Gorriak Ikusi. Arabako Gerra Zibila eta eguneroko bizitza 1936anArabako Gerra Zibila eta eguneroko bizitza 1936an ARITZA SAENZ DEL CASTILLO VELASCO A los pocos días del alzamiento

ESTUDIOS ALAVESES

131

Gorriak Ikusi.Arabako Gerra Zibila eta eguneroko bizitza 1936an

ARITZA SAENZ DEL CASTILLO VELASCO

A los pocos días del alzamiento del 17 de julio de 1936, las posiciones republi-canas y nacionales quedaron definidas. Las provincias de Euskal Herria queda-ron divididas, por una parte, con Navarra y Álava bajo control de los naciona-les, y, por otra, con Gipuzkoa y Bizkaia en manos republicanas. Tras la caída delfrente guipuzcoano, el escenario bélico se centró en Álava. En las siguienteslíneas, realizaremos un seguimiento de los alaveses que en el año 1936 comba-tieron por el ejército nacional en Madrid y Álava, analizando también la organi-zación y la colaboración de la retaguardia alavesa.

1936ko uztailaren 17an altxamendua eman eta egun gutxira, errepublikar etanazional posizioak definituak gelditu ziren. Euskal Herriko probintziak erdibi-tuak gelditu ziren, Nafarroa eta Araba nazionalen kontrolpean, eta Bizkaia etaGipuzkoa errepublikarren eskuetan gelditu zirelarik. Gipuzkoako frentea erort-zean, gerraren eszenatokia Arabako probintzian zentratu zen. Hurrengo lerroe-tan 1936 urtean ejertzito nazionalaren alde Madril eta Arabako frenteetanborrokatu zuten arabarren jarraipena, eta Arabako erretagoardiaren antola-mendua eta lankidetza aztertuko dugu.

Only a few days after the rising on 17th July 1936, the Republican andNationalist positions were defined. The Basque Country provinces were dividedwith Navarre and Alava on one side under Nationalist control and on the otherside Gipuzkoa and Bizkaia were in Republican hands. After the fall of theGipuzkoa front, the fighting centred on Álava. In the following text, we willfollow up the fate of people from Alava who fought for the Nationalist side inMadrid and Alava in 1936, also analysing the Alava rearguard organisation andcollaboration.

Guerra civil de 1936, Álava, Villarreal, Frentes, Retaguardia.

Gerra zibila 1936, Araba, Legutiano, Frenteak, Erretagoardia.

Civil war in 1936, Álava, Villarreal, Fronts, Rearguard.

RESUMENLABURPENA

ABSTRACT

PALABRAS CLAVEHITZ KLABEAK

KEY WORDS

Sancho el Sabio, 27, 2007, 131-213

* Universidad delPaís Vasco

nº 27-Revista 16/11/07 19/11/07 08:09 Página 131

SANCHO EL SABIO

Arabako gerra zibilaren ikerketa lana P.A.-eko (PensamientoAlavés) berrietan oinarritu dugu, altxamendua gauzatu eta

1936ko abenduaren amaierarteko epea aztertu dugularik. Egunerokojarraipena egin dugu, gerra egoerako berri adierazgarrienak aukeratuditugularik. Historia politikoa, ekonomikoa edo instituzionala garatubeharrean, historia herrikoia aztertzea erabaki dugu, Espainako GerraZibilaren historiografian eta Arabako azterketetan bereziki, bere gabe-zia aurkitu baitugu.

Egunkariko berrien egiatasuna frogatzeko, informazioa osatzeko etajendearen bizi experientziak jasotzeko, hainbat elkarrizketa burutuditugu. Hasiera batean, inguru hurbilean ezagutzen nituen lekukoakelkarrizketatu nituen; geroago, Gasteizko auzo ezberdinen agureenegoitzan eta “Las Cuatro Torres” agure elkartean, garai haiek bizi izanzutenen pertsonen bila aritu nintzen. Denetarik aurkitu genuen, bainaorokorrean lagungarriak izan ziren, garatzen ari ginen lanari harreraona eta arreta jarri baitzioten, nahiz eta garai bateko beldurra eta mes-fidantza somatu nuen pare bat kasutan.

2004eko abenduak 5eko El Correo-ko arabar sailean, F. Gongorakgerra zibileko erreportaia egin zuen, hainbat lekuko elkarrizketatuzituelarik. Berarekin kontaktuan jarri, gure lanaren helburua azaldu,eta handik egun gutxira, helbide eta telefono batzuk eskeini zizkidan,egin genituen elkarrizketak osatzeko aukera izan nuelarik, aldezaurretik lankidetza eskertu nahi diodalarik.

Lana erdi osatuta genuenean, Arabako gerra zibilari buruz doku-mentu berriak eskuratzeko aukera izan genuen, Norberto Ibáñez,penintsulako artxibo ezberdinetako azterketa eta filtrazioa burutuostean, arabar errepresaliatuen dokumentuak bildu zituelarik. Bertan,gure azterketan jaso ditugun hainbat pertsona aurkitu ditugu, bainadenboraren premiak direla eta, lan honetan garatzea ezinezkoa izanzaigu.

Bukatzeko, hasiera batean garatu behar genituen esparru batzuk,aurkeztu dugun lanetik kanpo utzi ditugu (emakumeak, moralitatea...)bere lanketa sakonagoa baitda.

Lan hau posible egin duten pertsonek eskertzea nahi genuke, nahizeta bere izenak ez agertu, expreski bere pribazitatea gorde nahi bait-zuten, beraien aportapenak oinarrizkoak izan batira lan honen garape-nerako.

2006an Gerra Zibilaren 70. urtemugan aurkitzen gara, gai honiburuz hainbat eta hainbat ale edo bilduma orokor argitaratu direlarik.Gure ikerketa ildo berean doa, baina Arabako populazioak jasandako

132

1. METODOLOGIA

2. SARRERA


ESTUDIOS ALAVESES

133

gorabeheretan oinarritzen da, era deskriptibo eta analitiko batean azal-duz. 1936ko uztailaren 17tik, urtea amaierarte doan epea aztertu dugu,ejerzito nazionalaren pean gelditu zen Arabako lurraldea estutazun,larrialdi eta zalantza egoera etengabean bizi izandako garaia izan bait-zen (1). Gerra guztiak bi esparru soziologiko berezituetan bana dai-tezke, frentea eta erretagoardia, lanak bi atal nagusi hauek aztertudituelarik, bien arteko koordinaketa eta lankidetza azpimarratuz.

Lehenengo atalean ejerzito nazionalaren alde borrokatu zuten ara-barren kronika garatu dugu, frente ezberdinetan izandako eraginaaztertuz. Sailkapen honen barnean, Araban antolatutako osasun azpie-giturak deskribatu ditugu, probintziako frenteek jasan zuten intentsi-tatearen adierazle izanik. Azpisaikapen honetan, Gurutze Gorria era-kundearen lana ikertu dugu, osasun antolaketaren oinarrietako batizan baitzen.

Lanaren bigarren atalean erretagoardiaren erakundetze prozesua,mobilizazioa eta frente ezberdinetara zuzenduriko lankidetza aztertudugu.

Hasi baino lehen esan behar da, operazio militarrak azaltzerakoorduan, Pensamiento Alavés (P.A.) orrialdetan aurkitu dugun informa-zioan oinarritu garela, baina mementu batetik aurrera bere argitalpenamugatua bihurtu zen, aipamen eskasak aurkituz, egindako elkarrizke-tekin osatu dugularik.

1936ko uztailaren 18tik 23rarte, P.A.-en ez dugu informaziorik (2).Egun nahasi hauetan, Comunión Tradicionalista, Falange Española(F.E.), Acción Popular eta Renovación Española alderdiek altxamen-duari atxikimendua erakutsi zioten, bere milizia bolondresak ejerzito-aren zerbitzutara jarriz, Pedro Alonso militarra Gasteizko milizienburuzagian bilakatu zelarik. Milizia bakoitzak, janzkeran bereizgarriazen objetu bat eramaten zuen: falangekoak alkandora urdina zerama-

(1) Legutio gaineko eraso errepublikarra pasa eta gero, ejerzito nazionala Bizkaikofrentean nagusitzen hasi zen, su lerroa Araba eta Gasteiztik hurrunduz.(2) 1960ko uztailak 23ko P.A. egunkariak, altxamenduaren lehen egunei buruz kronika batdakar. 1936ko uztailaren 14an Arabako Biltzar Tradizionalista eta reketeak bildu zirenkonspirazioaren azken informazioak jasotzeko, hilaren 17an Afrikan egingo zen lehensaiakeraren berri egonez. Arabako reketeen buruak, uztailaren 18an Molaren aginduakbetearaziz, bere miliziak altxa zituen. Gau horretan, Rabaneraren agindutara arabarerrioxa eta mendiko herri gehienek mugimenduaren alde egin zuten, erresistentziako hain-bat gune zapaldu ostean, 19an Gasteizerantz abiatuz. Hiriburuan zegoen tentsioa zela eta,Alonso Vega Arabako Gerra Biltzar Karlistaren komisarioarekin bildu zen (Jose LuisOriol), altxamenduari batuz eta gerra egoeraren aitorpena eginez. Nazional mugimenduariatxikimendua baieztatzeko, Iruñeara deitu eta Mtz. de Berasaini (Nafarroako Gerra BiltzarKarlistaren bozeralea eta Banco Hispanoamericano-ren zuzendaria) hurrengo hitz klabeakzuzendu zizkion: “... Se acepta la letra en las condiciones convenidas...”, Gasteizkoguarnizioa mugimenduaren alde jarriz.

3. GERRAKOFRENTEENGARAPENA


SANCHO EL SABIO

ten, rekeak txapelgorriak, Renovación Españolakoak txapel berdea etaSantiagoko gurutzea eta azkenik, Acción Popularreko bolondresakmono urdina eta kobadongako gurutzea zeramaten soinean.

Hasierako testuinguru honetan, honelako mesuak aurkitu ditzakeguP.A.-eko orrietan, beligerantziaren aldeko jarrera bultzatuz: ... Mataral hombre para salvar al pueblo es humanidad, pero perder al pueblopor salvar al hombre es alto crimen...(uzt 31), G. de Albeniz sinatuta.Gasteizen zeuden indar militarrak honako hauek ziren: FlandesekoMendi Batailoia (nº5), Numancia Zalditeri Erregimendua (nº6),Mendiko Artileria Erregimendua (nº2), guardia zibila eta asaltokoguardiak. Lehenengo egun huetan probintzia gaineko kontrola zihur-tatzeko, arma pribatuak agente publiko edo guardia zibilaren esku utzibehar izan ziren, gizabanakoaren jarrera aztertu eta gero, bere erabil-pena legeztatu eta armak itzuliak izanez.

Aztertu behar dugun epean, mugimendu nazionalaren aldeko araba-rrak Madril, Gipuzkoa eta Bizkaiko frenteetan aritu ziren, milizietanedo ejerzitoaren gorpu ezberdinen barnean. Hurrengoko lerroetan,Arabako eta Madrileko frenteetan egindako aportapena aztertukodugu.

Arabako frentea Arlabaneko gainatik Orduñaraino zabaltzen zen,frentean zehar Legutio, Gorbeialdea (Gasteizko ur iturriak zaindu),Murgia eta Puentelarrako gune garrantzitsu eta estrategikoekin aurki-tuz, tropak bertan ezarri zirelarik. Gune hauek sarritan probintziakoautoritateek bisitatzen zituzten, tabako eta alkohol eskeintzak erama-nez. Abuztuak 27tik aurrera, Puentelarra, Ozaeta, Ullivarri- Ganboa,Murgia eta Arayako ( Irigoyen agindutara) erretaguardia posizioak,ejerzito nazionalaren oinarri bihurtu ziren, herri hauetan indar nazio-nalak osatzen eta babesten baitziren. Arabar frenteetako ekintzakazaltzerako orduan, bi zonalde kontutan izango ditugu: Legutio etaArlaban inguruko su lerroak alde batetik, eta Orduña, Izarra etaMurgiako frenteak bestaldetik.

Uztailaren 23an, Otxandio ingurutan eman ziren borroken berriinformazioa aurkitzen dugu, Legutio errepublikarren eskuetan egonbaitzen, nazionalak 22an barneratu arte; geroago, Otxandio aldean,Camilo Alonso Vegaren agindutara behaketa lanak egin ziren, nazio-nalek erretaguardia errepublikarra bonbardatu eta uztailaren 26anOtxandio gaineko eraso bat burutu zutelarik; eraso honek ez zuen era-gin askorik izan, Otxandio bidean zeuden Legutioko menditxo estra-tegikoetan behaketa lanak jarraitu baitzuten. Abuztuaren 5an aktibita-tea somatu zen, errepublikarrek Otxandio eta Ubideako errepideetatikgerturatzeko saiakera egin baitzuten. Abuztuak 6ko P.A.-ean, lehenen-go egun hauetan Legutio aldean egondako rekete indarren zerrendaagertzen da, Francisco Martín eta Germán Bastida agindutara zeude-nak.134

3.1 Arabako frentea


ESTUDIOS ALAVESES

135

Legutio herri estrategikoan bilakatu zen, legioa bertaratu zelarik,bertako udaletxea behin behineko kuartelean bihurtuz; inguruan akti-bitatea zabaldu zen, Camilo Alonso Vegak gidatutako kolumna moto-rizatuek Arlabanen operazioak egin baitzituzten. Abuztuaren 27anUbidea inguruan errepublikarren aktibitatea somatu zen.

Irailaren 21ean Gasteizko kolumnek Arlabaneko gainan operazioakburutu zituzten, Arrasateko okupazioari buruz zurrrumurruak zabalduzirelarik; ekintza hauen ondorioz, 22an Arlaban eta Lenitz-Gatzagako(Salinaz de Leniz) gainak okupatu ziren, tropak Eskoriatxa etaAretxabaletako bidean jarri zirelarik (3), Deba ibaiko goikaldea kon-trolpean edukiz; bestalde, kostaldean aritu ziren tropa nazionalakBergararantz abiatu ziren, errepublikarrak bi suren artean harrapatuakgeldituz. Irailaren 24an nazionalek Aretxabaleta okupatu zuten, ope-razioan hegazkinek parte hartu zutelarik (4). Flandes mendi batailoiak6 hildako jasan zituen. Ekintza honetan Gasteizko Asaltoko guardiakEspina eta Candelas tenienteen agindutara aritu ziren. Behin su lerroaaurreratuta, Eskoriatxan, Telesforo Monzonen etxe ohian, odol-ospita-lea antolatu zen Primitivo Orue agindutara. Militarrek Aretxabaletakoalkatetzan Eustaquio Alkorta ezarri zuten.

Irailaren 26an Arrasateko okupazioari buruzko zurrumurruak egiabilakatu ziren. Ejerzito nazionalaren bultzadaren aurrean, populazioakaldegin zuen, Arrasate hutzik geldituz (5); hurrengo egunetan honenislada aurkitu genezakeen P.A.-eko iragarkietan, Unión Cerrajeraklangilegoa biltzeko arazoak izango baitzituen, aldegindakoen itzuleraeskatuz. Nazional frentea aurreratzen joan zen, bi egunetanUdalaitzeko pozisioak eskuratu zituztelarik, Anguiozar herrian(Bergarako mendebaldean) frentea eta lubakiak egonkortuz, errepu-blikarrek Intxortas mendian artileria eta erresistentzia gogorra ezarribaitzuten (6). Honi aurre egiteko, Gasteizko Mendi Artileriako (nº2)erregimendua Anguiozarren (7) ezarri zen. Tropak inguruko baserrie-tan ezarri ziren baserritarrekin batera, eta egunero mendi maldetangora ibiltzen ziren posizio aurreratuetara iristeko. Etsaiaren lubakiakoso gertu zeuden, behin baino gehiagotan solasaldiak eman zirelarik,herri bateko kideak aurrez aurre aurkituz.

Aurrerapen hau finkatzeko eta eskualdeko errepideen kontrolazjabetzeko, urriaren 8an Arlaban mendi gain ingurutan nazionalek ope-razioak burutu zituzten, artileriako eztandak eta infanteriako erasoak

(3) Flandes Mendi Batailoa okupazio hauen buruan bihurtu zen, erretaguardia indar aux-iliar edo bolondresei utziz.(4) 2 hegazkin errepublikar Kanpazar inguruan txikituak izan ziren.(5) Denak ez zuten aldegin, Gaceta del Norte zuzendari jeltzaleari Arrasateko okupaziotikihes egitea ezinezko bihurtu baitzitzaion, Santa Agedako zoroetxeko kideen artean isku-tatu zelarik; bitxikeria V.V.en elkarrizketatik aterata.(6) Bertan rekete arabatarren 8. Konpainia eta Flandeseko Mendi Batailoia aritu ziren,F.B.en esanetan.(7) Gorpu honen barnean F.U. parte hartu zuen bere testigantza jaso dugularik.


