DA EMIGRACIÓN GALEGA NA SUÍZA

[TEXTOS E DOCUMENTOS]

Xurxo Martiz Crespo

Edita: Confederación Intersindical Galega. Departamento de Migración, 2013

© Foto da capa: “Emigrantes galegos na Suíza”. Arquivo Xurxo Martiz Crespo

© Das imaxes: Arquivo Xurxo Martiz Crespo / CIG-Migración

© Reservados todos os dereitos

ISBN: 978-84-608-4523-2

[Proibida a reprodución sen facer mención expresa da fonte]

ÍNDICE

Limiar / Páx 5

Xurxo Martiz Crespo: Entrevista a Marianne Helfer

“A emigración e o retorno dos galegos da Suíza” / Páx. 9

Acordo de inmigración Suíza-Estado español / Páx. 21

Breviario para a man de obra do Estado español na Suíza, 1961 / Páx. 33

4

LIMIAR

O Departamento de Migración da Confederación Intersindi-

cal Galega editou en 2010 un libro trilingüe Galiza en Suíza,

aspectos dunha emigración. Galicien und die Schweiz. As-

pekte einer Auswanderung. La Galice en Suisse. Aspects d’u-

ne émigration, coa colaboración do profesor galego residen-

te en Zurích, Luís Manuel Calvo Salgado, da especialista suí-

za na emigración galega e o seu retorno, Marianne Helfer He-

rrera-Erazo e da profesora austríaca da Universidade de San-

tiago de Compostela, e doutoranda sobre o retorno galego da

Suíza, Elisabeth Graf. A min correspondeume a autoría de

parte da obra, a escolla e coordinación do libro e a achega do

material gráfico e estatístico. O material presente nesta pe-

quena achega non puido ser engadido ao citado libro pola súa

extensión, caso do Breviario para a man de obra do Estado

español na Suíza, ou por ser posterior, a entrevista a Ma-

rianne Helfer, á edición. Só o acordo entre a ditadura española

de Franco e a Confederación Helvética para a chegada de tra-

balladores fora publicado na referida obra pero, nestas páxi-

nas, reaparece agora plenamente contextualizado.

En 2013 sucédense as novas verbo Suíza e os seus emi-

grantes galegos. Desde 2010 até hoxe empeoraron as condi-

cións laborais e sociais da poboación galega e unha vaga de

centos de homes e mulleres, moitos deles en situación ás

veces moi precaria, deciden lanzarse á aventura suíza pen-

sando, erroneamente, que o feito migratorio galego é similar

ao iniciado en 1959 e as condicións de Suíza como país recep-

tor, necesitado de man de obra pouco cualificada, son simi-

5

lares en 2013 ás das décadas dos 60 e 70. Nada máis afastado

da realidade.

O mundo xa non é largo e alleo

Sen coñecementos de francés ou alemán chegaron milleiros de

galegos á Suíza da década dos 60 e 70. Sen coñecementos de

francés ou alemán voltaron retornados, de vagariñol, nas dé-

cadas dos 80, 90 e 2000. Os seus fillos, educados na escola

suíza, pertencen a unha xeración que aínda non é plenamen-

te helvética nin galega, malia residir no país alpino e ter fortes

lazos no noso país. Aquí presentamos un documento explica-

tivo do que era Suíza, escrito orixinalmente en español, dirixi-

do aos traballadores galegos e españois que ían traballar á

fábrica de turbinas e bobinas eléctricas Brown Boveri en Ba-

den. Un microcosmos de numerosas nacionalidades: suízos,

alemáns, italianos, iugoslavos, rusos, españois e por suposto

galegos nun tempo en que a man de obra era un ben escaso en

plena febre exportadora e de desenvolvemento da industria

suíza.

O Breviario para a man de obra do Estado español na

Suíza é un texto explicativo que dá a coñecer aos traballadores

españois o que significaba vivir nunha democracia como a

suíza, e no que se insistía nos valores democráticos da solida-

riedade, da responsabilidade ou da honradez. Non é un texto

escrito ao chou, senón froito da experiencia suíza con outros

traballadores orixinarios do Estado español que previamente

arrivaran ao país e mesmo a esa fábrica. O texto facilitóunolo

un traballador mugardés chegado á factoría Brown Boveri en

6

1960 e que permaneceu nela até 1971, ano en que voltou defi-

nitivamente a Galiza. É dicir, o testemuño provén dun dos pri-

meiros emigrados alí contratado e tamén dos primeiros retor-

nados galegos da Suíza. Nin Luís Calvo nin Marianne Helfer

tiñan coñecemento deste Breviario que hoxe publicamos. Des-

coñecemos a existencia de calquera outro documento coma

este dirixido a traballadores italianos na Suíza, aínda que pro-

bablemente existise. O galego que nos achegou este documen-

to mantivo unha estreita amizade na fábrica cun traballador

italiano orixinario de Xénova. Unha vez, contounos, os super-

visores suízos deixáranlle ao italiano uns planos para que fixe-

se unhas pezas de precisión. O italiano, ante a incapacidade de

ler o plano, colleu as súas roupas de diario e marchou ao cuar-

to que lle daba a empresa para facer a súa maleta e voltar a Ita-

lia. Os supervisores suízos decatáronse da ausencia do traba-

llador e mandaran o galego para convencelo de que voltase,

malia non ter a capacidade requirida para o traballo. Os empre-

sarios suízos estaban afeitos aos «coñecementos e habelen-

cias» de que fachendeaban os traballadores españois e italia-

nos, coñecementos que nunca pasaban unha proba, o que de-

terminaba que fosen desviados a tarefas con baixas necesida-

des técnicas, pero non despedidos.

Aquí temos que facer unha paréntese e distinguir os galegos

dos obreiros españois, principalmente madrileños (en rigor,

emigrados previamente a Madrid a maioría) que chegaban a

Suíza. Os nosos traballadores eran vistos polos empresarios

suízos, polo xeral, como xente honrada, humilde e sinxela.

Chegados dun país que semellaba remoto, moitos atopáronse

por vez primeira cun madrileño ou un andaluz naquelas naves

7

industriais suízas. Nelas, os galegos, afeitos a mil empresas en

mil lugares distintos no transcurso da historia, souberon adap-

tarse a Suíza desde a súa chegada até a incesante viaxe de ho-

mes e mulleres que comeza en 1959 e aínda non rematou.

Moitos destes galegos e galegas que chegaron a Suíza viñan

vacinados contra a memoria. Nin da máis recente historia se

servían, caso da guerra civil, e moito menos dos séculos de al-

draxe e marxinación que o noso país sufriu do centralismo es-

pañol desde o século XV até os nosos días. Moitos decatáronse,

sorpredentemente, da nosa singularidade en Suíza. Na súa va-

riedade de linguas, no seu gorentoso sistema político, na súa

igualdade, na condición de cidadáns de todos os seus residen-

tes. Decatáronse da súa singularidade ante o espello dos outros

compañeiros de viaxe migratoria: madrileños e andaluces, vas-

cos e tamén cataláns. Non poucos enterraron, por exemplo,

aqueles vellos prexuízos inoculados contra os vascos desde o

Madrid centralista despois de coñecelos e tratalos en Suíza.

En 2013 os xornais galegos non deixan de referirse á emi-

gración a Suíza como unha suposta vía de escape e pretenden

facer dun feito illado, que existe, un acontecemento compa-

rable das proporcións da emigración galega dos 60 e 70 á Con-

federación Helvética. A realidade é outra. Suíza está chea de

africanos, latinoamericanos e traballadores europeos do Leste

que compiten como man de obra barata contra os galegos. O

mundo deixou de ser largo e alleo, cómpre transformalo.

XMC, Galiza, febreiro 2013

8

XURXO MARTIZ CRESPO

ENTREVISTA A MARIANNE HELFER:

“A EMIGRACIÓN E O RETORNO DOS GALEGOS DA SUÍZA”

Marianne Helfer (Suíza, 1977) é na actualidade unha das principaisespecialistas verbo o retorno dos emigrantes galegos a Galiza. En2006 remata a carreira de Antropoloxía Social en Berna cun traballoverbo o retorno das e dos emigrantes galegos de Suíza a Galiza (bis-barra de Bergantiños, A Coruña). Colaborou coa Confederación Inter-sindical Galega na elaboración do primeiro libro monográfico dedi-cado á emigración galega a Suíza con motivo do 50 aniversario doinicio desa emigración (1960-2010). Convidada pola CIG en agostode 2010, presentou o traballo en Carballo.

9

[A emigración galega a Europa (Alemaña e principalmente Suíza) en1963 representaba o 14, 94% do total da emigración desde o Estadoespañol. A partir dos 70 foi medrando e chegou a representar o 25,55(1971), 26,12 , 29,18, 36,64 (1974), 38,80 (1975), 43,62 (1976), 48,87(1977), 53,40 (1978), 59,92 (1979) e 57,17 en 1980, anos en que nateoría non se emigraba no Estado español, aínda que si na Galiza]

10

Ca

rné

de

em

pre

sa

du

nh

a t

rab

all

ad

ora

fe

rro

lá d

a f

ac

torí

a B

row

n B

ove

ri,

Su

íza

, 19

65

Xurxo Martiz Crespo (XM)É un caso illado o dos galegos en Suíza ou propio de todos os estran-xeiros querer retornar ao seu país de orixe despois duns anos?

Marianne Helfer (MH)O desexo de regresar ao seu país de orixe é un desexo común entreemigrantes de todas as rexións do mundo, é un fenómeno que acom-paña a toda emigración. Non obstante, creo que dentro da emigra-ción europea da segunda metade do século XX os galegos destacan.Entre os emigrantes en Suíza son probabelmente o grupo que enmaior número retorna ao seu país, e sorprendentemente “regresan”moitas veces tamén os fillos dos emigrantes, algo que por exemploacontece con moito menos frecuencia entre os italianos.

(XM) Nos 60 e 70 as leis suízas concedían doadamente os permisostemporais de residencia ou traballo, non obstante era moi difícil con-seguir un permiso permanente ou o reagrupamento familiar. Estasdificultades tiñan algunha finalidade ou era simplemente unha ca-sualidade?

(MH) Estas prácticas eran parte dunha política de migración que nonperseguía a residencia permanente como finalidade. Os obxectivoseran máis ben o retorno dos emigrantes e a constante renovación daman de obra. De alí xurdiu tamén o termo alemán Gastarbeiter –ousexa traballador convidado– que describe precisamente esta épocae esta política migratoria.

