Nitratoak eta nitritoak hosto berdeko barazkietan … eta...ELIKA – Granja Modelo, z/g. 01192. Arkaute (Araba). 945 122 170. [email protected] 1/18 1.- SARRERA Nitratoak eta nitritoak

Nitratoak eta nitritoak hosto berdeko barazkietanNitratoak eta nitritoak hosto berdeko barazkietanNitratoak eta nitritoak hosto berdeko barazkietanNitratoak eta nitritoak hosto berdeko barazkietan

Agiriaren data: 2006ko azaroaAgiriaren data: 2006ko azaroaAgiriaren data: 2006ko azaroaAgiriaren data: 2006ko azaroa

ELIKA – Granja Modelo, z/g. 01192. Arkaute (Araba).945 122 170. [email protected] 1/18

1.- SARRERA1.- SARRERA1.- SARRERA1.- SARRERA

Nitratoak eta nitritoak konposatu ionikoak dira, eta naturan aurkitu ahal ditugu,nitrogenoaren zikloaren partaide dira eta. Nitratoa oso sakabanatuta dago elikagaienartean, eta esposizio-iturri nagusiak honako hauek dira: barazkiak eta edateko ura.Barazkiei dagokienez, espezie batzuek nitratoa metatzeko ahalmen handia dute, hostoberdeak dituztenak, kasu. Gauzak horrela, barazkietan ahoratzen dugun nitratoaren %5gutxi gorabehera nitrito bihurtzen da gure barrualdean. Eta hori konposatuaren esposizioorokorrari dagokion zatiki handiena da; izan ere, elikagaien bidez, oro har, oso baxua danitritoen presentzia1.

2.- KONPOSATUEN EZAUGARRIAK2.- KONPOSATUEN EZAUGARRIAK2.- KONPOSATUEN EZAUGARRIAK2.- KONPOSATUEN EZAUGARRIAK

2.1.- Nitratoen eta nitritoen ezaugarriak

Nitratoak eta nitritoak konposatu ionikoak dira, eta naturan aurkitu ahal ditugu,nitrogenoaren zikloaren partaide dira eta. Nitratoaren egitura oxidatuen forma egonkorranitrato ioia (NO3

-) da. Konposatu horrek erreaktibotasun kimiko baxua badu ere,mikrobiologia-ekintzen bidez, erreduzitua izan ahal da. Prozesu kimiko zein biologikoenbidez, nitrito ioia (NO2

-) oso erraz oxidatu ahal da eta nitrato bihurtu. Era berean,erreduzitu egin ahal da eta hainbat konposatu sortu. Nitrogenoaren zikloan bainekazaritzaren, bai industriaren ekintzaren ondoriozko elementuek hartzen dute parte.Esate baterako: aziendarekin erabilitako ongarri nitrogenatuek eta organikoek; eta eraegokian araztu ez diren isurketa organiko zein industrialek ere bai. Nitrogeno organikoaduten ongarriak eta hondakin-isurketak deskonposatu egiten dira lurzoruan. Horrenondorioz, amonioa (NH4

+) sortzen da lehendabizi; eta, ondoren, oxidatu egiten da nitritoaeta nitratoa sortuz. Nitratoaren zati bat landareek hartzen dute beretzat, eta landare-proteinak sortzeko erabiltzen dute. Gainontzekoa lurrazpiko uretan aurkitu ahal izangodugu1.

1. irudia. Nitrogenoaren zikloa

ELIKA – Granja Modelo, z/g. 01192. Arkaute (Araba).945 122 170. [email protected] 2/18d

Landareek asimilatzen duten nitrogeno ez-organikoa (nitrato gisa) modu naturaleanaurkitu ahal dugu zeluletako jariakinetan nahiz landareen izerdian proteinen aitzindarigisa. Bestalde, lehenago aipatutako ekarpenen bidez, edateko uretan ere aurkitu ahalizango ditugu nitratoak, bai modu naturalean, bai horniketa sistema kutsatuengatik2.

Genetikak ere eragin handia du nitratoa metatzean, eta oso bestelakoa izan ahal daespezie batzuetatik beste batzuetara, bai eta espezie zehatz baten barruan ere (mota etabarietatearen arabera). Nabarmendu behar dugu landareen egituraren barruan erenitratoaren oso eduki ezberdinak aurkitu ahal ditugula. Letxugaren kasuan, esatebaterako, kanpoaldeko hostoek eduki altuagoak (%30-40) dituzte barrualdekoek baino.Argia ere ezinbesteko faktorea baita. Izan ere, argiaren intentsitateak baldintzatu egitendu jarduera fotosintetikoa. Ekintza hori murriztuz gero, aminoazidoak eta proteinakeraldatzeko prozesua ere murriztu egingo da. Nutrizioa, halaber, oso garrantzitsua da.Izan ere, garapenean eta konposizioan du eragina. Beraz, kontuan izan beharko duguzenbat nitrogeno erabilgarri dugun landarean ekarpenak orekatze aldera. Landareetakonitratoen edukia neurtzeko honako formula hau erabili beharko dugu: lurzorutikabsorbitutako nitratoak zati landarean erreduzitutakoak. Izan ere, landareek aprobetxatuezin duten kopurua ez dute kanporatzen, eta hainbat organotan metatu egiten dute, halanola: igarotze organoetan, sustraietan eta hostoetan3.

