun curioso amigo del autor, y se da á luz para honrar su memoria. Orense.Oficina de D. Juan María Pazos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

ABF2(12): ANTONIO BENITO FANDIÑO: “VILANCICO QUE NANOITEBOA DO ANO DE 1812 CANTARON OS PRESOS DOCÁRCERE PÚBLICO DE SANTIAGO”Antonio Benito Fandiño: “Villancico que en la Noche-Buena del año de1812 cantaron los presos de la carcel pública de Santiago”, Diario Cívico--Patriótico, núm. 63, Santiago de Compostela, (26/12/1812), pp. 249-252 107

ABF3(12): ANTONIO BENITO FANDIÑO: “RESPOSTA A MANUELACUÑA” (30/10/1812)CONSTITUCION VIOLADA, / Y LEYES ESCARNECIDAS. / Arbitrario ypunible porte del Doctor / Don Joaquin Bernardo Flores, Catedrá- / tico,Abogado, y Alcalde primero en / la ciudad de Santiago. En la Oficina delEXACTO CORREO, pp. 3-4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

1813MPA2(13): MANUEL PARDO DE ANDRADE: OS ROGOS DUNGALEGO (1813)[M. Pardo de Andrade] (1813): Os rogos d’un gallego establecido en Londres,dedicados os seus paysanos para abrirlles os ollos sobre certas iñorancias, e o demaisque vera o curioso lector. Coruña: á instancias de varios patriotas amantes delGobierno y de la Constitucion. En la caxa tipográfica del Diario . . . . . . . . . . 115

Índice dos textos 645

CCBM(13): CONVERSA ENTRE OS COMPADRES BÉRTOLO EMINGOTE (9 de febreiro de 1813)R.F.: “Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote”, Gazeta Marcialy Política de Santiago, Santiago de Compostela, (9/2/1813), núm.12, pp. 138-142 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

DC(13): DÉCIMA CONSTITUCIONAL (23 de marzo de 1813)Gazeta Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela, (23/3/1813),núm. 27, pp. 287-288 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

CFRA(13): CONVERSA NO ADRO DA IGREXA (1/4/1813)F.R.A.: “Freiría. Bos dias Aguiar: como bay hó?”, Gazeta Marcial y Políticade Santiago, Santiago de Compostela, (1/4/1813), núm. 30, pp.318-324 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

AC(13): ARTIGO COMUNICADO (23/6/1813)Estafeta de Santiago. Santiago de Compostela, (23/6/1813), tomo I,núm. 19, pp. 149-150 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

1814MPA3(14): MANUEL PARDO DE ANDRADE: AOS CORUÑESES, DUNLABRADOR LIBERAL (10/2/1814)El Ciudadano por la Constitución, (10/2/1814), pp. 985-986 . . . . . . . . . . . 156

MPA4(14): MANUEL PARDO DE ANDRADE: “SONETO AO AUTORDO ROMANCE GALEGO TITULADO OS SERVÍS E OS LIBERÁS”(31/3/1814)El Ciudadano por la Constitución, A Coruña, (31/3/1814), p. 1072 . . . . . . . 158

MPA5(14): MANUEL PARDO DE ANDRADE: ROMANCE POLAVOLTA DE FERNANDO VII (23/4/1814)El Ciudadano por la Constitución, A Coruña, (23/4/1814), núm. 274,pp. 1111-1112 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

ABF4(14): VERSOS DE ANTONIO BENITO FANDIÑO (1814)A. B. Fandiño (1814): A Dios rogando, y con el mazo dando: vuelta muger quebaylamos, dale Juana al banastillo, y otra te pego Matías: O traylo, traylo, veráscomo baylo. Sesion de córtes soñada, que por evitar zozobras y salir de dudas,dedica al augusto congreso nacional D. Antonio Benito Fandiño, soldado políticoé inválido físico del regimiento infantería de Borbon, como interesado en ella.Santiago: Oficina de D. Juan María de Pazos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163


