II. URRATSA Ibaian gora eta beheraIBAIAK NOLAKOAK DIREN JAKITEN Hona hemen ibaietako lau elementuren definizioak. Irakurri fitxak eta adierazi zer izen dagokion definizio hauetako

Ibaian gora eta beheraIBAIAK PAISAIAN

Ibaian gora eta behera proiektua Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. Lren Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Teresa Grence Ruizen zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.

Liburu honen prestatze- eta argitaratze-lanean honako talde honek esku hartu du:

TESTUAMar García González

IRUDIAKJorge Arranz Pau Valls Alex Orbe

EDIZIOAJosu Goikoetxea Gezuraga Mar García González

PROIEKTUAREN ZUZENDARITZAAinhoa Basterretxea Llona Lourdes Etxebarria Orella

LEHEN HEZKUNTZAKO ZUZENDARITZA ETA EDIZIO KOORDINAZIOAJoseba Santxo Urirte Maite López-Sáez Rodríguez-Piñero

II. URRATSA

ES0000000079456 880529_Iniciales_72279.indd 1 17/05/2018 12:35:04


Ibaian gora eta beheraIbaietatik gertu bizi diren zenbat animaliaren eta landareren izenak aipa ditzakezu? Ibaietako uretan bizia nonahi dago: izokinak, amuarrainak, barboak, igelak, sugeak, kukuak, makalak, sahatsak… Baina ba al dakizu ibaiak «gaixotu» egin daitezkeela zaintzen ez baditugu?

Murgildu zaitez ibaian, ibaiertzetako sekretuen berri izan dezazun, eta egin ezazu igeri urpean, ibaia zer arazok mehatxatzen duten jakiteko.

Arazo horiei antzemateko gai den sendagile berezia izan nahi baduzu eta ibai «gaixoak» sendatzeko jarduerak sustatu nahi badituzu, etorri gurekin abentura honetara, eta nabigatu gurekin ibaian gora eta behera.


Proiektuaren etapak

1

ABIAPUNTUA

9Hasierako gertakaria

SOS! Ibaiak behar gaitu!

9

Zer dakigu urari eta

ibaiei buruz?

14

Zer egingo dugu?

13

Zer jakin behar dugu?

15

Nola antolatuko gara?

16

Proiektu honetan, abentura handi bat bizitzeko aukera izango duzu, hiru etapa desberdinetan banatuta:

1

Abiapuntua bidaiaren hasiera da. Nora iritsiko zaren eta bidean zer beharko duzun jakiten lagunduko dizu.

2

Ikerketa-atazen bidez, detektibe bihurtuko zara, informazioa bilatzen, aukeratzen eta antolatzen jardungo baituzu.

3

Proiektuaren amaiera bidaiaren azken etapa da. Hor, ikasitakoa erabiliko duzu, amaierako erronka behar bezala gainditzeko.


2

IKERKETA-ATAZAK

3

PROIEKTUAREN AMAIERA

Ibaiei buruzko istorioak kontatzen

49

Ibaiak babesten

43

Ibaiak behar ditugu

39

Ibaian gora, ibaian behera

29

Ibaiak nolakoak diren jakiten

25

Gure inguruneko ibaiak ezagutu ditzagun

35

Ibaiko biztanleak ezagutzen

31

Ura nondik datorren ikertzen19

Norberaren balorazioa

63

Zer ikasi dut?

61

Amaierako lana: Ibaiak babestearen

aldeko sentsibilizazio-jardunaldia

57


1

ABIAPUNTUA

ES0000000079456 880529_Presentacion Inicial_72280.indd 7 17/05/2018 12:25:21

SOS!


9

SOS! IBAIAK BEHAR GAITU

Zer esan nahi da, zuen ustez, ibai bat «gaixo» dagoela adieraztean?

Ibaiertzean ez dira

landareak hazten.

Ura ez da gardena.

Uretan ez dago

arrainik.

Ibaiak ia ez du urik.

Zaborra ikusten da ur

gainean.

Ospitale bat dago ibaitik oso gertu.

GURE ONDORIOAK:

Ba al duzu honen berri?

Gure ibaia gaixo dago

eta zainketa intentsiboak behar ditu.

Ihiak eta lezkak desagertu dira,

eta, haien ordez, zaborra «hazten» ari da.

Ura zikina dator beherantz,

eta ez dago arrainik.

Orain, inoiz baino

beharrezkoagoa da gure ahaleginak

batzea, gure ibaia osatzeko.

Gogoratu, ibaiak behar zaitu.

Lagundu ibaia salbatzen!


10

Ikertu ea zer ondorio dituzten ekintza hauek ibaietan. Gero, adierazi zer iritzi duzuen jokabide horiei buruz, eta idatzi zuen ondorioak.