SANCHO EL SABIO

gauzatu zirelarik, errepublikarrak erresistentzia bortitza ezarri eta era-sora atera baitziren (8); borroka hauetan Arabako reketeen 9. eta 11.konpainiek parte hartu zuten eta 12 arineko artileroak Urbinan ezarriziren errepublikarren erasoa mozteko, hainbat hildako eduki zituzte-larik (9). Eztanda hauek Gasteizen entzun ziren, gerra inguruko solas-keriak eta zurrumurruak zabalduaraziz, autoritateen mehatsuak area-gotuz. Errepublikarrek Arrasate inguruko errepide eta trenbidearenkontrola lortu zuten, Anguiozar eta Gasteizko guarnizioen artekokomunikazioa moztuz. Gasteizen zeuden guarnizioak frente honetarabidaliak izan ziren, Alvarez Arenas gobernadore militar berriak ope-razioak gidatu zituelarik. Urriaren 19an, nazionalak Ullibarrin kont-zentratu eta kolumnatan zatitu ziren aurrerakadari ekiteko.Operazioan Isuskiza mendia okupatu zuten borroka latza baten ostean(10), hildako asko egonez (11), errepublikarrak ondo parapetatuakbaitzeuden lubakietan; azken hauek Jarindo mendian erreplegatuziren. Arrasate zihoan errepidea eta trenbidea despejatu zuten,Landako tren-geltokian edo “tejerian” eta Leintz-Gatzagan kuartelakezarriz (12). Okupatutako posizio estrategikoen defentsaz, Baileninfanteriako erregimendua arduratu zen. Errepublikarren erasoenlekuko, Juan Cruz Baroja miñoi-guardak Albertia mendian zuen etxe-puestoa izan zen, txikitua gelditu baitzen. Errepidearen mendebalderazeuden gain guztiak errepublikarren kontrolpean zeuden, Leintz-Gatzagatik hurbil zegoen Marin herrian lo egiten zutelarik, eremuaneragin nabarmena edukiz.

Urriaren azken astean, tropak Legutiora bidaliak izan ziren, errepu-blikarren gertutasunagaitik. Elizako dorretik iparrera, nazionalenposizio aurreratuak zueden eta gertu, errepublikarrak aurkitzen ziren,herria erdi inguratua edukiz. Arabar reketeen 5. konpainia eta FlandesBatailoieko hainbat talde bertaratu ziren.

Legutioko posizioa defendagaitza bilakatuko balitz, nazional tropakerrepublikarren aurreratzea mozteko, Gojain eta Urbinako gainetanindartsu bilakatu ziren, Elosurako bidea kontrolpean edukiz, bertanaurreko egunetan hainbat borroka eman zirelarik. Urbinan kuartelgenerala ezarri zuten, herri sarreran zaintza lanak antolatuz.Hemendik, tropak Santa Lucia ermitara (Gojain) abiatzen ziren, bigi-lantzia eta erresistentziako frentea antolatzeko zerbitzuak (parapetoak

136

(8) Operazio hauetan Fernando Oriol, Jose Luis Oriolen Urigüen semea, zauritua izan zen.(9) Eibarko margaritek ekintza hauek gogorazteko Landako iturrian inskripzio bat ezarrizuten, honako hau izanik: “Recuerdo de la 11°C° del Requete Alaves. Las Margaritas-Requetes de Eibar (Guipuzcoa) 8 Oct 1936”. Gaur arte mantendu da; Ikusi eranskina.(10) Karlistek borroka honen oroitzapena gorde zuten, hurrengoko urteetan Isuskizan ViaCrucis-a antolatuz(11) Urriak 21an Gasteizen, Arlaban frentean eroritakoen homenez, hiletak ospatu ziren.(12) Egun hauetan, Leintz-Gatzagan, Uñibaso kapitainaren ardurapean Begoñako AmaBirginaren rekete tertzioa osatu zen, bere kideen artean O´Ferrail soldadu irlandarra aurk-itu dugularik.


ESTUDIOS ALAVESES

137

egikitu, lubakiak ireki...) aurrera eramanez. Flandeseko Batailoiaren7. konpainia defentsa lan hauetan nabarmendu zen. Operazio hauekbere emaitza lortu zuten urriaren 26an, Cestafe eta Elosu herriak oku-patuak izan zirenean, Gorbeialdeko frentea Legutiokoarekin elkartubaitzuten, errepublikarren aurreratze lerro posiblea itxiz eta hauenposizioak Ubidearuntz atzeratuz. Komandante Moralesen agindutarakolumna bat Eribetik atera zen Elosurantz, eta bertan errepublikarerresistentziarekin topatu ziren, borroka latzen ostean (bertako elizaondaratua izan) okupatu zutelarik. Beste kolumna bat Gopegitik (13)atera eta Cestafe inguratzea lortu zuen. Operazio hauetan, Baileninfanteria erregimendua, artileria arina eta mendikoa, J.A.P.eko mili-ziak, reketeak, Albiñistak, Numancia eta España erregimenduetakozalditeria parte hartu zuten, gerora bertan asentatu zirelarik.Erretagoardia indartzeko eta larrietarako osasun zerbitzuak eskeintze-ko, azaroaren azken astean Lukon ospitale militarra eratu zen, bertanejerzitoko tropak ezarriz.

Uztailaren 29an Camilo Alonso Vegak gidatuta, kolumna motoriza-tu bat Murgiarantz atera zen, Orduña eta Amurrioko frentea ikuskat-zeko helburuarekin; Orduñan, behaketa lan hauek abuztuaren 4anerrepikatu ziren, arabar reketeen 4. konpainia (Lucas Oriol aginduta-ra) parte hartuz; espedizioa Unzaraino iritsi eta bertan, infateriako tro-pak rekete miliziekin elkartu ziren; hauekin batera, Puentelarratik 15guardia zibil Amurrio jaunaren agindupean, eta 110 rekete Solis etaCalvo jaunen agindutara, Orduñarantz atera ziren, Gasteiztik zetozenindarrekin Tertanga herrian elkartuz eta bertan indar errepublikarrekintalka eginez. Orduñako aduana etxean eta hilerrian errepublikar erre-sistentziarekin ere topatu ziren, nazionalak atzera eginez, ekintzanhainbat errepublikar gatibu hartuz. Orduñako arkaitza nazionalenesku gelditu zen, bertan kañoi bat ezarri zutelarik eta Picachos deSantiago eta Salvada mendi-serran zehar parapetoak zabaldu zituzten;irailaren 28an jada, Charlazoko puntan bandera bikoloreduna ezarrizen. Orduñako gainan aritzen ziren ejerzito nazionalaren tropa batzukEspejon deskantzatzen zuten; falangekoak, Argüelles jaunaren agin-dutara, Berberanan ezarri ziren.

Abuztuaren 4an, frente honetako zaurituak zaintzeko, harpidetza batireki zen Izarran odol-ospitale bat antolatzeko intentsioarekin; azke-nean, ospitalea Jose Luis Oriolek Arguiza-ko? herrian zeukan etxeanezarri zen, Felipe Elizagarate medikuaren zuzendaritzapean.

Irailaren 22an, Mestre kapitainaren agindutara Unzan destakaturikzegoen arabar reketeen 7. konpainiak, Uzkianoko posizioak berresku-ratu zituen, aurreko egunetan errepublikar eraso baten ondorioz posi-zio garrantzitsu hauek galduak izan baitziren. Errepublikarrak ondo

(13) Gopegi udaletxeko egoitza guztiak tropa nazionalak jasotzeko egokitu ziren, 1937komartxoak arte egon zirelarik.


SANCHO EL SABIO

parapetatuak zeuden, lubaki eta bunker egitura sendoak eraiki baitzi-tuzten (14), nazionalei aurreratzea ezinezko eta oso neketsu bihurtuzitzaielarik (15), frentea estankatua geldituz. Azaroaren 17an, P.A.-ekhan ezarritako reketen kanta bat jaso zuen, honako hau izanik: “...Quedía tan desgraciado, para los pobres rojillos, que a Aribarte subieron,y con el Moco se encontraron, y a este quiero a este no quiero, hastaAmurrio los bajaron...”

Irailaren 4an, Murgiako destakamenduko infanteria eta arabar reke-teen 4. konpainiak, Jesus Ortegaren agindupean, Gorbeia mendianbehaketa lanak egin zituzten errepublikarrei 1698 abelburu lapurtuz.Gerora, hilaren 11an, Muruan akantonatu eta bertako basozainarengida lanetaz baliatu ziren ekintza estrategikoak aurrera eramateko.Posizio hauetan, urriaren hasieran, hotzaren presentzia somagarriaegin zen, jertse eta kapoteen eskakizuna behin baino gehiagotan P.A.-eko orrialdetan aurkitu baitugu.

Urriaren erdialdean Arabako frentea “berotzen” hasi zen, errepubli-karrek bere ekintzak eta erasoak ugaritu baitzituzten, Gasteizko guar-nizio eta tropei laguntzeko beste gorpu militar batzuk etorriaraziz.Burgoseko Acción Popularreko gazte bolondresen (J.A.P.) 12 eskua-droi etorri ziren, guztira 125 kide izanik, Gasteizko kaleetatik desfila-tu ostean, artileriako pabilioietan ezarri zirenak. Burgosetik baita ere,Legionarios de Albiñana edo albiñistak etorri ziren, batzuk zuzeneanfrentera abiatuz eta beste batzuk Gasteizen akuartelatuak geldituz,Antiguo Baile Mickey-n (16) ezarri zirelarik, Renovación Españolakosail arabarrez lagunduak eta hornituak izanez. Espainia Nazionalekohiriburutik San Marcial erregimendua ere etorri zen. Bailen infanteriaerregimendua (nº24), Huescatik etorritakoa, Gasteizko artileria kuar-telean eta Floridako talde eskolarrean ezarri zen, bere hornikuntza bil-tegia San Ildefonso kaleko talde eskolarrean ezarriz; testuinguruhonetan eta Bizkaiko frenteak iraun zuen arte, Gasteizko hainbateskola-talde aginte militarraren pean gelditu ziren, hezkuntza etenduzelarik (17). Azaroaren azken astean, tropa guzti hauek mobilizatuakizan ziren, Arabako frente ezberdinetara abiatuz; nazional militarrenesanetan, Madrilgo gobernuak penintsulako frente ezberdinetan erre-publikarren erasoak intentsifikatzeko eta koordinatzeko agindua emanzuen, Madril gaineko presioa uxatzeko. Agindua jaso ala ez, azaroa-

138

(14) Ikusi El Correo 2004-12-5, 10-11 orrialdetan.(15) F.B.en esanetan, saiakera bakoitzak hildakoekin bukatzen zuen.(16) Florida kalean(17) Autoritate militarrek Gasteizko udaletxeari hainbat baimen eskatu zizkioten, indarmilitarrak bertako talde eskolarretan ezartzeko. Urriaren 9an aipatutako Florida eta SanIldefonso kaleetako talde eskolarren erabilera eskatu zuten, aurrenekoa tropak biltzeko etabigarrena kanpainia hornigaien biltegian bilakatzeko. Bizkaia gaineko eraso nazionala jar-raitu ala, Gasteizko beste ikastetxe batzuk erabili ziren, hurrengoen datuak ditugularik:Abenduak 23an tropa nazionalak Aliko talde eskolarrean ezarri ziren; 1937ko martxoak26an, “Cuarto de Hora”-ko ikastetxeaz jabetu ziren.


ESTUDIOS ALAVESES

139

ren 30ean Arabako frenteetan errepublikarren operazioak era nabar-menean intentsifikatu ziren, Fndz. Ichaso gobernadore zibilak, bon-bardaketa eta eztanden aurrean biztanlegoa lasaitzeko mesua zabalduzuelarik.

Abenduaren 1ean Legutio eta Elosuko frenteetan borrokak emanziren, hegazkinak eta artileriak (18) parte hartu zutelarik, errepublika-rrak Legutio gaineko ofensiba hasiz. Hurrengo egunean errepublikarhegazkinak erasora atera ziren operazio nazionalak mozteko, Gasteizbonbardatua izanez eta hainbat zauritu gauzatuz (19). Abenduaren2an, errepublikarrek Legutio inguratuta zuten, edozein mementuanasediatua izan zitekeelarik eta Leintz-Gatzaga eta Arlaban errepideengaineko kontrola berreskuratu zuten, Arrasate-Aretxabalete-Eskoriatzako ingurunea eskuratuz. Honen aurrean eta bertako tropanazionalen egoera deskongestionatzeko, Alonso Vegaren kolumnakkontraerasoa prestatu behar izan zuen. Esan behar da, Alonso Vegarenkolumna errepublikarren ofensiba eman aurretik, Anguiozarrenborrokatzen ari zela eta erasoa ustekabean harrapatu zituela, Legutiogaineko kontraerasoa prestatzeko atzera egin behar izan zutelarik,Zumarragatik eta N-1 errepidetik Gasteizeratuz (20). Deskongestiolanetan, Charillapeako pinudi muinoaren gaineko eraso enbolbenteaburutu zen, Landako tren geltokitik aurrerakada hasiz, errepublika-rrek erresistitu zutelarik, bere artileria Ubideatik aurrerapena ekidit-zen saiatu baitzen, nazional posizioak kañoneatuz. Operazio honetan,Urbinan kokatutako artileria eta hegazkinak parte hartu zuten eta erre-publikar gatibu desente lortu zituzten, atxilotuta eta zaindutaGasteizera eraman zituztelarik, galdezkatuak izateko; (21) Onrubiaskomandanteren kolumnek ekintza hauetan ere parte hartu zuten.Nazionalen bajak ugariak izan ziren eta zaurituak larrialdietarakolehenengo sendakuntzak jasotzeko, Larrabean kanpaina ospitale batantolatu zen; dena den, osasun eta sendakuntza azpiegiturak aurre-rantzean sakonago aztertuko ditugu.

Abenduak 5eko gauean, Legution zeuden Alonso Vegaren tropakerrelebatuak izan ziren, Gasteizera osatzera etorri zirelarik.Flandeseko batailoiaren funtzioa, errepublikarrei eraso eta eskualdekoposizio estrategikoetaz jabetzea zen, hauen defentsa eta hurrengokoaurrerapenak milizia bolondresen eskuetan utziz. Abenduaren 6an,

(18) Asaltoko karroak eta kamioi blindadoekin aritu ziren, Ubidea eta Otxandioko bidetikgerturatuz eta Legutio gaineko erasoa hasiz..(19) N.L. Legutiako posizio nazionalak atrintxeratzen zebilenean, bi hegazkin beraien gai-etik pasa eta Gasteizerantz abiatu ziren, bonbardaketaren lekuko izan zelarik, Gasteizetikateratzen zen kea ikusiz. Harrigarria da hegazkinak bueltan zetozenean, Legutiakoposizioak ez bonbardatzea.(20) F.B. eta F.U.ren testigantzen arabera.(21) V.V. eta N.L. testigantzak kontutan izanik, frentean eskuratutako errepublikar presoak,zezen-plazan antolaturiko kontzentrazio esparruan giltzapeztu zituzten, bertan egoera lar-rian biziz (gosea...).


SANCHO EL SABIO

Isuskiza mendian borrokak errepikatu ziren, errepublikarrak berres-kuratuz. Hurrengo egunetako ekintzak hegazkinak eta artileriak buru-tu zituzten, frenteak etenduak geldituz. Abenduaren 9 eta 10an erre-publikarrek Arrasate gaineko erasoa burutu zuten, eta 10an ereLegution ekintzak gidatu zituzten. Abenduaren 13an, nazional hegaz-kinek Otxandio gaineko posizioak ikuskatu eta bonbardatu zituzten.Hurrengo egunean, errepublikarrek Legutio eta Arrasate gaineko era-soak errepikatu zituzten, baina kontraerasoan nazionalek posizioestrategikoak lortu eta Arrasateko errepidearen kontrola berreskuratuzuten. 17an, hegazkin errepublikarrek Arrasateko posizio nazionalakbonbardatu zituzten, hurrengo egunetan artileria nazionalen erantzunajaso zutelarik, Legutioaldean errepublikarrek atzera eginez.

Nazionalak errepublikar erasoen aurrean egoera larrian zeuden,tropa gehiago etorri zirelarik. Abenduaren 2an, Gasteizko trengeltoki-ra marokoko tropa erregularrak iritsi, eta Dato kaletik desfilatu oste-an, Florida talde eskolarrean ezarri ziren, hurrengo egunetan AlonsoVegak gidatutako operazioetan parte hartuz. Testuinguru honetan,abenduak 5tetik aurrera, Milizia Gasteiztarrek (22) ez-ohizko zerbit-zuak prestatu zituzten, Gasteizko indar militar guztiak frentetara abia-tu baitziren. Armamentu berria iritsi zen Arabako frenteak hornitzekoeta hobe defendatuak izateko, kalibre handiko obusen eztanda ikara-garriak Gasteizen entzuten hasi baitziren.

Arabar frenteetako osasun azpiegitura eraginkortzeko, abenduaren5an Gasteizera 4 anbulatzia iritsi ziren, Pau-eko Mr. Charauden (23)interbentzioz. Murgiako odol ospitalea, abenduaren 11an zaurituezbetea zegoen, lehengaiez nahiko larri ibili zelarik, autoritateei etenga-beko eskaerak eginez.