1816LCQ(16): LOUVORES DO CARDEAL QUEVEDO (1816)J. M. Bedoya (1817): Fiestas y obsequios del Ilmo. Sr. Deán y Cabildo de laSanta Iglesia Catedral de Orense à su dignísimo Obispo el Eminentísimo Sr. D.Pedro Quevedo y Quintano en celebridad de haber sido creado presbíterocardenal de la santa iglesia Romana. Van añadidas algunas notas historiales delas singulares prendas y virtudes de este Prelado. Madrid: Imp. de M. Burgos,pp. 31-32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

1820ABF5(20): VERSOS DE A. B. FANDIÑO (16/5/1820)A.B. Fandiño: “Satisfaccion al anónimo de la Coruña, recibido en el correodel viernes”, in El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago deCompostela, (16/5/1820), p. 61 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

ABF6(20): VERSOS DE A. B. FANDIÑO (23/5/1820)A. B. Fandiño: “Sempre pensei ben de todos”, in El Heráclito español yDemócrito gallego, Santiago de Compostela, núm. 10 (23/5/1820), p. 82 . . 172

ABF7(20): ANTONIO BENITO FANDIÑO: “RESPOSTA A T.C.M.B.”(25/7/1820)A. B. Fandiño: “Respuesta á T.C.M.B., articulista en El ObservadorConstitucional de esta ciudad, del viernes 21 del corriente”, in El Heráclitoespañol y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm. 28 (25/7/1820),p. 221 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

DLCG(20): DÉCIMA LIBERAL DA COLUMNA DE GRANADEIROSPROVINCIAIS DE GALICIA (1820)Aniversario constitucional, o funcion Cívico-Patriótico-Militar, con que laColumna de Granaderos Provinciales de Galicia espresó sus nobles sentimientospor el nuevo sistema, el miércoles 21 del corriente en la ciudad de Santiago: y escribió y da a luz un tambor de la misma. Santiago, 1820 . . . . . . . . . . . . . 175

DDF(20): DIÁLOGO ENTRE DOMINJOS E FARRUCO SOBREADMINISTRASÓN DE XÛSTICIA DA SÚA ALDEA (1820)Diálogo entre Dominjos e Farruco, sobre administrason de Xûsticia da sua Aldea.Santiago: Impreso en la oficina de Rey, 1820 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

TQ1(20): A TERTULIA NA QUINTANA (1820)La Tertulia en la Quintana, ó Dialogo entre Andrúco, Xâcóbe è Alberte el dia deCorpus. Santiago: Imprenta de D. Manuel Antonio Rey, 1820 . . . . . . . . . . 186

TQ2(20): SEGUNDA TERTULIA NA QUINTANA (1820)Sigue La Tertulia en la Quintana, ó segundo Dialogo entre los consabidosAndrúco, Xâcóbe è Alberte. Santiago: Imprenta de Rey, 1820 . . . . . . . . . . . . . . 199


MPA6(20): MANUEL PARDO DE ANDRADE: LOS SERVILES YLIBERALES (1820)Los serviles y liberales. Romance en gallego y castellano. [Madrid]: Imprenta deVega y Compañía, 1820 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

1821CSDC(21): CARACTERIZACIÓNS DE DEPUTADOS A CORTES PORGALICIA PARA A LEXISLATURA DE 1820 A 1821 (1821)Condiciones y semblanzas de los diputados a Cortes para la legislatura de 1820a 1821. Madrid: Imprenta de D. Juan Ramos y Compañía, 1821, pp. 43-48 224

1822APP(22): A PAROLA POLÍTICA (1822)A Parola Polêteca que tuvo un auguador cun sobriño seu que acaba de chegar daterra tembrando, e fomegandolle os miolos de medo. Madrid: Imprenta de DonAntonio Fernández, 1822 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

1823PB1(23): POEMA AOS INSURRECCIONADOS DE BURÓN(23/1/1823)“Alos insurreccionados de Buron”, in Diario Constitucional de La Coruña, ACoruña, (23/1/1823), p. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

PB2(23): POEMA ÁS COMADRES DE BURÓN (6/2/1823)“Apronten pois as comadres”, in Diario Constitucional de La Coruña, ACoruña, (6/2/1823), p. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