(XM) Cales foron as causas da chegada masiva de inmigrantes aSuíza? Tivo (e ten) esta chegada un peso e unha importancia na vidados suízos e no futuro da Confederación?

11

(MH) Dende o final da segunda guerra mundial, Suíza viviu un auxeeconómico sen precedentes. Definitivamente a inmigración masivafoi e segue sendo un factor determinante para o funcionamento e aprosperidade do país aínda e cando hoxe en día a emigración chegadoutros países e a cualificación da man de obra sufrira cambios.

(XM) Estaban preparados os poderes públicos, a administración e aescola suíza nos 60 e 70 para a chegada de estranxeiros?

(MH) Suíza preparárase para unha inmigración temporal de man deobra nova e sen familia. Obviamente non estaba preparada para oque resultou ser a inmigración duradeira de traballadores coas súasrespectivas familias e que fixeron de Suíza a súa residencia durantexeracións. Isto trouxo como resultado entre outras cousas o xurdi-mento de movementos claramente xenófobos.

(XM) Cales cres que foron as principais causas determinantes da emi-gración galega a Suíza?

(MH) As causas hai que buscalas en diferentes campos. Entre eles osintereses respectivos de Suíza e do Estado español; a emigracióngalega a Suíza foi impulsada e fomentada tanto polo Goberno espa-ñol coma pola economía e o Goberno de Suíza. Unha vez establecidoo fluxo migratorio dende Galiza cara a Suíza, este seguiu as regrasde todos os movementos migratorios en cadea; é dicir a xente dis-posta a emigración diríxese cara a un lugar onde xa existen contac-tos persoais ou familiares. Sen lugar a dúbidas, non hai que esque-cer neste contexto a longa “tradición emigratoria” galega.

(XM) A calidade de vida dun inmigrante galego, a súa vida cotiá, eramoi distinta da dun compañeiro de traballo suízo ou italiano?

12

(MH) Isto dependía de moitos factores, como por exemplo o tipo deemprego (traballaba na industria, na construción ou na agricultura oemigrante), o lugar onde vivía (nunha vila, nunha cidade, no lugar detraballo, no terreo ou en barracóns da empresa), de se estaba só/soaou coa súa familia e do seu círculo social (frecuentaba, por exemplo,un centro galego). A vida cotiá dun emigrante era probabelmentemáis diferente da dun suízo cando se trataba de emigrantes soltei-ros que vivían no lugar de traballo. Outra diferenza era que algúnsemigrantes galegos tiñan varios empregos, por exemplo traballabanno día na fábrica e á noite ían limpar oficinas. Iso seguramente nonacontecía entre traballadores suízos.

(MH) A emigración galega, historicamente, está marcada pola sepa-ración e a desintegración familiar de pais e fillos. Pódese sacar al-gunha conclusión ou ver os resultados desta separación entre pais efillos, 40 ou 50 anos despois?

(MH) No meu estudo puiden observar que para as familias que sufri-ron a separación de pais e fillos, a desintegración familiar é un trau-ma que deixou moitas secuelas. É definitivamente un tema no calqueda moito por investigar.Tamén habería que considerar o feito quemoitos dos emigrantes á súa vez creceran tamén sen os seus pais,que foron emigrantes en Latinoamérica ou en Europa.

(XM) Existiu unha preocupación por parte dos galegos en integrarsena sociedade suíza, ou desta por integralos?

(MH) A idea da integración non formaba parte deste movemento demigración que era determinado polo antes mencionado termo Gas-tarbeiter. O obxectivo desta política foi a rotación dos emigrantes la-borais, pero non a súa integración, nin sequera a súa residencia per-

13

manente no país. Entrementres, a maioría dos emigrantes galegosconsideraba a emigración como un proxecto de aforro e de retornoe non se preocupou tampouco pola integración social, xa que vía aemigración como unha fase cun prazo determinado.

(XM) Era a mesma a imaxe dos galegos en 1965 ou cambiou coachegada de novos grupos de inmigrantes, doutros países, en Suíza?

(MH) Sempre son os grupos de máis recente inmigración os que so-ren a estigmatización tanto en Suíza coma noutros países. iso acon-teceu na súa época cos italianos e os españois en Suíza, máis tardecos támiles e hoxe en día cos emigrantes provenientes dos Balcánse de África. Nese sentido a imaxe dos galegos cambiou definitiva-mente nos derradeiros 40 anos da do pobre e pouco culto Gastarbei-ter á dun cidadán dun país membro da Comunidade Europea que go-za do seu dereito á mobilidade laboral.

(XM) Era a “disposición ao traballo” o xeito de integrarse dos gale-gos en Suíza?

(MH) Definitivamente. O traballo foi o propósito e a razón de ser daemigración. E a disposición ao traballo e a súa forza laboral foron acarta de presentación dos galegos en Suíza.

(XM) En 2010 podemos dicir que a 2ª xeración de galegos, criados ounacidos en Suíza, está totalmente integrada?

(MH) A pesar de que aos chamados secondos italianos, galegos eespañois se lles considera completamente integrados, a sociedadesuíza segue tendo as súas reservas cara á segunda xeración de emi-grantes. Proba diso é o feito que o pobo suízo votou repetidamente en

14

contra dunha nacionalización facilitada para as persoas de segundae terceira xeración. Obviamente, os suízos non están dispostos a faci-litar o acceso á cidadanía, xeralmente considerada como o últimopaso da integración.

(XM) O retorno a Galiza ten un único compoñente económico ou estáinfluído por razóns sociais, culturais....

(MH) Sen dúbida, cunha pensión de vellez suíza vívese mellor enGaliza ca en Suíza. Se a iso sumamos o feito de ter unha vivenda pro-pia en Galiza, o elemento económico cobra moita importancia. Peroaínda así existen outros compoñentes: Tanto o retorno en si como aforma en que se leva a cabo son parte dun discurso social sobre amigración en Galiza.Así que para moitos emigrantes o retorno repre-senta unha norma social que ten un efecto estruturador sobre a súahistoria de vida. Para moitos emigrantes o afastamento da idea doretorno significaría unha ruptura na súa biografía.

(XM) Que importancia ten a casa, a súa construción, arranxo, com-pra, en Galiza para o retorno de galegos dende Suíza?

(MH) É un dos factores determinantes tanto dende o punto de vistaeconómico como emocional e simbólico. Os gastos que implicaba aconstrución dunha casa propia en Galiza foron moitas veces causado aprazamento do retorno e requirían grandes sacrificios por partedos emigrantes.

Con todo iso, ou precisamente por iso, a casa adquiría un valoremocional e simbólico de vital importancia: representaba tanto ofogar onde se reuniría de novo a familia desartellada durante a emi-gración, a proba da presenza desta familia en Galiza e o benestareconómico alcanzado dos emigrantes, etc.

15

(XM) O constante aprazamento do retorno fixo que unha “breve” es-tadía se convertese en décadas. Cales foron as principais causasdeste constante aprazamento?

(MH) Unha causa foi a mencionada construción da casa. Outra causafoi a educación escolar e a formación profesional dos fillos. Moitasveces os fillos criábanse cos avós en Galiza. Ao remataren a escola,os seus pais non estaban listos para regresar a Galiza polas débedasacumuladas na construción da casa e decidiron traer os fillos a Suí-za, onde estes comezaron unha formación profesional. Outra causapodía ser a falta de oferta de traballo en Galiza.

Naturalmente ao irse aprazando o retorno, este íase relacionandomáis e máis coa xubilación. Moitos emigrantes remataron por rexei-tar a idea de se volver reinserir no mercado laboral en Galiza e deci-diron ficar en Suíza até alcanzar a xubilación

(XM) Cal é a orixe das iniciativas xenófobas en Suíza?

(MH) Dende 1965 temos que votar regularmente nas urnas sobre pro-postas xenófobas. A próxima vez será o 28 de novembro sobre unhainiciativa do partido popular suízo (SVP) co obxectivo de facilitar aexpulsión do país de estranxeiros delincuentes.

As iniciativas xenófobas impuxeron a inmigración como temaconstante no debate político do país. As primeiras iniciativas tive-ron a súa orixe no enorme crecemento da poboación estranxeiradende os anos 50, un proceso que está vinculado á rigorosa regu-larización da nacionalización. Este crecemento constante foi (e é)instrumentalizado para fomentar o medo dos suízos pola perda dasúa identidade cultura, en tempos de crise obviamente estes dis-cursos xenófobos recaen en terra máis fértil aínda.

16

(XM) Retornan os galegos en idade de traballar ou só para xubilar-se?

(MH) Para moitos emigrantes galegos o retorno está estreitamentevinculado coa xubilación e a idea de volver traballar baixo un patróné rexeitada. Despois de moitos anos de vida laboral como subalter-nos, exercer unha ocupación por conta propia é unha cuestión deorgullo no ámbito social galego.

Aquí cabe mencionar que a transición dunha vida laboral esaxe-radamente activa á vida de retornado e xubilado pode ser moi brus-ca e presentarse difícil de asimilar.

(XM) En distintas relixións o paraíso é visto como un xardín, comounha horta rica e vizosa. A Xénese bíblica así o presenta. O retornoao campo, á horta, á autosuficiencia alimentaria dos galegos despoisde anos de duro traballo terá que ver con ese xardín paradisíaco doinconsciente?

(MH) Efectivamente. Todos os retornados que eu entrevistei tiñanunha horta ao regresar a Galicia. E parece que o traballo na horta llesocupa gran parte do seu tempo. Nas nosas conversas mencionabana autosuficiencia (parcial) como algo moi importante.

De tal forma que eu cheguei á conclusión que a autonomía pro-dutiva no sentido da independencia dun salario foi para todos osentrevistados un obxectivo do retorno. Ademais o traballo na hortaten tamén a función de “pasar o tempo” - como dicían os retorna-dos: ocupar de forma activa e razoábel o tempo que despois de moi-tos anos de traballo duro na emigración de súpeto sobra.

A antropóloga estadounidense Sharon Roseman fala neste con-texto dun rural peasant ethos. Refírese con iso a que moitos galegos–emigrantes ou non– constrúen a súa identidade especificamente

17

baseándose na vida rural e campesiña malia seren empregados asa-lariados. Traballar a terra e consumir comida caseira son elementosfundamentais desta identidade.

