1

ETAPAS DA FILOSOFÍA GREGA

OS PRIMEIROS FILÓSOFOS DAS COLONIAS GREGAS DE ASIA MENOR E DE ITALIA MERIDIONAL: SÉCULOS VII –VI a.C.

As primeiras manifestacións do pensamento filosófico teñen lugar en Mileto, patria do primeiro filósofo Tales, unha cidade florecente da Xonia, colonia grega da Asia Menor orientada cara ó Mar Negro, aló polos séculos VII –VI a.C.. Unha cidade aberta ao comercio e ao intercambio de coñecementos, mercadorías, ritos e costumes con Oriente. Alí naceu unha nova sociedade, un novo tipo de home emprendedor, flexible e tolerante que rompe co pasado e relativiza as súas propias tradicións. Estes rasgos son novidosos por canto a Atenas arcaica, de onde sairon os primeiros colonos cara esta nova terra oriental, rural e aristocrática, estaba dominada por unha nobreza terrateniente posuidora do poder político e económico e avocaba ao exilio forzado a unha gran masa de labregos que buscaban terras libres que cultivar noutras latitudes. Foron, pois, estas colonias, Mileto, Éfeso e Samos, as que se converteron en terras de promisión, espacios libres de controis da tradición, de castes sacerdotais veladoras de dogmas e onde conflúen xentes de toda condición e diverso orixe civilizador, patrias da democracia. Os filósofos que pertencen a este período son: Tales, Anaximandro e Anaxímenes de Mileto, e Heráclito de Éfeso O outro lugar de colonización neste primeiro período é o Sur da actual Italia: Nova vida nun espazo de prosperidade económica. A diferenza a respeito das colonias xónicas é o seu sistema político, caracterizado polo retraso do advenimento da democracia. Aquí xurdirá un tipo de filosofía máis espiritualista ou metafísica. Debido a circunstancias políticas (dominación persa da Asia Menor -caída de Mileto), as cidades itálicas vanse convertir en focos de irrradiación cultural e especialmente filosófica: Pitágoras e Parménides. Mentras, en Atenas, teñen lugar unha serie de circunstancias que fan minguar arreo o poder da aristocracia terrateniente: a aparición paulatina dunha nova clase social enriquecida co comercio marítimo e o cambio das técnicas de guerra que fan innecesario e anacrónico o tradicional papel da nobreza nas guerras. As continuadas convulsións sociais producidas na polis continental preparan o camiño para a chegada da democracia e o seu maior momento de máximo explendor, aló polos séculos V e IV a. C., na época de Pericles, do que falamos a continuación. Os últimos filósofos pertencen xa ao século V a.C. e proveñen de diversos lugares. Porén, as súas preocupacións fundamentais refírense ao problema da “physis”. Por esta razón agrupámolos dentro do colectivo de filósofos presocráticos. Período cosmolóxico.

OS FILÓSOFOS DE ATENAS: PERÍODO CLÁSICO , Ss. V e IV a:C.

O segundo período chámase Período Clásico. Caracterízase pola estabilidade social e a súa forma de organización política é a democracia. Na Grecia de Pericles a polis é o referente económico, social, político e cultural. A democracia acada as máis altas cotas de desenvolvemento. Ela supón a igualdade de todos diante da lei e a igualación do dereito a falar na Asamblea soberana de cidadáns que exerce o seu control sobre o Consello e os maxistrados. É en Atenas onde ten lugar un espertar cultural

2

e artístico poucas veces acadado na historia da civilización occidental e centro tamén do pensamento filosófico: Sócrates e os Sofistas, Platón, Aristóteles...A reflexión filosófica deste perído vai ter como tema fundamental a ética e a política, non a natureza. Chámase período antropolóxico. Tamén se acostuma a dividir o período en dúas partes: antropolóxico (segunda metade do século -V) e sistemático ou clásico (s. -IV) Porén, é a estructura da sociedade grega a que determina tamén os límites da súa civilización: o desnvolvemento da cultura non chegou máis que ate o punto permitido por unha sociedade basada na escravitude e na diferenciación entre o traballo manual e a especulación. A ciencia e a filosofía non son máis que reflexos do fondo social no que nace. A filosofía e a ciencia grega buscaban a especulación teórica alonxándose de calquer utilidade social que aliviara o traballo dos escravos. O pensamento dos filósofos clásicos, especialmente os de Platón e Aristóteles é a reflexión do cidadán libre e polo tanto despreocupado dos imperativos da utlidade e do pragmatismo (non había que resolver a miserenta vida dos escravos porque era esa a súa condición natural). O coñecemento non posuía ningunha dimensión práctica.senón que era resultado do exercizo ocioso dos cidadáns libres, nados en Atenas e de sexo masculino.

O PERÍODO HELENÍSTICO: OS CIENTÍFICOS EN ALEXANDRÍA E OS FILÓSOFOS EN ATENAS. Ss. III a.C. – III d.C.

Por último, Alexandría convértese na cidade de referencia do último período da civilización grega, xusto cando Atenas, no século -IV comeza a declinar. Políticamente defínese como a época da monarquía, do monarca rector do mundo ao que se lle rende culto como fonte do poder e da lei. O cidadán libre da democracia desaparece. A figura política máis importante é Alexandre Magno, que chega a fundar un imperio que se estende por todo o Mediterraneo e penetra en Oriente. O espírito da cultural grega cambia profundamente en todos os eidos: na arte, lonxe dos modelos clásicos da harmonía e da moderación prodúcese unha exhaltación da individualidade e da paixón irrefrenable; na filosofía, unha búsqueda da salvación que tingue de relixiosidade toda a especulación do home helenísitco, dun home que perdeu o referente e que se ve desbordado por un mundo demasiado estenso e fráxil. Alexandría, cidada fundada polo monarca Alexandro Magno no actual Exipto é o centro da ciencia, non da filosofía, lugar onde se asentan os famosos Museo e Biblioteca. En canto á filosofía, destacan as escolas epicúrea e estoica, de gran contido relixioso e que teñen como misión fundamental propoñer estilos de vida e visións do mundo que favorezan un estado de felicidade e de salvación existencial. Os filósofos fundadores destas sectas filosóficas foron Epicuro de Samos e Zenón de Citión. Por último, cabe engadir dentro deste período unha corrente filosófica que nacerá aló polo século II en Roma e estenderase ate o s. V. O Neoplatonismo continúa a filosofía de Platón como reacción ao cristianismo (relixión monoteísta en puxanza) e á fe como vía de salvación.