PBS(23): PEDRO BOADO SÁNCHEZ: DIÁLOGO ENTRE DOSLABRADORES GALLEGOS AFLIGIDOS Y UN ABOGADO INSTRUIDO,DESPREOCUPADO Y COMPASIVO (1823)Pedro Boado Sánchez (1823): Diálogo entre dos Labradores gallegos afligidos yun Abogado instruido, despreocupado y compasivo. CUADERNO PRIMERO alcual seguirá el segundo. Contiene las principales disposiciones eclesiásticas yciviles, relativas á los que comunmente se llaman derechos de estola y pie deAltar. Orense: Oficina de D. Juan María de Pazos . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

1826NPD1(26-28): NICOMEDES PASTOR DÍAZ: ÉGLOGA DE BELMIRO EBENIGNO (ca. 1826-1828)Nicomedes Pastor Díaz Corvelle: Egloga. Belmiro y Benigno [manuscrito] . . . 286

1828NPD2(28): NICOMEDES PASTOR DÍAZ: A ALBORADA (11/5/1828)Nicomedes Pastor Díaz Corvelle: “A alborada”, in Obras de don NicomedesPastor Díaz, de la Real Academia Española (OC). Madrid: Imprenta deManuel Tello, 1868, tomo II, pp. 37-41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299


1829VT1(29): VICENTE TURNES: LETRILLA AOS REXIOSDESPOSORIOS DE FERNANDO VII E MARÍA CRISTINA DEBORBÓN (1829)[V. Turnes] (1829): Letrilla de los Labradores Gallegos á los Regios Desposoriosde S.M. en las funciones de la M.N. y M.L. Ciudad de Santiago, con suacostumbrado Ala, lála, lála, lála / Ala, lála, lála, lá. Santiago: Imprenta deD. Juan Francisco Montero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

1833CLB(33): CONVERSACIÓN ENTRE DOUS COMPADRES A PROL DAPROCLAMACIÓN DE ISABEL II COMO RAÍÑA DE ESPAÑA (1833)La Estrella (Madrid), (22/11/1833), pp. 3-4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

1834CCh(34): CUARTETA EN FAVOR DE ISABEL II CANTADA ENCHANTADA O 19 DE NOVEMBRO DE 1834Juan Gómez de Castro (1834), in Boletín Oficial de la Provincia de la Coruña.Núm. 109, (8/12/1834), pp. 2-3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

1836DGM(36): DIÁLOGO ENTRE GORECHO E MINGOS (6/7/1836)“Comunicado. Diálogo entre Gorecho é Mingos”, in Boletín Oficial de LaCoruña. A Coruña, núm. 147, (6/7/1836), p. 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

DAS1(36): PRIMEIRO DIÁLOGO NA ALAMEDA DE SANTIAGO(setembro de 1836)Diálogo en la Alameda de Santiago entre Cristovo, Farruco, Bartolo e Freitoso.Santiago: Imprenta de J. Núñez Castaño, setembro de 1836 . . . . . . . . . . 320

TP1(36): PRIMEIRA TERTULIA DE PICAÑOS (31/10/1836)La Tertulia de Picaños, Pátria del célebre y honrado Vilas, capatáz de Carreteros;Conductor de efectos estancados de la Hacienda pública; Mayordomo que ha sidodel Santisimo Sacramento; de la Patrona de su Parroquia; de S. Blas; de S.Antonio y Animas; porta-estandarte en muchas y diversas procesiones sacro-profanas; individuo de várias Cofradías, con voto decisivo en ellas, &..Individuos que asisten a ella: Vilas, seu fillo Farruco, Pepe, Andruco eCatuxâ. Santiago: Imprenta de D. J. F. Campaña y Aguayo, (31/10/1836) . . . 332

DAS2(36): SEGUNDO DIÁLOGO NA ALAMEDA DE SANTIAGO(15/11/1836)Diálogo 2º en la Alameda de Santiago entre los mismos Cristobo, Farruco,Bartolo, Freitoso y un Cura errante que toma parte en la conversación. Santiago:Imprenta de D. J. F. Campaña y Aguayo, (15/11/1836) . . . . . . . . . . . . . . 342


TP2(36): SEGUNDA TERTULIA DE PICAÑOS (15/12/1836)Núm. 2º. Sigue la Tertulia de Picaños. Asistentes a ella, los Consabidos Farruco,Pepe, Andruco, Catuxâ y un Abad recién llegado. Santiago: Imprenta de D.José Fermín Campaña y Aguayo, (15/12/1836) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357

