[1] 241

Elosu, Nafarrate etaUrrunagako euskaraz

IÑAKI GAMINDE*

0. SARRERA

Lantxo honetan Legutioko udalerrikoak diren Elosu, Nafarrate eta Urru-nagan batutako datu linguistiko batzuk emango ditugu. Datuok 1980-

1998 urte artean batuak izan dira. 1998. urtean Elosun informante bat etabertan Nafarrateko beste bat baino ez omen ziren geratzen; Urrunagan, oste-ra, esatea zaila bada ere, ez omen dago informanterik bat ere1. Euskararenegoera honegatik beragatik interesgarri eritzi diot hemen dauzkadan datuguztiak plazaratzeari. Bilerleko datuak herri honetako desberdintasun lin-guistikoengatik beste baterako uztea erabaki dut.

Lana lau zatitan banatuta aurkezten dugu; lehen zatian soinuei buruz jar-dungo dugu; bigarrenean izen morfologiaren barnean deklinabideari buruzjaso ditugun apurrak emango ditugu; hirugarren zatian, jaso ditugun adizkiguztiak aurkezten dira; azkenik, lexikoaren atalean jasoko berbak emango di-tugu.

1. SOINUAK

Atal honetan fonemen inbentarioa ikusita, arau fonologiko batzuen adi-bideak emango ditugu; azkenik azentu eta intonazioari buruzko ohar batzukegingo ditugu. Fonemen inbentarioa jarraian ematen duguna da.

* UPV. Euskal Herriko Unibertsitatea.1 Informateak honako hauek izan dira: Elosun Juan Castañares Iturbe (hilda) eta Tomas Ruiz de

Erentxun (88 urtekoa); Urrunagan Andres Biteri (hilda) eta beste andre bi eta Nafarraten Faustino Bi-teri (hilda), Vicente Biteri (hilda) eta Gregorio Biteri (76 urtekoa).

IÑAKI GAMINDE

242 [2]

ezpain. horz./albeo. (aur)sabai. bela.p t k i ub d g e of s ∫ (x) a

ts t∫d

m nlrr-

Bokalei dagozkien oharren artean, mugatzaileen egokitzapenei dagozkie-nak aipa ditzakegu bereziki. Bokal guztien arabera honako emaitza hauekdauzkagu:

o+a bilkurari dagokionez, Urrunagako informante batek “artua”, “astua”eman zituen; beste bik batzuetan “ollue”, “astue” modukoak eman zituzten./a/ bokalaren asimilazio araua kontsonanteen artean ere gertatzen da: lagune,gusurre, mutille, auntze, e.a.

“ ” honek alofono bi dauzka; hasieran afrikatu moduan agertzen da “d ”(ikus 1. irudia); eta bokalen artean, berriz, frikari moduan “ ” (ikus 2. iru-dia)

1. irudia

a+a e+a i+a o+a u+a

neskie, alabie semie, bidie erridxe, ogidxe astoa, artoa eskue, burue

2. Irudia

Palatalizazio arauak /l/, /n/ eta /s/ren kasuan gertatzen dira, ez ordea/t/ren kasuan (garbitu, aritoa, e.a.). /s/ren palatalizazioak salbuespenak erebadauzka.

Ingurune egokian, galdegaia eta aditz trinkoen artean edo klitiko batzue-kin, herskari bilkuretan badirudi ahoskabea galdu egiten dela ahostuna ahos-kabetu ostean:

lagunek ba—-> lagune paposik dau—-> posi tau

Amaierako herskariak beste edozein kontsonanteren aurrean agertutzendirenean galdu egiten dira:

posik nau—-> posi nauestot saldu—->esto saldu

Azentu sistema, Gaminderen2 (1998) lanean erakutsi zen moduan osoerraza da; hitz markaturik ez dago eta agertzen diren eskema azentualak azal-tzeko arauak bi besterik ez dira:

(a) azken silaba estrametrikala(b) azentua bigarren silaban edo silaba bakarrean txertatu: [2

Eskema azentual berbera lexiko osoari aplikatzen zaio isolatuki, bai sin-gularrean bai pluralean; bestalde kasu markek ez daukate ezelako eraginik.Izen eta adjetiboekin silaba kopuru desberdinen arabera honako adibideakeman ditzakegu:

Singularrak:ó-o: áitte, áltza, áma, áuntze, báltza, míñe, óna, súrre, txála, úreo-ó-o: abwélo, akérra, andríe, ankíe, arántza, arétxa, argíñe, asúrre, atíe,atxúrre, egúrre, emíe, epérra, idérra, lañúe, lusíe, maixúe, makátza, mandúe,mesíe, ortúe, pipérra, platéra, poltzíe, sagárra

ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ

[3] 243

2 Gaminde, Iñaki, 1998, Euskaldunen azentuak. Agertzeko, Labayru ikastegia.

IÑAKI GAMINDE

244 [4]

o-ó-o-o: abádie, alábie, arrátoye, arrébie, atzáskala, bentánie, berákatza, ka-márie, katíllue, kipúlie, lapíkue, okélie, okólue, ollágorra, ollándie, olláskue,oñéstue, portálie, titérie, tomátie, trebédie

Aditz partizipioak:ó-o: áistu, ási, bátu, bóta, égon, émon, éntzun, érain, érre, ésan, gáldu, ítxi,mártxau, sálduo-ó-o: afáldu, agíndu, apúrtu, baráusi, baskáldu, ekárri, erósi, eskóndu, etó-rri, ipíñi, sabáldu

Azentuaren korrelato akustikorik garrantzitsuena oinarrizko maiztasunada (ikus 3. irudia); zelangura ere, galdegaigunean ez dagoenean edo isolatu-ki ez denean, estrametrikatilatea galdu egiten da.

3. irudia: alabie

Esaldiak gune nagusi bi dauzka; bata hasieratik fokoraino eta, bestea, fo-kotik amaieraraino.