(XM) Consideras que a política migratoria suíza do Gastarbeiter foiequivocada, egoísta?

(MH) Como toda política ten que ser vista dentro do seu contexto his-tórico: Suíza tiña nesa época un grande interese en conseguir obra deman barata que por razóns sociais e de política de estado non debíaquedar a longo prazo no país. Mentres tanto, os países emisores (enprimeiro lugar Italia e o Estado español) tiñan interese en exportarman de obra excedente que mantivese vínculos estreitos co seu paísde orixe, en primeiro lugar para xerar a chegada de divisas ao país.Neste sentido a política do Gastarbeiter foi un “negocio redondo”para ambas as dúas partes (país emisor e país de acollida).

Dende o punto de vista humanitario foi certamente unha políticaexplotadora, sobre todo porque dificultou a reunión familiar e a resi-dencia permanente.

(XM) Podemos poñer o cartel de Fin para a historia da emigracióngalega a Suíza?

(MH) Á emigración do Gastarbeiter si lle podemos poñer cartel de fin.Co retorno dos últimos Gastarbeiter nos próximos anos remataría defi-nitivamente unha época de emigración. Os actuais e futuros move-mentos migratorios entre Galiza e Suíza haberá que velos no marcodunha Europa cada vez máis pequena e o tratado de libre circulaciónde persoas. É unha migración que acontece baixo outros parámetrosque oxalá sexan máis humanos e lles deixen máis liberdade aos in-dividuos na toma de decisión sobre o seu lugar de residencia.

18

(XM) O país con máis inmigrantes do mundo, Estados Unidos, dendeos seus inicios, loitou (obrigou) na homoxeneización e asimilacióndos inmigrantes despoxándoos daquilo que os facía distintos, prin-cipalmente o idioma. Como ves ti a integración na Suíza? Enténdenaos poderes públicos da Confederación?

(MH) As políticas de migración e integración estadounidenses eeuropeas son completamente diferentes e difíciles de comparar. Men-tres que EUA (e Canadá) se construíron como países sobre a emigra-ción e a idea do melting pot en Europa tívose outra idea de pertenzaque se basea principalmente na cidadanía. De alí tamén a diferenzaentre o ius sanguinis na maioría dos países europeos e o ius solis enEstados Unidos.

Nese sentido, Suíza foi exemplar dentro de Europa durante boaparte do século 20: inmigración si, integración non. Soamente dendeos anos 90 do último século foi cambiando a percepción da integra-ción e por parte da administración pública fixéronse grandes esfor-zos por facilitar a inmigrantes a participación en vida social, culturale económica (pero non política, ligada exclusivamente á cidadanía)do país. Nos últimos anos gañou moito en peso a eliminación da dis-criminación como vía á integración. Estes cambios teñen que servistos dentro do marco do achegamento de Suíza á Unión Europa(sen chegar a ser membro) e o acordo sobre a libre circulación depersoas: A «mobilidade europea» e os esforzos pola integración vanda man cunha política de inmigración cada vez máis restritiva parapersoas de fóra da Unión Europa.

19

20

Ca

rné

de

em

pre

sa

(re

vers

o)

da

fa

cto

ría

Bro

wn

Bo

veri

, S

uíz

a

ACORDO ENTRE O ESTADO ESPAÑOL E SUÍZA

SOBRE CONTRATACIÓN DE TRABALLADORES

CON CIDADANÍA ESPAÑOLA

PARA O SEU EMPREGO NA SUÍZA

[Asinado en Madrid o 2 de marzo de 1961]

O xefe do Estado Español e o Consello Federal Suízo

Tomando en consideración os vínculos de amizade que unen os dousEstados e as súas necesidades respectivas no sector do emprego,comprobando que interesa aos dous Estados facilitar o emprego deman de obra do Estado español en Suíza,

Desexando superar os obstáculos que se puidesen opor á contrata-ción desta man de obra e de determinar as condicións de traballoque a favorezan en Suíza, resolven concluír un acordo e para este findesignan como os seus plenipotenciarios; o xefe do Estado Española Fernando María Castiella Maiz, ministro de Asuntos Exteriores, oConsello Federal Suízo a Mario Fumasoli, embaixador de Suíza noEstado español que, despois de ter cambiado os seus plenos pode-res, encontrándose en boa e debida forma, acordan as seguintes dis-posicións:

21

I. OPERACIÓNS DE COLOCACIÓN

Artigo 1

1. A Oficina Federal de Industria, Artes e Oficios e Traballo (en dianteOficina Federal) comunicará periodicamente ao Instituto Español deEmigración (en diante Instituto) informacións verbo as necesidadesaproximadas da economía suíza na medida posíbel de satisfacer ademanda de man de obra.

2. O Instituto comunicará á Oficina Federal, o máis axiña posíbel, atéque punto poden ser tomadas en consideración as necesidadesanunciadas.

Artigo 2

1. Todo empresario domiciliado en Suíza que desexe contratar mande obra orixinaria do Estado español (en diante empresario) poderápara este efecto dirixirse directamente ao Instituto.

2. Neste acordo asimílase ao termo de empresario toda asociaciónprofesional ou de utilidade pública debidamente autorizada paracolocar traballadores do Estado español en Suíza. A Oficina Federalcomunicará ao Instituto a lista das asociacións que cumpran estacondición.

3. O empresario poderá estar representado ante o Instituto por unhapersoa da súa confianza, que será autorizada, se precisar, a residirno Estado español.

22

Artigo 3

1. O empresario poderá presentar ao Instituto unha solicitude de mande obra relativa a un ou varios traballadores non designados aíndapolo seu nome. A solicitude, formulada nun modelo aprobado poloInstituto e a Oficina Federal, deberá conter todas as indicacións ne-cesarias para información da man de obra desexada, especialmenteno que atinxe á cualificación profesional requirida, ás característicasdo emprego ofrecido, á súa duración, á remuneración bruta e neta eas demais condicións de contratación; deberá, ademais, indicar aforma en que o traballador se poderá aloxar e atender as súas nece-sidades de existencia no lugar de traballo.

2. O Instituto comunicará axiña ao empresario se hai traballadoresdispoñíbeis para os empregos anunciados.

3 Se a demanda pode ser satisfeita transmitirállelo tan pronto comolle for posíbel aos traballadores, mediante a colaboración do ServizoNacional de Encadramento e Colocación.

Artigo 4

1. O Instituto recibirá as ofertas de traballo e procedera á prese-lección dos candidatos. Por petición do empresario determinará asúa aptitude profesional e asegurarase de que responde ás carac-terísticas dos empregos propostos. En todo caso, someterá os can-didatos preseleccionados a un exame médico. O Instituto enviaráao empresario un informe sobre cada candidato, conforme un for-mulario redactado de común acordo entre o Instituto e a Oficina Fe-deral.

23

2. O empresario, se o desexar, poderá tomar contacto persoal coscandidatos preseleccionados no Estado español antes de proceder ásúa contratación.

3. O empresario comunicará a súa decisión ao Instituto nun breveprazo. No caso de conformidade remitirá por duplicado, para cadatraballador seleccionado, un contrato de traballo redactado en espa-ñol así como en francés ou en alemán, conforme un modelo aproba-do polo Instituto e a Oficina Federal. Xuntará unha garantía de auto-rización de residencia, expedida polas autoridades suízas de policíade estranxeiros.

Artigo 5

1. O empresario poderá tamén presentar ao Instituto unha solicituderelativa a un traballador do Estado español designado polo seunome. Enviaralle, ao traballador, un contrato de traballo redactado enespañol así como en francés ou en alemán, conforme un modeloaprobado polo Instituto e a Oficina Federal. Xuntará una garantía deautorización de residencia, expedida polas autoridades suízas depolicía de estranxeiros.

2. O Instituto non procederá a un exame médico ou profesional dotraballador demandado nominativamente mais que por desexoexpreso deste.

Artigo 6

1. Independentemente das demandas de man de obra que reciba, oInstituto poderá enviar á Oficina Federal, para a súa difusión entre osempresarios, listas dos traballadores que procuren emprego en

24

Suíza. Estas listas deberán comprender indicacións abondo detalla-das sobre estado civil, idade e formación profesional dos candidatos,así como sobre a actividade que exerceran no Estado español e otipo de emprego que desexen obter en Suíza.

2. O empresario que desexe contratar unha persoa da dita listacomunicarallo ao Instituto, enviándolle os documentos indicados noartigo 4, parágrafo 3.

II. FORMALIDADES

Artigo 7

1. O Instituto entregaralle ao traballador o contrato de traballo e agarantía de autorización de residencia recibidos do empresario.

2. Encargarase de lle facilitar tamén un pasaporte.

3. O Instituto coidará de que o traballador contratado por demandanumérica ou nominativa saia do Estado español dentro do prazo fi-xado no contrato de traballo.

4. Informará o empresario da data da saída do traballador.

Artigo 8

1. Serán por conta do empresario os gastos de transporte do traba-llador desde o lugar de residencia habitual no Estado español até olugar de traballo en Suíza. Tomará igualmente ao seu cargo un im-porte equivalente ao custo das provisións precisas para a viaxe.

25

2. Os gastos de viaxe serán por conta do traballador se non cumpri-se as obrigas contractuais co empresario.

3. Os gastos de regreso serán por conta do traballador. Se fose res-cindido o contrato antes do seu termo por razóns imputábeis ao em-presario, serán por conta deste os gastos de regreso até a fronteirado país de orixe do traballador, a menos que este último puideseobter outro emprego en Suíza.

4. De tratarse dun traballo de temporada, o empresario deducirá decada pagamento unha cantidade suficiente para cubrir os gastos deregreso ao termo da temporada.

5. Os gastos de regreso dos traballadores rexeitados na fronteirasuíza polo control sanitario serán por conta do Estado español. Se otraballador fose contratado por demanda nominativa, os gastos deregreso serán por conta do Estado español, só se tivese lugar noEstado español o exame médico previo.

6. Se for preciso, o Instituto anticipará as sumas precisas para aviaxe de ida; entenderase co empresario en relación co reembolsoque este anticipe.

7. O Consulado do Estado español competente encargarase da repa-triación dos traballadores rexeitados, cuxos gastos de repatriaciónserán por conta española.