DAS3(36): TERCEIRO DIÁLOGO NA ALAMEDA DE SANTIAGO(31/12/1836)Diálogo tercero en la Alameda de Santiago entre los mismos Cristobo, Farruco,Freitoso y el cura consabido. Santiago: Imprenta de don J. F. Campaña yAguayo, (31/12/1836) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368

PC(36): PAROLA DE CACHEIRAS (ca. 1836)Parola k’houbo entre Goriño Antelo, Farruco Allende é Antón Terelo a tarde decarta feira d’a outra semana n’a taberna de Cacheiras, relatada ó pé da letra porun urbano que à oeu agachado tras d’unha pipa; ó que viña de camiño . . . . . . 376

1837CPCh(37): COLOQUIO NA PONTELLA DA CHAÍNSA (27/1/1837)Encuentro y Coloquio que tuveron na pontella da Chainsa, cercana á vila deNoya, Gurumete, Pedro de Atanasio é Pepe Alonso o dia 13 de Noviembre de1836, en que se nombrou na-quela vila ó Auntamento Costitusional. Santiago:Imprenta de D. José Fermín Campaña y Aguayo, (27/1/1837) . . . . . . . . . . 401

OPG(37): O PREITEANTE GALEGO / O LITIGANTE LABRADOR (ca.1837)O PREITEANTE GALLEGO. / Relación que un litigante chamado FARRUCO,fay ó Cura da sua / Parroquia, do que lle sucedeu no tribunal da Cruña, / ó anode mil oito centos trinta é sete. Pontevedra: Imp. de R. Quintans . . . . . . . . . 411

1840VT2(40): VICENTE TURNES: “DIEGO E CRISTOBO” (1840)V. Turnes (1840): “Diego y Cristobo”, in El Eco de Galicia, 67 (15/11/1851) . 436

OSP1(40): MANUEL FERNÁNDEZ MAGARIÑOS: O SEOR PEDRO,núm. 1 (1840)Numaro un. Fuliada que fixo o labrador Seor Pedro porgresista, / dendes quesoupo o pornunciamento dos puebros en / favor da libertade. Santiago: Imprentade Núñez, 1840 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441

1842CT(42): PERICO BOTA-FUMEIRO (1842): “CARTA A TIRABEQUE”Perico Bota-Fumeiro (1842): “Carta a Tirabeque, lego de Fr. Gerundio,remitiéndole un ejemplar de la obrita titulada “Ideas generales sobre


administración militar,” publicada en La Coruña en 1842, por el Intendentedel ramo D. Joaquin Fontanilles”, FRAY GERUNDIO. Periódico satírico, depolítica y costumbres, Capillada 372, Madrid, (27/2/1842), pp. 141-143 . . 448

FA1(42): FRANCISCO AÑÓN: “UNHA CARTA ANÓNIMA” (1842)Francisco Añón: “Un-a carta anónima”, in Añón Paz (1889: 135-138) . . . 455

VT3(42): VICENTE TURNES: FELICITACIÓN CRÍTICA POR DOUSLABRADORES GALEGOS. DIÁLOGO ENTRE MINGUIÑO E FARRUCO(1842)Felicitación critica / Por dos labradores gallegos / Dedicada / Al Sr. D. NarcisCepedano / Alcalde Corregidor de la Ciudad de Santiago / Presidente de la Juntade Beneficencia / Año de 1842. / Diálogo / Entre Minguiño y Farruco, labradoresy vecinos / de sus respectivos lugares y Parroquias en el Dia que / refieren,Santiago, 1842 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458

1843VT4(43): VICENTE TURNES: LETRILLA GALEGA EN CELEBRACIÓNDA MAIORÍA DE IDADE E DO SOLEMNE XURAMENTO DE ISABEL IIDE BORBÓN (1843)[V. Turnes] (1843): Letrilla gallega en celebridad de la declaracion de mayoredad, y solemne juramento de S. M. la Reina D.ª Isabel IIª de Borbon. Santiago:Impr. de la V. é H. de Compañel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465