Industria batzuek izaki bizidunentzat kaltegarriak diren substantziak botatzen dituzte ibaien uretara.

Ibaiertzetan, txangozaleek botatako zaborra metatzen da, etxera itzuli aurretik biltzen ez dutelako.

Pertsona batzuek maskota exotikoak erosten dituzte, eta aspertzen direnean, ibaietan aske uzten dituzte, haien habitata ez bada ere.

Arrantzale batzuek ez dute legea betetzen, arrantzan jarduten baitute debekatuta dagoen lekuetan.

A

C

B

D

A

B

C

D

ZEIN DIRA ONDORIOAK?

A

B

C

D

ZER IRITZI DUGU JOKABIDE HORIEI BURUZ?


2

IKERKETA-ATAZAK


Zertarako erabiltzen duzu ura egunero? Adierazi zer jardueratan erabiltzen duzun ura.

Alderatu zure zerrenda ikaskideen zerrendekin.

Ikastetxeko zer lekutan dago ura? Markatu.

Laborategia

Jolastokia

Idazkaritza

Gimnasioa

Komunak

Igerilekua

Ikasgelak

Jangela

Liburutegia

Zer lekutan aurki daiteke ura naturan? Inguratu.

Ikertu nondik datorren etxean erabiltzen duzuen ura.

URA NONDIK DATORREN IKERTZEN

A

T A Z A

19

ES0000000079456 880529_Tarea 1_Descubrimos de donde viene el agua_72281.indd 19 17/05/2018 12:19:10

Ikertu eta osatu fitxak.

UR GEZA

• Zer da?

• Non dago?

UR GAZIA

• Zer da?

• Non dago?

EDATEKO URA

• Zer da?

• Non dago?

Aurkitu ur mota bakoitza aurreko jarduerako marrazkian.

Egin inkesta bat ikastetxeko hiru ikaskideri, eguneroko bizitzan ura nola erabiltzen duten jakiteko.

URAREN ERABILERAK

• Zer duzu nahiago, dutxatu ala bainatu?

• Bost minututik gora ematen duzu dutxatzen/bainatzen? Bai Ez

• Ura edatean, edalontzian geratzen dena botatzen duzu? Bai Ez

• Hortzak eskuilatzean, txorrota irekita uzten duzu? Bai Ez

• Eskuak garbitzean, konketako zuloa ixten duzu? Bai Ez

• Ura edan bitartean, txorrota irekita uzten duzu? Bai Ez

• Txorrotak ondo itxi dituzula egiaztatzen duzu? Bai Ez

• Komuna paperontzi gisa erabiltzen duzu? Bai Ez

• Ura jolasteko erabiltzen duzu? Bai Ez

Aztertu idatzi dituzuen erantzunak eta adierazi ura egoki erabiltzen duten ala ez.

20


Lortu informazioa eta osatu grafiko hau, gure planetan mota bakoitzeko zenbat ur dagoen adieraziz. Bete legendako jarraibideak.

LOTU IDEIAK Erreparatu egin duzun grafikoari eta hausnartu.

Zer ur mota da ugariena Lurrean?

Edan daiteke? Zergatik?

Edan al daiteke ur geza guztia?

Demagun urik ez duzula. Zer likido erabil zenezake jarduera hauek egiteko?

• Burua garbitu:

• Maskota bati edaten eman:

• Landareak ureztatu:

• Ahoa garbitu, hortzak eskuilatzean:

Garrantzitsua al da ura gure bizitzarako? Zergatik?

Ur gazia

Ur geza

LEGENDA


21


Bilatu hitz hauen esanahia.

Urtzea:

Lurrunketa:

Solidotzea:

Kondentsazioa:

Erreparatu esperimentu honetako urratsei. Gero, deskribatu zer gertatu den eta erantzun galderari.

Zer prozesu gertatu da? Markatu.

lurrunketa

urtzea

kondentsazioa

Naturan, ura solido-egoeran, likido-egoeran eta gas-egoeran dago.

87654321

87654321

1

2

3

22


Zer egoera-aldaketa gertatu zaio urari? Azaldu.

Zergatik daude ur tantak ispiluan? Ikertu eta erantzun.

Zer gertatzen da ura izozkailuan sartzen badugu eta bi ordu geroago ateratzen badugu? Marraztu.

Nola deritzo uraren egoera-aldaketa horri?

Osatu eskema.

lurrunketa

solido-egoera gas-egoera


23


Bilatu uraren zikloari buruzko orria eta osatu, testu hauek erabiliz.

Ura lurzoruan sartzen da eta lurpeko urak

eratzen dira.

Lurrunketa: ura lurrundu egiten da eta

ur-lurruna eratzen da.

Prezipitazioa: hodeietako ura lurrera

erortzen da.