Artigo 9

1. A entrada do traballador e o seu dereito de residencia en Suízadeterminaranse segundo as disposicións da Lei federal do 26 de

26

marzo de 1931/8 de outubro de 1948, sobre residencia e establece-mento de estranxeiros, e da Decisión da Organización Europea deCooperación Económica do 30 de outubro de 1953/7 de decembro de1956, que regulan o emprego dos cidadáns dos países membros.

2. As autoridades suízas poderán, en particular, negarse a admitir untraballador desprovisto dun pasaporte válido ou da garantía de auto-rización de residencia.

Igualmente poderán rexeitar na fronteira todo traballador que teñaalgunha das doenzas contaxiosas previstas polas prescricións vi-xentes en Suíza. Os nomes dos traballadores rexeitados por motivode saúde deberán ser inmediatamente comunicados ao Institutopola Oficina Federal.

3. Co fin de evitar, na medida do posíbel, tales feitos, a Oficina Fede-ral comunicará ao Instituto a lista das doenzas que impidan a entra-da en Suíza e informará sobre todas as modificacións ulteriores dadita lista.

Artigo 10

1. O traballador deberá declarar a súa chegada a Suíza na policía deestranxeiros do lugar da súa residencia conforme as disposiciónslegais vixentes.

2. As autoridades suízas chamarán a atención do traballador sobre asúa obriga de se inscribir no Consulado do Estado español compe-tente, conforme as prescricións españolas na materia e os fins pre-vistos polos convenios vixentes entre os dous Estados.

27

III. CONDICIÓNS DE TRABALLO E MEDIDAS DE CARÁCTER SOCIAL

Artigo 11

1. Os traballadores españois serán empregados en Suíza nas mes-mas condicións de remuneración e de traballo que a man de obranacional, dentro do marco das disposicións legais, dos usos profe-sionais e locais e, de ser o caso, dos convenios colectivos de traba-llo.

2. Beneficiaranse dos mesmos dereitos e da mesma protección queos nacionais no que concirne á aplicación das leis sobre hixiene etraballo, así como en materia de aloxamento.

3. As autoridades suízas coidarán da observancia destas disposi-cións e comprobarán, en particular, se as condicións de contrataciónestán conformes con aquelas.

4. Ademais, os traballadores orixinarios do Estado español teránacceso, nas mesmas condicións que os nacionais, ás autoridadesadministrativas ou xudiciais competentes nos conflitos de traba-llo.

Artigo 12

1. A seguridade social dos traballadores orixinarios do Estado espa-ñol fica regulada polo Convenio sobre a materia asinado entre o Es-tado español e Suíza o 21 de setembro de 1959, así como polos acor-dos complementarios.

2. As obrigas dos empresarios respecto dos traballadores en mate-

28

ria de seguro de enfermidade deberán ser fixadas no modelo de con-trato de traballo aprobado polo Instituto e a Oficina Federal.

Artigo 13

Os traballadores orixinarios do Estado español poderán transferir aoseu lugar de orixe a totalidade dos seus aforros, conforme as dispo-sicións suízas sobre a materia.

Artigo 14

A Oficina Federal preparará, para información dos traballadores ori-xinarios do Estado español, unha nota sobre todas as cuestións quelles interesen, tales como a situación do mercado de traballo, as con-dicións xerais de admisión, de traballo e de vida en Suíza, salarios,impostos, seguros sociais e as principais disposicións da lexislaciónlaboral. Porá esta nota á disposición do Instituto e manterao infor-mado dos cambios que se puidesen producir.

Artigo 15

1. A Oficina Federal examinará co Instituto e coas entidades intere-sadas a forma en que os traballadores orixinarios do Estado espa-ñol poidan ser axudados a superar as dificultades prácticas queatopen en Suíza, especialmente durante o primeiro período deadaptación.

2. As organizacións sociais e relixiosas españolas poderán ser con-vidadas a colaborar nesta tarefa, de acordo coas organizacións suí-zas correspondentes.

29

Artigo 16

1. As autoridades españolas non exixirán ningunha formalidadeespecial para readmitir os traballadores que entraran en Suíza, asícomo os seus familiares.

2. Proverán a repatriación daqueles que estean a cargo da asisten-cia pública en Suíza.

IV. DISPOSICIÓNS PARA A APLICACIÓN

Artigo 17

1. O Instituto e a Oficina Federal entenderanse directamente, dentrodos límites da súa competencia, sobre todas as medidas de detallede que dependa a aplicación do presente acordo.

2. De conformidade coas autoridades competentes de cada país, coi-darán de que se leven a cabo, nos prazos máis breves posíbeis, asoperacións de colocación, a expedición de pasaportes e das autori-zacións precisas e as formalidades de entrada en Suíza.

3. A embaixada e os consulados do Estado español en Suíza comu-nicarán á Oficina Federal as reclamacións concernentes á aplicacióndo presente acordo que desexen facer chegar ás autoridades suízas.

Artigo 18

1. Por solicitude dun dos dous Gobernos poderase constituír unhaComisión Mixta, composta como máximo de cinco delegados decada país. Cada delegación poderá ter os expertos que precise.

30

2. A Comisión Mixta procurará a solución ás dificultades de aplica-ción que non puidesen ser superadas polo Instituto e a Oficina Fede-ral. Poderá, así mesmo, examinar cuestións xerais relativas á inmi-gración de man de obra orixinaria do Estado español en Suíza. Seproceder, fará propostas aos dous Gobernos sobre os asuntos queteña estudado.

3. A Comisión Mixta fixará a súa organización interna e a súa formade traballo. As súas reunións terán lugar no Estado español ou enSuíza.

V. DlSPOSICIÓNS DERRADEIRAS

Artigo 19

1. O presente acordo será ratificado e os instrumentos de ratificaciónserán trocados en Berna o mais pronto posíbel. Entrará en vigor o díada troca dos instrumentos de ratificación pero será posto provisio-nalmente en aplicación desde a data da súa sinatura.

2. O acordo terá validez até o 31 de decembro de 1961 e será reno-vado tacitamente de ano en ano, salvo denuncia feita polo menosseis meses antes de cada vencemento.

E NA SÚA FE, os plenipotenciarios mencionados, debidamente auto-rizados, asinan o presente acordo.

Feito en Madrid, en catro exemplares, dous en español e dous enfrancés, que dan igualmente fe, o 2 de marzo de 1961.Polo Estado español: Asinado por Fernando María Castiella Maiz Por Suíza: Asinado por Mario Fumasoli

31

32

Cu

be

rta

do

“B

revi

ari

o”

(19

61)

da

fa

cto

ría

Bro

wn

Bo

veri

, S

uíz

a

BREVIARIO PARA A MAN DE OBRA ESPAÑOLA NA SUÍZA

DA COMPAÑÍA BROWN BOVERI, 1961

Queridos colaboradores chegados do Estado español:

Co fin de atopar mellores posibilidades de vida viñeron vostedesdende España a Suíza. É lóxico que nun principio se atopen nun am-biente de costumes completamente distintos aos da súa patria. Aín-da así, non dubidamos de que co tempo se irán aclimatando.

Afacerse ás diferentes condicións de vida seralles probabelmentedalgunha dificultade, principalmente no que se refire ás diferenzasdas bases xurídicas entre ambos os dous países. A súa orixe hai queprocurala no desenvolvemento histórico tan diferente de ambos osdous Estados.

O noso maior desexo sería que esta publicación lles facilitaseunha boa aclimatación no noso país. Nesta guía darémoslles a coñe-cer a grandes trazos a estrutura da nosa patria e orientarémolossobre as institucións públicas e privadas. Ademais, atoparán expli-cacións verbo as máis importantes prescricións suízas referentes áLei do traballo, permiso de estadía, obriga do pagamento de impos-tos, lei de alugueiros, seguro, etc.

Estes artigos non só os orientarán sobre as súas obrigas, senóntamén sobre os seus dereitos.

Confiamos que isto lles poderá axudar grandemente a coñecernose con iso a adaptarse rapidamente, o que lles permitirá vivir máis agusto entre nós.

A dirección

33

34

Pu

bli

cid

ad

e d

un

día

de

po

rta

s a

be

rta

s n

a f

ac

torí

a B

row

n B

ove

ri,

Su

íza

, 19

66

Suíza, o país que nos hospeda

Para o estranxeiro observador que por vez primeira visita Suíza, oque máis lle chama a atención son as súas montañas e as liberda-des democráticas.

Case un terzo dos 41. 000 km2 con que conta o territorio helvéticoestá constituído por cadeas montañosas nas abas das cales repou-san numerosos lagos, o que dá sen dúbida ningunha ao país unatractivo moi particular para o turista pero, pola contra, o terreo é engran parte improdutivo.

Os 5,6 millóns1 de habitantes con que conta o país agloméranseforzosamente na altiplanicie, bacía relativamente cha que limita cosAlpes polo sur, coa cadea do Xura preto da fronteira francesa ao oestee co río Rin cara a Alemaña, polo norte. O campo e os vales interiores,ao igual que noutros países, van despoboándose devagariño.

Outra característica de Suíza é a firmeza da súa orde política,baseada nunha secular democracia. O nacemento da Confederacióndata do ano 1291, motivo polo que é considerada con frecuencia co-mo «a máis antiga democracia do mundo». Podemos resumir as li-ñas esenciais da súa organización política. Suíza foi até o ano 1848unha Confederación de Estados, é dicir, unha asociación que tencomo fundamento a obriga dunha alianza defensiva, que deixandoos seus membros plena autonomía e soberanía. A partir do dito ano,se exceptuamos a breve paréntese da República Unitaria que Napo-león impuxo entre 1798 e 1803, Suíza constituíuse nun Estado Fede-ral, é dicir, un conxunto de Estados con institucións e leis propiaspero unidos por unha Constitución Federal, un Parlamento común–as cámaras federais, constituídas polo Consello Nacional e o Con-sello dos Estados– e un Goberno común, o Consello Federal. Todosestes organismos limitan a súa propia autonomía en beneficio e inte-rese de todo o país.

35

Suíza está dividida en 22 cantóns autónomos, dos cales 3 (Basi-lea2, Appenzell e Unterwalden) están subdivididos en semicantónspolo que, en total, o número ascende a 25.