Abenduak 8ko goizean Nafarrateko posizioetan, hegazkinen artekoborroka eman zen, errepublikar trimotore bat suntzitua izanez. F.B.frente honetan aritu zen, borroka honen lekuko izan zelarik, berak ger-takararia honela azalduz: “...goizean errepublikar hegazkinek gureposizioak eraso zituzten, laster gure hegazkinek defendatzera aterazeta “gorriak” uxatu zituzten. Gero, gure hegazkinak etsaiaren posi-zioak bonbardatzera atera ziren, baina koordenadetan hutz egin etagure posizioak bonbardatuak izan ziren...”. Eguerdian errepublikarrekerasora atera eta Gasteizko zerua 6 hegazkinetan zeharkatu zuten,Gasteizko 2 kaza defentza lanak egitera atera zirelarik, hauetako batLasarte aldean suntsitua izanez eta gidaria oinez Hotel Frontonera

140

(22) Gizon helduez osatutako gorpu auxilarra, Gasteizko autoritateen agindutara zegoena.Honako hauek ditugu bere betebehar ohikoenak: kaleetako zaintzak eta patruila ibiltariak,bai oinez, bai motorizatuak antolatu, Gasteiz kanpokaldean zentinela eta guardia lanakegin (segurtasun kontuak direla eta, bere kokagunea ez da azaltzen), ordenantza postuaketa egoitza publikoak kustodiatu, tiradoreen patruilak leku estrategikoetan ezarri, emer-gentziako zerbitzuak eskeintzeko patruilak prestatu...(23) Frantziako alderdi eskuindarraren partaide.


ESTUDIOS ALAVESES

141

itzuliz. Aireportu gasteiztarretik beste kaza batzuk erasora atera ziren,errepublikar hegazkin bat Gorbeialdean eroriz; bueltan errepublikarposizioak bonbardatu eta ametrailatu zituzten. Abenduaren 12an,hegazkin errepublikarrak Gasteizera gerturatu ziren Lakuako airepor-tua bonbardatzeko asmoz, baina nazional kazak igarri eta zeruanborroka latzak eman ziren, populazioak ametrailadoren tableteo ent-zun zuelarik; Lakuako aireportuko inguruek bonben eragina jasanzuten. Ekintza honetan, errepublikar bimotoreduna harrapatua edo“ukitua” izan zen, Iurre eta Aranguiz bitartean erori zelarik (24). 3gidari zeramatzan, bata sobietarra, bestea ingelesa (25) eta azkenaespainiarra izanez.

Gasteizko hiria eta Lakua eta Zalburuako aireportuak zaintzenzituzten aireko indar militarrek, alemaniarrak ziren. C.U.ren esanetan,Lakua aireportuko tropa alemanarrak Foronda (26) herrian ezarriakzeuden, eta Gasteizko kaleetan bere presentzia ohia bilakatu zen.Elkarrizketatu ditugun lekuko guztiek alemaniarren partehartzeabaieztatu zuten, nahiz eta P.A.-eko orrialdetan beraien existentziazezer ez esan.

Abenduaren 5ean Orduñako frentean, meategietako posizioan, erre-publikarren aktibitatea somatzen hasi zen. Nazional eta errepublika-rren arteko su lerroan, reketeek San Pedro mendia okupatu zuten, ber-tan errepublikarrekin talka eginez. Uzkiano inguruko muinoetanbehaketa lanak egin zituzten, errepublikarren aurrerakaden zain.

Abenduaren 6an, Orduñako sektorean, errepublikarrek tren blinda-tu batez baliatuz, erasoa bat burutu zuten, bertan miliziano asko partehartuz. Posizioak aurreratu eta Orduñako haitzaren gaineko kontrolaberreskuratu nahi zuten, baina artileria nazionalak ekimena bertanbehera utzi zuen. Frente honetan gauzak ez ziren asko aldatu, nazio-nalen destakamenduek Unza eta Uzkianon jarraitu baitzuten, bereposizio aurreratuekin. Abenduaren 10ean, Uzkianoko posizioetan,errepublikarren eraso gogorrak errepikatu ziren.

Legutio eta Orduñako frenteetan ihesaldiak arruntak bilakatu ziren,guardia zibilak eta Bilboko Falange Españolako 3. zenturiako kidebatzuk Gasteizko indarrekin batera borrokatu baitzuten (CecilioRoitegui eta Gregorio Fndz.); baita ere, P.A.-eko amabitxien eskaerenartean, Garellanoko Mendi Batailoiaren (nº6) 6 soldadu eta rekete biz-

(24) V.L. gertakizun honen lekuko izan zen. Berak dio 5 hegazkin ibili zirela borrokan (2,3ren kontra). Ametrailadoren erabilerak, herritarrengan arriskua sortarazi zuen, aireangoitik behera egiten ziren tiroak lurraren kontra jotzen baitzuten. Bere anaia eta aita zubibaten azpian babestu ziren. Gero, eroritako hegazkina bisitatu zuten, autoritateak heldubaino lehen.(25) Prensa eta Propaganda bulegoaren arabera Sidney izendatzen zen.(26) Informazio hau baieztatu egin dugu Gasteiz udaletxeko agiritegian, alemaniarrakForondako marquesaren jauregian akuartelatuak egon baitziren 1937ko ekainaren erdi-rarte.


SANCHO EL SABIO

kaitarren hainbat kideen berriak aurkitu genituen. Aldi berean,Gasteizko errepublikarrek Bizkaiko zonalde errepublikarrera iristekosaiakera etengabeak burutu zituzten, uda osoan zehar Foronda eskual-detik igaro baitziren (27).

Frenteak etendu ziren herrietan, populazio zibilaren ustuketa emanzen, eguneroko eginbeharrekoak ezin baitziren garatu, bertan beherautzitako etxebizitzak indar militarrek aprobetzatu zituztelarik.Urkabuztaizen, Inosoko hainbat senide Uzkianon eta Oiardon errefu-xiatu ziren; honen mantenua arazo batean bilakatu zen, Arabako dipu-tazioari eskualdeko larre ezberdinak luberritzea eskatu zitzaiolarik(28). F.U.rekin izan genuen elkarrizketan aurrekoa baieztatu genuen,hain zuzen ere Gamarrako herrian, frentetik ihesi, Cestafe eta inguru-ko herrietako biztanleak ezarri baitziren. Foronda eskualdeko herriezberdinetan tropak eta miliziak ezarri ziren, herritarren etxeetanasentatuz eta izua zabalduz. Hau aprobetzatuz, milizia bolondresenhainbat kide, rekisak (bai artikulo bai dirutan) egin zituzten okupatu-tako herrietan, ekintza hoiek debekatuak egon arren. Aktibitate hauekbertan behera usteko helburuarekin, gobernadore militarra azaroaren13an Arabako herritarrei zuzendu zen, onartu zitezkeen inkautazioposible bakarrak berak baimentzen zituenak zirela esanez. Baita eremilizia bolondresetara zuzendu zen, bere ospea eta izen ona gordezezaten.

Arabar frentea ez ezik, Gasteiz ere gerraren hatzaparrak somatuzituen, behin baino gehiagotan bonbardatua izan baitzen. Abuztuaren6an, bonbardaketei buruz lehenengo berria daukagu; bonbardaketenaurrean, Gasteizko populazioak jarraitu behar zituen argibideak azalt-zen dira. Babesgune batzuk aipatzen dira (Arkiloak, Errepublikakoenparantza...) eta argiekin nola jokatu behar zen gogorarazten du(argiak itzali).

Abuztuaren 31an, gauean argien erabileri buruzko argibide zehatzakeman ziren: gaueko 10:30tan hiriko kafeak itxi behar ziren, 10:45rakoibilgailu eta pertsonen zirkulazioa etendu behar zelarik; 11:00tanargindar publikoa itzaliko zen, etxe pribatuen argiak estali beharkozirelarik. Alarma antiaereoa jotzekotan, Electra Vitorianak zuzenkiargindarra mozteko agindua jaso zuen.

Teoria alde batera utzita, bonbardaketen mehatsuak irailak 17koarratsaldean egia bihurtu ziren. 5 kaza errepublikar Gasteiz zeharkatueta guztira, 30 bonba bota zituzten, helburu militar zehatzak suntsit-zeko intentsioarekin. Paz kaleko artileria kuartelean 5 bonba erori

142

(27) V.L. esanetan egiten zuten ibilbidea honako hau izaten zen: Gasteiztik Antezanara,Antezanatik Legardara eta bertatik basoan barneratzen ziren, Orduñako eta Gorbeialdekomendi-mugak igarotzeko helburuz.(28) “Boquete de la Peña” terminoan eta Lezaman errepublikarrei okupatutako lur batzue-tan.


ESTUDIOS ALAVESES

143

ziren, suntzipen handia gauzatuz, hainbat militar hilaraziz (29); mobi-lizazio egoitza (Santa Teresa kuartela) baita erasotua izan zen; gober-nu zibiletik hurbil ere bonbak erori ziren; Polvorín Zaharra eta berriabonbardatuak izan ziren. Ajuria metalurgika (“Meta”) beste objetibobatean bilakatu zen, bertan ejerzito nazionalerako garraio ekipamen-dua egiten baitzen; Campsa refindegiak hainbat bonba jaso zituen,erregaien eskasia areagotu nahiean; Ibargoitia altzari fabrika, zezenplaza inguruan zegoena, ere bonbardatua izan zen; azkenik, tren gel-tokia ez zen eraso honetatik libratu. Eraso zibilei dagokionez,Judizmendiko etxe bat bonbardatua izan zen; esan behar da,Judizmendin bateria anti-aereoak ezarriak zeudela mehatsu haueiaurre egiteko, gain honetatik hiriko sarguneak kontrolatzen baitziren.Hainbat zauritu (30) izan ziren, Gurutze Gorriko lana ezinbestekotzathartu zelarik, gerora goraipatua izanez.

Protesta moduan, Gasteizen manifestaldi espontaneo bat antolatuzen; alde zaharretik irten, Paz, Dato eta Florida kaleak zeharkatu etagobernu zibilaren eta komandantzia militarraren aurrean etenarazizen, hemendik disolbatua izanez. Gobernadore zibilak “legearenbarruan” justizia egingo zela aitortu zuen, eta lanak errezteko,Gasteizko biztanleei salatari funtzioak egin zitzaten gomendatu zien.

Egoera honi aurre egiteko eta Gasteiz gaineko babesa eraginkorraizan zedin, F.E. eta Renovación Española alderdien iradokizunez, har-pidetza bat ireki zen Gasteizko indar militarrek hegazkin bat edukizezaten. Ekimen honek jada, beste hiri nazional batzutan ospea izanzuen, Salamanca, Zaragoza eta Valladoliden adibideak azpimarratuz,Aeroplano Alava izeneko kolekta ireki zelarik, Gasteizko udaletxeakbere kudeaketaz arduratuz. Harpidetza hau bultzatzeko mehatsuakerabili ziren etengabe: “... las vidas de nuestras familias están en peli-gro...” , dirudunak erasotuak izanez “... los ricos no dan ni sus hijos ala patria ni su dinero...”

Irailak 18ko goizean bonbardaketak errepikatu ziren.Irailaren 19an hildakoen gorpuak hilerrira eraman zituzten, ekital-

dia manifestaldi batean bilakatu zelarik. Hiriko komertzio guztiek,dolumen erakustaldian, bere ateak itxi zituzten; ekitaldiak igarotzenzituen kaleak, miliziak formatuetaz babesturik zeuden. Aurrenik,aipatutako militarren hilkutzak ezarri ziren, eta honen atzetik biktimazibilarena, Juana Fndz. Miras alegia; hauen jarraian, kargu militaraltuak, autoritateak, Gasteizko biztanlego komuna eta hiriko miliziaeta gorpu armatuak desfilatu zuten.

(29) Mendi artileriako erregimendukoak (nº2)Dalmacio Ruiz de Arriaga, Delfín AlvarezLopez, Aquilino Ruiz Mtrz., Jesus San Millán Martín, Vicente Díaz de Lecea, FelixGastesi, Eladio Gomez, Justo Herrero Jimenez Francisco Franco Perez.(30) Eladio Gonzalez eta Miguel Fndz. artileriako soldaduak, Estanislao Ruiz Muñoz,Justo Herrero Jimenez 2 urteko umetxoa, Manuel Mrtz., Juan Sabadón 8 urtekoa, CiriacoViznarra Arana, Perpétua Etayo Mrtz.


SANCHO EL SABIO

Irailaren 20an, 2 trimotore errepublikar Gasteiz eraso zuten, AjuriaMetalurgika, kuartelak eta Polvorín zaharra bonbardatuz. Aldi hone-tan, Judizmendiko 25. etxean bonba bat erori zen, Francisca OrtizQuintana hilaraziz; esan behar da ekintza odoltsuagoa izan zitekeela,hilaren 18an etxeko bizilagun gehienen artean aldegiteko erabakiahartu ez balitz.

Irailaren 22an bonbardaketa guztiak sortu zituzten hildakoen ome-nez mesa ospatu zen eta udaletxeak eraso hauek sortu zituzten hilda-ko eta zaurituen berri ofiziala eman zuen.

Gasteizko biztanlegoa bonbardaketei ez zegoen ohitua, sirena hotsaautomobilen klaxonarekin nahasten baitzuen, hiri barnean honen era-bilera debekatu zelarik. Bonbardaketen maiztasuna ikusirik, neurriberriak plazaratu eta hiri guztian zehar babesguneak orokortu ziren,hurrengoak izanik:

– Hornikuntza Plaza zonaldean, udal eta probintzi aurrezki kutxaketa korreos egoitzak egokituak izan ziren.

– Ciudad Jardín zonaldean, Elurretako agure-etxeak ateak irekizituen.

– Ali herrirantz doan zonaldean, Elektrizitate kooperatiba egoit-zak (Beato Tomas de Zumarraga kalean ) zuen lurazpikoa ego-kitu zen, 325 pertsona babesteko edukiera izanik.

Hauetaz gain, beste leku batzuk azpimarratu ziren: Arkiloen pasabi-dea eta udaletxe azpiko arkilo babestuak, elizak, egoitza benefikoak(batez ere lurazpikoa dutenak), ipar tren geltokiko lurazpiko pasabi-dea... etabar. Partikularrei egokiak ziren lonjak edo egoitzak eskeint-zeko erregua zabaldu zitzaien, Defentsa Pasibo AntiaereoarenBatzordeak kale bakoitzeko bat edo 2 babesleku antolatu nahi zituela-rik; Lara jaunak Dato kaleko 49. zenbakian, 400 pertsonentsako edu-kiera zuen lurazpikoaren irekiera publikoa baimendu zuen. Etxe parti-kularrei bonbardaketen aurrean bere atariak irekiak ustea agindu zit-zaien, kalean ezustekoan harrapatutako jendea babes zezan.

Gasteiz nazional ejerzitoaren komunikazio eta operazioetarako hiriklabean bilakatu zen. Aurreko egunetan gertatu ziren bonbardaketakekiditzeko eta nukleo neuralgikoa hobeto babesteko, irailaren 23an 6kaza eta bonbardero bat, Gasteizko Zalburuako aerodromora iritsiziren. Gasteizko udaletxeak, hegazkin hauen gidariak omendu zituenirailaren 26an, hiriari eskeinitako babesagaitik; dena den, hegazkinhauek ezin izan zuten Arabako frenteetan bonbardaketak gaitzetsi.Aero Popular Alaveseko kideak hegazkin hauen mantenu mekanikoazarduratu ziren, aeroportuaren zaintzan lagundu zutelarik.

Gasteizko populazioak hegazkin nazional hauen hegaldietara ezzegoen ohitua, etorri ziren egun berean maniobrak egin orduko,Gasteizko sirena antiaereoaren oihua zabaldu baitzen.

144


ESTUDIOS ALAVESES

145

Testuinguru honetan, irailaren 21an Espainia enparantzako aldebatean hegazkin nazional (31) bat erori zen, 3 zauritu gauzatu zituela-rik (32); Gasteizko udaletxea istripu honen hildakoetaz arduratu zen,bere hiletaren gastuak onartuz. Gertakari honen inguruan hainbathipotesi bildu ditut:

– Batzuen ustez, egun horretan hegazkin gidariek CírculoVitorianon ospakizuna izan zuten. Behin jaia bukatuta, hegaz-kinlari batek Andra Mari Zuria ama birginari homenaldia eskei-ni nahi izan zion, hegazkinarekin San Miguel elizatik gertupasaz. Maniobra honetan, hegazkinaren kontrola galdu eta uda-letxearen eskin batean bukatu zuen.

– Beste batzuk, aurreko hipotesiarekin bat datoz, zehaztasun bate-an izan ezik: hegazkin gidariak homenaldia ama birginari eskei-ni beharrean, Gasteizen ezagutu zuen neska-lagun bati eskeininahi izan ziola diote, Gasteiz utzi aurretik.