2.2.- Eraketaren kimika

Ahoratzen dugun nitratoa erreduzitu eta nitritoa sortuko da. Erredukzioa izerdian daudenahoko bakteriek gauzatuko dute. Urdailean baldintza azidoak ditugu, eta baldintzahorietan nitrogenoaren aurrean egonkorrak diren konposatuekin erreakzionatu egingo dunitritoak, hala nola: bigarren mailako aminekin eta alkilamidekin. Ondorioz, N-nitrosokonposatuak sortuko dira (nitrosaminak eta nitrosamidak). Horietako konposatu batzuekminbizia eragin ahal dute gizakien artean. Nitrosazio-erreakzioak inhibitu egin ahal dira Cbitaminaren edo bestelako konposatu antioxidatzaileen aurrean. Beraz, bitamina hori dositxikietan hartuz gero, N-Nitroso konposatuak areagotu egin ahal dira endogenoki4 5.

NITRATOA NITRITOA NITROSILO IOIA BIGARREN MILAKO AMINA NITROSAMINA

NO3-→ NO2

- → NO+ + R-N-RH → R-N-R

2. irudia: konposatu nitrogenatuen arteko eraldaketak

NOBakterienerredukzioapH=4,ahoratuaurretik edoondoren

pH=3,ohikobaloreakurdailean

Proteinakdituztenelikagaietansortzen dakozinatzean


2.3.- Analisi-determinazioa

Nitratoak eta nitritoak analizatzeak ez du inolako zailtasunik izan behar a priori. Hala ere,lankidetza-entsegu batzuek erakutsi dute oso emaitza ezberdinak jaso ahal direla; eta,lagina nola tratatzen dugun edo nolako teknika analitiko erabiltzen dugun, kasubatzuetan, desbiderapenak %50ekoak izan ahal dira. Konposatu horien ezaugarri nagusiaondoko hau da: uretan oso disolbagarriak dira. Nitratoak gatz disolbagarrienak dira; horidela eta, lagina erauzteko eta garbitzeko metodoetan disolbatzaile hori erabiltzeaezinbestekoa da, eta aldaketa ugari izan ahal dituzte. Horrengatik guztiagatik areagotuegin dira laborategien arteko entseguak azken aldi honetan6 7 8.

Nitrato ioia ez da homogeneoki sakabanatzen landarearen barruan edo uzta berekolandareen artean. Baina laginak homogeneizatuta egon behar dira ezinbestez.Horretarako, EBk protokolo bat garatu zuen, eta letxugen zein zerben nitrato mailamonitorizatzen duten laborategi guztiek aurrera eraman behar izan dute aipatuprotokoloa. Zuzendaritzak ez zuen gomendatzen analisi-teknika zehatzik, baina laginekinprotokolo hori erabiltzea gomendatzen zuen9. Geroago, Batzordearen 2002/63/CEZuzentarauaren bidez zehaztu egin zen lagina nola hartu eta nola prestatu analisi-prozesua, betiere erabilitako metodoak berreskuratzeko eta zehazteko baldintzak ahaztugabe10.

Nitritoak zehazteko metodo batzuk Griess-en diazotazio erreakzioan oinarritzen dira:erreakzio horretan azo-konposatu koloratu bat sortzen da diazonio-gatz bat akoplatzendelako amina aromatiko batekin edo fenol11 12 batekin. Esperimentu-baldintzak osozorrotz kontrolatu behar ditugu. Izan ere, pHak, tenperaturak, naturak era erreaktiboenkontzentrazioak kolorearen azken intentsitatean eragingo dute. Kolorimetria metodohoriek NO2

- erreakzioan oinarritzen dira; horretarako, sulfanilamida eta N-1naftiletikendiamida soluzioak erabiltzen dira. Ondorioz kolore gorria sortuko da, etaespektrofotometroarekin (UV-V) neurtu ahal izango dugu (538 nm). Baina nitratoa ezinizango dugu kolorimetroaren bidez neurtu. Hori egiteko, ur beroa erabili beharko dugu 15minutuan ingurune borikoa erabiliz, eta, kadmio zutabeen bidez, nitritora erreduzitu eginbeharko dugu. Aldez aurretik, nitritoen presentzia neurtu egin beharko dugu estraktuan;beraz, nitratoaren edukia kenketa eginez lortuko dugu. Gaur egun, automatizatu eginahal dira prozesuaren hainbat etapa (Technicon Autoanalizer II).