A base política da Confederación son os municipios. Cada muni-cipio posúe a súa asemblea (composta de todos os seus habitantesactivos). que toma decisións que terán o carácter de leis (poder le-xislativo) e nomea o Concello (eventualmente o Consello Municipal)que ten por misión levar á práctica as decisións tomadas (poder exe-cutivo). A autoridade lexislativa dos municipios é o Parlamento Can-tonal e a executiva o Goberno Cantonal, chamado de xeito distinto encada cantón.

Cada cantón nomea dous representantes no Consello dos Esta-dos, que é unha das dúas cámaras que compoñen a Asemblea Fede-ral; esta representa o poder lexislativo da Confederación.

A outra Cámara é a do Consello Nacional que representa o pobosuízo con 200 deputados.

Este sistema permite un xusto equilibrio entre os intereses dospoucos pero ricos e populosos cantóns da altiplanicie que estánrepresentados en maioría absoluta no Consello Nacional e aquelescantóns de montaña, economicamente débiles, que posúen non obs-tante a maioría no Consello dos Estados. Isto trae consigo que paraque unha lei ou decreto adquira forza executiva, deba posuír a apro-bación de ambos os dous consellos. Unicamente desta forma o Con-sello Federal –composto de sete ministros denominados conselleirosfederais– que representa o máximo poder executivo, non poderá apli-cala, confiando a súa execución a un dos sete departamentos de quedependa directamente.

Fálase de «Suíza, tres nunha» co que se quere aludir á súa com-posición lingüística e nacional. Esta, abofé, consta de xentes per-tencentes a tres linguas e culturas distintas, a saber: alemá, fran-cesa e italiana (catro se se ten en conta a pequena minoría –1% da

36

poboación– dos latino-romanches que viven no cantón dos gri-sóns).

Á primeira pertence a grande maioría –o 74%– do pobo suízo: ossuízos alemáns, que falan con algunhas variacións o seu dialectocaracterístico. A segunda comprende os suízos franceses, que consti-túen o 20% da poboación e a terceira os suízos italianos (tesineses3 egrisóns4-italianos) que son a minoría con apenas o 4,1%. Os suízosalemáns, cun número de máis de 3.606.300 (Censo federal de 1960),están repartidos en 16 cantóns esencialmente alemáns, dos cales ca-tro bilingües (Berna, Fribourg, Grisóns e Valais) e un (o cantón dos Gri-sóns) nada menos que trilingüe (alemán, italiano e romanche). Os suí-zos franceses, uns 977.900, habitan en 3 cantóns tipicamente fran-ceses (Xenebra, Vaud e Neuchâtel) e 2 bilingües (Fribourg e Valais); ossuízos de lingua italiana son preto de 199.000, concentrados nun 90%no cantón de Ticino, os restantes residen especialmente en tres vales,illados un do outro no cantón de Grisóns. Non soamente Suíza estásubdividida internamente en fronteiras políticas e lingüísticas, senóntamén confesionais, as cales en nada coinciden coas outras dúas.

As loitas confesionais entre católicos e protestantes que asolaga-ron o país durante dous séculos despois da chegada da Reforma,ameazaron numerosas veces a vida da Confederación. Hoxe as fron-teiras confesionais establecéronse e a paz entre os dous maiorescultos, católico e protestante, pódese considerar perfecta.

Unha forte maioría protestante está presente nos tres cantónsfranceses de Xenebra, Vaud e Neuchâtel, así como nos populososcantóns industriais da Suíza alemá de Zürich, Berna, Basilea, Schaff-hausen e Appenzell externo5, sendo pola contra os cantóns da anti-ga Suíza (Suíza central) comprendido o de Luzerna e o dos cantónsde Valais, Fribourg e Ticino onde prevalecen un maior numero de ca-tólicos. Nas restantes rexións atópase moi igualado o número decrentes católicos e protestantes.

37

Hai un século, Suíza era un país eminentemente agrícola, hoxenon obstante é un dos países mais industriais de Europa. Pero a dife-renza doutros países, non atopamos rexións fortemente industriais–agás dos centros de Basilea e Zürich– opostas a zonas tipicamen-te rurais. Aínda así, as inevitábeis diferenzas económicas entrerexión e rexión son relativas. En xeral podemos aínda afirmar que aindustria suíza se concentra sobre a altiplanicie salvo naturalmentea dos reloxos, que se atopa na rexión montañosa do Xura. Algunhasdas maiores industrias suízas (maquinaria, reloxos e téxtiles) expor-tan por termo medio máis do 90% da súa produción, o que testemu-ña a calidade dos seus produtos. Socialmente, Suíza é un dos paísesmáis desenvolvidos. Unha das características da súa orde social é agrande achega da economía privada –en grande parte superior a doEstado– ás diversas institucións sociais: as diferentes formas deprevisión, seguros de enfermidade, accidentes, vellez e clases pasi-vas, etc. Para dar unha idea do nivel de formación na Confederación,limitarémonos a lembrar que a instrución pública –que depende decada cantón– é obrigatoria e gratuíta e que xunto ás numerosasescolas superiores e institutos, sen esquecer as escolas profesionaisde calquera ramo e categoría (técnicas, hoteleiras, agrícolas, etc),Suíza conta con 9 institutos universitarios dos cales un, a EscolaPolitécnica de Zürich, é federal.

En Suíza cada cidadán é un soldado, o que significa que o servizomilitar é constitucionalmente obrigatorio para os homes dende os 20até os 50 anos; para as mulleres é facultativo. Só deste xeito seexplica que durante un determinado período da última guerra mun-dial, preto de 800.000 homes –dunha poboación que daquela chega-ba aproximadamente aos 4.5 millóns de habitantes– se atopaba enservizo activo. A organización militar, o equipamento do exército e adefensa nacional incumben á Confederación. Tan só en caso de mo-bilización xeral a Asemblea federal elixe un xeneral

38

Condicións de traballo na Suíza

«En terra de lobos ouvea coma todos», di un vello refrán que en cadaidioma atopa a súa fiel versión. Dito noutras verbas, significa que oestranxeiro debe respectar as leis e costumes do país que o hospe-da, procurando saber integrarse na vida daquel pobo aínda que sósexa pola gratitude de ser acollido neste. Exactamente o mesmo queun hóspede está obrigado a observar e adaptarse ás normas dacasa. «A hospitalidade é sagrada» di tamén outro proverbio queresume en catro palabras canto dixemos anteriormente e que a tra-dición dos pobos civilizados vén confirmando dende hai séculos.

O respecto das leis e costumes

O respecto das leis e costumes non vale tan só para o turista depaso, senón tamén e sobre todo, para o estranxeiro que noutro paísatopou ademais da hospitalidade. o pan e o traballo. E isto aíndacando lle resulte moi dura unha longa permanencia en lugares decostumes diferentes ás do seu país de orixe e poña a rexa proba apropia vontade e autodisciplina, nunha palabra, a propia educación.

Un estranxeiro, onde queira que se atope, é sempre o represen-tante do seu país e por iso deberá sempre comportarse como talpara non prexudicar a súa reputación persoal e aquela do país querepresenta.

Estas consideracións deberían ser suficientes para calquera queame a súa patria –e, quen non é nacionalista no bo sentido da pala-bra?– a incitalo a comportarse correctamente cando se atopa no es-tranxeiro.

Quen dos numerosos obreiros procendetes do Estado español queactualmente hospeda Suíza non ama o seu lugar de orixe? Quen delesnon querería contribuír aínda que só fose cunha pequena achega per-

39

soal a incrementar o alto prestixio que os distintos pobos e rexiónsque a nobre nación española goza na democracia helvética?

Disciplina rigorosa no traballo

Diversas son os xeitos, que por certo se escusa enumeralos, con queo obreiro español en Suíza pode acotío contribuír ao prestixio do seupaís.

Adoita dicirse que a disciplina de vida nos países nórdicos é moitomáis severa que a dos países meridionais: disciplina ríxida, que semanifesta particularmente no traballo e que é debida en gran parteao carácter mesmo daqueles países –menos inclinados ao indivi-dualismo moitas veces extremo, característico dos meridionais– een parte ás máis duras necesidades de traballo impostas naquelasterras onde a natureza é normalmente bastante menos xenerosa quenos máis soleados pobos mediterráneos. Suíza pertence, tanto polasúa composición étnica principalmente alemá como pola súa posi-ción xeográfica –en gran parte sobre o árido e abrupto terreo alpi-no–, máis ben ao grupo de países nórdicos. Sen materias primas–exceptuadas as augas impetuosas das súas fervenzas, que veñentransformadas en enerxía eléctrica–, Suíza puido conquistar unposto digno entre os grandes Estados grazas unicamente á férreavontade que os seus habitantes demostraron sempre no traballo.Vontade e disciplina, estas son as armas das que xurdiu o milagrecolectivo da Suíza industrial, cuxa sona conquistou o mundo.

Responsabilidade na calidade e regularidade no traballo

Os obreiros españois xunto cos seus compañeiros suízos non só sebenefician das vantaxes financeiras que a xeral prosperidade actuallles achega senón que, coma eles, soportan tamén a grave respon-

40

sabilidade de ser os artífices da calidade e da regularidade do tra-ballo suízo, que é a suma enxeñosa do traballo intelectual e manual,a perfecta colaboración entre obreiros e patróns no interese comúnda empresa e de todo o país.

Se falla unha engrenaxe, todo o conxunto, sen dúbida ningunha,sofre as consecuencias: se falla a achega dun so obreiro, toda aempresa se resente, a produción diminúe, o traballo non realizadopolo obreiro ausente acumúlase e, no mellor dos casos, repárteseentre os seus compañeiros presentes máis laboriosos e dilixentes. Édifícil a substitución da noite á mañá dunha forza creadora, sobretodo tratándose sempre de produción de calidade que require unhaman de obra altamente especializada. Se se atrasa a substitución,non é raro que o traballo cese nalgún taller da empresa, carrexandodesta forma atrasos na produción e no prazo de entrega, o que á súavez pode conducir á perda dos tradicionais clientes e, por conse-cuencia, á redución do traballo na empresa e, en moitos casos, aodespedimento de parte da man de obra.