Hasieratik fokoraino, galdegaigunean ez dauden sintagmek silaba azen-tudunean H*H tonua hartzen dute; galdegaigunean egonez gero, tonua H*Lizango da. Fokutik gora tonu beheraldia gertatzen da (ikus 4. irudia )

4. irudia: ire lagúne óna etórri ok

Galdera mota bakoitzaren konfigurazioa jarraian ematen ditugun irudie-tan ikus daiteke:

5. irudia: orrek ser dakadxe?

6. irudia: swik ondo sabixie?

7. irudia: Elosun be gon sarie ala?

2. DEKLINABIDEA

Atal honetan ez dugu paradigmarik osatu; halandaze, kasu marka ba-koitzaren adibide gisa agertu zaizkigun adibide batzuk baino ezin eman di-

ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ

[5] 245

IÑAKI GAMINDE

246 [6]

tzakegu. Bestalde, erakusle, pertsona izenordain batzuk eta leku aditzondoakere emango ditugu.

2.1. Pertsona Izenordainak

Destinatiboan neutzáko eta adlatiboan nigána ere batu ditugu

2.2. Erakusleak

3 Elosuko azken informanteak honako adibideok eman zituen pluralerako: urtéokis, parjéntiekis,bedxékis, idídxekis, laidxákis.

4 Inesibo pluralean “etxíetan” eta “errídxetan” jaso ditugu.

Singularra Pluralakerg. andríek, gixónak, umíek andríek, gixónak, umíekdat abádieri, anáidxieri, txakúrreri, umíeri abádieri, anáidxeri, txakúrreri, umíerigen. aiténa, neskíena neskénasoz.3 esníegas, serríegas, urégas, nebíegas idídxekin, eskúekin, arrébakasdes. ganaduentzat, ganaduentzako bidxontzat

NI HI GU ZU ZUEKabs. ni i gu/gau su/sau swikerg. nik ik guk suk swikdat níri/nauri íri gúri/gáuri súri/sáuri swírigen. niríe iríe guríe suríesoz. nígas gúgas/gáugas

Singularrains. kalíen, errídxen, mendídxen4

adl. etxéra, lurréra, ortúre, mesáraabl. basóti, etxéti, eskólati, errítigen. erríkoa, eléixakoa, lurrékoaadl. dir. etxérantza

HAU HORI HURA HAUEK HORIEK HAIEKabs. au óri a óneik/ónik órreik/órrik aikerg. ónek órrek árek/ak óneik/ónik órreik/órrik aikdat onéri orréri aréri onéiri orréiri áirigen. onéna orréna

2.3. Leku aditzondoak

3. ADITZAK

Aditz paradigmak osatu ahal izateko Nafarraten bildutakoak hartu ditu-gu oinarritzat, ostantzeko kasuetan adieraziko dugu5.

3.1. Aditz laguntzaileak

NOR

NOR-NORI

ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ

[7] 247

5 Erabiliko ditugun laburdurak honako hauek dira: Elosu (e.), Nafarrate (n.) eta Urrunaga (u.).

HEMEN HOR HANins. émen or anadl. óna órra áraabl. eméti órti ándigen. emékoa orkóa angóaadl. dir. onántza orrántza arántzaadl. buk. onáño orráño aráño

oraina iragana baldintza aurrekoa baldintza ondorioanas nintzen banitze/banintze (u) ni(n)tzake/nintzeke (u)as intzen baintz intzakeda san balitze/baleitze (u) litzake/leitzeke (u)gare gintzen/gintzesen (u) bagiñe/bagintze (u) gintzake/gintzeke (u)sare sintzen basiñe/basintze (u) sintzake/sintzeke (u)sare/sarie (u) sintzien basiñ(i)e/basintzie (u) sintzakie/sintzekie (u)die siren balitzes/baleitzes (u) litzakes/leitzekes (u)

ahal. oraina ahal. iraga subjuntiboa aginteraneike/neinke (u) neidxen nain/nein (u) -eike eidxen ain aileike leidxen dain/dein (u) -geinke geidxen gaisen -seinke seidxen saisen saiseinkie seidxien saisien sais(i)eleikie leidxien daisen/deisen (u) -

HURA oraina HAIEK oraina HURA iragana HAIEK iraganadxat dxates dxaten dxatesendxak dxasak dxan dxasandxan dxasan dxanan dxanasandxako dxakos dxakon dxakosendxaku dxakus dxakun dxakusendxatzu dxatzus dxatzun dxatzusendxatzue dxatzues dxatzuen dxatzuesendxakie dxakies dxakien dxakiesen

IÑAKI GAMINDE

248 [8]

NORK-NOR

6 Adizkiok Urrunagakoak dira.7 Adizkiok Urrunagakoak dira.

NI oraina GU oraina NI iragana GU iragananauk - ninduan -naun - nindunan -nau gaus nindun gindusennaisu gaisus (u) nindusun gindusun (u)naisue gaisues (u) nindusuen gindusuen (u)naure/naurie (u) gaues ninduen ginduesen

HURA oraina HAIEK oraina HURA iragana HAIEK iraganadot doas nemen/ neman (u) nemesen/ nemasen (u)dok dosakdon dosandau daus eben/ban (u) ebesen/ basen (u)du dus gemen gemesendosu dosus semen semesendosue dosues sem(i)en/sebien (u) sem(i)esen/sebiesen (u)daure/ daurie (u) daures/dauries (u) euren/ eurien (u) euresen/euriesen (u)

Baldintzak Ahalezkoaknaunke naunkes6 neinke neinkes7

lauke laukes leike leikesgaunke gaunkes geinke geinkessaunke saunkes seinke seinkessaunkie saunkies seinkie seinkieslaukie laukies leikie leikies

Subjuntiboakdaiten daitesendaidxen daidxesendaigun/deigun (e) daigusendaixun/deixun (e) daixusendaixuen/deixuen (e) daixuesendaidxen daidxesen