– Hirugarren hipotesia zihoen, hegazkina Arabako frentean jasan-dako erasoengaitik “ukituta” zetorrela eta kontrola galdu zuelaGasteiz gainean ze-goenean.

Hegazkinen bonbardaketen aurrean jokaera irakasteko eta arriskuegoera berriei nola aurre egin behar zitzaien jakinarazteko, urriaren24an Gasteizen, Defentsa Pasibo Antiaereoaren Batzordea antolatuzen, Santaolalla lehendakaria izanik (33). Hitzaldi, argibideak zituztenpanfleto eta similakroen bitartez, hiritarrengana zuzendu ziren etatalde auxiliarrak hezitu zituzten egoera larrietan ardura jaso zezaten,hiritar ekintzak koordinatzeko asmoz. Batzorde honek, azaroaren12an Principe Antzokian, Gerra Kimikoari buruz hitzaldia eman zuen,Gaspar Soto Gil de Lacuesta, militar ospitaleko medikua, hizlaria izanzelarik. Gas kutxakorrez eginiko eraso aeroa saihesten jakin beharzela adierazi zuen, honetarako Defentsa Pasibo Antiaereoko talde bat,neutralizazio kimikoan ondo hezitu behar zela azpimarratuz.

Alvarez Arenas gobernadore militarrak honelako erasoen arriskurikez zegoela esan zuen, baina badaezpada prest egon behar zirela egoe-rari aurre egiteko; erasoa gertatuko balitz, ejerzito nazionalak baitaeraso kimikoak aurrera eramateko gaitasuna zeukala adierazi zuen (un arma se opone a otra). Testuinguru honetan, Gasteizko GurutzeGorriak gas itogarrien aurkako ekipoa (mozorroak) erosteko plantea-

(31) Alemaniarra, Kondor legiokoa. Nazioarte mailako Interbentzioaren kontrakokomitearen akordioa ez behartzeko, hegazkinak zituen alemaniar bereizgarriak aguro mar-gotu eta estali ziren.(32) Ahozko iturriek, istripu honetan Gasteizko esnegile batek bizia galdu zuela diote.(33) Batzordea zuzentzen zuten beste kideak hauek ditugu: Soto Gil de Lacuesta koman-date medikua, Pedro Alonso milizietako buruzagia, Jose Prz. Agote osasun militarrarenburua, D. Fuejo osasun probintzialaren inspektorea, V. Aguinaga telegrafoen arduradunaeta F. Sacristán artileria kapitaina.


SANCHO EL SABIO

mendua martxan jarri zuen, harpidetza bat irekiz, azaroaren bukaeranegitasmoa lortu zelarik.

Gasteizen ejerzito nazionaleko hegazkinak ezartzean, Alava hegaz-kinaren proiektuak bere funtza galdu, eta Aereo Popular Alaves talde-aren iradokizunak indarra hartu zuen (34), harpidetzaren dirua proiek-tu honetara zuzenduz. Proposamen honek, Zalburuako aireportuaberriztu nahi zuen eta gerra hasi baino lehen martxan jartzeko sorianegon zen proiektua berreskuratu zuen. Garaiko Zalburuako airepor-tuak, hegazkinak lurreratzeko eta aireratzeko bakarrik balio zuen,baina ez zeukan inolako zerbitzurik aireko indar militarrek beharzuten kuartelean bilakatzeko; Lakuan zegoen aireportua oraindikanegoera zaharkituagoan aurkitzen zen, Gasteizko aireportu azpiegitu-rak urriak izanez. Azaroaren bukaeran, Gasteiz ejerzito nazionalekozutabean bilakatu zenean, berriztatzeko ideia indarrean jarri zen.Hilaren 29an, Valdes gobernadore generala eginiko bisita batean,Fndz. Ichaso gobernadore zibilak ekimen berria adierazi zion, gober-nadorearen baiezkoa lortuz. Abenduaren 15ean, Gil Yuste etaSantaolallak plangintza azaltzeko Burgesera abiatu ziren, aireko ejer-zitoaren onarpena lortuz eta berriztatze proiektua martxan jarriz, aire-portuaren arrastoak XX. mendeko larogeigarren hamarkadarartesomatu zitezkelarik. 1937ko ekainaren 14an, Gasteizko udaletxeareneta arabar diputazioaren ekimenez aeroportuak General Mola izenajaso zuen (35).

Altxamenduak eta burututako estatu kolpe azkarra Espainiako hain-bat lekutan porrota eta erresistentzia tinkoa jasan zuenean, gerra zibilluzearen irudia zabaldu zen. Bizkaia eta Gipuzkoa errepublikarrenesku gelditu ziren, baina hilabeteak pasa ala, Gipuzkoa ejerzito nazio-laren pean erori zen, gerraren ekintzak Arabako frenteetan zentratuz.Honen aurrean, arabako autoritate nazionalek osasun eta sendakuntzaazpiegitura sendoa eraikitzeko proiektua martxan jarri zuten.Erakundetze prozesu honen testuinguruan, abuztuaren 27an biltzarraedo Gerrarako junta zentral arabarra bildu zen, probintziako osasunzerbitzuen antolaketa orokorra martxan jartzeko helburuarekin,Nafarroako adibidea eredutzat hartu zutelarik. Sail edo batzorde hone-tako burua, Jose Perez Agote doktorea izango zen. Probintziako osa-sun zerbitzuak (Osasun egoitzak, Larrialdietarako egoitzak, GurutzeGorria, erietxeak, kolegio profesionalak, klinika pribatuak...) bateratunahi zituzten, guzti hauek Arabako gerrarako biltzar zentralaren esku

146

3.1.1 Arabako osasuneta sendakuntza azpie-giturak

(34) Zalburuako aireportuaren mendebaldean zegoen muinoan, lurazpiko angar bat eraikinahi zuten, hegazkinak babestuak gelditzeko bai eguraldi bai etsaiaren aurrean; air-eratzeko eta lurreratzeko pista argitu nahi zuten, gaueko irteerak ahalbideratzeko; azkenik,zerbitzu auxiliarretaz hornitu nahi zuten (suhiltzaile taldea, zerbitzua mekanikoa...)(35) Mola generalaren azken bidaia, aeroportu honetatik atera zen, bizia galdu aurretik.


ESTUDIOS ALAVESES

147

eta kontrolpean gelditu beharko zirelarik, arabar frenteetako beharreiera eraginkor batean aurre egiteko.

Lankidetza hau era koordinatu batean garatzeko, lehenengo etabehin, erietxe bakoitzak zenbat pertsonak jasotzeko zuen ahalmenakontutan hartu zen eta zaurituak mobilizatzeko zituzten baliabideenkopurua; baita ere errekizatutako automobilen artean, zaurituakgarraiotzeko egokitu zitezkeenak aztertu ziren. Ebaluaketa egin oste-an, Arabako probintziak gerrako zaurituak zaintzeko zuen osasunazpiegitura honako hau zen:

Gasteizen antolatutako zerbitzuak: – Ospital militarra zaurituentzako 200 ohe zituen.– Santiago edo ospitale zibilaren barnean odol-ospitalea antolatu

zen, normalean 50 ohe zituelarik, baina larrialdiko egoeretan 65ohe egokitu zitezkeen. Lau talde kirurgiko zituen instrumentaleugariarekin, hauetako bi frenterantz atera zitezkelarik. GurutzeGorriak ospitale honetan gerra zaurituentzako odol transfusiozerbitzua antolatu zuen, Gutierrez Celaya doktorea buru zelarik.Odol-emaileen zerrenda edo kontrola ez zegoen garatua etaeskeintzak urriak bilakatu ziren; honen aurrean, prentsan etairratian hainbat iragarki plazaratu zituzten emaileak lortzekohelburuarekin, urriak 13an, Bizkaiko frentea gerturatzen zihoa-nean, P.A.eko orrialdetan emaileen zerrenda agertu zelarik.Ospitale honek, urriak 14tik aurrera udaletxeko izunen % 25jaso zuen, bere finantziazioa erresteko.

– Apaizgaitegian egokitutako odol-ospitaleak, baldintza normale-tan 355 ohe jaso zitzakeen.

– Molinuevo fundazioak 15 oheen aportapena egin zuen. – Hernadez, Castilla eta Ortega-Artetxe medikuen klinika priba-

tuak bere zerbitzuak eskeini zituzten.– Etxe partikularrak bere jabeak eskeinita. Adibidez, Joaquín

Ordoñok bere etxeko logela bat eskeini zuen, Manuel Iradier64an, zaurituak osatu zitezen; Prado kaleko 7. zenbakian hone-lako beste adibide bat aurkitu genezakeen, hiri osoan zeharbolondresak aurkituz.

– Gasteizko ikastetxeak gerra sakondu ala, bat-bateko ospitaletanbilakatu ziren. Osasun militarreko beharrak ugaldu ziren etaospitale militarrak ez zuen gaitasunik zauritu guztiak jasotzeko.Testuinguru honetan, abenduaren 19an Samaniego ikastetxea(36) gerra garaian zaurituak jasotzeko egoitzan bilakatu zen,udaletxeak autoritate militarren eskuetan jarri ostean; Ursalina

(36) 1645 metro karratuko eraikin honek, Gerra Zibila amaitu arte, ospitale bezalafuntzionatu zuen, 1939ko ekainaren 1ean udaletxeari itzuli zitzaiolarik. Hezkuntza egoitzabezala berresartzeko, desinfektazio prozesua jasan zuen.


SANCHO EL SABIO

amen eskolak 50 ohe egokitu zituen, Corazonistas ikastetxeak,aldiz 50 ohe...(37).

Gasteiztik kanpo antolatutako zerbitzuak:– Urriaren inguruan, Estibaliz santutegiko sanatorio infantilean

odol-ospitale bat antolatzeko proiektua martxan jarri zen kolek-ta bat irekiz, 50 zaurituentzako edukiera zeukalarik; Legutiokofrentea gori-gori zegoenean funtzionatzen hasi zen.

– Legutioko frentea gori gorian zegoenean, Larrabean kanpainakoospitalea antolatu zuten, frenteko zaurituak hasierako eta oina-rrizko sendakuntzak jaso zitzaten.

– Urriak erdialdera, Luis Forondak, Forondako markesaren semea,familiak Foronda herrian zuen jauregia autoritate militarreneskuetan utzi zuen, Renovación Españolako kideak eta emaku-meem saila bereziki, erietxe batean bihurtu eta bere kudeaketazarduratu zezaten. Jauregia 30 ohe zituen.

– Lezako erietxea– Probintzian zehar beste egoitza edo etxe batzuk egokitu ziren.

P.A. egunkarian hurrengo adibideak aurkitu ditugu:Langraitzeko eskolan, Osman, Miñano Mayor-en, Rivabellosan,Letonan, Cerion, Asparrenan eta Kanpezun besteak beste, zauri-tuen zaintza eta osaketa posible egiteko instalakuntzak antolatuziren.

Zerbitzu hauen kudeaketan, Gurutze Gorriaren aportapena ezinbes-tekoa izan zen. Hobeto ulertzeko, Arabako Gurutze Gorriak gerrazibilean jasan zuen bilakaera eta garatu zituen aktibitate guztiak azter-tuko ditugu, premiazkoak bihurtu baitziren.

Arabako Gurutze Gorria entitate autonomoa zen, baina gerra zibilahasi eta denbora gutxira, (Abuztuak 18) bere autonomia galdu zuen,Arabako Gerrarako Biltzar Zentralaren eta osasun militarraren zerbit-zupean jarri baitzen, Jose Perez Agote doktorea koordinaketaren ardu-raduna izanik. Erakundea berritu zen, (Irailak 8) ordurarte laneanzegoen Gurutze Gorriaren batzorde probintziala disolbatu, etaNazional Defentsarako Biltzarrak (Junta de Defensa Nacional deEspaña) mugimenduaren aldeko konfidantzazko karguak ezarrizituen, Catalina Urquijo de Oriol eta Jose Perez Agote bere ordezka-rietan bilakatu zirelarik. Honen adibiderik aipagarriena, irailaren22an, Pensamiento Alaves egunkarian Francisco Alarcón, GurutzeGorriko asanbladaren idazkari nagusiak argitaratutako mesua dugu:“...Gurutze Gorriko brazalete eta banderin guztiak asanblada lokalakizenpetu eta seilatu beharko ditu balioa izan dezaten, bestela, ez sei-latzekotan, autoritatei salatuak izango dira...” Gurutze gorri menpeko

148(37) 1937ko abuztuan, autoritate militarrek “Seminario de Aguirre” lehen hezkuntzakoikastetxea rekisatu zuten, “Martinez-Anido” sendaleku-erietxean bilakatzeko.


ESTUDIOS ALAVESES

149

eta leial bat antolatu nahi zuten, erakundea nazional helburuei subor-dinatu zedin.

Nahiz eta aldaketak eman erakundearen barnean eta Burgoskogobernuaren agindupean jarri, Gurutze Gorria nazioarteko erakundeagenuen, printzipio batzuk jarraitu eta errespetatu behar zituelarik;hauek bermatu zitezen, irailaren 11an, Gurutze Gorriko lekuko inter-nazionalek Burgoseko gobernutzapean zegoen Gurutze Gorriko anto-lamendua aztertu zuten, Nazional Defentzarako Biltzarrak (J.D.N.)kide hauei harrera ona ematea eskatu egin zuelarik. Irungo frenteabisitatu ostean, irailaren 12an, Junod eta Brocard doktoreakGasteizera abiatu ziren, bertako seminarioan ezarritako GurutzeGorriko odol-ospitalea eta hiri honetako osasun azpiegiturak gainbe-giratzeko. Ordezkaritza honi harrera emateaz, Jose Perez Agote etaIsabel Echanove, emakume erizainen burua, arduratu ziren, ArabarGurutze Gorriko antolaketa eta sail ezberdinak erakutzi zietelarik,andarien desfileak ekitaldiaren amaiera ezarriz.

Gipuzkoako frentea erortzean, gerrako frenteak Arabara urbilduziren. Urriak-azaroak bitartean, Arlabaneko gainatik, Villareal-Legutio eta Orduñarantz zabaltzen zen frente-lerroan, ekintzak somat-zen hasi ziren, abenduan gori-gori jarri zirelarik. Egoera honekGurutze Gorriari lan asko sortarazi zion, ordurarteko osasun antola-kuntza gainonduz; testuinguru honetan probintziako osasun azpiegitu-rek garrantzia hartu zuten.

Arabako Gurutze Gorriak gerra garaian zituen eginkuzunen artean,hauek garrantzitsuenak ditugu: frenteen inguruan larrialdietarako zer-bitzuak osatzea, arabako odol-ospitalea antolatzea, emakumei erizai-nen ikastaroak ematea, zaurituen garraioetaz arduratzea, gerran arit-zen diren bi bando etsaien arteko harremanak bideratzea (Korrespondentzia, bahituen eta udako haur kolonien trukaketa...).Ekimen hauek zehaztasunez eta sakonago aztertzeko, hurrengokolerroak erabiliko ditugu.

– Gasteizko seminarioa odol-ospitalean bilakatu zen, 1936ko irai-laren 7an, Gasteizko apezpikutza Gurutze Gorriari eskeini oste-an; eraldaketa honetan eta geroko kudeaketan, Santa Anakomoja hospitalariek paper garrantzitsua jokatu zuten. Ospitalehonek Gurutze Gorriko errekurtso gehienak agortzen zituen,militar fondoen laguntza beharrean egonez; intendentzia milita-rrak, teorikoki, zauritu bakoitzeko 4pts eta 50 zentimo ordaint-zen zituen; azkenik, 1937ko apirilaren 15an, osasun militarrarenparte izatera pasa zen, gerrako ospitalean bilakatuz. Odol ospitale honek zerbitzu ezberdinak eskeintzen zituen,hurrengo instalakuntzak kontutan izanda: Goi zirugia egiteko


SANCHO EL SABIO

kirofanoa, larrialdietarako gela, sendakuntzak egiteko gela, far-mazia zerbitzua, hainbat gela zaurituak osatu zitezen (San Juan,San Pedro, Santa Teresa, Nuestra Señora del Pilar) guztira 355ohe zituelarik. Gerra osoan odol ospitale honetatik 60.000 zauritu inguru pasaziren, 1936ko azaroan eta abenduan aktibitaterik gorena ezagu-tu zuelarik, egoitzak zaurituak jasotzeko zuen ahalmena gainon-duz. Honen aurrean, autoritate militarrak instalakuntzen ahal-mena handitzea eskatu zuen, 1200 ohe ezartzera helduz. Hemenegon ziren zaurituen egonaldia atzegingarriagoa egin zedin,eskeintza partikularren bitartez liburutegi bat antolatu zen, irai-laren 15an Jose Ortega bere liburutegi pertsonala eskeini zuela-rik.