Se todos os obreiros reflexionasen sobre canto antecede, os regu-lamentos das fábricas –que prohiben as ausencias inxustificadas dotraballo e que exixen a presentación ao seu debido tempo de cal-quera petición de permiso, ben sexa por doenza, vacacións, asuntosfamiliares e aínda para un so día de ausencia– non parecerían cer-tamente tan severos e non sería considerada como un feixe de meti-culosos ou peor aínda. É polo tanto lóxico que as empresas suízas,para concederen horas libres, se ateñan unicamente ás festividades,sexan relixiosas ou civís, con tradición no país –ou como máximosegundo os costumes dos seus cantóns– pero loxicamente nonpoden adaptarse ás dos países de procedencia de cada un dos seusempregados estranxeiros.

Se se pensase un pouco en todo isto, o traballo sería menosmonótono, xa que o obreiro estaría orgulloso de sentirse parte inte-

41

grante activa dunha xenial obra colectiva e artífice indispensábel dotraballo suízo de calidade.

Estadía, residencia, expulsión

Máis dunha décima parte da poboación suíza está hoxe constituídapola man de obra estranxeira6, ocupada en diversos ramos da súaeconomía. Deste importante continxente de traballadores estranxei-ros, máis de 44.000 proceden do Estado español.

Cales son as condicións que as leis suízas impoñen ao estranxei-ro en xeral e ao cidadán español en particular para poder residir noterritorio helvético? Esta é a pregunta que trataremos agora de con-testar.

A Lei federal do 26 de marzo de 1931, que fixa as condicións deresidencia dos estranxeiros en xeral, prevé no seu artigo primeiroque ten dereito a residir en Suíza todo estranxeiro que posúa un per-miso de estadía, de residencia ou un permiso especial de tolerancia.

Estadía, residencia e permiso especial de tolerancia

Estadía, residencia e permiso especial de tolerancia, son por conse-guinte as tres formas de residencia recoñecidas polas vixentes dis-posicións legais suízas, Vexamos en primeiro lugar como se debeninterpretar estas distincións.

Por estadía enténdese a residencia en calquera cantón de Suízapor un tempo limitado que normalmente non é superior a un ano. Porresidencia, cando a estadía é superior a un ano. As autoridades com-petentes –a policía cantonal e federal de estranxeiros7– conceden enconsecuencia dúas clases de permisos regulares: o permiso de esta-día (que ademais de ser a súa validez limitada, pode impoñer aobeneficiario determinadas condicións) e o permiso de residencia

42

(que ten unha validez ilimitada e non está suxeito a condición nin-gunha). Unha terceira clase de autorización é o permiso especial detolerancia, que ten duración sempre limitada, Este permiso concéde-se xeralmente ao estranxeiro que non posúe documentos de lexiti-mación recoñecidos válidos, en xeral mediante unha garantía para ocumprimento de todas as obrigas de dereito público e para observaras condicións que lle foron impostas,

As condicións de estadía

Para obter ben sexa o permiso de estadía ou residencia, o operarioespañol debe ter documentos nacionais lexitimamente recoñeci-dos, particularmente o pasaporte válido e unha confirmación dopermiso de estadía estendida pola policía de estranxeiros do can-tón onde o interesado queira traballar (para tal obxecto o interesa-do previamente presentaría á devandita policía unha petición en talsentido). Dentro dos 8 días seguintes á súa chegada a Suíza e, entodo caso, antes de iniciar a súa actividade, os traballadores pro-cendetes do Estado español deberán presentarse á Policía de Es-tranxeiros do lugar de residencia para ultimar as condicións deestadía.

Na decisión sobre a petición do permiso, as autoridades compe-tentes teñen en conta a moralidade do solicitante e dos seus títulosprofesionais, así como da situación do mercado de traballo. Sobre adecisión de estadía, de residencia ou especial, non poderá influírningunha outra condición particular do solicitante, como por exem-plo, o matrimonio, a adquisición dun establecemento, o aluguerdunha casa, a conclusión dun contrato de traballo, a fundación ou aparticipación nunha empresa, etc.

Obtido o permiso de estadía, a autoridade estenderá ao traballa-dor con español o coñecido como «Libro de estranxeiros8» que será

43

de tipo diverso, segundo a categoría do permiso recibido, é dicirespecial, de estadía ou de residencia9. O libro é un documento demoita importancia para o traballador, que está obrigado a presenta-lo, aínda cando non llo soliciten, tanto ás autoridades coma aoempresario ou patrón.

Aínda que o estranxeiro teña prevista unha longa estadía naSuíza, por regra xeral a autoridade estenderalle en principio soa-mente un permiso de estadía. Non obstante, a residencia poderá serconcedida rapidamente ao estranxeiro que con anterioridade estive-se xa domiciliado na Suíza dende numerosos anos (a muller de pro-cedencia suíza, casada cun español pero que viva en Suíza despoisdo seu matrimonio, recibirá do seu cantón un permiso de residenciasexa calquera a clase de autorización do marido).

É de notar que o permiso de estadía ou de residencia perde a súavalidez cando o beneficiario, por volver ao seu país ou trasladarse aoutro, se ausenta de Suíza durante 6 meses (este prazo pode ser pro-rrogado até 2 anos se o interesado o solicita antes da súa caducidade).

Os cantóns son competentes para conceder por propia iniciativapermisos de estadía nos casos seguintes:

a) Por dous anos aos estranxeiros que non exerzan unha activi-dade lucrativa, sempre que habiten na Suíza por un tempo limitado;como así mesmo aos alumnos durante o tempo da súa escola, aosestudantes até o final dos seus estudos e aos doentes que se atopenen hospitais até o seu total restablecemento.

Ao servizo doméstico e aos labregos contratados por un particu-lar, até 5 anos.

Aos traballadores temporais por unha estación, pero non superioraos nove meses.

Para os demais permisos é precisa a aprobación da Policía Fede-ral de Estranxeiros, a cal estenderá normalmente o permiso de resi-dencia só 10 anos despois de estadía ininterrompida.

44

O permiso de estadía, residencia ou especial de tolerancia, estendi-do a un estranxeiro, é valido só para o territorio do cantón que o con-cede. En caso de que as súas actividades ou intereses se trasladen aoutro cantón, o interesado debe anunciarse dentro do prazo de 8 díasás autoridades de policía de estranxeiros do novo lugar de residencia.

Revogación do permiso

Ademais, a lei prevé que as mesmas autoridades cantonais que con-cederan un permiso, ben sexa de domicilio, residencia ou de tole-rancia, poden revogalo, o que equivale a unha orde de expulsión daSuíza do beneficiario cando este, grave ou reiteradamente, contra-veña as disposicións da lei ou as decisións da autoridade do paísque o hospeda, faltando ás súas obrigas profesionais ou privadas.

Aínda así, cando as causas son de natureza política, a expulsión écompetencia das autoridades federais, é dicir, da Policía Federal deEstranxeiros, un dos órganos executivos dependentes do Ministeriode Orde Pública da Confederación. Para non ter que recorrer a estasmedidas, é suficiente que o traballador estranxeiro observe a regra deconvivencia política, que pode ser resumida nos puntos fundamentaisseguintes:

1° Os estranxeiros domiciliados na Suíza en posesión dun permi-so regular de residencia están acollidos ao beneficio –como os cida-dáns suízos– da liberdade de opinión política, da liberdade de reu-nión ou de asociación.

2° Os estranxeiros non poden, non obstante, exercer ningunha ac-tividade de carácter político, que é de competencia única e exclusi-va do cidadán suízo.

3° A actividade política dos estranxeiros debe aterse ás leis dopaís que o hospeda, manténdose dentro dos límites compatíbeis cosintereses do Estado.

45

4° En consecuencia, por ningunha razón poderá ser tolerada noterritorio suízo a actividade política de militantes dun partido estran-xeiro, que teña un fin contrario á democracia, nin de partidos extre-mistas, ben sexan de dereita ou de esquerda.

Seguros de vellez e clases pasivas = AHV10Seguro de invalidez = V11

A importante man de obra española ocupada anualmente nas diver-sas áreas da economía suíza goza das mesmas condicións salariaisque a dos traballadores do país, así como das mesmas previsiónssociais. Vixían a súa execución e cumprimento as respectivas dispo-sicións legais da Confederación, os sindicatos de todas as ideoloxí-as políticas e os representantes diplomáticos e consulares do Esta-do español en Suíza; en primeiro lugar, a embaixada de España enBerna a través dos seus servizos especiais de emigración e os diver-sos consulados repartidos nas diferentes rexións do país.

Non faremos referencia ningunha ás retribucións da man deobra non española, limitándonos unicamente ás medidas sociaisás cales o traballo destes en terra estranxeira lles dá dereito. Tantopara os traballadores españois coma suízos rexen neste sector asmesmas normas legais; aquelas que se basean na Lei federal sobreos seguros de vellez e clases pasivas, coñecida coa abreviación deLei sobre AHV. Esta institución social básica para a poboación suízaen xeral e para a clase obreira en particular, que entrou en vigor afinais de 1948, é aplicábel dende hai anos á man de obra estran-xeira ocupada na Confederación, sempre que entre as autoridadessuízas e aquelas do país a que pertenza un determinado traballa-dor se establecese un especial acordo internacional. Suíza esta-bleceu un convenio con España o 21. 9. 195912, o cal está en vigordende o 1.7.1960.

46

Dende o 1° de xaneiro de 1960 existe tamén en Suíza un segurode invalidez (IV). Trátase dun seguro obrigatorio para todas as per-soas adultas residentes no país e, polo tanto, tamén para os estran-xeiros. O seguro de invalidez forma parte da mesma organización daAHV.

Como para cada seguro, tamén para os seguros de vellez e clasespasivas (AHV) é preciso pagar determinadas cotas regulares duran-te certo período de tempo antes de ter dereito ao correspondentesubsidio ou pensión, ou sexa, antes de que o asegurado reciba regu-larmente a súa respectiva pensión nos anos de vellez. A diferenzadoutros seguros, o AHV é obrigatorio para todo aquel que exerzaunha actividade lucrativa (tamén para quen viva de rendas). Dixe-mos que para o AHV existe igualdade de dereitos e deberes entre ostraballadores suízos e españois.

Certificado de seguro

No instante en que quede suxeito á obriga do pagamento das cotas,cada asegurado recibirá un certificado de seguro acreditativo da súaafiliación ao seguro suízo. Sempre que o interesado cambie de em-prego, deberá presentar o seu certificado ao novo patrón, para osefectos de inscrición da caixa que contabiliza as cotas.