HI oraina ZU oraina ZUEK oraina ZU iragana ZUEK iraganaaut saut sauet sinduden (u) sintueden (u)au sau saue sindusen (u) sinduesen (u)auu - - - -aure saure saure sinduesen (u) sinduesen (u)

NOR-NORI-NORK oraina

NOR-NORI-NORK iragana

ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ

[9] 249

NIRI (s) NIRI (p) GURI (s) GURI (p)dustek dustesak duskuk duskusekdusten dustesan duskun duskusendust dustes dusku duskusdustesu dustesus duskusu duskususdustesue dustesues duskusue duskusuesdustie/duste (u) dusties/dustes duskue duskues

HIRI m (s) NIRI n (s) ZURI (s) ZURI (p) ZUEI (s) ZUEI (p)duat dunat dutzut dutzudes dutzuet dutzuedesduk dun dutzu dutzus dutzue dutzuesduau dunau dutzuu dutzuus dutzueu dutzueusdue dune dutzue dutzues dutzue dutzues

HARI (s) HARI (p) HAIEI (s) HAIEI (p)dutzet dutzedes dutzet dutzedesdutzek/dutzen - - -dutzo dutzos dutzie dutziesdutzau/dutzagu (u) dutzaus dutzau dutzausdutzesu/tzesu dutzesus dutzesu dutzesusdutzesue dutzesues dutzesue dutzesuesdutzie dutzies dutzie dutzies

NIK (s) NIK (p) GUK (s) GUK (p)nuan nuasen guan guasennunan nunasen gunan gunasennuntzen nuntzesen guntzen guntzesennuntzun nuntzusen guntzun guntzusennuntzuen nuntzuesen guntzuen guntzuesennuntzien nuntziesen guntzien guntziesen

ZUK (s) ZUK (p) ZUEK (s) ZUEK (p)susten sustesen sustien sustiesensuntzen suntzesen suntzien suntziesensuskun suskusen suskuen suskuesensuntzien suntziesen suntzien suntziesen

HARK (s) HARK (p) HAIEK (s) HAIEK (p)usten ustesen ustien ustiesenuan uasen uen uesenunan unasen unen unesenutzen utzesen utzien utziesenuskun uskusen uskuen uskuesenutzun utzusen utzuen utzuesenutzuen utzuesen utzuen utzuesen

utzien utziesen utzien utziesen

IÑAKI GAMINDE

250 [10]

NOR-NORI-NORK

3.2. Aditz trinkoa

JAKIN

EDUKI

Baldintza Ahalezkoanuskidxo neidxoluskidxo leidxoguskidxo geidxosuskidxo seidxosuskidxe seidxeluskidxe leidxe

EGON JOANnau nengoen noye niñoyenau engoen oye iñoyendau egoen doye dxoyengaus gengosen goyes giñoyesensaus sengosen soyes siñoyesensausie sengosien soyesie siñoyesiendaus egoasen/egosen (u) doyes dxoyesen

IBILI ETORRInabill nenbillen nator nendorren/netorren (u)abill enbillen ator etorrendabill ebillen dator etorrengabix genbixen gatos gendosen/gentosen (u)sabix sinbixen satos sendosen/sentosen (u)sabixie sinbixien satosie sendosien/sentosien (u)dabix ebixen datos etosen

Oraina Iraganadakit dakides ne(n)kidxen ne(n)kidxesendakik/dakin ekidxen ekidxesendaki dakix ekidxen ekidxesendakigu dakigus ge(n)kidxen ge(n)kidxesendakixu dakixus se(n)kidxen se(n)kidxesendakixue dakixues se(n)kidxien se(n)kidxiesendakie dakies ekidxien ekidxiesen

Oraina Iraganadauket daukedes nau(n)ken nau(n)kesendaukek/dauken - aunken aunkesendauko daukos auken/euken aukesen/eukesendauku daukus gaunken gaunkesendaukesu daukesus saunken saunkesendaukesue daukesues saunkien saunkiesendaukie daukies aukien aukiesen

EROAN

EKARRI

3.3. Aditz laguntzaileen alokutiboak

ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ

[11] 251

Nafarrate Urrunagadaroat daroades daruet daruedesdaroak/daroan -daroa daroas darue daruesdaragu daragus daru darusdarasu darasus daruesu daruesusdarasue darasues daruesue daruesuesdarudxue darudxues darudxue darudxues

ERABILI ESAN ERETXIdarabit darabides didxot deritxotdarabik darabixak didxok deritxokdarabin darabixen didxon deritxondarabill darabix didxo deritxodarabigu darabigus didxogu deritxogudarabixu darabixus didxosu deritxosudarabixue darabixues didxosue deritxosue

darabidxe darabidxes didxoye deritxoye

Indikatibo oraina Indikatibo iragananok non nintzoan nintzonandok don soan sonangosak gosan gintzoasen gintzonasendosak dosan soasen sonasen

Baldintzak Ahal. oraina Ahal. iragananintzakek nintzaken neikek neiken neidxoan neidxonanlitzakek litzaken leikek leiken leidxoan leidxonan

gintzakek gintzaken geikek geiken geidxoan geidxonanlitzakesak litzakesan leikiek leikien leidxean leidxenan

Oraina Iraganadakat dakades nekarren nekarresendakak/dakan -dakar dakas ekarren ekarresendakagu dakagus gekarren gekarresendakasu dakasus sekarren sekarresendakasue dakasues sekarrien sekarriesendakadxe dakadxes ekarrien ekaixen

IÑAKI GAMINDE

252 [12]

NOR-NORI oraina

NORK-NOR oraina

NORK-NOR iragana

NORK-NORI-NOR oraina

NORK-NORI-NOR iragana

HURA HAIEKdxatek dxaten dxatesek dxatesendxakok dxakon dxakosek dxakosendxakuk dxakun dxakusek dxakusendxakiek dxakien dxakiesek dxakiesen