3

OS PRIMEIROS FILÓSOFOS GREGOS E A PREOCUPACIÓN POLA PHYSIS

O paso do mito ao logos Ate hai ben pouco tempo pensábase que a aparición da filosofía en Occidente fora debida á especial natureza dos gregos, que foran eles os elexidos na audaz tarefa de explicar racionalmente a natureza e o seu posto nela. Agora, a tese do “milagre grego” desbotóuse debido ás teses de novos historiadores do pensamento que incorporan datos económicos, políticos e sociolóxicos para defender a teoría de que se produce un paso gradual e lento entre a explicación mitolóxica e a explicación filosófica ou racional. A este proceso chámaselle o “paso do mito ao logos”. En efecto, as primeiras explicacións da natureza, da súa orixe e en xeral de calquer fenómeno ou acontecemento natural, social ou individual eran atribuidas á vontade dos deuses e a ampla e variada mitoloxía grega tiña esa finalidade. Os poetas arcaicos eran os encargados de divulgar de maneira didáctica a cosmovisión das primeiras comunidades agrícolas da Ática. Pero ¿qué aconteceu para que se abandonaran os mitos para seren substituídos por un pensamento de tipo racioanl? En primeiro lugar, e como xa deixamos dito, o paso foi gradual. As narracións mitolóxicas nunca foron desprazadas de maneira definitiva. De feito, Platón, o máximo crítico e representante da filosofía clásica, utiliza narracións mitolóxicas para ilustrar as súas teorías filosóficas. Tamén se sabe agora que nos grandes relatores e poetas míticos, como Homero e Hesíodo, existen mostras de avance cara un plantexamento racional. De feito, chegan a dar explicacións cosmogónicas (orixe do cosmos) que non recurren a divinidades antropomórficas (personificacións, divinizacións). Podemos dicir hoxe que o mito é a antesala do logos (explicación racional) e que a diferenza entre un e outro non está nas preguntas que tratan de responder (orixe do mundo, sentido da vida e da morte,…) senón no tipo de respostas. A filosofía (logos) postula a existencia de leis, de orden, de carácter natural e inmanente.

CARACTERÍSTICAS DO MITO CARACTERÍSTICAS DO LOGOS

Semellanzas Narración sobre fenómenos da Natureza e sobre a condición humana Explicación totalizadora da realidade.

Linguaxe simbólica, metafórica Linguaxe conceptual

Diferenzas Arbitrariedade nos fenómenos da Natureza.

Necesidade (inexorabilidade) nos fenómenos naturais, suxeitos a leis e regras. Capacidade de predición.

Antropomorfismo. A explicación é inmanente.

Os factores máis importantes para explicar a aparición da filosofía en Grecia son: A filosofía é filla da cidade e da democracia asamblearia, que esixe a defensa pública dos argumentos e a participación nos asuntos que incumben á colectividade. A igualdade de todos diante da lei e a concesión de dereitos fai posible o imperio abstracto da lei, o sometimento a unhas normas convencionais elaboradas e discutidas en común (poder abstracto da lei). O carácter inaugural e fundacional da cidade nun lugar de tránsito e prosperidade comercial fai crer no carácter convencional (artificial, humano) das leis e esixe ao mesmo tempo capacidade de inventiva e creatividade para facer fronte a novos problemas que urxen solucións técnicas para as que nada serven os relatos mitolóxicos. Aparece unha clase social

4

que vai medrar vencellada ao destino da polis emerxente: elabóranse constitucións para ordenar xurídicamente a convivencia, aparece a moeda e o comercio… Nesta etapa fundacional (falamos das comunidades da Xonia, sobre todo), antes de que o escravismo se convertira na base productiva da sociedade grega, non se produce aquela diferenciación tan característica dos gregos do período clásico, aquela que determina a división entre o que traballa –o escravo- e o que aproveita o lecer, a desocupación, para o filosofar abstracto e sen utilidade. De feito, imos atopar na historia da filosofía grega unha clara distinción no talante de quen filosofa e, como non, na calidade das respostas. Os primeiros filósofos gregos están plenamente comprometidos coa súa función constructora e pioneira e esa é a razón do seu vencello coas solucións técnicas e naturalistas. Os filósofos da Italia Meridional e sobre todo os de Atenas, unha vez que se estende o poderío e os límites da polis sobre a base do sistema escravista, convértense en filósofos desligados do terreal e desprezan todo aquilo que teña un compoñente manual, técnico e artesanal. A ausencia dunha clase sacerdotal que velara pola ortodoxia das crenzas míticas posibilitaba a diversidade de interpretacións, enttre as que poderían estar as racionais. O feito de que as polis gregas estiveran abertas a todo tipo de influenzas culturais, situadas no Mediterráneo, berce de civilizacións que tiñan acadado xa daquela un grao de desenvolvemento importantísimo, contribuiu ao enriquecemento e á propia relativización dos costumes e crenzas propias. A preocupación pola physis A primeria reflexión filosófica tomou como tema central a cuestión das orixes. Os primerios filósofos gregos tentan respostar racionalmente e determinar o principio “arché” último e eterno do que todo procede e do que todo se compón. A tradición xónica, de corte naturalista, aplícase na elaboración de cosmoloxías de curte científico e filosófico. Non acontece así coa liña de pensadores de carácter místico e metafísico que aparece máis tarde na Italia Meridional. O problema da “physis” é o problema das orixes e constitución do cosmos, da natureza considerada como conxunto de fenómenos sometidos a leis inexorables e cuxa estrutura interna non pode ser captada máis que trascendendo o parco mundo dos sentidos, que nos amosan en apariencia un devenir constante e caótico. Con eles, a natureza acabou naturalizándose, é dicir, acabou refugando calquer intervención sobrenatural como garantía do seu propio acontecer