Hodeiak haizeak bultzatuta mugitzen

dira.

Ibaietako eta sakanetako urak

itsasoraino heltzen dira.

Kondentsazioa: ur-lurruna kondentsatu egiten da eta hodeiak sortzen ditu.

Prestatu uraren zikloari buruzko aurkezpena.

Erakutsi zuen orriak eta deskribatu zer-nolako bidea egiten duen urak naturan.

Adierazi zer egoeratan dagoen ura une bakoitzean. Azaldu zergatik esaten den ura beti mugitzen ari dela naturan. Idatzi bi galdera, gainerako taldeei egiteko, haiek beren aurkezpena egiten dutenean.

1. galdera:

2. galdera:

Egin informazioa emateko horma-irudi bat, ura aurreztearen garrantziari buruz.

Proposatu ura aurrezteko neurriak. Erabili marrazkiak edo argazkiak zure horma-irudian.

NIRE LANARI BURUZKO HAUSNARKETAINOIZ EZ BATZUETAN BETI

Ikasi dut ura nondik datorren.

Ikasi dut zein garrantzitsua den ura bizirako.

Uraren egoera-aldaketekin lotutako esperimentuak egin ditut.

Uraren zikloa azaltzen jakin dut.

Zer gustatu zait gehien, taldean lan egitetik?


Ebaki ibai-atalen marrazkiak dituzten txartelak eta osatu definizioen fitxak.

Jardun zure ikaskideekin Parekatzen jolasean.

Jolasteko, nahasi, batetik, irudiak dituzten txartelak, eta, bestetik, definizioak dituzten fitxak. Gero, jarri fitxak buruz behera.

Lehenbiziko jokalariak buelta emango die irudia duen txartel bati eta definizioa duen beste bati. Irudia eta definizioa bat badatoz, hartu egingo ditu beretzat. Bestela, buelta emango die berriz, eta beste jokalari batek jarraituko du jolasten.

Pare gehien lortzen dituen jokalariak irabazten du.

Jolasten hasi aurretik, adostu arauak eta idatzi paper-orri batean. Esaterako:

• Nork hasten duen partida: dado bat bota eta puntuazio handiena ateratzen duenak, batoi ala bakoiti egitean irabazten duenak...

• Zer txartel altxatzen den lehenbizi, irudiarena edo definizioarena.

• Zer gertatzen den jokalari batek pare bat osatzean: jolasean jarraitzen duen edo txanda ematen dion hurrengo jokalariari.

• Zenbat txanda galtzen diren, bi txartel bat datozenean jokalariak identifikatzen ez baditu...

IBAIAK NOLAKOAK DIREN JAKITEN

A

T A Z A

MEANDROA:

JOLASAREN ARAUAK

MEANDROA:

25

ES0000000079456 880529_Tarea 2 Averiguamos como son los rios_72282.indd 25 17/05/2018 12:28:11

Identifikatu marrazkian ibaiarekin lotutako kontzeptu hauek.

1 Behe-ibilbidea

2 Aintzira

3 Iturburua

4 Meandroa

5 Goi-ibilbidea

6 Urtegia

7 Ibaiadarra

8 Ibai nagusia

9 Erdiko ibilbidea

10 Delta

11 Akuiferoa

12 Glaziarra

26


IBAIAK NOLAKOAK DIREN JAKITEN

Hona hemen ibaietako lau elementuren definizioak. Irakurri fitxak eta adierazi zer izen dagokion definizio hauetako bakoitzari.

Ibai nagusiak eta ibaiadarrek zeharkatzen

duten eremua.

Ibaiak sorburutik

bokaleraino egiten duen

bidea.

Ibaien ohea, urak korritzeko

daukaten bidea.

Ibai batek daraman ur kantitatea.

Erreparatu argazkiei, bilatu behar duzuen informazioa eta osatu galde-sorta.

A

B

• Zein ibai-tarte ikusten da argazki bakoitzean? Idatzi dagokion letra.

goi-ibilbidea erdiko ibilbidea behe-ibilbidea

• Zure ustez, zer ibai da emaritsuagoa? A B

• Zein urtarotan eramaten dute ibaiek ur gehien?

udazkenean udaberrian

udan neguan

• Ibai batek emari handia badu neguan, eta txikia udan, zer-nolako erregimena du ?

erregularra irregularra

Ibai baten emaria aldatu egin daiteke, urtaroaren arabera.

27


Irakurri albistea eta egin jarduerak.

Egin eztabaida, ibai bat lehortzean sor daitezkeen arazoei buruz. Aipatu zer-nolako eragina duten ibaietan beroak, euri-eskasiak eta pertsonen portaerak.