HURA HAIEKnaidxoan/neidxoan (e) naidxonan naidxoasen naidxonasendxoan dxonan dxoasen dxonasengaidxoan/geidxoan (e) gaidxonan gaidxoasen gaidxonasendxuen dxunen dxuesen dxunesen

HARI (s) HARI (p)dxutzot dxutzonat - -dxutzek dxutzen dxutzesak dxutzesandxutzoau dxutzonau dxutzoaus dxutzonausdxutziek dxutzien dxutziesak dxutziesan

NIK (s) NIK (p)nuntzoan nuntzonan nuntzoasen nuntzonasennuntzean nuntzenan nuntzeasen nuntzenasen

HARK (s) HARK (p)dxustan dxustenan dxustesan dxustenasendxutzoan dxutzonan dxutzoasen dxutzonasendxuskuan dxuskunan dxuskuasen dxuskunasendxutzean dxutzenan dxutzeasen dxutzenasen

GUK (s) GUK (p)guntzoan guntzonan guntzoasen guntzonasenguntzean guntzenan guntzeasen guntzenasen

NIRI (s) NIRI (p) GURI (s) GURI (p)dxustek dxusten dxustesak dxustesan dxuskuk dxuskun dxuskusek dxuskusen

dxustiek dxustien dxustiesak dxustiesan dxuskuek dxuskuen dxuskuesak dxuskuesan

NI HURA HAIEK- - dxoat dxonat dxoadas dxonadasnaidxok naidxon dxok dxon dxosak dxosan- - dxuau dxunau dxuaus dxonausnaidxuek naidxuen dxuek dxuen dxuesak dxuesan

3.4. Aditz trinkoen alokutiboak

nendorran, dxatorren/dxatorrenan

JAKIN

EDUKI

ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ

[13] 253

HAIEK (s) HAIEK (p)dxustien dxustienan dxustiesan dxustienasendxutzean dxutzenan dxutzeasen dxutzenasendxuskuen dxuskuenan dxuskuesen dxuskuenasendxutzean dxutzenan dxutzeasen dxutzenasen

EGON (oraina) (iragana)nauk/naidxaok (e) naun naidxoan naidxonandxauk/dxaok (e) dxaun dxagoan dxagonangausak gausan gengoasen gengonasendxausak/dxaosak (e) dxausan dxegoasen dxegonasen

IBILI (oraina) (iragana)nabik/naidxabik (e) nabin nenbilloan nenbillonandxabik dxabin dxebilloan dxebillonangabixak gabixan genbixoan genbixonandxabixak dxabixan dxebixoan dxebixonan

Eroan Ekarridxaroat dxaronat dxakat dxakanatdxaroak dxaroan dxakak dxakandxaragu dxaronagu dxakagu dxakanagudxaradxek dxaradxen dxakadxek dxakadxen

Oraina Hura Iragana Hura Iragana Haiekdxakidxat dxakiñat nenkidxoan nenkidxonan nenkidxoasen nenkidxonasendxakik dxakin dxekidxoan dxekidxonan dxekidxoasen dxekidxonasendxakidxau dxakiñau gekidxoan gekidxonan gekidxoasen gekidxonasendxakidxek dxakidxen dxekidxean dxekidxenan dxekidxeasen dxekidxenasen

Oraina Hura Iragana Hura Iragana Haiekdxaukoat dxaukonat naunkoan naunkonan naunkoasen naunkonasendxaukek dxauken dxaukoan dxaukonan dxaukoasen dxaukonasendxaukoau dxaukonau gaunkoan gaunkonan gaunkoasen gaunkonasendxaukiek dxaukien dxaukean dxaukenan dxaukeasen dxaukenasen

JOAN ETORRInaoyak/nodxoak (e) naoyan/nodxoan (e) natok/nadxatok (e) natondxo(y)ak dxo(y)an dxatok dxatongoyesak/goasak (e) goyesan gatosak gatosandxoyesak dxoyesan dxatosak dxatosan

IÑAKI GAMINDE

254 [14]

4. LEXIKOA

Azken ataltxo honetan jaso ahal izan ditugun berba guztiak biltzen ditu-gu. Berbak artikulu eta guzti jaso dira kasu guztietan. Berbaren ondoan pa-rentesien artean non jaso den adieraziko da; horretarako orain arte erabilita-ko laburdura berberak erabiliko ditugu.

abádie (e., n): abadeaabéndue (e.): abenduaabératza (n.): aberatsaabwélo (e., u): aitaitaadárra (e.):adarraafáldu (e., u):afalduafáridxe (n., u): afariaafídxoa (n.):habiaafróntue (n.):afrontuaagíe (n.):partikaagíndu (e., u):aginduagíñe (e., n.): haginaagóa (e., n): ahoaagótza (n.):agotzaainbéste (n.):hainbesteáistu (e.):ahaztuáite (d): aitaaitéite (e., n): aitaitaáitu (u.):ulertuaixkórie (e.):aizkoraakárra (e.):akerraakérra (e.; n):akerraakíllue (e., n):akuluaakórdau (e.):gogoratualábie (d.): alabaalárgune (n.): alargunaalbándorratza (e.): albandorratzaalbéntaderue (n.):garia garbitzekolekuaalbóagiñek (e.): albohaginaaldámena (n.):aldamena (gurdia)aldásbera (n.): aldasbeheraaldíe (n.):aldeaalkátie (e.):alkateaallégau (u.):ailegatu

alpérra (n.):lurra lantzeko alperraálta (e.):alta, txakurraren zeloaaltúe (e.):altuaáltza (e., n):altzaáltzau (e.):altxatuáma (d.): amaamándre (e.): amamaamándrie (n.): amamaamátau (u.):amatatuanáidxie (e.): anaiaandídxe (e.):handiaandríe (d.): andrea, emazteaanégie (n.):anegaangírie (e.):aingiraankíe (e.): oinaantxíñe (e.):aintzinaapártau (n.):apartatuapóa (n.):kumak egiteko txerri arraaprílle (e.):apirilaapúr bet (e.):apur batapúrtu (d.):apurtuarána (e.):basaranaarántzie (e.):elorriaaráñie (e., n):aramuaardáwa (e.): ardoaardáwe (n., u): ardoaardí narrue (e.):ardi larrua (gurdia)ardídxe (d.):ardiaarétxa (e.,n):haritzaargídxe (e.,u): argiaargíñe (e.):harginaargítu (e.):agertuarídxe (e., n.): hariaarítoa (e., n):aharitoa, ahariaarkástie (n.):arkaztea