JMP1(43): JUAN MANUEL PINTOS: A FAUSTINO DOMÍNGUEZ, CONMOTIVO DO SEU CASAMENTO (1843)Juan Manuel Pintos: “Dándome parte Faustino Domínguez de sucasamiento con Luísa Coumes gai le contesté en 13 de marzo de 1843 a lasuya del 6 del mismo lo siguiente” [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468

C1836(43): CAMBADOS, 1836 (1843)Cambados – 1836 [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471

1844RM(44): [RAMÓN MALVÁREZ]: Á ENTRADA DO SEÑOR ARCEBISPOCANDO VIÑA DO SEU DESTERRO DE MAÓN (1844)J. P. V. (1844): Á entrada do Sr. Arsibispo cando vinha do seu desterro de Maon.Cantabanse n’a porta de San Roque en Santiago. Santiago: Imprenta de la V. éH. de Compañel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488

MV1(44): MARCIAL VALLADARES: “A UN PAXARIÑO” (1844)Marcial Valladares: “A un paxariño”, 1844 [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . 493

JMT(44): JUAN MONTERO TELINGE: “ROSA E PASCUAL” (1844)Juan Montero Telinge: “Rosa e Pascual”, in Faro Industrial de La Habana,(26/11/1844) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496


1845VT5(45): VICENTE TURNES: DIÁLOGO ENTRE SILVESTRECAJARABILLE E DOMINGO MAGARIÑOS (1845)V. Turnes (1845): Diálogo entre Silvestre Cajarabille e Domingo Magariños,labradores e veciños nas suas respeutivas parroquias, in Album de la Caridad(AC), A Coruña: Imprenta del Hospicio Provincial, 1862, pp. 265-269 . . 499

AC1(45): ALBERTO CAMINO: “O DESCONSOLO” (1845)Alberto Camino: “O desconsolo”, in El Porvenir, Santiago de Compostela,núm. 2 (12/2/1845), p. 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504

FA2(45): FRANCISCO AÑÓN: “RECORDOS DA INFANCIA - ÉGLOGA”(1845)Francisco Añón: “Recordos da infancia. Égloga”, in La Aurora de Galicia,núm. 8, (9/8/1845), p. 63 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507

MP(45): MISTERIOS DE PONTEVEDRA (1845)Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a los sesenta años desu vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda.Pontevedra: Imprenta de la Viuda de Pintos, 1845 . . . . . . . . . . . . . . . . . 518

JMP2(45): JUAN MANUEL PINTOS: “O ACHADIZO” (1845)“O achadizo”, in Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a lossesenta años de su vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda. Pontevedra: Imprenta de la Viuda de Pintos, 1845, pp. 43-45 . . . . 520

JMP3(45): JUAN MANUEL PINTOS: “A USURA” (1845)“A usura”, in Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a lossesenta años de su vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de lamoda. Pontevedra: Imprenta de la Viuda de Pintos, 1845, pp. 46-53 . . . . 527

MV2(45): MARCIAL VALLADARES: “SUIDADES (Á C…..)” (1845)Marcial Valladares: “Suidades (á C.....)”, in Album de la Caridad: A Coruña:Imprenta del Hospicio Provincial, 1862, pp. 299-300 . . . . . . . . . . . . . . . 537

1846VT6(46): VICENTE TURNES: AOS AUGUSTOS DESPOSORIOS DEISABEL II E LUÍSA FERNANDA DE BORBÓN (1846)V. Turnes (1846): Á los augustos desposorios de S. M. la Reina D.ª Ysabel 2.ª yde su Escelsa Hermana D.ª Luisa Fernanda de Borbon. Santiago: Imprenta de la V. de Compañel é Hijos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539

AC2(46): ALBERTO CAMINO: “POIS NON CADRA TANTA BULLA”(1846)Alberto Camino: “Pois non cadra tanta bulla” [manuscrito] . . . . . . . . . . . 542


VT7(46): VICENTE TURNES: “Á INAUGURACIÓN DO LICEOARTÍSTICO E LITERARIO DA CORUÑA” (1846)V. Turnes (1862): “Á inauguracion do Liceo Artístico e Literario da Cruña”,in Album de la Caridad. A Coruña: Imprenta del Hospicio Provincial, pp.366-368 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544

CCX(46): CARTA DE CRISTOBO AO SEU TÍO DON ALIFONSO DESANTIAGO (1846)Cristobo de Xallas (1846): Carta de Cristob.’a seu tio D1[o]n Alifonso deSantiago [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547