Amaitu albisteko azken paragrafoa, amaiera positibo batez. Diseinatu kartel bat, urak emaria galtzen duenean zer gertatzen den azaltzeko. Jarri kartela zintzilik ikasgelan.

NIRE LANARI BURUZKO HAUSNARKETAINOIZ EZ BATZUETAN BETI

Ibai-zatiak eta elementuak identifikatu ditut.

Ikasi dut pertsonen portaera onuragarria edo kaltegarria izan daitekeela ibaientzat.

Nire taldearekin lankidetzan jardun dut, ataza honetako lanak egiteko.

Gauza berriak ikasi al ditut ataza hau egitean?

Erne: ibaia urri dator Uda iristean, Atazamudiondo bisitariz be-tetzen da, Ibaiurdin ibaia hautatzen baitute asteburua igarotzeko.Zoritxarrez, bisitari horietako askok ez dute ondo jokatzen: zuhaitzetako adarrak moz-ten dituzte, harriak erausten dituzte, eta ha-reaz betetako poltsak jartzen dituzte ibaia-ren erdian, urari jarraitzen ez uzteko eta erosoago bainatzeko. Jarrera hori oso kaltegarria da ibairako. Udan, emaria urria da, eta gainera, norbaitek behar bezala ibiltzen uzten ez badio, zenbait tarte guztiz lehortzen dira, eta arrainek eta landa-reek ez dute bizirik irauteko behar adina ur.Hala ere, ibaiaren egoeraz kezkatuta dau-den beste pertsona batzuek hau egiten dute:


3

PROIEKTUAREN AMAIERA

ES0000000079456 880529_PROYECTO_FINAL_72289.indd 55 17/05/2018 12:29:12

57

IBAIAK BABESTEAREN ALDEKO SENTSIBILIZAZIO-JARDUNALDIA

Lehenik eta behin, pentsatu izenburu bat zuen jardunaldirako. Egin proposamen guztien zerrenda eta hautatu egokiena iruditzen zaizuena. Gero, diseinatu kartel bat.

Atazaz ataza, proposatutako erronkak gainditu dituzue, eta jakin duzue zein garrantzitsuak diren ibaiak izaki bizidun guztientzat.

Nolakoak diren ikasi duzue, ibaien arazoetan inplikatu zarete eta haien egoera hobetzeko neurriak ere proposatu dituzue.

Azken finean, gaian aditu bihurtu zarete, neurri batean. Eta orain, dakizuen guztia jakinarazteko eta ibaiekiko duzuen konpromisoa sendotzeko unea da. Horretarako, ateak zabaltzeko jardunaldi bat antolatzea proposatzen dizuegu, azaltzeko zergatik den garrantzitsua ibaiak kontserbatzea eta babestea.

Prest zaudete? Bada, lanera!

Jardunaldi bat egun batez egiten den bilera baten modukoa da. Jardunaldietan, zenbait jarduera egiten dira, helburu bat betetzeko; zuen kasuan, ibaiak babestu beharrari buruz beste pertsona batzuk sentsibilizatzea.

Gogoan izan:

izenburuak, ona

izateko, erakargarria izan

behar du, deigarria,

eta jardunaldiaren

edukia deskribatu

behar du hitz gutxi

batzuetan.

Zuen zain gaude!

IBAIAK BABESTEAREN ALDEKO

I. JARDUNALDIA

«Ibaiak bizia dira»

Noiz: Osteguna, ekainak 23.

Non: Andra Mari ikastetxea. 12 A ikasgela.

Zergatik: Denok erantzule garelako.


58

Orain, zuen jardunaldia egiteko zer beharko duzuen zehazteko unea da. Egin bururatzen zaizuen ororen zerrenda. Esate baterako, pentsatu honako hauetan:

GURE PROPOSAMENA

• Beste ikasmailetako ikasleak eta irakasleak?• Senideak eta lagunak?• Erakundeak, hedabideak?…

NOR IZANGO DA ZUEN PUBLIKOA?

• Kartelen bidez?• Gonbidapenen bidez?• Iragarkiak banatuz?…

NOLA EMANGO DUZUE

JARDUNALDIAREN BERRI?

• Hiruhilekoaren amaieran?• Oporrak baino lehen?• Eskolako festa bat baliatuz?…

NOIZ?

• Erakusketak?• Hitzaldiak edo aurkezpenak?• Lantegiak?…

ZER EGINGO DUZUE?

• Ikasgelan?• Ikastetxeko ekitaldi-aretoan?• Gimnasioan?...

NON EGINGO DUZUE

JARDUNALDIA?


Documents

II. URRATSA Ibaian gora eta beheraIBAIAK NOLAKOAK DIREN JAKITEN Hona hemen ibaietako lau elementuren definizioak. Irakurri fitxak eta adierazi zer izen dagokion definizio hauetako