Erabili Esandxarabillat dxidxoatdxarabik dxidxokdxarabillau dxidxoukdxarabillek dxidxuek

arkéra (e.):arkera, ardien zeloaarkíe (n.): arkaarkóndarie (e.): alkondaraarótza (e.):arotzaarpégidxe (e., n): aurpegiaarpíe (n.):lurra lantzekoárra (n.):arraarráka (n.): aharrakaarránkaridxe (e.):arrankariaarrásteidxe (e.):arratsaldeaarrátoye (e., n):arratoiaarráutzie (n.): arraultzaarrébie (e.): arrebaarrídxe (d.): harriaarrískoa (n.): harrizkoaarróntzie (e.): arraultzaartáburue (e.):artaburuaartárie (n.):lurra lantzekoartásidxe (e.): artaziaartó txakurre (n.):azkonarraartóa (e., n):artoaartóburue (n.):artaburuaártu (e.):hartuasála (n.): mintzaasárratu (e.):haserratuasgáramiñe (n.):estraminaási (e., n):1. hasi. 2. haziasídxe (n.):haziaasíe (e., n):azaaskámela (n.): atzazalaásko (e., n):askoaskórie (n.):aizkoraaskúnarra (n.):azkonarraaspídxen (n.):azpiaaspíola (n.):azpiola (gurdia)astélena (e.):astelehenaastíe (n.):asta, kirtenaastóa (n.):astoaástu (u.):ahaztuastúe (u.):astoaasúle (n.):urdinaasúne (n.):asunaasúrre (e.): hezurraatári (n.):ataraatérri (e.):aterriatíe (d.): ateaatxúrre (e., n):aitzurraatzámarra (e., n): atzamarraatzáskala (e.): atzazkala

atzékaldie (n.):atzeko aldeaatzéna (n.):atzena, azkenaátzo (e.):atzoáuki (e., u):edukiauli mándoa (n.):euli mandoaaulídxe (e., n):euliaaumíe (e.):ahumea, ahunzkumeaaundídxe (n.):handiaáuntze (e., n):ahuntzaaurídxe (e.):euriaaurkídxe (e.): aulkiaaurríe (e.):aurreaáurten (e.):aurtenausóa (e., n):auzoaausólana (n.):auzolanaauspóa (n.): hauspoaaxíe (n.):haizeababíe (e.):bababakárra (n.):bakarrabakárrik (e.): bakarrikbakótxa (e.):bakoitzabáltza (e.):beltzabaráusi (e.):gosaldubardíñe (n.):berdinabaríe (n.):bareabaríkue (e.):barikua, ostiralabarrídxe (e., n.):berriabártza (n.):bartzabasáuntze (e.):basahuntzabaskáldu (e., n.):bazkaldubaskáridxe (d.): bazkariabasóa (e., n): basoabasólurre (n.): baso lurrabátu (e.):batubáye (n.):baheabedárra (e., n.):belarrabédxe (d.):behiabegídxe (e., n. ): begiabekókidxe (n.): bekokiabelárridxe (e., n. ): belarriabeláukie (n.):belaukia (labea)beláune (n.): belaunabentánie (d.): leihoaberákatza (e.):berakatzaberándu (e., n. ):beranduberdíe (n.):berdeaberníe (e.): bernaberóa (n.):beroaberótu (e.):berotu

ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ

[15] 255

IÑAKI GAMINDE

256 [16]

besóa (e., n. ): besoabestíe (e.):besteabéti (e., n.):betibetrínadxoa (e.):albaiteroabiárra (e.):beharra, lanabidíe (e.): bideabídxer (e.):biharbigántxie (n.):bigantxabildótza (n.):bildotsabiñipiñien (n.):behinik behinbiókie (e.):behokabiórra (e., n. ):behorrabiótza (n.): bihotzabirídxe (e.): birikiabiskerrásurre (e.): bizkar-hezurrabixérra (e., n. ):gari bizarrabixérra (e., n.): bizarrabixímodue (n.):bizimoduabola tokidxe (n.): bola tokiaboróndatie (n.):borondateabóta (d.):botabulérra (e.): bularrabultzéka (n.): bultzaka, besakaburdídxe (e.):gurdiaburríñie (n.): burdinaburríñoa (n.):burrinoaburrúntxie (n.): burruntxiabursáldidxe (n.):gur zaldiaburtédie (n.):burtedea (gurdia)burtzílle (n.):ardatza (gurdia)burúe (e., n.): buruabustérridxe (e., n.):buztarria, uzta-rriabustértu (n.):buztartudána (e.):denadenpórie (e., n.):denboradenpórie (e., n.):eguraldiadirúe (d.):diruadomékie (e.):domeka, igandeadorápille (n.): korapiloadxan (n.):jandxána (n.): janadxárri (n., u.):jezarridxáune (e.):jaunadxáusi (e., n.):jausidxesárri (e.):jezarridxo (n.):jodxoan (e.):joandxorráidxe (e., n.):jorraia