SENTIDOS RAZÓN (LOGOS)

O que cambia O que permanece

O múltiple O Un

A apariencia O que as cousas “son” (esencia)

O que só nos aporta opinión (doxa) O que nos proporciona ciencia (episteme)

A pesar das diferenzas entre as solucións aportadas, existen nexos de unión en canto que todos consideran á natureza como suxeita a orde, eterna e sometida ao devir circular do tempo nun ciclo eterno de orden e caos, disolución e reconstrucción eternamente repetida. Todas as respostas ao problema da orixe, orde e constitución última da realidade teñen un carácter materialista (non existen forzas alleas á natureza que poñan en funcionamento este orde; tampouco o inmaterial ou espiritual non ten cabida ao non se distinguir (a alma está composta de materia, anque sexa esta máis sutil)

5

Sentidos do termo “physis”: A preocupación pola Natureza é para os primeiros filósofos unha preocupación polo arché, principio originario das cousas; causa de todo o que son e das actividades que lle son propias; substancia do que están feitas todos os seres; totalidade de todo o que existe. Podemos clasificar as respostas filosóficas dadas ao problema do arché atendendo ao número de principios originarios aos que recurren:

Monistas: un só principio ou arché.

Físicos ou materialistas (hilozoismo).

Tales (auga) Anaximandro (ápeiron) Anaxímenes (aire) Heráclito (lume).

Metafísicos ou espiritualistas.

Parménides (unidade do ser, negación do cambio).

Dualistas: dous principios (formais,inmateriais) Pitágoras e os pitagóricos (os números: o par e o impar)

Pluralistas: varios principios.

Elementos materiais + principio espiritual.

Empédocles (terra, auga, lume, aire + Amor e Odio). Anaxágoras (homeomerías ou sementes + Nous).

Só elementos ou principios materiais (mecanicistas).

Leucipo e Demócrito (átomos + espacio baleiro).

6

OS FILÓSOFOS XÓNICOS

1. FILÓSOFOS DE MILETO

A súa curiosidade intelectual non ten límites e o modelo de explicación racional esténdese a todos os eidos da vida e as diversas inquedanzas xeneradas Son á vez enxeñeiros e inventores (elaboran métodos para a orientación en alta mar, debuxan mapas do mundo, predicen eclipses, explican de maneira naturalista anque inxenua diversos fenómenos naturais como terremotos, lóstregos, eclipses..., elaboran as primeiras cosmoloxías racionais, colaboran activamente na colonización de novas terras... A primeria preocupación que pode ser considerada como filosófica é o tema da “physis”, da orixe da natureza, concretada na pregunta polo “arché”, é dicir, polo principio orixinario do que procede todo e ao que todo retorna. Á vez, este principio, que vai ser material, é o fundamento e substrato das cousas, aquilo de onde procede o orde observado na Natureza. A súas solucións son materialistas pero a materia é para eles algo dinámico, non inerte. Por iso se denominan tamén “hilozoistas” (Hilé = materia; zoé = vida), por non recurrir a instancias alleas á propia Natureza, a vontades e caprichos de personas sobrenaturais como acostumaba a facerse na Grecia Arcaica. Os filósofos milesios, monistas materialistas (propoñen como “arché” unha única substancia material), son: TALES de Mileto, para o cal a orixe de todas as substancias é a auga. A diversidade de seres explíciase a partir dunha única substancia que é capaz de presentarse baixo os tres estados (sólido, líquido e gaseoso), que é fundamental para a vida e que está dotada de movemento (ondas). Esta substancia material é á vez fonte de movemento, causa do dinamismo da natureza e do seu orde. Materia divina que todo o envolve. Todo é auga. ANAXIMANDRO de Mileto: é considerado o primeiro escritor de filosofía. Supón un avance a respeito de Tales na medida en trata de explica como a partir dunha única substancia (unidade) se poden xerar todos os seres (multiplicidade) que pretende deducir a diversidade de substancias presentes na Natureza a partir dun único principio material. A cuestión que pretende resolver coa súa solución é: ¿Cómo explicar a existencia do cálido, do seco, do lume, a partir da auga?. Hai que lembrar que para os gregos resulta inconcebible a creación de substancias a partir da nada. Por iso, el propón como “arché” unha substancia indeterminada, substrato de todos os cambios, indeterminada e ilimitada chamada “apeiron” (o indeterminado). Nela se conteñen tendencias antagónicas e contrarias que explican a diversidade dos seres a partir da victoria dunhas das tendencias en detrimento da outra: nalgunha rexión indeterminada do apeiron prodúcese unha separación dos contrarios. Un deles triunfa sobre o outro, o cal é considerado como unha inxustiza que debe ser reparada no tempo coa victoria da tendencia oposta. Así, a calor do verán dá paso á victoria do frío no inverno, ou a luz do día precede á escuridade da noite. Por debaixo destes cambios cíclicos, desta alternancia de contrarios, está o “apeiron”, de donde todo procede e a onde todo retorna. Sostén a tese da xeneración de diversos mundos que están destinados a desaparecer. ANAXÍMENES de Mileto: rebélase intelectualmente contra o carácter abstracto e metafórico da explicación de Anaximandro. Defende o carácter material do “arché” e a súa determinación e pretende resolver o problema de cómo a partir dunha úncia substancia se xenera a diversidade de seres. O principio chámase aire e a argumentación é a seguinte: El parte dunha observación inxénua e falsa (o feito de que cando expulsamos o alento cos beizos pechados sae frío, a diferencia do que sucede cando a exhalación se produce coa boca