Egoitza honetatik aparte, Gasteiz beste osasun-instalakuntzakzituen, larrialdietarako 4 hospitale edukiz, bertan Gurutze Gorriarenlankidetza erabakigarria izanik: ospital militarra (c/ ComandanteIzarduy), Molinuevoko ospitalea, Previsorako ospitalea etaSantiagoko ospitale zibila; hauek errepublikarren bonbardaketakeman zirenean, bere aktibitaterik gorena ezagutu zuten. Abenduan,egoitza hauek goraino zeudenan, zaurituen egonaldia atzegingarria-goa egiteko, gramofono partikularren eskeintza aurrera eraman zen,liburutegi mugikorraren zerbitzuarekin konplementatuz.

– Gurutze Gorriak frenteetako zaurituei lehendabiziko sendakunt-za zerbitzuak eskeintzeko, kanpainiako ospitaleak eratu zituen,osasun militarrak eskeintzen zituen zerbitzuak konplementatuz.Arabako frentean zehar honako kokagunetan aritu ziren:Ullivarri Gamboan, Larrabean, Miñano Mayor-en, Gopegin,Arlabanen, Lucon, Betolazan, Murgian eta Izarran. Nazionalenokupazioa aurrera zihoan einean, Arabako Gurutze Gorriak zer-bitzu hau beste bi probintzietara zabaldu zuen, Gipuzkoako fren-tean Leintz-Gatzagan, Aretxabaletan, Arrasaten, Bergara etaAngiozarren ezarriz; bestalde, Bizkaiko frentean Otxandion etaDurangon ezarri zuen. Ospitale hauek hornitzeko, P.A. orrialde-en bitartez koltxoiak eta sabanak jasotzeko erregua zabaldu zen.Laguntza hau osatzeko, anbulantzia zerbitzu bat antolatu zuten1936ko irailaren 20an, Alonso Vegak Arlaban gainean eraman-dako operazioekin batera martxan jarri zena. Lehenengo anbu-lantziak, militarrak rekisatutako furgoneta egokituak (BU 1152Chevrolet/ BU 1102 Citroen/ VI 553 Delahage) ziren, baina den-borarekin eta donatiboei esker, berriak erosi zituzten. Donatibohauen artean, Florez fundazioak (38) eginikoa azpimagarrienadugu, Burgoseko gobernuaren zerbitzupera jarri eta 14 anbu-lantzia eskeini baitzituen; partikularren eskeintzak ere ezin dira

150 (38) Carlos Florez fundazioak, I. mundu gerran nobleziak sortutako fundazioa dugu.


ESTUDIOS ALAVESES

151

ahastu: Práxedes Ochoa Laza bere Renault automobila donatuzuen.

– Nazioarteko Gurutze Gorriaren begiraleek, irailaren 12anGipuzkoa eta Arabako frenteak bisitatu ostean, proiektu berri batmartxan jarri zuten. Erakundea errepublikar eta nazional ere-muen arteko preso, emakume eta haurren trukaketa egiteko, etabi leihakideen arteko harreman neutralak ezartzeko arduradunbilakatu zen, hau aurrera eramateko zerbitzu ezberdinak antola-tu zituelarik. Arabako Gurutze Gorriak, Arabar lurraldean zeuden haur-kolo-nia bilbotarren trukaketaz arduratu zen. Hauetako bat AcciónCatólicak Mendizorrotzan zuen kolonia dugu; beste biLaguardian genituen, Ginebrako Gurutze Gorriaren begiradape-an Donostiara eraman zirelarik eta hemendik Bilbora (39).Bizkaialdean zeuden arabar haurren itzulera ere posible izan zen(40). Honetaz gain, Orion uda-pasa zegoen 130 neska-mutilenkolonia zaragozarraren itzulera posible egin zuen (41),Gasteizko udaletxeak gestioan parte hartu zuelarik. Etxeratze lanhauek, abenduaren lehenengo asteetan ugaritu ziren, Bilbon zeu-den hainbat arabarren etorrera posible eginez, Manuel Zabalaabokatuaren semeen itzulera adibide garbia dugularik. Bestalde,Gurutze Gorriak zonalde errepublikarrean zeuden senideeninformazioa ekartzen zuen, nazional eta errepublikarren artekoinformazio zerbitzua aurrera eramanez; ekimen hau muturreraeramanda, repatriazioak eta presoen trukaketen tramiteak bide-ratu zituen (42); honen adibiderik garbiena, irailaren amaieran,

(39) Abuztuak 15ean bilbotar mutikoen koloniaren lehen aipamena aurkitzen dugu.Bilboko Acción Católicak urtero, neska-mutikoen hiru uda kolonia antolatzen zituen,baina 1936an Euskal Herrian gerra egoeran zegoenez, bakarrik lehenengoa etorri zen,Bilboko San Vicente parrokiako 200 neska-mutilez osatua, Arabako lurraldean isolatuagelditu zelarik. Acción Católica de la Mujer de Bilbao-k, 100 neskato bilbotarren koloniaantolatu zuen, uztailak hasieratik Gasteizen uda pasa zebiltzatenak. Talde hau Errioxakaleko María Inmaculada eskolan ezarri zen, mutikoak berriz, Marianistetan ezarriz.Santaolalla jaunak neskatxo hauekin hizketan egon zen Aberasturin, non Espainianazionaleko ikurrinak oparitu zizkien Bilbo nazionalen esku erori orduko erakutsiak iza-teko. Irailak 18an Mendizorrotzako haur kolonien amaiera izan genuen, baina azaroaren 4rarteGasteizen egon ziren, egun berean Donostiarantz atera zirelarik, eta hemendik ingelesbuke batek Bilbora bueltatu zituen, prozesu guztia nazioarteko Gurutze Gorriaren begi-radapean eginez. Laguardian beste bizkaitar mutikoen kolonia bat zegoen uda-pasa. Bizkaiko diputazioarenhaur koloniak ziren, bere arduraduna Gastañaga jauna izanez. Abenduak 5an, etxeratuostean, Gurutze Gorriko ospitalearako 100 ohe donatu zituzten.(40) Algortako Trinitareen nobizio arabarrak etxeratu ziren, itsasuntziz Hendayarainoeramenez eta hemendik muga edo nazioarteko zubia zeharkatu eta alde nazionalean barn-eratu ziren. C.U.ri eginiko elkarrizketatik ateratako informazioa.(41) Kolonia honen barnean Calatayudeko haurrak zeuden.(42) P.A.-ren estimazioen arabera, abenduaren 1ean 4000 pertsonen elkartrukaketa ges-tionatu zituen.


SANCHO EL SABIO

Esteban Bilbao tradizionalistaren askatasuna izan zitekeen; ildoberean, Gurutze Gorri internazionalak, Juan Ignacio Luca deTena eta Jose Mugika interbentzioaren bitartez, Bilboko AngelesCustodios egoitzan zeuden emakume presoen askapena bideratuzuen, bertan Laudioko kolegiataren ama gorena, Beatriz Alava,giltzapeturik zegoela.

– Abuztuaren 15ean Gurutze Gorri espainiarrak emakumeentzakoherizain ikastaroak antolatu zituen. Hauetako batzuk frenteetarazerbitzatzera abiatu ziren, eta beste batzuk, erietxe militarretanzerbitzuak prestatuko zituzten, bai zaurituak zaintzen bai sen-datzeko materiala biltzen edo prestatzen. Araban, 1936ko iraila-ren hasieran, 20 emakume herizain diplomatu eta 60 laguntzailegenituen soilik, zerbitzu hauek ezinbestekoak izanik. ArabakoGurutze Gorria ekimen honetara batu zen, emakume bolondre-sak hezituz 6 hilabetetako ikastaroetan, gerra osoan zehar 396emakume froga gainditu zutelarik. Goraipatzekoa da, azaroarenerdialdera emakume hauei Madrilen lan asistentziala prestatze-ko egin zitzaien iradukizuna (43).

Gurutze Gorriak proiektu eta ekintza guzti hauek martxan jartzeko,donatibo, zozketa (1936ko abenduaren 25an) eta bazkideen bitartezfinantziatu zituen, gerran zehar bazkideen kopurua hazkunde nabar-mena jasan zuelarik; atal honetan azpimagarria da, Jesus Lopez deApellaniz margolari arabarrak eskeinitako kuadroen enkantea; baitaere, Agote eta Tuesta doktoreek bere kontsulta pribatuetako materialeaeta tresneri kirurgikoa Gurutze Gorriko ospitalaren zerbitzura jarriizana. Honetaz aparte, bolundresen lankidetza erabakigarria suertatuzen erakunde honetako egunerokoan, Gasteizko Gurutze Gorrikoasanbladak, gerra garaian 1000 bolondres eduki zituelarik.

Gerrak dituen premiak zirela eta, zerbitzu berriak osatzeko beharrazegoen, hauetako bat eta garrantzi handikoa, Odol sartze talde mobi-lak sortzea izan zen. Testuinguru honetan, abuztuak 17tik aurrera,indar nazionalei odol analisiak egin zitzaien, bere odol-taldearen ara-bera eskumutur ezberdinak jarri zitzailelarik, odol emateak erraztekointentzioz.

Osasun saileko batzordeak, abuztuaren 28an, lehenengo neurriakhartuko zituen soldadu eta milizien artean, izurriteari aurre egiteko;honetarako, soldadu eta miliziak tifusaren aurka txertatuak izan ziren,tropen artean garbitasun ohitura zabaltzeko ahalegina egin zen, eta batbatean sendatzeko paketea soldadu bakoitzari emango zitzaion.Tropak osasun onean mantendu behar ziren, soldadu gaixotuak 30 ohezituen egoitza isolatu batean zainduak izan zirelarik Honetaz gain,herrietako biztaleen gaineko osasun kontrola eraman zen, gaixotasun

152 (43) Arabako frenteak abenduan aktibitate gorena jasan zuenean Arabako Gurutze Gorriak503 pertsona aditu zituen.


ESTUDIOS ALAVESES

153

epidemikoetaz lehen bai lehen jabetzeko, mediku zerbitzua antolatuzelarik; helburu hau aurrera eramateko, Arabar frentean zeuden herriguztietan txertaketak ezarri ziren Osasun-bide InstitutoProbintzialaren eskutik, guztira 1156 rekete, 257 falangista eta 6196zibil bakunatuak izan zirelarik, Fuejo osasun inspektore probintziala-ren gainbegiradapean (44).

Dena den epidemien zabalkundeari aurre egiteko, hainbat gaixota-sun derrigorrez aitortu beharrekoak bilakatu ziren: Saranpioia, gono-rrea, biriketako tuberkulosia, neumonia, mutikoen diarreak, erisipela(ensipela), sukar tifoideoak, gripea...

Osasun zerbitzuak antolatu eta koordinatu arren, frenteetako aktibi-tatea zela eta, zaurituak etengabe agertzen ziren, Osasun batzordeangabezi asko ikusten hasten zirelarik, ez baitzuten soldadu guztientza-ko larrialdietan sendatzeko paketea eskeintzeko ahalmenik, kotoiez,sueroz eta bendaz hornitzeko arazoak aurkitu baitzuten; honi aurreegiteko, biztanlegoari eskaera zabaldu zitzaion, hauek 7 zentimetrokozabalera eta 5 metroko luzeerako lotailuak egin (irailak 4) eta diputa-zioko egoitzan utzi zitzaten. Eskaera hau orokortu egin zen ospitaleakbehar zituen produktu guztietara: eskuoihalak, burkoak, maindireak,produktu farmazeutikoak, etabar... Eskeintza hauekin, GurutzeGorriko emakumeek eta bolondres partikularrek Fronton hoteleanzuten tailerrean sendatzeko poltsa indibidualak egiten zituzten,Blanca Ibarra de Oriol eta Ramona Rodriguez Butel de Alonso zuzen-daritzapean. Azaroak hasierarako jada, 6000 poltsa banatu zituztenmiliziano eta militarren artean (45), baina beharrak zirela eta, materialsanitarioaren eskaria eta eskaintza herrikoia behin baino gehiagotanerrepikatu zen.

Arabako frenteak eta osasun azpiegiturak deskribatu eta gero,Madrilgo frentearen azterketari ekingo diogu, hasierako menentuhauetan, penintsulako kapitalaren asedioa nazionalen helburu bilaka-tu baitzen. Testuinguru honetan, arabar bolondresen aportapenagoraipatzekoa izan zen, hurrengoko lerroetan azalduko dugularik.

Altxamendua Gasteiz eta Arabako eskualde gehienetan egonkortueta hasierako egunen urduritasuna igaro ostean, indar militarrak etabolondresak frenteetara borrokatzera atera ziren. Uztailaren 26an,autoritate militarren aginduz, Gasteizko bolondres tropak (reketeak,falangistak eta Acción Popularrekoak), goizeko seiretan trena hartueta Madrilgo frenterantz abiatu ziren, coronel Escamez-en kolumnanbarneratzeko helburuarekin, Aranda de Dueron gaua pasa zutelarik.

(44) Sukar tifoien aurkako txertaketa Arabako hainbat herrietan eman zen. Kanpezun 750pertsona sukar hauen aurkako txertoa jaso zuten urriaren 3an; azaroaren 3an Maeztuko400 biztanle txertatuak izan ziren; azaroaren 9an Azaceta eta Virgalakoek jaso zuten.(45) Indar militarrek 4000 poltsa inguru eskuratu zituzten, reketeak 1350 eta falangistak250.

3.2 Madrilgo frentea


SANCHO EL SABIO

Lehenengo egun hauetan su lerrotik aldenduak ibili ziren, erretaguar-dia finkatzeko lanetan ibili baitziren, igarotzen ziren herrietatik erre-publikarren garbiketa praktikan jarriz. Uztailaren 28an, P.A.-eko erre-portariak Somosierrara abiatu ziren eta arabar bolondresak bisitatuzituzten, hauek Madriletik 60kmtara egonez, erretaguardia funtzioe-tan arituz. Posizio aurreratuetan ere, arabarren presentzia somagarriazen, Justino de Ayala tenientea, Yecorako alkatearen semea, frenteanartileriako bateria baten buru ibili baitzen.

Bolondres talde ezberdinetako batasun ideala, efimero bilakatu zen,arabar bolondresak bere filiazio politikoaren arabera sakabanatuakizan baitziren kilometro gutxiko erradio batean (kanpezuko agurea-ren testigantza). Reketeak, Madril probintzia barnean, Robregordoherrian finkatu ziren, (Madriletik 80 bat kilometrotara) Eugenio Pereahauen buruzagia izanik (46). Herri honek, indar nazionalen kanpa-menduan bilakatu zen, bertan zerbitzu medikuak ezarri zirelarik, JuanCarlos Gomendio Larrañaga eta Antonio del Castillo mediku araba-rren lana erabakigarria suertatuz. Arabar tropen hornikuntza antolat-zeko, trengidarien taberna biltegi gisa egokitu zen, Moises Armentiahonen arduraduna izanik; hasierako egunen karestia gainontzeko,Araba probintziak eskeinitako elikagaiak eta arropen destinoetakobatean bilakatu zen. Zerbitzu erligiosoek bere lekua zuten, Ascunce,12 arineko (ligero) kapirauak, kanpainiako mesak antolatu baitzituen,reketeek egunero bi mesa jasotzen zituztelarik. Frentean eta etsaienlerroetako barneraketetan atxilotutako errepublikarrak, bertako guar-dia zibil egoitzan giltzapetuak izan ziren, abuztuaren 15an 16 presoaurkitu ditugularik. Deigarria da, herri honetan zeuden indar araba-rren artean, bizkaitar eta gipuzkoar ugari aurkitzea: ArrasatekoAbelino Beltrán, Pedro Ruiz de Azua, Victor Beitia, Juan Jose Zabarteeta bi anai, Claudio eta Modesto Otaduy; Eibarko Juan Berraondo,Santiago Baglieto, David Azcarate; Oñatiko Francisco Aizpuru,Antonio Ayastui; Tolosako Julio Egarra; Bilboko Javier Amán besteakbeste. 15 rekete hauek, Puente buruzagiaren agindupean, 11 arinekobateria baten ardurapean zeuden, arabar reketeen 3. konpainia osatuz.Denborarekin eta urriak aldera, arabar reketeen bigarren konpainianere, ihesitako bizkaitar reketeen presentzia (47) nabarmendu zen.

Robregordoko posizioa behin baino gehiagotan hegazkin errepubli-karren helburu bilakatu zen, abuztuaren 14an eman zen bonbardake-tan, Jose Olalde Añivarro, arabar reketeen kapirauak, bizia galdu zue-larik.

154

(46) Somosierran arabar reketeen 1., 2., 3., 4., konpainiak aritu ziren.(47) Francisco Beloki, Serafín Aguirre, Guillermo Zubiaga, Pedro Viñiegras, José MªHuertos, Eloy Landaluze, José Mª Solaun, Esteban Gurtubay, Amador Serrano, reketebizkaitarrak urriaren 12an Braojosen zeuden.


ESTUDIOS ALAVESES

155

Indar nazionalen aurrean, errepublikarrak Buitragon eta Villaviejade Lozoyan indartsu egin ziren, bertan su-marra finkatuz, bere oku-pazioa indar nazionalen helburuan bilakatu zelarik.