Cotas

As cotas pagadoiras polos asegurados (asalariados, traballadoresindependentes e persoas sen actividade lucrativa) son as seguintes:

Os traballadores independentes pagarán o 4,8% dos seus ingre-sos; esta porcentaxe distribúese así: o 4% para o seguro de anciánse clases pasivas, e 2 veces o 0,4% para o seguro de invalidez e paraos subsidios de perda de remuneración. Os asalariados terán a

47

mesma cota, pero pagarán unicamente a metade, quedando a outrametade a cargo do patrón do asegurado.

Dereito ás pensións do seguro de vellez e clases pasivas

Ao producirse o feito obxecto do seguro (65 aniversario do nace-mento para os homes e 62 para as mulleres), os súbditos españoisterán dereito á pensión ordinaria, en calquera dos casos seguin-tes:

Se pagaron cotas ao seguro AHV suízo durante un total de cincoanos completos, como mínimo;

Se viviron en Suíza durante dez anos, dos cales cinco polo menossen interrupción antes de chegar ao feito obxecto do seguro e paga-ran as cotas polo menos un ano enteiro ao AHV.

Ao producirse o falecemento dun asegurado comprendido en cal-quera dos casos precedentes, os seus herdeiros terán dereito áspensións ordinarias do seguro AHV suízo.

As pensións satisfeitas aos interesados de nacionalidade suízaserán equivalentes a aquelas que se aboarán aos traballadoresespañois. Estas varían para as pensións simples (solteiros) dunmínimo de 1500 a un máximo de 3200 francos ao ano; e a dos ca-sados, dun mínimo de 2400 a un máximo de 5120 francos aoano.

Requisitos para poder gozar da pensión

Ao acontecer o feito obxecto do seguro, presentarase a solicitude depensión nos órganos que seguidamente se enumeran, os cales faci-litarán o oportuno formulario:

Se o solicitante está domiciliado en Suíza, na caixa de compensa-ción onde se pagasen as últimas cotas:

48

Se o solicitante está domiciliado en España, no Instituto Nacionalde Previsión, en Madrid, para o seu traslado á Caixa Suíza de Com-pensación de Xenebra.

Se o solicitante está domiciliado en calquera outro país, na CaixaSuíza de Compensación de Xenebra, 52, rue des Pâquis.

Á solicitude uniranse os seguintes xustificantes:–certificado de nacionalidade do consulado.–certificado oficial das autoridades suízas competentes, acredita-

tivo da residencia do interesado en Suíza durante un mínimo de 10anos.

Reembolso das cotas

Os súbditos españois e, de ser o caso, os seus herdeiros que, aoacontecer o feito obxecto do seguro (límite de idade ou falecemen-to), non reúnan as condicións necesarias para a concesión da pen-sión, terán dereito a que se lles reembolsen as cotas pagadas aoseguro suízo, AHV polo asegurado e polos seus patróns.

Seguro de invalidez

A convención non se estende ao seguro de invalidez suízo, prevén-dose celebrar un acordo especial para este seguro. Entrementres, ossúbditos españois están suxeitos ás mesmas condicións que osdemais estranxeiros no que atinxe a prestacións de invalidez, as ca-les só serán pagadoiras mentres o beneficiario resida en Suíza.

As prestacións da AHV están representadas exclusivamente polaspensións. Non obstante, o obxecto principal da IV é o de favorecer areintegración no circuíto económico dos inválidos de calquera clase(cegos, xordos, paralíticos, etc.). Non se quere axudar simplementeaos inválidos con pensións, deséxase mais ben os axudar, dentro do

49

humanamente posíbel, a vencer a súa enfermidade facéndolles reem-prender unha actividade que lles permita gañar o seu pan. A IV pro-ponse alcanzar esta meta a través da orientación profesional, a ree-ducación e a colocación dos inválidos.

Se é preciso, o seguro concede tamén os medios artificiais, comoaparellos acústicos, próteses, etc.

Medidas de asistencia e seguros de enfermidade

O Estado central non é en Suíza unha omnipotente e grandiosamáquina como o é noutros países, entre eles España. A Confedera-ción suíza baséase politicamente nos cantóns –da súa unión naceuno curso dos séculos–, os que á súa vez o fan sobre os concellos queson as verdadeiras células da democracia. Tamén o Estado españolestá subdividido en rexións, provincias e municipios, pero estas es-tán reducidas a simples circunscricións administrativas dependen-tes do Estado, privadas en consecuencia de calquera poder políticoefectivo.

Ordenación social descentralizada

Esta situación no plano político reflíctese forzosamente tamén noplano de ordenación social. Centralizado este ao extremo en España,está pola contra maiormente descentralizado en Suíza, en primeirolugar entre os diversos cantóns e, despois, entre os maiores conce-llos. Pero xunto ás entidades públicas, é a iniciativa privada a que enboa parte prevé ás exixencias sociais da poboación. Esta obra socialde cada empresa industrial ou comercial desenvólvese naturalmen-te a prol dos seus empregados e familiares.

50

Asistencia aos doentes

Entre as diversas obras sociais, a que maior importancia ten enSuíza é a asistencia aos doentes, que se basea exclusivamente noprincipio do seguro que se traduce practicamente nos chamadosseguros de doenza. Non en todos os cantóns rexe a obriga de formarparte dun seguro de doenza. Xunto a numerosos seguros de doenzafinanciados parcialmente polas entidades públicas, existen moitosde carácter privado; tanto nuns coma noutros, os membros estánobrigados a pagar regularmente as súas cotas para poder gozar dosseus beneficios. Todos os seguros deben ademais estar recoñecidospola Confederación, o que constitúe unha forma de garantía e demáximo control. Unha forma moi estendida dos seguros de doenzason os das empresas privadas, nos ámbitos dos cales as cotas sonpagadas tanto polos traballadores coma pola empresa. As cotas e,naturalmente, as prestacións destes seguros totalmente indepen-dentes dos poderes públicos varían bastante unhas das outras, moi-tas veces en función do número de empregados da empresa e do seupoder financeiro; xeralmente ao mesmo seguro pertencen outrasempresas, o que contribúe loxicamente ao aumento das prestacións.As prestacións destes seguros varían bastante: uns sufragan nadamáis que os gastos polas curas médicas; outros, ademais disto, sub-vencionan parcialmente os gastos por medicamentos e outros, enfin, conceden unha indemnización diaria e reembolsan parte dosgastos de hospital.

As cotas e prestacións do seguro de doenza

De todos os xeitos, tanto no que se refire ao pagamento de cotascomo ás prestacións, estas están precisadas nos estatutos de cadaseguro, ben sexa público ou privado. De máis está dicir que as pres-

51

tacións son fixadas baseándose nas cotas requiridas. Se, tratándosedun seguro de doenza de empresa, se tivesen que lamentar numero-sos casos de doenza durante un determinado ano cos conseguintesgastos extraordinarios do seguro, este pode verse na necesidade desolicitar aos seus membros un aumento provisional das cotas parao ano sucesivo coas que compensar os gastos excepcionais do exer-cicio precedente. Cada asegurado ten polo tanto o maior interese denon recorrer ao seguro máis que en caso de extrema necesidade, xaque pola contra agrava inutilmente a situación económica deste coconseguinte prexuízo para os demais compoñentes, posto que ascotas de todos son as únicas entradas regulares que alimentan ofondo común. As dispoñibilidades dun seguro de doenza dunha em-presa que non perciba subsidios públicos son limitadas.

Un para todos e todos para un

Non faltan naturalmente aqueles que inconscientemente razoan maldicindo: “eu pago as miñas cotas, polo tanto teño dereito de apro-veitarme, e se non caio enfermo, por que non debo recorrer ao segu-ro a cada mínima indisposición se con iso podo previrme dunhagrave doenza? Máis previsores e humanos son porén os que razoandesta forma: «eu teño a dita de gozar de boa saúde: polo tanto, sonfeliz de poder contribuír coas miñas cotas a aliviar na medida doposíbel os meus compañeiros de traballo menos afortunados camin».

Este xeito de pensar e obrar estaría, por outra parte, conforme codito «un para todos e todos para un» que é a máxima do pobo hel-vético, sobre a que se funda a solidariedade confederal pola que omáis forte está sempre disposto a socorrer o máis feble: todo enbeneficio da comunidade.

52

Alugueiros, rendas e denuncia dos contratos de alugamento

Cada país gobérnase segundo os propios usos e costumes, reflecti-dos nas leis e regulamentos relativos ás normas que regulan o alu-gueiro dunha vivenda ou dun cuarto, a correspondente renda que oinquilino debe satisfacer ao propietario e a denuncia por ambas asdúas partes dos contratos de arrendamento. Tamén neste sectorcomo en moitísimos outros, os estranxeiros e, neste caso, os traba-lladores españois, son iguais ante a lei coma o son os cidadáns suí-zos. Igualdade ante a lei significa non xa poderse beneficiar da pari-dade dos dereitos que ela garante, senón tamén comprometerse aobservar as obrigas que impón a todos os cidadáns. Ademais dostextos legais que fixan as normas xerais, o alugueiro, a renda e adenuncia dos contratos de alugamento, están normalmente redacta-dos en contratos especiais estipulados entre o arrendatario e oinquilino, neste caso o operario español.

As obrigas do inquilino

A lei prevé e o correspondente contrato especifica que:O inquilino comprométese a pagar unha determinada renda polo

uso da casa ou cuarto tomado en alugueiro. A renda que se esta-blece no contrato muda naturalmente bastante dunha rexión a outrae dun concello a outro, pero sempre está sometida á oficina canto-nal encargada do control dos alugueiros; o inquilino pode ou, mellordito, debe denunciar a este organismo calquera irregularidade ouabuso.

O inquilino debe ter o máximo coidado no uso da vivenda ou cuar-to tomado en alugueiro como, así mesmo, a debida atención contodos os veciños. Se o seu comportamento dese lugar a queixas tan-to por parte do arrendatario coma polos demais veciños, o primeiro

53

pode inmediatamente despedilo e facerse reembolsar os danos even-tualmente ocasionados.

O inquilino está obrigado a pagar a renda puntualmente dentrodos termos establecidos no contrato de arrendamento, xeralmenteao vencemento de cada mes. Cando a duración do alugueiro non foifixada especialmente, tanto un como outro poden denunciar o con-trato. Tratándose de vivendas ou cuartos amoblados despois dunmes, despois de aviso de 2 semanas e tratándose de vivendas oucuartos non amoblados, dentro dos seis meses, con aviso previo de3 meses.