dxórran (e.):jorrandxósi (e., u):josidxoskíñe (e.):joskina, jostunadxostórratza (e.): jostorratzaébei (e., n.):ebakiedádie (n.):edadeaédan (d.):edanedérra (n.):ederraedíe (n.):ubala (gurdia)edúrre (n.):elurraefíñi (e.):ipiniegídxe (u.):egiaegóaxie (n.):hego haizeaégon (n.):egonegósi (u.):egosiegúena (e.):eguena, ostegunaegúestena (e.):eguaztena, asteazkenaegúne (e.):egunaegúrre (e.):egurraegúrreskoa (e.): egurrezkoaegúskidxe (e.):eguzkiaegwérdidxe (e.):eguerdiaekárri (d.):ekarriekúsi (e.):ikusiéldu (e., n):heldu, umotueléixie (e.): elizaelgórridxe (e.): elgorriaemíe (e., n):emeaémon (d.):emanentérrau (e.):ehortziéntzun (e.):entzunepérra (e.):eperraérain (e.):eraginerbídxe (e.):erbiaerdérie (n.):erdaraerdídxe (e., n.):erdiaérein (e.):ereinerlástarra (n.):urubioaerlásterra (e.):urubioaerlé mamue (e.):erle mandoaerlíe (e., n.):erleaermándadie (n.):ermandadeaerósi (d.):erosierráillie (n.):erraila (gurdia)errápie (e.):errapeaérre (d.):erreerrégenak (e.):erregenakerrékie (e.): errekaerrématie (n.):erremata, enkantea

erremollueloa (n.):birzahiaerréskan (n.): iladan, jarraianerrídxe (d.): herriaerrótie (e., n.): errotaérun (u.):eroanésan (d.):esanesáutu (e.):ezagutueskérra (n.):ezkerraeskólie (e.): eskolaeskóndu (e., u):ezkondueskúe (d.): eskuaesníe (d.): esneaespának (e.): ezpainakespátie (n.):ezpata estútu (n.):estutuetórri (d.):etorrietxíe (d.): etxeaétxun (e., u):etzanétzi (e.):etzietzilímo (e.):etzidamueulídxe (e.):euliafabríkie (e.): lantegiafamílidxe (e.): familiafíñe (n.):finafrákak (e.): prakakfrantzésaxie (n.):ekialdeko haizeafrontérie (e.):frontera (gurdia)gabónak (e.):gabonakgalbáye (e., n):galbaheagaldárie (e.): galdaragáldu (d.):galdugaléperra (e.):galeperragalgíe (n.):galga (gurdia)ganádue (e.):ganaduaganáwe (e., n.):ganaduagarágarra (e., n.):garagarragaráunek (e.): garaunakgaráwe (e., n. ):garaua, aleagarbídxe (n.):garbiagarbítu (e.):garbitugaríburue (e.):gariburuagarídxe (e.):gariagarrátza (n.):garratzagastíe (d.):gazteagasúrie (n.): gatzuragausíe (e.):gauzagédxau (n.):gehiagogeixóa (e.): gaixoageixórik (e.): gaixorik

gelátzue (n.): laratzagéro (e., n.):gerogerrídxe (e.): gerriagerríe (e., n.):gerlagibéla (e.): gibelagiltzíe (e., n.): giltzagítxi (e., n.):gutxigixóna (d.): gizona, senarragódxen (n.):goiangogórra (n.):gogorragogórtu (n.):gogortugoldíe (e.):goldeagorrídxe (e.):gorriagorríngoa (n.): gorringoagosóa (e.):gozoagoxáldie (n.):goizaldeagrabántie (e, n.):lurra lantzeko bra-bantegripíe (e.): gripeagultzúrrune (n.): giltzurdinagurósoak (e.): gurasoakgustídxe (e.):guztiagusúrre (e., u.):gezurragwardásola (e., n.): guardasolaidérbaltza (n.):ilar beltzaidérra (e.):ilarraidídxe (e., n.):idiaídxo (n.):ehoifíñi (n., u.):ipiniigítaidxe (n.):igitaiaigitargi barridxe (n.):ilargi berriaigitargi betie (n.):ilargi beteaigitargi erdidxe (n.):il goraigítargidxe (n.):ilargiaikési (n.):ikasiikétza (e.): ikatzaikóa (n.):ikoaikúsi (u.):ikusiil (e.):hililbera (n.):il beheraillíe (e.):hileaindértzue (n.): indartsuaindídxabie (e.):indabaingúruen (e.):inguruanintxéurre (n.):intxaurraiñárrie (n.):inarraiñóntza (n.):inontzaipérra (n.):iparraipérraxie (n.):ipar haizea

ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ

[17] 257

IÑAKI GAMINDE

258 [18]

ipínkidxe (e.): ipinkiaipíñi (e.):ipiniipískidxe (n.):ipiskia (labea)irékatzi (n.):irakatsiirési (n.):iragaziiréstontzidxe (n.):iragaztontziairíkin (n.):irakinirúsi (e.):txerriaren zeloairúskidxe (n.):eguzkiaistérra (e.): izterraisúskidxe (n.): erratzaitállie (e.):lurra lantzekoitúrridxe (e.): iturriaítxi (e., n.):1. utzi. 2. itxiixéko (e.): izekoaixékoa (n.): izekoaixéna (d.):izenaixétu (e., n):izatu, piztuixílik (e.): ixilikjentíe (n.):jenteakaldárakoa (n.):osalakalíe (d.): kaleakaltíe (n.): kalteakamárie (e.): kamara, ganbarakangréjue (n.):enborrak ateratzekokaníllie (n.):kanila, txolakanpáye (e.): kanpaiakantúe (e.):kantuakardúe (e.):garduakaríe (e.): kareakaskóla (n.): oskolakastáñie (e.):gaztainakatárrue (e.): katarroakatíllue (e.): katiluakatúe (e., n.):katuakéndu (n., u.):kendukeskállue (e.):kaskailuakéye (e., n.): keakipíllie (n.):kipulakipúlie (e.):kipulakiríkidxoa (n.):gaztainen kanpokoazalakiríkiñolatza (e.):kirikinolatzaklabéliñe (e.):klabelinakodáñie (n.):kodainakoidxúe (n.): legarrakollárie (e.): goilarakontúe (n.):kontuakóntus (e.): kontuz