Gerra testuinguru honetan epikarentzako tartea aurkitzen dugu; irai-lak 20 inguruan P.A.-ek Robregordon gertatutako pasartea erreprodu-zitu zuen: ...errepublikarrek haizea alde zutela, muinoari su eman zio-ten, txingarrekin batera aurrera eginez, nazional posizioetara gertura-tuz; bapatean zeruan hodei bat agertu, euri tanttak bota eta sutea itza-li zuen, errepublikarren erasoa moztu egin zuelarik, nazionalen tirorageldituz. Aurrerantzean Loma Verde, Loma Milagrotaz ezagutu zen...

Falangista arabarrak Atienzara bidaliak izan ziren, posizio estrategi-ko hau defendatzera. Hurrengo egunetan zatituak izan ziren, batzukParedes de Sigüenzara abiatu eta Lpz. Gomez kapitainaren kolumnanbarneratuak izanik. Beste batzuk, aldiz, Guadarrama aldean opera-zioak burutu zituzten, Navafría mendia (Lozoyako kanaletik gertu)hartzeko helburuarekin eta handik pozisioak altxa eta Matalabuena(Matabuena?) herrian ezarri ziren, uztailaren 29an.

Uztailak 26an, hasiera batean, Acción Popularreko bolondres araba-rrak, Navafriara abiatuko ziren; gero hilabete bat inguru Robregordonegon ziren baina laster Orcajo de la Sierra eta Caucho de la Nava ingu-rutan kokatuak izan ziren, herri hauetako mendi gainetan borrokakizan zituztelarik. Abuztuko lehenengo astean, Prádenas del Rincónenfalangistekin batera aritu ziren, urriaren hasieran Montejo de laSierrara abiatu zirelarik (48), bertan hilabetea igaroz. Errepublikarrakgertu zeuden eta barneratze batean, 90 behi lapurtu zizkieten.

Acción Popularreko beste talde batek, urriaren 28an Algorako fren-teko (Sigüenza) operazioetan parte hartu zuen, Cerro de San Cristobaleskuratuz; bertan arabar falangistekin (49) aritu ziren. Azaroaren21ean sektore honetako arabar bolondresek Alcortoko herria okupatuzuten.

Somosierra frenteko lehen bolondres zaurituak, abuztuaren lehe-nengo egunetan Prádenas del Rincón inguruan izan genituen, Lpz.Gomez kapitainaren agindupean zegoen eskuadra falangista arabarra-ren bi kide gasteiztar izan zirelarik: Efisio Alti eta Luis Ibarra.Eskuadra honek (Enrique Alvarez, Tomás Mendizabal, Luis Valera,Julio Aravio-Torre, Luis Ibarra, Efisio Alti), Prádenas del Rincónherrian erresistentzia errepublikarrarekin topatu eta borroka batenostean, herria okupatzea lortu zuen, 18 errepublikar ( beraien artean

(48) Arabako Acción Popularreko bolondresak: Juan Fndz. de Roitegui, Juan Jose Saez deUgarte, Antonio Acilu, Severino Saint-Bois, Leandro Dueñas...; alderdi honetako gazteria(J.A.P.): Julio Eraña, Felipe Murguiondo, Teodoro Jimenez, Samuel Saenz de Urturi.Falangista arabarrak: Eugenio Mrtz. de San Vicente, Gregorio Prz. (49) Bertan aritu ziren gasteiztar falagisten izenak: Julio Santos, José Azcuénaga, AndresArrieta, Pedro Hurtado eta Cesareo Villa, guztiak falangeko Victoriano G. de Albenizagindutara.


SANCHO EL SABIO

emakume bat ) atxilotuak izan zirelarik. Bertako arabar falangista bat-zuk, legioaren 12. konpainiarekin aritu ziren. Arabako Falangeren 2.eta 3. eskuadrak Pradenas del Rincón-en kanpamendua ezarri zuten.

Abuztuaren 15an Arabar kolumnak, bai falangistak bai reketeak,Navafría bidean jarri ziren, bi egunetan posizioetara iritsiz, aktibitate-rik gabeko erretaguardian ezarriz. Bertatik, P.A.-eko erredakziorarekete batzuen (Jesus Diaz, Pablo Casado, Felix Ruiz de Arbulo) gutu-na iritsi zen, Arabako Margariten buruari eskerrak emanez jasotakoopari eta ezinbesteko ekipazioagatik (kapoteak eta bandolerak); ara-bar reketeen 1. konpainia bertan zegoen.

Laster borrokan sartu ziren, abuztuaren 26an artileria eta hegazki-nen laguntzarekin, arabar reketeen bi konpainiek aurrera egin eta gainestrategikoak kontrolatzea lortu zutelarik. Borrokak errepikatu ziren,intentsitea era nabarmenean handituz, kanpainako ospitalea antolatuzelarik. Tajadilla mendixka okupatu nahiean, 27an operazioak ugarituziren, Lozoyako enklabe estrategikoa menpean edukitzeko; operaziohonetan arabar reketeen 1., 2. eta 4. konpainiak eta falangeko zenturiaarabarrak aritu ziren. Ejerzito nazionalak, bolondres indarrekin bate-ra, La Polvorosa eta Peñanegra posizioak okupatu zituen, Lozoyakourtegira zihoan errepidearen kontrola lortu zuelarik, 2000m.tik goraegonez. Okupatzen zihoazen herrietan, populazioa ez zen mugimendunazionalari batzen, parte hartzeko mehatsuak zabaldu zirelarik. LaPolvorosatik Mauricio Saenz de Santamaria, arabar reketeen kapi-rauaren gutuna, abuztuak 5ko P.A.-en argitaratu zen, fraka, alkondara,kafea, azukrea, likoreak eta tabakoaren beharrean zeudela adieraziz.Navafriako eskualdean zehar mugitu ziren, irailaren 15an arabar reke-teen taldeak Pico-Neveron aritu zirelarik.

Irailaren 9an arabar reketeak Braojos-era destinatuak izan ziren,sektore honen nagusia Gerardo D. de la Lastra izanik; bertan, arabarreketeen 3. konpainiak (50) kanpamendua ezarri zuen, Irizar,Echanove eta Ugarte ofizialen agindutara egonez; Laguardiako reke-teak posizio honetan aritu ziren, beren kapiraua Alberto Lpz.Berganzo izanik (51). Irailaren 29an, Grizar sargentoaren zuzendarit-zapean, herri honetako Roca Alta terminora desplazatuak izan ziren,Laguardia udaletxeko ordezkaritza bertaratu zelarik hornigai eta eli-kagaiak eramanez. Urriaren 29an, arabar reketeen 1., 2., 3. eta 4. kon-

156

(50) Arabar lurraldeko herri ezberdinetakoez osatua. Laguardiakoak Eugenio CovaUgarte, Cruz Mateo, Juanito Gamarra, Teodoro Gamarra, Felipe Muñoz, Jose LorenzoBriones, Jacinto Torres, Antonio Prz. Laberza, Luis Uriarte, Casimiro Fndz. Sabino Lpz.,Lorenzo Treviño eta Juan Saez; Salinillas de Buradonekoak Antonio Areta eta TerencioLeiva; Juan Ceneque Berantevillakoa; Kanpezukoak Julio Eyasa, German Mendoza,Otilio Gomez de Segura eta Juan Balza; Donato Prz Virgala Mayor-ekoa(51) Kapirau honen gutunak P.A.en publikatuak izango dira eta konpainia honen mugi-menduak aztertzeko erabiliko ditugu.


ESTUDIOS ALAVESES

157

painiek Cerro de las Tajadillas-en okupazioko operazietan parte hartuzuten.

Posizio edo su-lerro hauetan, bolondresek kanpain dendetan lo egi-ten zuten. Behin Cerro de las Tajadillas-eko gune estrategikoa oku-patuta, aktibitatea gutxitu zen, erretaguardia sendotzeko aprobetzatuzutelarik. Parapetoak ondo babestetik aparte, txabolen eraikuntzanaritu ziren, hotzatik babesteko. Txabola hauek, lurrean zulo bat eginezeta sakuz inguratuz egiten ziren, zuhaitz adarrez estaliz eta hauekin,aldi berean, teilatua eginez. Madrileko frenteak egonkortu ala, etxebi-zitza inprobisatu hauen eraikuntza orokortu zen. 8 edo 9 txaboletatik,bat zaintza lanetan aritu behar zen, errepublikarrak gertu baitzeudeneta, behin baino gehiagotan erasoak burutzen zituzten, Lozoyako urte-gia ondo zaintzen zutelarik, Madrilgo hiriak kontsumitzen zuen urakutxatua ez izateko. Guardia lan hauek bataz beste 3 ordu irautenzuten, hotza egiten zuen egunetan maiztasuna txikitzen zelarik.Neguan sartu ala, txaboletan hotza barneratu zen, saku eta adarrenartean aizea pasatzen baitzen, berotasuna gordetzeko mantaz estaltze-az aparte, bolondresek elkarrekin lo egiten zutelarik, gorputzak batbestearen aurka elkartuz; berogailuen eskeintzak oso preziatu bilaka-tu ziren, Araban hirurogetamar inguru jaso zirelarik, abenduaren bianfrente ezberdinetarantz ateraz (52).

Rekete arabarraren 3. konpainiak, urriaren 30an Roca Altako posi-zioak laga zituen. Braojosera jeiztean, bidearen zailtazuna zela eta,zihoazen kamioneta irauli zen. Roca-Alta posizioa menderatzea lortuzuten, azaroaren 2an jada atzean utzi zutela, aurrez-aurreGuadarramako mendi petreoa edo “Estizko mendia” zutelarik, etahegoaldean Lozoyako urtegia eta Buitrago utziz. Azaroaren 20an,Moscardo generalak, Toledoko Alkazarreko defendatzailea, posiziohauek bisitatu zituen egoeraren berri jakiteko, arabar reketeek bereaurrean desfilatu zutelarik, aldez aurretik jasotako argibideak jarraika.

Braojoseko erretaguardian, azaroaren 8an, arabatar rekete konpai-nietako kapirauek (53) bertako haurren hezkuntzataz eta nazionalenokupazioak utzitako umezurtzen mantenuaz arduratzea erabaki zuten.Eskolan gurutzea ezarri zen egunean, herrian ospakizuna antolatuzuten, mesara autoritate zibil (54) eta militarrak joan zirelarik.

Arabar reketeen 2. konpainiak Braojosen izandako aktuazioagaitik,Garcia Escamez kolumnen ohorezko aipamena jaso zuen, azaroak12an, Felipe Elizagarate, Luis Sautu, Luis Arrieta, Ricardo Luengas,Vicente Aldecoechea, Eloy Grijalba eta Bernardo Abecia... besteakbeste, goraipatuak izan zirelarik.

(52) P.A.ko orrialdetan berogailuen lehenengo eskakizuna azaroaren 11an aurkitzen dugu.(53) Alberto Lpz. de Berganzo, Amancio Landaburu, Ignacio Elguea(54) Maria Rosa Pastor Falangeko emakume saileko propagandista bertaratu zen. Arandade Dueroko falangistak eta margaritak ekitaldian egon ziren. Lastra eta Rabanera koman-danteek ospakizuna presiditu zuten.


SANCHO EL SABIO

Iparreko frenteak berotu zirenean, frente honetako informazioa osolaburra bilakatu zen eta gainera, elurra agertu zen, aktibitatea murriz-tuz. Abenduaren 8an nazionalak Paredes de Buitragoko lubaki erre-publikarretan barneratu ziren, eskuko granadekin egindako erasoarenostean, bertan arabar bolondresek parte hartu zutelarik.

Azaroaren 4an Madrilgo frenteari buruz kazetariak informatzekozerbitzua antolatu zen, 3 bulego sortuz Avila, Talavera eta Toledon.Frenteetara bisitak egiteko, komandante militarraren oneritzia behar-ko zen, aurrerantzean informazioa eta argazki erreportai nahiz zine-matografikoak aurreikusiak izanez.

Bolondres arabarrak etengabe Madrilera abiatu ziren. Uztailaren28an, frentera zihoazen herritar bolondresen homenez, AgurainekoSan Juan elizan mesa ospatu zen, Bonifacio Lpz. de Heredia apezakgidatuta. Abuztuaren 7an, Eugenio Perea Gasteizen egon zen bolon-dres talde berri bat Somosierra eramateko, 64 gazte aukeratu zituela-rik; hauekin batera, Peñacerradatik 20 bolondres (55) atera zirenSomosierrara. Abuztuaren 12an, Gasteiztik zalditeria erregimenduko2 eskuadroi, Enriquez eta Peletegi generalen eta Velasco komandan-tearen agindutara, Alto del León frenterantz atera ziren gerrako mate-riala eta zaldiak eramanez. Deigarria da Kanpezuko botikariak izan-dako jarrera: frentera joan nahirik, negozioa aurrera eramateko ordez-ko baten bila ibili zen, P.A.-eko orrialdetan hiruzpalau iragarki argita-ratu zituelarik. Irailaren 17an Gasteiztik beste rekete kontingenteberria atera zen Somosierrarantz eta irailaren 22an, gauzak errepika-tu, eta Arabar reketeen konpainia berria frenterantz abiatu zen.Irailaren 21an, Berantevillako 77 gazte frenterantz atera ziren, etabeste 30 uzta bukatu ostean bidean jarriko ziren. Gerra “saintu” hone-tan elizgizonen aportapena goraipatzekoa izan zen, hainbat apaiz ara-barrak frentera abiatu baitziren borrokatzera; honen adibide, Luis Fnz.de Retana, Saturnino Onraita eta Lázaro Mendijur izan ziren,Guereñu, Gauna eta Hijonako apaizak izanik.

Testuinguru honetan, gerrako lehenengo hilabetearen “euforia”kontutan izanik, bolondres gisa joan zirenen kontrola oso eskaza izanzen autoritate eta instituzio lokaletan; honi aurre egiteko, irailarenbatean bolondres senideei gomendatu zitzaien udaletxe bakoitzekomilizietan (Renovación Española, Acción Popular, Falange, Rekete)izena ematea edo Arabako Gerrarako Biltzarra jakinean jartzea, alder-di bakoitzak zituen indarrak neurtzeko eta koordinatu ahal izateko.Ildo berean, irailaren 7an komandantzia militarrak milizia eta ejerzi-toan bolondres sartu zirenen izenak eta beraien bizitzako datuak eska-tu zituen, leialtasuna zihurtatzeko.

Aurrerantzean, milizia bakoitzak bere reklutamendu egoitza antola-tu zuen, alistazio lanak kontrolpean izateko. Probintziako reketeak

158 (55) Felipe Glz. Herrero, Jesus Suso Ramirez, Saez Ugarte...


ESTUDIOS ALAVESES

159

Gasteizen zuten kuarteltxora abiatu behar ziren izena ematera, irailak14an 24 kanpezotar aurkeztu zirelarik. Urriaren 2an, P.A.-ek 3000bolondres arabatar alistatu zirela baiezten zuen. Abenduaren batean,P.A.-ek estimazio hauek era argian azaldu zituen, hurrengo sailkapenaeginez:

– Rekete aktiboak edo frentean dabiltzanak, 2500 kidetan zenbatuzituen. Hauei rekete auxiliarrak (1138 kide) eta margarita-reke-teen (2321) kopurua gehitu behar zitzaien, gerrako garapeneanberaien eginkizun zehatzak baitzituzten.

– Falange Española de las J.O.N.S.-en kide kopuru zehatza ez daagertzen, hasiera batean Gasteizen ordezkaritza eta antolakuntzaeskasa baitzuen. Gerra iraun ala, indarrak ugaritu zituen,Gasteizen hainbat egoitza lortuz: Postas kalean, Dato kalean biegoitza eta Becerro de Bengoa kalekoa.

– Acción Popular Alavesako (C.E.D.A.-ren ordezkaria Araban)aportapena: 150 bolondres frentera bidali zituen (56) eta erreta-guardian bere emakume saila 175 kideetaz osatua zegoen.Frenteetan zerbitzatzen ez zuten alderdikideek, MiliziaGasteiztarrean barneratu ziren.

Bolondresekin batera, filetara barneratu behar izan ziren renplazo-ak aritu ziren. 1936ko barneraketa deialdiak hauek izan genituen:

– Abuztuaren 11an, J.N.D.ko 29. Dekretuaren arabera, 1933, 1934,eta 1935ko renplazoak, nazional filetan barneratu behar ziren,inutilitate osoa ez zutenak ere barneratu behar zirelarik. Ikasleakbaziren, azterketa deialdiak luzatako zitzaizkien, ahal zen uneanegingo zirelarik.

– Irailaren 26an 1935, 34, 33 eta 32ko bigarren seihilabeteko kin-toak filetara barneratzeko agindua eman zen.

– Urriak 11an Gasteizko errekutamendu kutxak (nº41) 1936korenplazoko reklutak sosketatu zituen, Arabako udaletxe ezberdi-nen ordezkaritza bertaratu zelarik. Andres Herran, FelixGuernica eta Manolo Ruiz, Gasteizko kintoek, Erice tabernanbere agurra afari batekin ospatu zuten.