7

aberta), pero dá unha explicación da diversidade dos seres atendendo ás diferencias cuantitativas e recurrindo a dous procesos, chamados rarefacción e condensación, aos que se poden atribuir os diferentes estados da materia. A diversidade de seres provén da súa diferente proporción de “arché”: coa condensación aumenta a proporción de materia e o corpo faise máis pesado e convértese (por orde de condensación crecente) primerio en vento, logo en nube, despois en choiva, posteriormente en xelo, en terra e, finalmente en pedra. Cando o aire se dilata ou rarefacta, quéntase e convértese en lume. Anaxímenes comparte a crenza primitiva de que a alma consiste nunha especie de alento e esténdea a toda a Natureza: así como o aire, alento, é a alma do humán, tamén é (sobre todo o aire quente, o lume) a alma do Mundo.

2. HERÁCLITO DE ÉFESO. Escribiu un libro en prosa, do que se conservan numerosos fragmentos. O seu estilo de filosofar é críptico e de claras intencións místicas e oraculares a base de sentencias. Foi chamado “Heráclito o escuro” precisamente por iso. Con el a filosofía grega inicia un camiño sen retorno, o do alonxamento da actividade científíca e técnica. A Heráclito chámaselle o filósofo do cambio. Segundo el non debemos deixarnos levar polas apariencias de estabilidade que observamos na Natureza, pois estas son vás se non van acompañadas da reflexión. A fugacidade e relatividade dos feitos esténdese tamén aos xuizos dos humáns (así a auga salgada é para o peixe fonte de vida e para o home pode resultar nociva ou mortífera) Todo está suxeito a cambio e del xorden as cousas. Niso consiste a xustiza (entende, a diferenza de Anaximandro, que o cambio como loita entre contrarios non é unha situación inxusta que deba repararse senón a esencia mesma da realidade e causa do orde natural). “A guerra é o pai de todas as cousas”. Sen discordia non habería nada. Porén, por embaixo desta loita existe unha harmonía profunda (a tensión do arqueiro posibilita o movemento da frecha) que só pode ser captada a través da razón, do logos. Todas as cousas son ou xorden do mesmo; o múltiple, da unidade. O “arché” é o lume, elemento dinámico por excelencia que todo o consume e todo o transforma. Todas as transformacións non se producen caoticamente senón atendendo a un orde, a unha medida, “Este mundo, o mesmo para todos, ningún dos deuses nin dos homes o fixo, senón que sempre existiu, existe e existirá como lume semprevivo, que conforme a medida se acende e se apaga conforme a medida”. Este orde, este “logos” (razón común) describe e constitúe a estrutura última da realidade. Está aí para quen o saiba mirar, para quen saiba trascender as apariencias do caótico cambio.

8

OS FILÓSOFOS DA ITALIA MERIDIONAL. A CORRENTE ESPIRITUALISTA OU FORMALISTA

1. PITÁGORAS DE SAMOS.

Naceu na Xonia, aproximadamente no ano 570 a.C, pero emigorou a Crotona, no sur de Italia, onde chegou a gobernar durante vinte anos en varias cidades ao convertir a súa secta nunha oligaraquía intelectual que contaba co apoio da burguesía mercantilista pero os recelos das clases populares e da artistocracia terratenente que, baixo unha alianza, acabaron por rebelarse contra o seu poder e expulsalo cara ó exilio en Metaponto, onde morreu. Nesta secta que formou Pitágoras tivo unha grande influenza o orfismo, unha doutrina paralela á relixión oficial dos deuses olímpicos, que prometía a inmortalidade da alma a base de ritos catárquicos e extáticos que tiñan como finalidade a súa purificación. Resulta difícil, polo carácter secreto da secta, determinar cal das doutrinas pertencen a Pitágoras e cales aos seus discípulos. O que si é certo é que o pitagorismo exerceu unha notable influencia en filósofos como Platón, xa fora pola atracción cara ás matemáticas e o seu papel no descubrimento dos secretos do cosmos e na vía para acadar a salvación da alma, xa pola idea da creación dunha aristocracia intelectual que o filósofo clásico perseguíu toda a súa vida ou pola doutrina da inmortalidade e transmigración das almas. A filosofía é para Pitágoras un medio de purificación da alma, un camiño de achegamento á divindade máis ca unha curiosidade intelectual diante da natureza, como así a concebían os filósofos milesios. Inaugura a corrente formalista e non materialista da natureza, non preguntándose polos compoñentes últimos da realidade senón pola súa estructura, orde ou forma. A esencia das cousas, a súa verdadeira realidade consiste na forma, na proporción, na disposición dos seus compoñentes. As doutrinas pitagóricas máis importantes son: O universo é un organismo vivo dotado de alma divina. As almas humanas, inmortais, son anacos da alma do mundo alonxadas nos cárceres dos corpos. Estas almas sofren sucesivas reencarnacións a través das cales se cumpre a aspiración de se reintegraren á divindade. Pero o regreso necesita da purificación previa a través dos preceptos do sabio, Pitágoras, e do cultivo das matemáticas (vía reservada a unha minoría dentro da secta) que son consideradas como linguaxe divina, instrumento mediante o cal se desvelan os secretos do cosmos, que son de carácter numérico. Esta búsqueda do orde do cosmos ten así mesmo a finalidade de que o home que a practica se volva tamén ordenado. Pitágoras descobre a relación cuantitativa, numérica, entre a lonxitude da corda dun instrumento musical e a altura do seu ton, de tal maneira que observa que os intervalos tonais redúcense a números. E se acontece isto coa música ¿por que non acontece o mesmo en todo o cosmos? Todas as cousas son números e a base dos números é a oposición “par-impar”. Esta é a verdadeira estructura da realidade, a súa “physis”, o principio constitutivo, a estructura oculta que subxace á diversidade e a que a explica. Con el a matemática deixa de ser considerada como unha actividade ligada a cuestións técnicas e económicas para convertirse en exercizo sublime de carácter teórico e e fortemente relixioso. No cosmos existe un orde, unha harmonía bela, que consiste nunha proporción numérica. Estudar os secretos do cosmos significa estudar os números. Desta maneira desenvolveuse unha mística dos números, segundo a cal existían numeros perfectos (aquel que é igual á suma