kordéla (n.): kordelakortíe (e., n.): gortakumíe (n.):kumeakuñétue (e.): koinatuakurútzie (n.):gurutzeakwartúe (e.): logelalabíe (e., n.):labealagúne (d.):lagunalándu (n.):landulanpárra (n.):lanparralañúe (e.):lainoalapíkoa (e.): lapikoalarréna (e.): larrainalarréndu (n.):larraindulastóa (n.):lastoalaukótxa (n.):aitzur motalédxe (n.):lehialei báltza (n.):lehi beltzalei súridxe (n.):lehi zurialéidu (e.): irakurrileléngo (e.):lehenengolen (e.):lehenlengúsiñe (e.): lehengusinalengúsue (e.): lehengusualepóa (e.): lepoa, idunaleukótxa (e.):aitzur motallobíe (e., n.): lobalodídxe (n.):lodialóñak (e.):loinakloríe (n.):lorealótu (n.):lotulugérra (e., n.):harralúrre (d.): lurralusíe (e.):luzeamá(i)dxe (e.): mahaiamaixúe (e.):maisuamakátza (e., n.):makatza, madariamakérie (n.):txerrameamakílle (e.):makilamakíñie (e.):lurra lantzeko makinamandóa (e., n.):mandoamarkádorie (n.):markadoramartídxe (e.):martxoamartíxena (e.):martitzena, astearteamártxau (e.):alde eginmátza (e., n):mahatsamaulíkidxoa (n.):marrubiamayétza (e.):maiatzamedíkue (e.):medikua

mendídxe (e.): mendiamesíe (e.):mezametróa (n.):metroamíñe (e.): minamokílle (n.):mokilamoldíe (n.):gaztontziamoskóla (n.):moskolamukúrre (n.):mukurramunátxurre (n.):muna aitzurramuskérra (e.):muskarramutíkoa (e.): mutikoamutílle (e., n.): mutilamutúrre (e.):muturranabóa (e.):harbianarríe (e.):narranarrúe (e.):larruanástu (n.):nahastunausídxe (n.):nagusianébak (u.): nebaknegárres (e.): negarreznegúe (e.):neguaneskátoa (e.): neskatoaneskíe (e., n.): neskanobjénbrie (n.):azaroaobéto (n.): hobetoodédxe (n.):trumoiaodóla (n.): odolaogídxe (d.): ogiaokárena (n.):okaranaokélie (e.): okelaokérana (e.):okaranaokólue (e.): sarrera, ataurreaokótza (e.): okotzaóla (e.): oholaollágorra (e.):oilagorraollándie (e., n.):oilandaollárra (d.):oilarraolláskoa (e., n):oilaskoaolláskue (u.):oilaskoaollóa (e., n.):oiloaollúe (u.):oiloaóna (e., n.):onaondíño (e.):oraindinoóndo (e., n): ondoóntxe (e.):oraintxeoñéstue (e., n.):oinazturaopílkoa (n.): txorizoa barruan delaegiten den opilaorbéla (n.):orbela

ordótza (e.):txerri arraordúe (e., u):orduaordúen (e.):orduanorlóa (e., n.):oloaorpóa (e.): orpoaorrátza (e.): orratzaorrídxe (n.):orriaortúe (e.): ortuaosába (e.): osabaosábie (n.): osabaostátue (e.):ostatuaostíen (e.):ostean, atzeanotúbrie (e., n.):urriaótza (n.):hotzaotzóa (e.):otsoapágau (e.):ordaindupagóa (e., n.):pagoapárau (e., u.):paratuparíe (n.):pareaparjéntie (e.): senideapartídie (n.):partidapartídue (n.):partiduapásau (n.):pasatupastórie (e.):artzainapatátie (e., n.):patatapatóa (e.):ahateapeskíe (e.): arrainapillátu (n.):pilotupillóa (e.):piloapiñúe (e.):pinuapipérra (e., n.):piperrapitxérra (e.): pitxarraplatéra (e.): platerapódau (n.):inausipoltzíe (e.): poltsaporrúe (e., n.):porruaportálie (e.): atariapósik (n.): pozik.prentzúe (n.):pentsuaproibídu (n.): galarazo, debekaturadídxoa (n.): irratiasabádxe (e.): sabaiasabála (e.):zabalasabáldu (e., u.):zabaldusabíllie (n.):larakoa (gurdia)sagárra (d.):sagarrasagúe (e., n.):saguasakélue (n.): ibaietako zurrunbiloaksakúe (e.):zakua

ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ

[19] 259

IÑAKI GAMINDE

260 [20]

sakútie (e.):ganaduaren gaisoasaldídxe (e., n.):zaldiasaldítxikoa (e.):zaldikumeasáldu (d.):saldusalíe (e.): egongelasamásurre (e.): lepazurrasamíe (e.): sama, iztarriasapáldu (n.):zapaldusapátue (e.):zapatua, larunbatasapíe (e., n.):frontera (gurdia)sardíe (e.):sardasárra (e.):zaharrasarrántxie (n.):txarrantxasárri (e.):sarrisártu (e.):sartusartzíedxerie (n.):sarrerasastókidxe (n.):sastokiasatídxe (e.):zatiasatórra (e., n.):satorrasátza (e., n.):satsasatzóla (n.):satsola (gurdia)sayétza (e.): saihetsasegídu (u.): segitusegíe (e.):kodainaséidxe (n.):zahiasekórra (e., n.):zezenasekúle (n.):sekulaselémiñe (n.):zeleminasemíe (n., u.): semeasendóa (n.):sendoasepíllue (n.):eskubilaserrátu (u.):itxiserríe (e.):zerraserrótie (e.):zerroteasesíñe (n.): zezinasestúe (e.):zaranasillíe (e.): aulkiasiréune (e.):ziraunasolóa (e.): soroasoltérue (e.):ezkongeasonbúrue (e.): sorbaldasorrídxe (n.):zorriasorúe (e.): zoruasubájue (n.): beheko suasubélandarie (e.):subelandarasubúrriñek (e.): suburdinaksúe (e.): suasugíe (e.):sugeasulóa (n.): zuloa