JMP4(46): JUAN MANUEL PINTOS: “CONTOS DA ALDEA” (1846)[J. M. Pintos]: “Contos da aldea”, in El Circulador, periódico de literatura yanuncios, Pontevedra, (18/8/1846), pp. 3 e ss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561

MV3(46): MARCIAL VALLADARES: “A UN CEMENTERIO ENMADRID EL DÍA DE DIFUNTOS DE 1846” (1846)Marcial Valladares: “A un cementerio en Madrid el dia de difuntos de1846”, 1846 [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566

MV4(46): MARCIAL VALLADARES: “TARESA E TOMÁS” (ca. 1846)Marcial Valladares: “Taresa e Tomás”, 1846 [manuscrito] . . . . . . . . . . . . 569

MV5(46): MARCIAL VALLADARES: UNHA FROL (ca. 1846)Marcial Vallares: “Un-a frol”, 1846 [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571

FPVS (Frases, proverbios e versos soltos):a “...también le aguarda con impaciencia el autor dos rogos a’un Gallego.

¡Minha xoya!”. Los Guerrilleros por la Religión, la Patria y el Rey: o Diario--Polémico-Religioso de La Coruña, número 48, A Coruña, (1813) . . . . . 575

b “Arriba meu pao das tundas...”. Diario Cívico-Patriótico, número 106,Santiago de Compostela, (15/2/1813) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575

c “pues dias atras pasando por un barrio, oímos voces de una muger quedecía: ladron, xudio, vay cumplir co ó preceuto”. Estafeta de Santiago,número 9, Santiago de Compostela, (19/5/1813) . . . . . . . . . . . . . . . . 577

d “¡Pobre rapaz que te despenache!”. El Observador Constitucional deSantiago, número 67, (22/5/1820) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577

e “Moito che quero cara de demo”. El Heráclito español y Demócrito gallego,número 12, Santiago de Compostela, (30/5/1820) . . . . . . . . . . . . . . . 577

f “Aló arriba no monte...”. El Heráclito español y Demócrito gallego, número13, Santiago de Compostela, (2/6/1820) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577

g “A tua porta meniña...”. El Heráclito español y Demócrito gallego, número 13, Santiago de Compostela, (2/6/1820) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580


h “atinou que dixo morcilla, si dixera morcillón, ou atinaría ou non”. ElHeráclito español y Demócrito gallego, número 26, Santiago deCompostela, (18/7/1820) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580

i “ó que non me fay mal, fayme moyto ben”. El Heráclito español y Demócritogallego, número 30, Santiago de Compostela, (1/8/1820) . . . . . . . . . . . 580

l “Sobre mel filloas”. El Heráclito español y Demócrito gallego, número 31,Santiago de Compostela, (4/8/1820) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580

m “Tal hé ó carro, tales fungueyros leva”. El Heráclito español y Demócritogallego, número 53, Santiago de Compostela, (20/10/1820) . . . . . . . . 581

n “Si xunto as Pallas ó fogo...”. Suplemento al Diario Constitucional de LaCoruña, A Coruña, (8/12/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581

ñ “A Xusticia ten de todo...”. El Fiscal de los Jueces, número 1, A Coruña,(8/9/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581

o “fai ó que che mando, é non fagas ó que eu fago”. El Fiscal de los Jueces,número 1, A Coruña, (8/9/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582

p “D’obedecer á cumplir”. El Fiscal de los Jueces, número 27, A Coruña,(8/12/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582

q “CONSTITUCIÓN E NIN MENOS...”. El Fiscal de los Jueces, número 28,A Coruña, (12/12/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582

r “No Ayuntamiento vai moito...”. El Fiscal de los Jueces, número 32, ACoruña, (26/12/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583

s “Dios nos axude, é á Virxen...”. El Fiscal de los Jueces, número 33,(29/12/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583

t “ó mais gordo borbolloto é para á cosiñeira” e “Antonsiño proba si estancosidas”. J. M. Gil (1839): “Usos y trages provinciales. Los gallegos”,Semanario Pintoresco, Madrid, núm. 44 (3/11/1839) . . . . . . . . . . . . . . 583

u “Eu nun queiro subir”, “Es que lebu muita prisa”, “Que nun teño diñeiropara lle pagar”, “Puis eu quiero parlar; y lle digu que nun pense fer burlade min” e “Que si nun me quer pagar lo pondrey ante du alcalde”.Valdomero Menéndez (1843): “Costumbres. Un valenciano y un gallego”, Semanario Pintoresco, Madrid, núm. 46 (12/11/1843) . . . . . . 586