9

dos seus divisores propios; p.e, .10 é un número perfecto porque é igual á suma dos seus catro primeiros números, 10=1+2+3+4 ou 28=1+2+4+7+14), números triangulares coma o 3, 6, 10..., cadrados coma o 4, rectangulares, etc

2. PARMÉNIDES DE ELEA. 515 a.C. Inicióuse na filosofía da man do pitagorismo pero acabou por construir un pensamento orixinal e de gran trascendencia para a filosofía posterior. Consérvanse os fragmentos dunha obra escrita en verso, en hexámetros épicos, estructurada en tres partes, un proemio ou introducción, onde nos relata en clave alegórica e por boca da deuse como chegou á verdade que logo revelará, e dúas partes: a vía da verdade e a vía da opinión dos mortais. Esta última consiste nunha síntese das cosmoloxías milesias e é chamada a vía dos sentidos: O SER NON É E NECESARIAMENTE DASE O NON SER. A vía da verdade é a vía da razón, da luz e da verdade, reservada tan só a aqueles que poden elevarse por riba das ilusións do resto dos mortais. Está constituída por argumentacións lóxicas de gran rigor anque defectuosas. O SER É E O NON SER NON É A vía da verdade, revelada pola deusa, descobre o carácter inxenerado e imperecedeiro, enteiro, único e inmóbil da realidade, do ser. O existente non tivo comezo, pois se comezara a existir, antes non habería nada, e da nada non pode xurdir o existente. Polo tanto, o ser é atemporal. O existente está limitado no espacio. Ten forma esférica (equidistante do centro) e o espacio baleiro (o que carece de ser, o que non é) non pode existir. As conclusións ás que chega son as seguintes: O cambio e o movemento son imposibles. O existente constitúe un obxecto único, eterno inmutable. Os cambios, a multiplicidade observada a través dos sentidos, son unha ilusión. Estas conclusións, de gran rigor lóxico, establécense, sen embargo, baixo unha inconsciencia da equivocidade (sentidos diferentes) do verbo grego “einai” (ser, estar). O argumento para negar o movemento e o cambio é o seguinte: O cambio consiste en que unha cousa A, que non era B, pasa a ser B (o neno que áinda non é adulto pasa a selo). Pero se A non era B, B non era e, polo tanto, non existía. E o non existente non pode chegar a existir porque da nada non surxe o existente. Logo o cambio é imposible. Parménides establece a separación razón/sentidos, verdade/opinión e esta irá prolongándose no prensamento grego ate acadar a súa máxima expresión no dualismo de Platón, como veremos máis tarde. Os paradoxos que provoca a súa reflexión, por canto o pensamento, a lóxica, oponse aos sentidos incentivará a reflexión posterior. Teremos que agardar a Aristóteles para que faga consciente os diferentes sentidos do verbo ser, orixe do problema.

10

Do mesmo xeito, a influencia de Parméndes queda patente nas solucións ao problema da “physis” xeneradas polos pluralistas Empédocles, Anaxágoras e polos mesmos atomistas Leucipo-Demócrito.

11

FILÓSOFOS PLURALISTAS DO SÉCULO V.

A influenza das conclusións de Parménides foi notabilísima na filosofía posterior e en especial nos discursos dos filósofos chamados pluralistas que volven tomar como centro das súas reflexións as preocupacións sobre a orixe e disposición da Natureza, da “physis”. Todos eles van ter como referencia a necesidade de acadar unha síntese entre a explicación e xustificación do cambio, da diversidade dos seres e do seu movemento e as teses de Parménides. Como característica fundamental das súas filosofías, excepto a dos atomistas, cabe resaltar a separación entre o compoñente material e o espiritual e o alonxamento daquel materialismo dinámico ou hilozoismo característico dos filósofos milesios. Para algúns historiadores, este proceso de distinción e separación vén a ser un reflexo do que sucede na realidade social grega, na Atenas do século V: a organización do traballo basada no escravismo, na división entre o manual e o mental, entre o escravo que traballa e o cidadán que dispón de lecer e busca desinteresadamente a verdade.

1 EMPÉDOCLES DE AGRIXENTO Iníciase no pitagorismo de quen recibe a doutrina da transmigración das almas. Pero se por algo se pode caracterizar este filósofo é polo seu eclecticismo, pola colleita de elementos doutrinais diversos que recolle dos seus antecesores e que acaba por integralos nun novo conxunto teórico. Así, tenta, por exemplo, sair do paradoxo de Parménides, da imposibilidade lóxica de defender a multiplicidade de seres, o movemento e o cambio, ao pretender harmonizalo coa teoría heracliteana da sucesión cíclica e ordenada, suxeita a orde, a unidade, do devir. Para iso elabora unha doutrina composta a base de 4 elementos materiais ou “archés” (terra, auga, lume e aire) e dúas forzas responsables do orde e medida no que se suceden os cambios. Esas forzas son o Amor (philia) e a Xenreira (Sphairos). A primeira é a causa da unión das diferentes substancias materiais primixenias que en diferentes proporcións dan lugar ás diferencias entre os seres. A segunda é a causa da disolución destes e o que marca o fin dun proceso que dá lugar a outro novo dunha maneira cíclica. Hai quen o considera como antecedente lonxano da teoría da evolución, pois defendía a existencia de procesos vitais que van do máis simple ao máis complexo.