surídxe (n.):zuriasuríngoa (n.): zuringoasúrre (e., n.): sudurrasuséra (e.):susarasustérra (e., n.):sustraisutóndoa (e.): sutondoaswitíe (e.): sukaldeatakétie (n.):taketa tantáidxe (e.):tantaiatápau (e.):tapatu, estalitárras (n.): tarraz, narrez.tenásak (e.): tenazaktiréka (n.): tirakatitérie (e.): ditareatomátie (e.):tomateatorríe (e.): dorreatrankásue (e.): mantarratrapúe (n.): trapuatrebédie (e.): trebedeatremésa (n.): tremesa, ogi beltzatxabólie (e.): txabolatxakóliñe (n.): txakolinatxakúrre (d.):txakurratxal sékorra (n.):txahal txekorratxála (e., n.):txahalatxárra (e., n.):txarratxarrí apoa (n.):txerri apoatxarrí emie (e., n.):txerri emeatxarrí ordotza (e.):txerri arratxarrídxe (e.):txerriatxárto (e., n.): txartotxikídxe (e.):txikiatxikórra (n.):txingorratxindúrridxe (n.):txindurriatxingérra (n.): txingarratxingórra (e.):txingorratxirrínkie (e., n):txirrinkatxitíe (e., n.):txitatxixérie (e.):zizareatxorídxe (n.):txoriatxoríxoa (n.): txorizoatxorókille (n.):burutxatxurróa (n.):izoztutako ur txorrotakubélak (e.):ubalakudébarridxe (e.):udaberriaudíe (e.):udauélak (e.):ubalakugéla (n.):ubalak

ugélaxue (e.):igelaullíe (e., n.): ileaumíe (d.): umeauntzíe (e.):iltzeaurdédxe (e.): urdaiaúre (d.): uraurregórridxe (n.): urrea

urresúridxe (n.): zilarraurrétxa (n.):urraurrídxe (e.):urriaurtéidxerie (n.):urteeraúrten (n., u):irtenurtíe (e., u):urteaurúne (n.): irina

LABURPENA

Artikulu honetan Arabako Legutio udalerrikoak diren Elosun, Nafarraten etaUrrunagan jaso ditugun materiale linguistikoak aurkezten dira. Aurkeztenditugun materialok 1980 eta 1998 urte artean batukoak izan dira, euron inte-resgarritasuna ia bakarrak izateagatik heldu da, izan ere, leku hauetako hiz-kuntzaren egoeragatik oso zaila izango da informatzaile berriak aurkitzea.Hori dela eta, barietate hauetaz dauzkagun ezagupideak aberas ditzaketelauste dugu. Lana lau zatitan banatuta aurkezten dugu; lehen zatian soinueiburuz arituko gara; bigarrenean deklinabidez eta hirugarrenean aditzaz, berauatalik osotuena delakoa daukagu; azkenik, atal bat osatu dugu jasotako berbaguztiez.

RESUMEN

En este artículo se presentan los materiales lingüísticos recogidos en Elosu,Nafarrate y Urrunaga, pertenecientes los tres al municipio de Legutiano en laprovincia de Araba. Los materiales que se presentan han sido recogidos entrelos años 1980 y 1998, el interés de los mismos reside en ser casi únicos, yaque, por la situación de la lengua en estos lugares es muy difícil conseguirinformantes. Por tanto, creemos que pueden contribuir a un mejor conoci-miento de estas variedades. El trabajo se divide en cuatro apartados; en la pri-mera parte nos ocupamos de los sonidos; en la segunda de la declinación; enla tercera parte presentamos las formas verbales recogidas, capítulo este quepodemos considerar más completo; por último ofrecemos un apartado deléxico.

RÉSUMÉ

On présente dans cet article les matériaux linguistiques recueillis à Elosu,Nafarrate et Urrunaga, les trois sites appartenant à la commune de Legutianodans la province d’Araba. Les matériaux présentés ont été recueillis entre1980 et 1998, l’intérêt qu’il représentent réside dans le fait qu’ils sont presqueuniques, car il est très difficile d’obtenir des informateurs, de par la situationde la langue dans ces endroits. Nous croyons donc qu’ils peuvent contribuerà ce que nous ayons une meilleure connaissance de ces variétés. Le travail estdivisé en quatre chapitres; nous nous occupons des sons dans la premièrepartie; dans la seconde, de la déclinaison; dans la troisième partie nousprésentons les formes verbales recueillies, et nous pouvons considérer cechapitre comme le plus complet; enfin, nous offrons un paragraphe delexique.

ABSTRACT

The linguistic material collected from Elosu, Nafarrate and Urrunaga, allthree of which belong to the province of Alava’s Legutiano municipality, is

ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ

[21] 261

IÑAKI GAMINDE

262 [22]

offered in this article. The material presented was gathered between 1980 and1998. Its interest resides in its being nigh-on unique, given the fact that thelinguistic situation in the area makes finding any kind of spoken testimony adifficult job. It is for this reason that we believe that this material might helpto enhance knowledge regarding these varieties. The study is divided intofour sections: sounds are dealt with in the first of these; the second sectioncentres on declination; the third part offers the verb forms found andrepresents the most complete chapter of the four; lastly, a lexical section isgiven.