TEXTOS DE DATACIÓN DUBIDOSA

OAS(1801? / 1876-1878): O APÓSTOLO SANTIAGO (1801? / 1876--1878)Ó Apóstol Santiago. ¡Viva! Santiago de Compostela: Imprenta de El Diario,[s.d.]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589

TC: A TERTULIA DOS CONCHEIROSA Tertulia dos Concheiros. Diálogo entre Pascual, Basilio, Alberte y un cura.Santiago: Imp. de José M. Paredes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595

FP1: FLORENCIO POL: ESPELLO DE DEPUTADOSFlorencio Pol: Espello de Diputados, Santiago [manuscrito] . . . . . . . . . . . . 601

FP2: FLORENCIO POL: PARRAFEO DE QUINTASFlorencio Pol: Parrafeo de Quintas [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 620

FP3: POEMAS DISPERSOS DE FLORENCIO POLFP3(a) A miña estrela [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624FP3(b) Ás miñas curmáns [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627FP3(c) Baixaba os calzós Xacobo [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629FP3(d) Á memoria dun amigo santiagués [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . 630

AC: ALBERTO CAMINO: “OBRIGADO DE CORNO” (1845?)Alberto Camino: “Obligado de Córno” [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . 633

RVV: RAMÓN VARELA VAHAMONDE: CONVERSA ENTRE OSARRIEIROS COSME DA GRANXA, MARCOS RIELO E ROQUE ARÁNRamón Varela Vahamonde: “Conversa entre os arrieiros Cosme da Granxa,Marcos Rielo e Roque Arán” [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635

ÍNDICE xeral

Limiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Normas de edición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Textos (1797-1846) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Frases, proverbios e versos soltos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573

Textos de datación dubidosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587

Bibliografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639

Índice dos textos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 643

No mes de setembro do ano 2008 o Consello da Cultura Galega publicou o libro titulado Papés d’emprenta condenada. A escrita galega entre 1797 e 1846 (I), que era o resultado dun traballo colectivo iniciado anos atrás co obxectivo de reunir a produción escrita en lingua galega durante as primeiras décadas do século XIX que se deu conservado ata hoxe e que á altura de 2008 se coñecía. Un ano despois, o simposio Lingua galega e comunicación nos inicios da Idade Contemporánea (Santiago de Compostela, 3-11 de novembro de 2009) serviu para presentar publicamente unha boa parte dos traballos que ían conformar o volume de estudos que o lector ten agora nas mans. O intercambio de ideas entre os distintos conferenciantes e entre estes e os asistentes ás xornadas permitiu afi nar os xuízos dos relatores e arrequentalos cos coñecementos e as refl exións doutras persoas.

Con toda a certeza, o aumento do cultivo escrito da lingua galega e da publicación de textos en galego garda estreita relación co xermolar dos sentimentos e ideoloxías galeguistas, que nos principios do século XIX, cando as vellas estruturas do Antigo Réxime empezaban a abanear levemente, se encontraban en estado aínda embrionario. Ora ben, ese aumento está tamén indubidablemente conectado coa aparición e o primeiro desenvolvemento da prensa en Galicia, propiciados polo vivaz debate público suscitado daquela entre os absolutistas e os liberais, é dicir, entre os partidarios de deixar estar as cousas tal como viñan estando desde había séculos e os que propugnaban a instauración dunha nova orde política e socioeconómica sustentada sobre a base do recoñecemento da soberanía popular. Os traballos que neste volume se agruparon constitúen unha refl exión colectiva sobre todos estes procesos.

ISBN 84-92923-29-8

9 788492 923298

Documents

CCG 2008 Papes-demprenta-condenada-v-I-A-escrita-galega ...consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2008_Papes-demprenta... · sonche do xudio que quixo montar â artilleria, è