2 ANAXÁGORAS DE CLAZOMENES Foi o que, según din, primeiro levou a filosofía a Atenas. Condenado baixo a acusación de ateismo, debido ás súas explicacións críticas e naturais das crenzas tradicionais, tivo que fuxir da polis para morrer posteriormente no exilio. En canto á súa filosofía da Natureza, sostén a multiplicidade cualitativa dos compoñentes do universo que el chama “homeomerías” ou sementes. Este pluralismo dos “archés” facíase necesario se se quería explicar a variedade e o cambio que se observan na Natureza, pero tamén habíanse de revestir das características que Parménides atribuía ao Ser: eternidade e inmutablilidade. Estas sementes son infinitas están presentes en todas as cousas. En cada cousa existen restos ou sementes de todas as cousas da natureza. A diferenza entre os seres provén da diferente proporción das sementes: así, o pan fai medrar o corpo e o pelo e os ósos e as uñas porque o

12

pan contén sementes de pelo, ósos, uñas e de todos os seres da natureza, anque no pan predominen as sementes do pan. A causa do movemento atribúea a unha forza, á que chama mente ou intelecto –Nous-, que non posúe rastros ou sementes doutras cousas, anque está en contacto con todas eles, dándolle pulo ao cambio e animando a vida.

3 OS ATOMISTAS: LEUCIPO-DEMÓCRITO. Abdera, 460 a.C. Gran viaxiero, polifacético e erudito, a súa doutrina estaría dirixida a demostrar a posibilidade do movemento e do devir, frente aos problemas xenerados por Parménides: Segundo Demócrito, non é admisible a “creatio ex nihilo”, a creación a partir da nada, pero defende, contra Parménides, a existencia do espacio baleiro. É un dos fundadores (non se sabe certamente que responsabilidade lle corresponde a Leucipo, o seu mestre, e cal lle corresponde a el) da doutrina atomista, que consiste en explicar os procesos naturais atendendo a dúas instancias fundamentais: os átomos (“átomo” quere dicir sen partes) e o baleiro. Os átomos son partículas, corpúsculos indivisibles, compactos, eternos e imperecedeiros, compostos por unha mesma materia pero dotados de diferentes formas.

(como podedes observar reúnen as características do ser parmenideano, )

Os seres proveñen da reunión de átomos e a morte responde á súa dispersión. Estes átomos, suxeitos a movemento segundo a lei de gravidade no espacio baleiro e infinito, vense sometidos a choques e rebotes que dan lugar a aglomeracións daqueles corpúsculos que teñen igual forma. A explicación da alma é igualmente materialista; está composta de átomos de materia máis sutil que chegan a se dispersaren dando lugar á morte. O seu movemento non se xustifica acudindo a unha intelixencia ou forza espiritual e ordenadora diferente da materia senón ao Azar.

13

OS FILÓSOFOS DE ATENAS. PERÍODO CLÁSICO OU ANTROPOLÓXICO.

1. A DEMOCRACIA ATENIENSE E OS SOFISTAS Falamos con anterioridade das condicións sociais que fixeron posible a aparición da filosofía nas colonias gregas Insistimos en que a hipótese do "milagre grego" fora rebatida por aqueles historiadores da filosofía que apelaron ás condicións sociais, políticas e ideolóxicas como factores desencadeadores desta nova maneira de mirar o mundo: deste novo tipo de saber apropiado para unha clase social en ascenso interesada na vida material e na resolución técnica dos problemas.. Agora cambiamos de tercio, imos cara unha nova etapa da filosofía grega. Entramos no PERÍODO ANTROPOLÓXICO da mesma, caracterizado polo cambio de temática das discusións filosóficas. Agora, cansados xa de tantas teorías cosmolóxicas con solucións tan diversas ó problema da orixe da natureza (physis), o interese vaise centrar lonxe da natureza: o home e a sociedade, a reflexión sobre a ética e a política, van ser os temas centrais. Xa apuntei un factor que contribuía ó cambio de temática (que os presocráticos non se deran aclarado), pero queda por sinalar o máis importante, o contexto social e político de Atenas. Este período vaise caracterizar porque o centro da filosofía vai ser Atenas -como antes foran as colonias de Xonia e Italia do sur- e nesta polis vanse dar as condicións políticas e sociais necesarias para que apareza un personaxe novo, o SOFISTA. Desde finais do s. -VI ata finais do s. -IV (conquista de Atenas por Macedonia), esta polis viviu un período de esplendor nunca acadado, esplendor político, artístico, cultural. A característica máis interesante para nós é o proceso de consolidación da democracia. O representante deste espírito democrático é Pericles. A DEMOCRACIA significa etimolóxicamente goberno do pobo. E asi era o sistema político ateniense, un sistema de democracia directa asamblearia e non representativa. Cada problema público podía ser levado á asamblea que, reunida con periodicidade semanal, tiña un poder absoluto emanado do voto de cada cidadán. Non era de extrañar que se percataran ben cedo do poder que o uso da palabra podía ter para convencer ó auditorio da xustiza ou inxustiza de certas accións e pedir o apoio ou condea da asamblea. Decatáronse axiña de que "convencer" significaba "poder", e que para convencer era necesario saber, dominar os rudimentos da oratoria. Os que “cortaban o bacallau” eran nesa época grandes oradores. Un exemplo disto foi o propio Pericles. O triunfo persoal e o éxito político dependían do dominio da retórica. E os sofistas eran uns artistas na arte do ben falar. Eles van ser os novos profisionais da educación retórica, ademáis de ensinar a virtude política, as habilidades necesarias para ser un bo político e triunfar na cousa púbica. Os aristócratas non vian con bos ollos a estes novos filósofos e esta é unha das razóns que explica que o término "sofista" teña un sentido negativo, moi semellante ó que hoxe ten para nós (un sofista é aquela persoa que pretende defender como verdadeiro algo que non o é). Este sentido peiorativo ten a súa orixe en Platón, un filósofo que pertencia á aristocracia. O aristócratas tiñan unha concepción elitista do que debía ser a virtude (areté) e o goberno da