A falta de aviso, o arrendatario ten o dereito de solicitar o paga-mento de todo o alugueiro do mes aínda que o cuarto ou vivenda nonfose ocupado. O inquilino está obrigado a deixar a vivenda ou cuar-to no mesmo estado que lle foi entregado: eventuais danos teñen queser pagados (entre estes tamén a falta de limpeza).

En caso de xurdir diferenzas co arrendatario, o inquilino que secrea ferido nos seus dereitos ou intereses poderá dirixirse á men-cionada oficina de control de rendas do concello de residencia e, tra-tándose doutros puntos en litixio, ás autoridades locais de policía ou,tratándose dun estranxeiro, á representación consular do seu país.

Sistema tributario e pagamento de impostos

Na Suíza, tratándose dun Estado federal, son tres as entidades quegozan de soberanía fiscal, a saber: a Confederación, que ten dereito apercibir os impostos federais; os cantóns, que recadan os impostoscantonais e os concellos, que recadan os impostos municipais. Estesúltimos fíxanse normalmente sobre a valoración dos impostos canto-nais, baseándose nun tanto por cento dos devanditos impostos. Porregra xeral, o sistema fiscal suízo atribúe á Confederación (coa únicaexcepción do imposto para a defensa nacional) só o cobramento dos

54

impostos indirectos, dos cales en particular: o imposto sobre o timbree valores, os impostos preventivos, os de negocios e sobre os artigosde luxo, así como os do tabaco e cervexa.Aos cantóns e aos concellose, en certos cantóns tamén á Igrexa está porén reservado o dereitounicamente á recadación dos impostos directos, de aquí os impostossobre a renda e o patrimonio, os impostos sobre os beneficios do capi-tal privado, o traspaso de bens inmobiliarios, herdanzas e doazóns.

Impostos sobre o rédito do traballo

Os traballadores españois domiciliados en Suíza están suxeitos aopagamento dos impostos ao igual que os seus compañeiros suízos.Posto que aos españois lles interesan, ante todo, os impostos sobreo rédito do traballo, informaremos do seguinte:

–A declaración de impostos faise cada dous anos nun modeloúnico, o cal serve tanto para os impostos federais como para aque-les cantonais e case sempre tamén para os do concello.

O imposto sobre o rédito é progresivo.A alícuota aplícase sobre o rédito neto, comprendendo o da muller

se esta traballase, xa que o home a representa fiscalmente. En ter-mos tributarios, este sistema denomínase «imposto acumulativo»,que tenta tutelar a unidade da familia.

–O rédito neto impoñíbel corresponde á media da suma dos dousanos.

Do rédito bruto están admitidas certas deducións que varían encada cantón, como por exemplo, gastos persoais, de transporte, etc,e por cada persoa a cargo do contribuínte, como os fillos, pais, etc.

–As obrigas de asistencia declaradas para ter dereito á corres-pondente dedución deben ser xustificadas mediante formularios dosconsulados españois que proben a veracidade das declaraciónssobre o estado civil do contribuínte.

55

Notas:

1) 7.701.900 na actualidade, 2008, segundo l’Office fédéral de la statistique (OFS).2) Basel en alemán.3) Do cantón de Ticino, en alemán e francés Tessin.4) O cantón dos Grisóns. En alemán Graubünden, en francés Grisons, en italianoGrigioni, en romanche Grischun.5) Appenzell Ausserrhoden en alemán; Appenzell Rhodes-Extérieures en italiano eAppenzello Esterno en italiano.6) Segundo l’Office fédéral de la statistique (OFS) o 21,7% da poboación estábel enSuíza é de orixe estranxeira no 2008. Cómpre ter en conta a poboación residenteno Estado francés ou Alemaña que traballa na Suíza debido aos altos custos davivenda e dos alugueiros. Esta poboación non está dentro das estatísticas comoresidente na Confederación Helvética.7) Hoxe Schweizer Grenzwache en alemán, Corps suisse des gardes-frontière enfrancés, Corpo svizzero delle guardie di confine en italiano.8) Ausländerausweis / Livret pour étrangers / Libretto per stranieri.9) Hoxe permisos L, B, C, G para cidadáns non membros da Unión Europea nin doEFTA.10) Die Alters-und Hinterlassenenversicherung / Die Invalidenversicherung.11) Convenio entre España e Suíza sobre seguridade social, do 21 de setembro de

1959.

56

Inte

rio

r d

a f

ac

torí

a B

row

n B

ove

ri,

Su

íza

, 19

66

BIBLIOGRAFÍA E FONTES

Libros

—Barcón Olesa, J., Monografía completa de la región del Colla o sea Rosario del Colla. Colo-nia Suiza. Nueva Helvecia. Colonia Valdense o Piamontesa. La Paz. Colonia Cosmopolita. Puer-to del Sauce. Departamento de Colonia. 1902. El Progreso, Uruguay.—Farré, Sébastien, La Suisse et l'Espagne de Franco. De la guerre civile à la mort du dictateur(1936-1975) 2006. Éditions Antipodes, Genève, Suíza.—Jiménez Ramírez, Félix, El español en la Suiza alemana Estudio de las características lin-güísticas e identitarias del español de la segunda generación en una situación de contacto delenguas. 2001. Frankfurt/M., Berlin, Bern, Bruxelles, New York, Oxford, Wien.—Largiadér Antón, Historia de Suiza, 1935. Editorial Labor, Barcelona.—Martiz Crespo, Xurxo (coord.), Calvo Salgado, Luís Manuel (aut.), Graf, Elisabeth (aut.), Hel-fer Herrera Erazo, Marianne (aut.), Galiza en Suíza, aspectos dunha emigración. Galicien unddie Schweiz. Aspekte einer Auswanderung. La Galice en Suisse. Aspects d’une émigration.2010. Confederación Intersindical Galega, Departamento de Migración. Santiago de Composte-la, Galiza.—Ruh, Max, Apuntes históricos sobre la Colonia Suiza en Chile. Mit zahlr. Abb. 1975. EditorialSantiago de Chile.—Sánchez López, Francisco, Movimientos migratorios de Galicia, 1967. Premio Editorial Com-postela, Faro de Vigo.—Rougemont de Denis, Suiza, corazón de Europa, 1942. Editorial do Instituto Americano deInvestigaciones Sociales y Económicas, Buenos Aires, Arxentina.—Schneiter Federico, Die schweizerische Einwanderung in Chile / La inmigración suiza enChile; 1983. Tradución ao español de María Eulalia Figueras Cordero e Carmen Wernli Morgen-taler. Stämpfli, Berna.—Marques, Jose Carlos Laranjo, Os portugueses na Suiça. migrantes europeus. 2008. ICS,Impr. de Ciências Sociais, Lisboa.—Wirth, Juan Carlos, Colonia Suiza hace ochenta años (La inmigración al Uruguay en 1861).Introdución por Siegrist e Fender. Editorial Independencia, Montevideo, 1944.—VV.AA. Suiza y la migración. Una mirada desde España. 2004, MiraSuiza, Imagine Ediciones,Madrid.

Revistas

—Bolzman Claudio, «Familles espagnoles et italiennes en Suisse et transition vers la vie adul-te.» Numéro 6, printemps 2007 Familles immigrantes récentes et relations intergénérationne-lles. Conseil de développement de la recherche sur la famille du Québec (CDRFQ).—Farré, Sebastián. «Exilio y emigración: apuntes acerca de las relaciones hispano-suizas:1939-1964» Espacio, Tiempo y Forma, Serie V, H. Contemporánea, t. 11, 1998, páxs. 213-237.—Gonvers, Jean-Paul., Juventud Obrera Cristiana Emigrante (Switzerland) Enquête de la

57

Juventud Obrera Cristiana Emigrante (JOC/E); avec la collaboration de Jean-Paul Gonvers ... [etal.]. Mémoires et documents. institut de science politique 13, Université de Lausanne. Institutde science politique) 1980.—Latorre Marín, Carlos, «Suiza y la inmigación extranjera.» Separata de Arbor, revista xeral deinvestigación e cultura, Madrid, xuño 1975.—Calvo Salgado, Luís Manuel, «O proceso de inserción das mulleres galegas no servizodoméstico en Suíza (1970-2000)» Estudos migratorios: revista galega de análise das migra-cións, ISSN 1889-9609, Vol. 2, Nº. 1, 2009 (Monográfico:: Galegos en Europa: ida e volta), páxs.31-53.—Helfer Herrea Erazo, Marianne, «Miña casa, meu abrigo. O significado da casa na emigraciónde retorno galega.» Adra. Revista dos socios e socias do Museo do Pobo Galego, nº 1, 2006.—Helfer Herrea Erazo, Marianne, «Os herdeiros de Diego Sarmiento. A emigración de retornogalega no marco da política migratoria de Suíza.» Estudos migratorios: revista galega de aná-lise das migracións,Vol. 2, Nº. 1, 2009 (Monográfico: Galegos en Europa: ida e volta) , páxs. 135-150.—Helfer Herrea Erazo, Marianne, «El retorno a su país de origen de trabajadores migrantesgallegos en Suiza una perspectiva etno-biográfica.» Migración y exilio españoles en el sigloXX. Luís M. Calvo Salgado (aut.), Itzíar López Guil (aut.), Vera Ziswiler (aut.), Cristina AlbizuYeregui (aut.), 2009, páxs. 215-228.—Richter, Marina (2004): «Contextualizing Gender and Migration: Galician Immigration to Swit-zerland». International Migration Review 38, 1, páxs. 263-286.—Valérie Bory-Lugon, postface de Valentin Oehen. Mémoires et documents. institut de scien-ce politique 7, Université de Lausanne. 1977.

Fontes

—Breviario de la mano de obra española en Suíza, Brown Boveri, E. Trechsel Impresor: Buch-druckerei Wanner AG Baden, 1961.—Organización de Cooperación y de Desarrollo Económico, Informe económico de la OCDEsobre España 1960, 1961, 1962 e 1963. Oficina de Coordinación y Programación Económica,Madrid.—Helfer Herrea Erazo, Marianne, «Os retornados. Eine biografische Perspektive auf die Rück-wanderung von Arbeitsmigrantinnen und-migranten aus der Schweiz nach Galicien», (Tese delicenciatura), 2007.

58

61