– Urriaren 29an 1932ko renplazoaren lehen deialdikoak filetarabarneratu behar ziren.

– Azaroak 15 eta 19 bitartean, 1931ko bigarren renplazoa filetarabarneratu zen.

Gerraren premiak zirela eta, azaroak erdialdera frenteak hornitzekobolondres gehio behar ziren. P.A.-en lehenengo iragarkiak aurkitugenituen populazioari reketeetan alistatzeko eskatuz, honako mesuakargitaratuz: “...¡ Vitorianos! ¡Alaveses! ¡Hombres útiles para el mane-

(56) Uztailak 26an 50 kide frentera atera ziren, beste 100 kideak geroago sartuz.


SANCHO EL SABIO

160

3.3 Frentean hildakoarabarrak

jo de las armas! No teneis derecho a permanecer neutrales en esta con-tienda, mientras exista un puñado de tierra española en poder de lacanalla marxista. Alistaos en el Rekete. El Rekete os espera. Sirviendoen él servis a España...”. Bolondresak, Gasteizko rekete kuartelean(Florida eta Errioxa kaleen arteko iskinean), inskripzio ematera joanbehar ziren.

Militar agintaritza ere urria bilakatu zen. Honi aurre egiteko,Alferez izateko kurtsoak antolatu ziren Burgosen, frentean hilabetebat baino gehiago egonak ziren milizia bolondresentzako, 400 postubete beharko zirelarik. Bertan Javier Rabanera eta Arturo Jimenezreketeak egon ziren urriaren amaieran. Azaroaren 10ean AntonioOriol, Jesus Fndz. Barrutia, Tomás Bulnes (Gasteizko udaletxe berria-rekin harremandua), Antonio Irigoyen eta Antonio Iribarren reketeakbarneratu ziren.

Gure datuak P.A.-eko orrialdetatik atera ditugu, baina hau osatunahi eskero, diputazioak urriaren 16an frentean hildako arabar gazte-en zerrenda argitaratu zuen.

Uztailak 29 Sotero Badiola, Flandes Batailoieko kaboa, Otxandiogaineko behatze lanetan hil zen, uztailaren 26an jasotako zaurienga-tik.

Abuztuak 5 Juan Montoya eta Rodrigo Gamboa, Orduñako frenteanbizia galdu zuten.

Abuztuak 14 Jose Olalde Añivarrok, Gasteizko ospizioko kaperautolosarra, arabar reketeen kapiraua zena, Robregordon bizia galduzuen.

Abuztuak 21 Marino Ullivarri Bastida, Jovillaseko maixu bolondresfalangista, Atienza hil zen.

Abuztuak 26 Gaspar Mrtz. de Alegria Garrindo, mendi erregimen-duko gaztea Oiartzun inguruan zauritua izan zen eta Lezakako ospita-lean hil zen.

Abuztuak 31 Nemesio Ruiz de Arbulo García de Vicuña, maixua etaarabatar reketeen sargentoa, Navafriako operazioetan hil zen.

Abuztuak 31 Felix Ruiz de Arbulo García de Vicuña, Argandoñakorekete arabatarra, Navafriako frentean hil zen.

Irailak 5 Felix San Miguel Garcia de Albeniz, Ullivarri-Jauregikoa,Irurtzunen, Irun gaineko erasoan hil zen.

Irailak 7 Cayo Lpz. Uriarte, Laguardiako reketea, Navafrían hil zen.Irailak 22 Urbano Angulo, Santurdeko reketea, Braojosen hil zen.Irailak 24 Ramón Crespo Mocorrea, infanteriako komandantea,

Somosierra-Guadarramako reketeen kolumnen buruzagia zena,Braojosen hil zen.

Irailak 24 Francisco Miyar Somosierrako frentean bizia galdu zuen.


ESTUDIOS ALAVESES

161

Urriak 4 Eladio Prz. del Palomar Luyando, Flandeseko mendi erre-gimentuko soldadua, Anguiozarren hil zen.

Urriak 4 Vicente Fndz. de Landa, Asaltoko guardia, Arabako fren-tean hil zen.

Urriak 5 Vicente Prz. Vigil, Asaltoko guardia, Aretxabaletako bide-an zauritua izan eta Gasteizko ospitale militarrean hil zen.

Urriak 5 Cecilio Arnalek, Acción Popularreko bolondresa eta infan-teriako teniente erretiratua, Arrasateko frentean bizia galdu zuen.

Urriak 5 Germán Bastida Pellicer, Flandes Mendi Batailoiko kon-plementoko alfereza, Legutioko frentean hila izan zen.

Urriak 5 Rufino García Prz. de Villarealek, Ullibarri-Jauregikoa,Legutioko frentean bizia galdu zuen.

Urriak 6 Antonio Sanchez Saez de Jauregui, Ajuriako teknikaria etaFlandes Batailoieko alfereza, Anguiozarren hil zen.

Urriak 8 Serapio Ortiz de Arri Beltrán de Guevarak Zaitegin biziagaldu zuen, errepublikarren aurka arituz.

Urriak 8 Felix Mrtz. Saez-ek, Hereñakoa, arabar reketeen 11. kon-painiako sargentoa, Arlabaneko gainan bizia galdu zuen.

Urriak 8 Francisco Oraz, Oyoneko rekete arabarra, Arlabaneko gai-nan hila izan zen.

Urriak 8 Jesus Diez Saenz de Valluerca, arabar komandantziakoguardia zibila, Eibarko frentean hil zen.

Urriak 14 Fernando Oriol Urquijo, arabar reketeen 9. konpainiakoalfereza, hospital zibilean hil zen Arlabaneko frentean jasotako zau-riengaitik.

Urriak 15 Victor Cortazar, artileriako tenente koronela, Markinakofrentean hil zen.

Urriak 19 Antonio Acha Aguirrek, infanteriako kapitaina,Anguiozarreko frentean bizia galdu zuen.

Urriak 23 Alejandro Saez de Pobes Ruiz de Austri-k, arabar rekete-en 9. konpainiako kaboa, Rivabellosakoa, Leintz-Gatzagan biziagaldu zuen.

Urriak 23 Aurelio Izaga Ortiz de Zarate, rekete arabarraren sargen-toa Arlabaneko frentean hil zen.

Urriak 24 Marino Gomez-ek, Labastidako reketea, Braojoseko fren-tean bizia galdu zuen.

Urriak 24 Jesus Mrtz. Arriaga, Flandes Mendi Batailoiko kaboa,Eskoriatzako frentean hil zen.

Urriak 25 Jose Ruiz Mrtz., Flandes Mendi Batailoikoa,Eskoriatzako frentean bizia galdu zuen.

Azaroak 4 Luis Serrano Lund, Flandes Mendi Batailoiko tenentea,Anguiozarren jasotako zauriengaitik hil zen.


SANCHO EL SABIO

Azaroak 21 Constantino Allende Sancho, Acción Popularreko mili-ziano arabarra, Sigüenzako frentean hila izan zen.

Azaroak 27 Felix Gonzalez de Zarate Ibañez, arabar reketeen 8.konpainiakoa, Anguiozarreko frentean jasotako zauriengaitik hil zen.

Azaroak 30 Angel Lpz. de Munain aguraindarra, Arlabaneko fren-tean hil zen.

Azaroak 30 Jose Francisco Zarate Iriarte aguraindarrak, Alto delLeón-en bizia galdu zuen.

Abenduak 1 Francisco Ortiz de Barrón Ortiz de Zarate artileroa,Gasteizko ospital zibilean hil zen.

Abenduak 2 Daniel Ochoa Fnz. de Retana, falangista gasteiztarra,Legutioko frentean hil zen.

Abenduak 3 Julian Cañedo-Argüellesek, Flandes Mendi Batailoikosargentoa, Nafarrateko frentean bizia galdu zuen.

Abenduak 4 Luis Catón Presak, 17 urteko falangista, Legutiokofrentean bizia galdu zuen.

Abenduak 4 Domingo Rz. de Gauna, Adanakoa eta Flandesekobatailoiekoa, Legutioko frentean hila izan zen.

Abenduak 4 Gregorio Prz Reyes, Mendi Artileriako erregimendua-ren alfereza, Leintz-Gatzagako frentean hil zen.

Abenduak 4 Veremundo Mtz. Saez, Leintz-Gatzagako frentean hilzen.

Abenduak 4 Bernardino Macias Sanchez, Flandes MendiBatailokoa, Leintz-Gatzagako frentean hil zen.

Abenduak 7 Angel Ruiz Garcia de Amezaga, Flandes Batailoikoalfereza, Legution hila izan zen.

Abenduak 10 Claudio Marquinezek, Urizarrakoa eta FlandesBatailoiko brigada, Unzako frentean bizia galdu zuen.

Abenduak 12 Tomas Ugarriza Ingunza, arabar reketeen 5. konpai-niakoa, Legution hil zen; bere aita Zigoitiako alkatea zen.

Abenduak 12 Manuel Montoya Ortueta, Zambranako reketea,Braojos frentean hil zen.

Abenduak 13 Jesus de Irañeta, E.A.J.ko kide izandakoaren omenez,mesa antolatu San Migelen; Villarealeko frentean bizia galdu zuen.

Abenduak 15 Pedro Lpz. de Munainek, Legution jasandako zau-riengaitik, Gasteizko ospital militarrean bizia galdu zuen.

Abenduak 17 Alejandro Guruceta Aranzabal, Flandes erregimendu-koa, apaizgaitegiko ospitale militarrean hil zen.

Abenduak 19 Jose Casado Garrido Gasteizko ospitale militarreanhil zen.

Abenduak 21 Antonio Sastre Carreño, Legution jasandako zaurien-gaitik, Lukoko ospitale militarrean hil zen.162


ESTUDIOS ALAVESES

163

Abenduak 25 Alejo Ruiz Prz.-ek, Flandes erregimenduko soldadua,apaizgaitegiko ospitalean bizia galdu zuen.

Frente eta erretaguardiaren koordinaketa oso garrantzitsua zen,gerraren bideragarritasuna eta garaipena zihurtatzeko. Gerrako frenteezberdinak hornitzeko, atzekaldearen lankidetza ezinbesteko bilakatuzen, Araba eta Gasteizko biztanlegoa lan honen muturrean bereiztuzelarik. Hiriburuan hainbat ekimen burutu ziren (harpidetzak, ikuski-zunak, donatiboak...), populazioa mobilizatua izanez eta bere partai-detza bilatuz. Hurrengo lerroetan, indar militar eta bolondresaklaguntzeko, autoritateak aurrera eramandako ekimen eta neurri ezber-dinak azalduko ditugu.

Gasteiz eta Arabako erretagoardian zerbitzu asistentzialak lastereratu ziren. Hasiera batean, autoritateek frenteetako hornidura eraespontaneoan antolatu zuten. Uztailaren 26an, Gobernu zibilak bat-zorde bat antolatu zuen, Jose Luis Oriol buru izanik, frentean zeudenarabar tropak hornitzeko zerbitzuaz arduratzeko eta harpidetzak bide-ratzeko, eskeintzetan familiek parte hartu behar zutelarik. Lan haumartxan jartzeko, Gasteizko udaletxeak kolektak etxez-etxe eta kalepublikoan baimendu zituen, hirian bi talde eratuz eta jasotakoa bikamionetan bilduz; epe laburrean, zerbitzu hauek probintziako herrie-tara zabaldu ziren. Hasierako bilketa hauek, Somosierra-Guadarraman zeuden bolondresak hornitzeko izan ziren, Gasteizkoapezpikua eginikoa eredugarria izanik, 5000 pesta eskeiniz; Gasteizkoudaletxeak hiriko jaiak ospatu ez zituenez, bertara dedikatu beharzuen aurrekontua tropak hornigaiak eskuratzeko bideratu zuen; Knörrgaragardogileak, abuztuaren 26an elikagaiekin zihoan konboy-ean,garagardoen donazio desiratua egin zuen, geroago errepikatuko zuenekintza izanik. Zerbitzu hauekin batera, Madrilgo frentearekin posta-zerbitzua antolatu zen.

Lan hauetan, altxamenduaren aldeko alderdi ezberdinek parte hartuzuten, bere egoitzatan eskeintzak jasoz. Luis Gevenois-ek, GasteizkoFalangeko burua, Florida kaleko 17. zenbakian zuen egoitzan dona-ziak egiteko eskakizuna behin baino gehiagotan azpimarratu zuen;ekimen hau berehala errotu zen, abuztuak 6 geroztik F. E.ko kotxe bategunero Madrileko frentera enkarguak eramaten baitzituen.

Margarita-reketeak eta F.E.ko emakume-sailak probintzian zeharere bilketa lan hauetan aritu ziren; honen adibidea Urizarrako marga-rita taldea dugu, Lola Roa, Aurea Garrido, Pili Aguayo, Emilia Alonsoeta Marichu Ugarte era nabarmenean bilketetan parte hartu baitzuten,1270 pesta eta elikagai ugari lortuz. Maeztuko F.E.ren emakume saila(Sección Femenina) baita ere lan hauetan bereiztu zen.

Arabako erakundetze prozesua jarraituz, zerbitzu hauek zentraliza-tu nahiean, Arabako Gerrarako Biltzar Zentralak egoitza bat egokituzuen Postas kaleko 25. zenbakian, abuztuaren 13an oparien egoitza

4. ERRETAGIARDIALANKIDETZA


SANCHO EL SABIO

ofiziala eratu zelarik. Irailak 16an Angel Gutierrez Celada, infanteria-ko komandantea, egoitza honetan bildu ziren opariekin 3 konboyosatu ostean, Madrilerantz atera zen, zentralizazioaren eraginkortasu-naren adierazle izanik. Opari egoitzan baita ere donatiboak jasotzenziren Gz. de Sarralde bere gestioaz arduratzen zelarik, diruarekinfrentean behar ziren hainbat produktu erosiz: kafea, txokolatea, ardozahatoak, kantinplorak, xaboi pastilak, tabakoa, likoreak, bizarramozteko aiztoak eta oinarrizko elikagaiak57. Abuztuan, Madrilgofrenterantz eta zehazki, Robregordo eta Atienzara egin ziren 5 bidaiakantolatu zituen58. Urriak 15etik aurrera, gobernu militarraren agin-duz, milizia eta tropeentzako opariak edo eskeintzak ArabakoGerrarako Biltzar Zentralak ezarri zuen oparien egoitza ofizialeanegingo ziren soilik, ordurarte organizazio politikoak eskeintzak ges-tionatzeko izan zuten aukera debekatuz eta ezin eskaerarik eginez;gorpu militar eta milizia ezberdinen arteako berdintasuna eta koexioabilatzen zuen; testuinguru honetan, erakunde bakoitzak jasotakoeskeintzen zerrenda aurkeztu behar izan zuen. Aurrerantzean, egoitzahonek frenteetara zihoazen kamioi enkargu guztiak kontrolatu zituen,expedizio pribatuak ez onartuz, Guillermo Sancho opari egoitzarenbulego eta zerbitzuen arduradun bilakatu zelarik.

Frenteetarako hornikuntza lan honetan, emakumeen lana erabakio-rra izan zen. Abuztuaren 28an, Gasteizko komandantzia militarra,milizia arabarren artean barneko kamiseten eskaziaz jabetu zen, etahoni aurre egiteko, emakume bolondresen lanean oinarrituko zen tai-ler bat antolatzea bururatu zitzaion. Hasiera batean, lehengairik etajorrasteko makinarik ez zuten, populazioari eskatu zitzailearik (59).Irailaren 30an, frenteetan jasatzen zen hotzaren ondorioz, mantakeskeintzeko lehen iradokizunak plazaratu ziren, HermandadAlavesako egoitzan utzi zitezkelarik. Urriaren hasieran, negua gerta-ratu ala, jertse, tapaki eta kapoteen eskaria orokortzen hasi zen,Madril eta Gorbeialdeko frenteetan hotza sentitzen hasi baitzen.Urriaren 7an Arabako Gerrarako Biltzar Zentralak artile enkargu han-dia jaso zuen, milizia eta ejerzitoarentzako arropak jorrazteko, ema-kumeen lan bolondresa berriro eskatuz (60). Kapoteak egitean, Irazubiltegiaren lana azpimarratzekoa izan zen, lehengaia soilik kobratzenbaitzuen, konfekzioa monjen eskuetan utziz eta erligiosei lanaordaintzeaz arduratuz. Azaroan Gasteizko Oblata, Betoño eta R.R.M.M. (reverendas madres) Brigidas-eko komentuak eginbehar hone-tan bete-betean sartu ziren. Autoritateek lanak koordinatzeko etaerrezteko, Gasteizko hirian zehar josteko tailerrak zabaldu zituzten;

164

(57) Babarrunak, txitxirioak, arroza, tomatea, piperrak...(58) Erakunde honek abenduaren 1ean jada 115000 pesta jasotak zituen. (59) Autoritateek tramiteak ere egin zituzten jorraz makinak erosteko, Rafael Santaolalla,Gasteizko alkateak, Singer etxe komertzialari hainbat makina erosi baitzizkion azaroaren10an. (60) Emakumeek autoritateei artilea eskatu eta bere etxeetan arropak lantzen zituzten.