14

cidade. A aristocracia creíase descendente dos deuses e a pertenza por nacemento a esta clase determinaba a posesión da virtude. A areté ou virtude era a capacidade para gobernar, a posibilidade para distinguir o ben do mal, o xusto do inxusto, e os aristócratas eran os únicos cidadáns capacitados para levar o goberno. Ademáis as leis e normas da polis remontábanse ós mesmos deuses e, polo tanto, eran inviolables e debían de ser obedecidas. Non é extraño que os sofistas, que se adicaban a ensinar a areté ou conxunto de coñecementos, habilidades e competencias necesarias para gobernar, e que cobraban por elo, foran mirados con malos ollos polos aristócratas, os cales consideraban a virtude como exclusiva da súa propia clase. De aí o sentido peiorativo do término sofista e as discusións filosóficas que caracterizan a esta época. A discusión máis importante deste período tiña un fondo político importante: os aristócratas, defendendo unha concepción natural das leis e da virtude (herencia) e os sofistas apoiando unha orixe humana das leis e a natureza convencional das mesmas. PHYSIS (orixe natural) /VS/ NOMOS (carácter convencional). Estos últimos tiñan unha concepción máis democrática da virtude, pois calquer cidadán podía adquirir a virtude política coa debida instrucción. Para gobernar non bastaba ser rico, aristócrata, senón habilidade, técnica, saber. "SOFISTA" designaba orixinariamente a aquela persoa habelenciosa e destra en calquer oficio. "Sofós" era, por exemplo, un bon zapateiro. Mais tarde pasou a designar tamén ó que é sabio e prudente, especialmente en asuntos de estado. "Sofista" é aquel que é sabio e destro. Sofistas acabaron sendo estes novos profesores que posuían os coñecementos e habilidades necesarias para ser un bo político. Como todos eles eran maioritariamente extranxeiros, e como estos non tiñan dereito a participar na vida política, convertéronse en profesores daqueles xóvenes ricos que querían triunfar na asamblea. E cobraban os seu honorarios. O rasgo común que agrupa a estes filósofos é o RELATIVISMO FILOSÓFICO (imposibilidade de atopar verdades, científicas, morais, políticas e relixiosas de carácter absoluto). Non resutaba extraño este relativismo nunha sociedade como a ateniense. O ambente que se respiraba daquela era relativista e escéptico. Primeiro porque este pobo era moi viaxeiro: o feito de viaxar implicaba contactar con diferentes culturas, diferentes relixións e deuses, distintas leis e costumes... E segundo, porque a cantidade de propostas filosóficas dos milesios, pitagóricos e de Parménides desorientaran ó personal: non había que confiar demasiado na razón, no logos dos primeiros filósofos, porque vistos os resultados, non contribuía moito á claridade; ademáis, Parménides desprestixiara a experiencia como forma de coñecemento. O certo é que o escepticismo frente á filosofía (e frente á posibilidade de acadar un coñecemento verdadeiro da realidade) súmase o escepticismo relixioso e moral da época. Os sofistas respirarán este ambiente. Os filósofos sofistas máis importantes foron Protágoras e Gorxias. PROTÁGORAS DE ABDERA (-V) Foi o primeiro sofista profesional e ensinou retórica. As discusións da asamblea consistían, como calquer outra discusión, no enfrentamento de dous pontos de vista. Pois ben, como o que interesa é o triunfo, este profesor ensinaba a defender os dous pontos de vista a partir de argumentos, principalmente o argumento con menos posibilidades de triunfo. Ademáis de profesor de retórica foi filósofo, e como tal escribiu un libro titulado "Sobre a verdade", onde postulaba un relativismo gnoseolóxico e subxectivista:

15

"O humán é a medida de todas as cousas, do que son en tanto que son, e do que non

son, en tanto que non o son" Unha cousa ou fenómeno parece unha cousa a un e outra diferente a outro. Un cree nos deuses e outro non. Un acto considerado por un bo é malo para outro. Ninguén se equivoca: os deuses existen para o que cre neles. O que exista na realidade depende do que se lle aparece a cada un. Non hai realidade, nin coñecemento, nin leis absolutas. Sen embargo, a pesar de que non hai crenzas nin leis absolutas, Protágoras fala de que hai normas máis xustas ca outras, maís ventaxosas, máis útiles. Os sofistas teñen a misión de cambiar as crenzas nocivas do humán e da sociedade polas crenzas máis ventaxosas. A concepción que tiña da relixión era a dun agnosticismo prudente que o inclinaba a suspender calquer opinión ó respecto. Os deuses existen para os que creen neles. GORXIAS DE LEONTINI (S.-V) Xa non pretendía este ensinar a virtude como Protágoras, o seu maestro, senón tan só o arte da retórica, do convencemento e da persuasión. Desconfiaba da filosofía e da súa pretensión de dar unha visión verdadeira e definitiva da realidade e de feito ridiculizou os argumentos de Parménides, aquel filósofo que negaba a existencia dos seres e do cambio e movimento dos mesmos. As tres teses fundamentais deste autor expostas no seu libro "Sobre o non existente ou sobre a natureza": 1) "Nada existe". 2) "Se algo existira non poderíamos coñecelo". 3) "Se algo puidéramos coñecer, non poderíamos comunicarllo ós demáis" O interese que tiña en demostrar mediante argumentacións estas teses era o de ridiculizar a filosofía e propoñer a eliminación da oposición verdade/apariencia, saber/opinión.

2. SÓCRATES (S.-V) Os primeiros pasos filosóficos de Sócrates dirixíronse cara ás filosofías cosmolóxicas dos filósofos presocráticas pero pronto abandonou o seu interese por estas porque non aportaban nada ó coñecemento da alma, ó autocoñecemento, tarea á que adicaría toda a súa vida posterior. Contan que un dia un discípulo de Sócrates foi ó oraculo de Delfos (como todos os atenienses facían para pedir consello antes de tomar unha decisión) a preguntar se había un home máis sabio que o seu mestre. O oráculo respondeu que non. El era o máis sabio de todos porque decatábase da súa propia ignorancia: "só sei que non sei nada".

16

Caracterízase Sócrates pola súa insidiosa actitude de interrogar a todos os personaxes da polis e desenmascarar, levando ata a contradicción, o seu presunto saber. Esta práctica non lle proporcionaba moita simpatía entre os interrogados e explicaría a súa posterior condea a beber cicuta por "perversión e corrupción da xuventude", facéndoos dubidar de todo o que creeran. O feito de non cobrar nin un patacón polas súas clases proporcionáballe a liberdade de elexir ós seus propios alumnos de entre a flor e nata da xuventude ateniense: listos, guapos e ricos eran as debilidades dun filósofo que establecía unha relación á vez intelectual e afectiva con eles (na súa época, a homosexualidade era vista con normalidade). Dous alumnos seus, Alcibiades e Crítias, chegaran ó poder gracias ás súas dotes intelectuais e ó dominio da oratoria pero acabáronse distinguindo polo seu carácter demagóxico e tiránico. As guerras e as medidas impopulares destes homes ateos e descreidos, xeneraron un ambiente de restauración moral como resposta á degradación da polis. A volta ás tradicións, a crenza nos deuses, nas leis, na decencia, o clima moral reaccionario, en definitiva, vai dirixirse contra os que crían culpables desta degradación moral, contra os sofistas e contra Sócrates. A condea de Sócrates por corrupción e impiedade foi unha mostra desta vinganza, como tamén foi o desterro (ostracismo) de Anaxágoras e Protágoras. A Sócrates dábanlle a posibilidade do desterro, pero como non se sentía culpable rexeitouna e prefiriu a morte. Aqui comezou o mito de Sócrates e a devoción que Platón sempre sintiu por el. Como non chegou a escribir nengún libro, pois adicábase diaria e contínuamente ó diálogo nas rúas e prazas, todas as noticias que temos do seu pensamento son indirectas. As fontes son o seu discípulo Patón, Aristóteles, Xenofón e Aristófanes. Segundo Aristóteles, aportou á filosofía dúas cousas: - A ARGUMENTACIÓN INDUCTIVA - A DEFINICIÓN UNIVERSAL Nese ambiente de relativismo e de escepticismo, de demagoxia e de pleitos, todo o mundo utilizaba os terminos na discusión da maneira que mellor lle conviña. A xente utilizaba os términos morais pero sen saber verdadeiramente o que significaban. Contra esta confusión semántica loitaba Sócrates interrogando a todos sobre o que era, por exemplo, a xustiza. Os interrogados contestaban sempre con exemplos (unha acción xusta é, por exemplo,...), mais o que quería Sócrates era unha definición universal, exacta e válida para todos os homes. Cando alguén se atrevía a dar unha definición, aquel propoñíalle un contraexemplo, un exemplo que a contradicía e, polo tanto, poñía en evidencia a ignorancia de aquel que cree saber pero ignora. ARGUMENTACIÓN INDUCTIVA quere dicir que, partindo dos exemplos e da significación concreta dos términos utilizados nos exemplos, podería chegarse ó significado común que abarcase a todos os casos, a todos os exemplos. Partindo de exemplos concretos do que se considera, por exemplo, "accións xustas", búscase chegar á definición do que é ou significa "a xustiza", aquilo no que coinciden todas as cousas xustas. Esta significación exprésase na DEFINICIÓN UNIVERSAL. O seu interese orientábase a facer evidente a ignorancia e en situar a esta como condición necesaria ou punto de partida para chegar ó coñecemento verdadeiro. Era algo así como confesar que non se sabe o que é unha cousa e decidir buscar en común o seu coñecemento.

17

Pois ben, Sócrates facía as veces de comadrona (como fora a súa nai), pero de comadrona do saber. A técnica utilizada para elo era a MAIÉUTICA,: interrogar, contradicir mediante o diálogo co filósofo para poñer de manifesto a ignorancia e plantexarse a búsqueda do saber, da verdade. En canto á ética é importante o seu INTELECTUALISMO MORAL. Esta teoría quere dicir, de maneira simple, que as accións non virtuosas, as malas accións, débense ó descoñecemento do que é a virtude, o que é bó. Un criminal é un ignorante, segundo el. Como vemos, a identificación que os atenienses do seu tempo fixeron del cos sofistas non se adapta ó que acabamos de dicir, Os sofistas eran na súa meirande parte relativistas e ateos; para eles a virtude era unha cualidade diferente en cada humán: o que un consideraba xusto, era inxusto para outro. Sen embargo, Sócrates defende que existe unha virtude, que existe unha xustiza cuio coñecemento todos ignoran e ocultan. Sócrates quería atopar co seu método maiéutico o coñecemento da virtude, unha vez recoñecida a súa ignorancia.