ESTUDIOS ALAVESES

165

adibide gisa, urriaren 15an Postas kaleko 25. zenbakian, oparienegoitza aurrean, tailer bat inauguratu zuten. Lanbide eta Arte eskolaneta Florida talde eskolarrean ere tailerrak ireki ziren. Abenduaren1ean, España enparantzako intendentzia militarra (nº30), soldaduent-zako arropak egiteko tailer batean egokitu zen. Lehengaiak erostekoeta tailerren mantenu mekanikoaz arduratzeko, partikularren eskeint-zak erabakigarriak izan ziren, Felix Alfarok egin zuena adierazgarriaizanik, 5000 pesta tapaki eta kapoteak erosteko luzatu baitzituen.

Beste esparru batean ere emakumeen laguntza nahitaezko suertatuzen. Frenteetan korrespondentzia ezinbesteko arman bilakatu zen, sol-dadu eta bolondresen morala tinkotzen baitzuen, autoritateek emaku-meen artean praktika hau bultzatu zutelarik. Testuinguru honetan, amabitxiek funtzio garrantzitsua betearazi zuten eta frentean komunika-ziorik gabe zeudenentzat erabakigarriak izan ziren (61). Bere funtzioagerran ematen ziren postasun eta bizikerak trasmititzeko, eta gutunharremanak egiteko neska-lagun bat izatea zen; baita ere, opariak egi-ten zituen pertsona bat aurkitzeko metodo egokian bilakatu zen, sol-daduak apadrinatuz. Arabako egoera urriak aldera gori-gori jarri zene-an, gutun hauetan arrenkura adierazpenak debekatu ziren, gutunhauen gainean ere zentsura emanez. Gerra osoan zehar, P.A.-ek mili-tar eta milizien amabitxi eskaerak jaso zituen, bere orrialdetan arrun-ta izanez. Honi esker arabar tropen kokagunea jakitea eta osatzeaposible egin zaigu.

Aipatutako neguaren ondorioei aurre egiteko, Hotzaren aurkakogurutzadaren ekimenak garrantzi handia izan zuen, hurrengo lerroe-tan bere funtza azalduko dugalarik.

Urriaren 29an Gasteizko udaletxera Hotzaren aurkako gurutzadarenzigiluak iritsi ziren, 10 zentimoko berrehun mila zigilu eskuratuz.Ekimen hau, Burgosen bultzatu zen lehenengo aldiz eta lortu zuenospea kontutan izanda, Espainia nazionaleko beste probintzietarazabaldu zen. Lortzen zen dirua, frenteetan zeuden tropak eta bolon-dresak arropaz hornitzeko erabili zen, negua gerturatzen ari baitzeneta etxetik kanpo aurre egin behar zioten hotzari.

Zigilu hauek Udaleko Aurrezki Kutxan nahiz Probintzialean lortuzitezkeen, erakunde hauek gurutzada hau zabaltzearen arduradunakizanez, milizia bolondresen laguntza jaso zezaketelarik, azken finean,

(61) F.U.ren esanetan ... “Eran algunas muchachas o mujeres que se ofrecían para escribiry nosotros aceptábamos gustosos cartearnos; también te mandaban alguna vez algúnpaquete de comida. Se hacía con el fin de disponer de vez en cuando de algún regalo ocomida extra y a su vez obtener compañía y distracción. Solíamos disponer de algunadirección y los que no tenían, optaban por entablar relación con alguna de ellas. ¿Con quefrecuencia solían tener relación por carta? Yo no se si tenía dos o tres. Apenas teníamostiempo para andar escribiendo allí; nuestra batería nos movíamos constantemente. Lainfantería sí que escribía más, pues tenían una posición semi-fija en las trincheras, y unadirección constatable”...


SANCHO EL SABIO

neurri honen onuradunak baitziren. Honako argibideak jaso zituztenhotzaren aurkako kanpainia eraginkorra izan zedin, ekonomiarenaspektu edo eragiketa guztietan barneratu zelarik.

Erakunde publikoetako erabilera– Biltzar Ekonomikoarekin egiten zen edozein eragiketan (ordain-

keta, ateraketa...), eskabidean bai originalean bai bikoiztuan, 10zentimoko zigilu bat ezarri behar zen.

– Udaletxeko egoitza publikoetan bideratzen ziren instantziak,eskabideak eta ordain-agiriak, 10 ztmko zigilua eraman beharzuten.

– Gobernu zibilera bideratzen ziren eskakizun guztiak, azaroak5tetik aurrera, 10 ztmo.-tako zigilu batez hornitu behar zituzten.

– Hostalaritzako etxe edo egoitza guztiek ( fondak, hotelak, arrotz-etxeak...) autoritateei luzatu behar zieten bidaiarien zerrendatan,10 ztmo-ko zigilu bat ezarri behar zuten.

– Funtzionario publikoen nominak zigilutaz hornitu behar ziren.Erabilera pribatua

– Jabe, industria-gizon eta merkatariei beraien ordainagiri etazoragirietan, bolondreski zigiluak ezartzeko iradokitu zitzaien.

– Hotel, kafe, jatetxe eta tabernetan, pertsona bakoitzeko kontsu-moagatik, zigilu bat ezarri behar zen; salmenta 2pts. baino han-diagoa bazen, kontuaren %10 zigiluetan gastatu behar zenuen.Egoitzak, ordainagiririk ez bazuen luzatzen, zigiluak banketxeedo aurrezki kutxak luzatutako talonarioetan ezarri behar ziren.

– Estankoetan, korrespondentzia, tabakoa... erosketagaitik, aurre-ko proportzio bera errespetatu beharko zen.

– Zinema eta antzerkietan, 75 ztm.ko sarrera bakoitzeko 10 ztmo.-ko zigilua erosi behar zen; gutxiago balio zutenak ( behartsu etamutiko koxkorrenak) ez zuten ordaindu beharrik.

Fnz. Ichaso gobernadore zibilaren hitzetan, zigiluen erabilera priba-tua bolondresa zen, baina moralki ahal zuten guztiak erabiltzekoderrigortuak zeuden; soldaduak bere erabileraz salbuetsiak zeuden,azaroaren 29an, Gasteizko kafeetan honen inguruan istiluak sortuzirelarik.

Edozein zerbitzu edo erosketa baten truke luzatutako zigiluak, bestebatean erabiliak ez izateko, “mata-seilo”-z edo koloreko lapitzarekinmarkatuak izan behar ziren.

Garaiko egunkarietan honelako iragarkiak aurkitu genituen, popula-zioa jakinean jartzeko: “...Alaveses, en las compras que efectueis y enlos cobros que realiceis, exigid uno o varios sellos de 10 ctmos. de lacruzada contra el frío...” Arabako Nagusien Federazioak ere, hirikoindustria gizon eta komertzianteen artean, kanpainaren informazioaeta arauak zabaldu zituen. 166


ESTUDIOS ALAVESES

167

Plater bakarraren ekimenak, gerraren garapenean garrantzi handiaizan zuen. Espainia nazionalean 1936ko urriaren amaieran gorpuztuzen, azaroaren 15an jada martxan jarri zelarik, hilabeteko lehen etahamabostgarren egunetan plater bakarraren eguna inposatuz. Egunhauetan, bazkari bakoitza plater bakar batez osatua egon behar zen,egun arrunt bateko dietaren ezberdintasuna diruan neurtu eta donatuaizan behar zelarik. Plater bakarreko politika, partikularrak betetzeazgain, erakunde publikoak (asistentzia sozialeko jantokiak, umezurzte-gi, kartzela (62)...) eta jendeartera zabalduta zeuden egoitzak ere betebehar zuten. Hotelak eta jatetxeak donatu behar zuten diru kopurua,alkate eta gobernadore zibilarekin adostu behar zuten, egunean bildu-takoaren %25 baino gutxiago ezin izanez; diru sarrera hauek justifi-katzeko, egun hoietan izandako bezero eta zerbitzatutako janarienkopurua, sin egin behar zuten, hurrengo 3 egunetan Gasteizko bilketabatzordearengana abiatuz (milizia hiritarren egoitza) eta ordainaraziz;egoitza hauetan (taberna eta hoteletan), sardeskako askariak debekatuziren.

Emakumeen taldeak diruaren bilketaz arduratuko ziren, hilabetea-ren 2an eta 16an etxez-etxe eta pisuz-pisu abiatuko zirelarik, eskeint-zaileei ordain-agiria luzatuz eta beraien ingurraztietan jasoz. Bilketalan hauek Gasteizen, hiruzpalau egunetan egiten ziren.

Diru eskeintza hauek, Espainiako Bankuan zegoen Plater Bakarrekokontuan sartu behar ziren, Espainia nazionaleko gobernu orokorrarenesku egonez; kanpainian lortzen zen dirua, teorikoki, langabetu, ume-zurtz eta agure babesgabei laguntzeko helburua zeukan eta eskaziarenadierazlea ez zela zioten uneoro.

Azaroaren 10an Diputazioaren ardurapean, komisio eta subkomisioprobintzialak eratu ziren, politika honen ezarpena koordinatzeko etagainbegiratzeko; aurreko egunetan, leku publikoetan (tabernak, kafe-ak, jatetxe, kasino, erakuslehio...) nahiz egunkari eta irratietan neurriazabaldu zen, propaganda bizia eginez. Antonio Prz. Ormazabal,Gasteizko gotzainaren adierazpenak, ildo honetatik zihoazen: ...lasfamilias que pierden el padre de familia en el frente, necesitan sus-tento...azaroaren azkenaldera egin zituelarik, abenduaren 1ean egingozen saioaldian eragina bilatuz. Askotan, erligio kristauak ezartzenzituen barauladiekin konparatzen zen, izaera kristaua lantzeko balioaizaten zuen ekimena izanez.

Neurri hauek errespetatu ez zutenek zerrenda beltzetan sartu ziren,zigorrak eta izunak jasoz. Lehen bilketaren experientzia ikusita, behinbaino gehiagotan etxe batzuetan atera ez zuten irekitzen; biltzaileekezin zuten partikularren menpe egon, hauek Gasteizko bilketa batzor-

(62) Presoen bazkaria plater bakar batez osatua zegoen, kantitatean murrizpena jasan zute-larik, espetxeko diziplina biltzarraren aginduz.


(63) Ejerzito nazionalaren barnean sartzen ziren nekazari edo jornalari bolondresensenideek, subsidioa jasoko zutela adierazi zen, milizia hauei egun bakoitzeko 3ptsordaintzen zitzailarik; Arabako diputazioa gastu honetaz arduratu zen, abuztuaren 7anbolondres senideen zerrenda diputazioan argitaratuz

SANCHO EL SABIO

dean eskeintza egin beharko zutelarik, zerrenda beltzetan agertu nahiez bazuten.

Autoritateak plater bakarraren politikaren erakusle izateko, azaroa-ren 15an hoteletako bazkari publikoetara joan ziren, Gasteizko gizar-teari jokaera berdina izateko eskatuz. Araban Plater bakarraren lehenegunean, 30.000 pesta lortu ziren, 0.31ztmo. biztanleko, iparraldekoprobintzia nazionalen indizerik altuena lortuz (Gipuzkoa 0.30 ztm.Burgos 0.29 ztm. Errioxa 0.15 ztm. Nafarroa 0.14 ztm.)

Azaroaren 12an, P.A.seko orrietan, Gasteiz Irratiko saioa errepro-duzituz, plater bakarreko egunean landu zitezken bazkari ezberdinakplazaratu ziren, honako hauek izanez: Burgos eran eginiko babarru-nak, patata onduak, kuaresmako garbantsuak...etb, plater bakoitza 4pestatan preziatu zutelarik.

Plater Bakarraren ekimena, Alemanian martxan jarritako proiektua-ren kopia izan zela leporatu zitzaien, P.A.eko orrietan, urriaren 12anjada, honi buruzko adierazpenak aurkitu ditugularik. Nazional-Sozialista alemaniarrak, 1936ko Neguko Sorospen kanpaina burutuzutenean, razionamendu nazionala ezarri zuten, janarietan platerbakarra inposatuz eta aurreztutakoa dirutan edo espeziean jasoz, lor-tutakoa ongitzara zuzenduko zelarik. Azken finean, bi ekimen ber-dintsuen aurrean aurkitzen gara, salbuespena gerra testuingurua iza-nik.

Salaketa honi aurre egiteko eta espainiar izaera azpimarratzeko,Luis Hernando de Larramendik, P.A.ko orrietan, hurrengo justifika-pena plazaratu zuen: plater bakarraren ekimena, espainar ohituranbete-betean errotua zegoela zihoen, Cervantes-en “Coloquios de losperros Cipión y Berganza”lanean agerian gelditu baitzen aspaldi; ber-tan, Gaztela korteko menpekoak, hilabetean behin ura eta ogiz elikatubehar ziren, egun arrunt bateko elikaduraren diferentzia erregearieskeini behar zitzaiolarik.

Ekimen honetan, gizartearen ezberdintasunak agerian gelditu ziren,maiz langile anitzen dieta plater bakarra izaten baitzen, dirua beregordakinetatik atera behar zutelarik ekimen hau ordaintzeko.

Arabako Biltzar Ekonomikoak probintzian eman ziren eragiketaekonomiko eta harpidetza nazional guzti hauek kontrolatu eta kudea-tu zituen. Irailak 5tik aurrera, milizia bolondresen senideei eskeintzenzitzaien diru-laguntzaz arduratu zen. Kasu bakoitza zehaztasunezaztertu zuen, ea familiek dirua edo laguntza merezi zuten ala ez jaki-teko; behin zerrenda aztertuta, diputazioari diru-laguntzak emateaeskatu zion, Biltzar honek donatiboak ez ezik, ez baitzituen sarrerafiskalik, irailaren 11an diputazioak onartu zuelarik (63).

168


ESTUDIOS ALAVESES

169

Irailaren 30an Vidal Sanz Echevarria erakunde honetaz arduratuzen. Azaroaren 25ean probintziako udaletxeek harpidetza nazionaleraeskeini zuten diru kopurua aitortu behar izan zuten; honen arabera,abenduaren 1ean eginiko zenbaketan, Araban antolatutako harpidetzaezberdinen kopurua argitaratu zen, hauek garrantzitsuenak deritzogu-larik:

– Oparien egoitzan 115.000– Estibalizko santutegian odol ospitalea osatzeko 4474– Gasteizko guarnizioei ikurrinak oparitzeko 8722– Arabako probintziak Madrilera eraman behar zuen aldarea

finantziatzeko 5035– Madrilera ogia eramateko 14000– Alava hegazkina 385920– Milizia eta bere senideen alde 977897– Urre kopurua 60 kg.

Guztira, Arabako probintziak ejerzito nazionalaren eskuetan4314805 pesta inguru jarri zituen, behar ezberdinei aurre egiteko.

- Jose Luis DE LA GRANJA; Manuel TUÑON DE LARA; C.GARITONAINDIA: La guerra civil en el País Vasco: 50 años des-pués, U.P.V., Leioa, 1987

- Inaki EGANA: Gerra Zibila Euskal Herrian, Aralar liburuak,Andoain, 1999.

- Javier UGARTE TELLERIA: La nueva Covadonga insurgente:orígenes sociales y culturales de la sublevación de Navarra y el PaísVasco, Biblioteca Nueva, Madrid, 1998.

- J.M. AGUIRREGABIRIA; G. TABERNILLA: El Frente de Álava.De la sublevación militar a vísperas de la batalla de Villareal,Ediciones Beta III. Milenio, Bilbao, 2006.

- K. SAN SEBASTIAN (dir): La guerra civil en Euzkadi, euskogudariak, Deia, Bilbao, 1987.

- Ceferino DE JEMEIN Y LANBARRI: El nacionalismo vasco y lasublevación militar en Euzkadi: 18 de julio de 1936; Euzkadi en gue-rra (1936-1937), Ediciones Alberdi, Bilbao, 1986.

- Txema FLORES: Araba gerran, 1936, Arabera, Gastezi, 2002.- Emilio ENCISO VIANA: Villareal: su cerco y defensa, Editorial

Social Católica, Vitoria, 1937.

BIBLIOGRAFIA

Bolondresei eskeini zitzaien diru laguntzen inguruan, egin ditugun elkarrizketetan ezjak-intasuna da nagusi.


SANCHO EL SABIO

- Vicente SAN MILLAN MARTIN: Villareal: defensa y contraata-que gloriosos, Provincial de Asociaciones de Alava, Vitoria, 1965.

- Rafael CASAS DE LA VEGA: Las milicias nacionales, EditorialNacional, Madrid, 1977.

- Jose PEREZ AGOTE; Emilio LATORRE TIMONEDA: Memorialde la Cruz Roja: tres años de guerra, 1936-1939, Vitoria, 1939.

170


Documents

Gorriak Ikusi. Arabako Gerra Zibila eta eguneroko bizitza 1936anArabako Gerra Zibila eta eguneroko bizitza 1936an ARITZA SAENZ DEL CASTILLO VELASCO A los pocos días del alzamiento