Laborategi batzuetan enzima bidezko testak erabiltzen dituzte nitratoen maila zehazteko.Metodo horiek nitritora erreduzitzean oinarritzen dira NADPHren (Nikotiamida-AdeninaDinukleotido Fosfato) bidez; horretarako, nitrato-erreduktasa enzima erabiltzen da.Erreakzioan sortuko den NADPH oxidatuaren kopurua nitratoaren kopuruarekikoestekiometrika izango da. NADPHren kontzentrazioa absorbantziaren bidez (340 nm)neurtuko dugu (Mannheim Boeringer, 905 zk.a 658, test combination, 1986).

Duela gutxi, nitrato eta nitritoen kopurua aldi berean neurtu ahal izateko (barazkietanbereziki), ioi kromatografiaren (IC) HPLC metodoak sortu dira, bai eta elektroforesikapilar metodoak (CE) ere13 14. Metodo horiek azkarragoak dira aurrekoak baino(erredukzioan/kolorimetrian oinarritutakoak). EBko 17 laborategiren artean ikerlan bategin dute, eta konposatu horiek zehaztu egin dituzte HPLCren edo ICren bidez.Horretarako, UV eta konduktimetria erabili dituzte hurrenez hurren. Ikerlanari esker,egiaztatu egin ahal izan dute metodo eraginkorra bezain sendoa dela (1 eta 10 mg/kgsentsibilitatea nitritoentzat eta nitratoentzat hurrenez hurren; berreskuratze aldiak %96-100ekoak izan dira) 15.


3.- GIZA OSASUNEAN DITUEN TOXIKOTASUNA ETA INPAKTUA3.- GIZA OSASUNEAN DITUEN TOXIKOTASUNA ETA INPAKTUA3.- GIZA OSASUNEAN DITUEN TOXIKOTASUNA ETA INPAKTUA3.- GIZA OSASUNEAN DITUEN TOXIKOTASUNA ETA INPAKTUA

3.1.- Toxikotasuna

Elikagaiak eta edateko ura toxikoak izan ahal dira bertan nitratoak aurkitu ahalditugulako. Toxikotasun maila faktore biren araberakoa da: alde batetik, dietaren nitratomaila altua; eta bestetik, endogenoki N-nitrosokonposatuak sortu ahal dira (nitrosaminaketa nitrosamidak), eta konposatu horiek minbizia eragin ahal dute 2. Baieztatu ahal dugu,halaber, nitratoa berez ez dela toxikoa. Hala ere, ahoratzen dugun nitratoen %5 gutxigorabehera nitrito bihurtzen da traktu gastrointestinalean, eta berorren toxikotasunmaila altua da. Nitratoen efektu kaltegarriak nitritoa sortzean agertzen dira (enzimabakterianoek egindako erredukzioaren bidez) 16.

Dietako nitratoa nitrito bihurtzean, hemoglobinaren Fe2+ oxidatzen denez,metahemoglobinemia sortu ahal da. Metahemoglobinak ezin du ehunetako oxigenoagarraiatu; eta ondorioz, efektu toxiko larriak sortu ahal dira. Batzuetan, pertsona hil eginahal da (hemoglobina totalaren metahemoglobina %70etik gorakoa denean). Efektu horiia bularreko haurren artean baino ez da gertatzen; izan ere, bularretako umeekazidotasun maila baxuagoa dute urdailean. Hori dela eta, nitratoa nitrito bihurtzekokapaz diren mikroorganismoak errazago hazten dira. Bestalde, efektu hori umekiarenhemoglobinaren presentziak ere eragin ahal du (oso erraz oxidatzen baitu nitritoak), baieta entzima-sistemaren defizitak ere. Defizit horren ondorioz, metahemoglobinaerreduzitu egingo da, eta NADH-metahemoglobin reduktasa enzima sortuko da. Enzimahori oso eraginkorra da helduen artean1:

NO2- + oxyHb(Fe2+) ⇒⇒⇒⇒ metHb(Fe3+) + NO3

-

Gurutzetako ospitaleko Pediatria Atalaren Larrialdietarako Unitateak ikerlan bategin zuen 1993-1998 urteetan. Lan horretan, 7 ume aztertu zituzten, 7 eta 13 hilabetebitartekoak, hain zuzen. Umeek metahemoglobinemia metatua zuten hosto berdekobarazkiak jateagatik. Umeek ahoratu zuten nitrato kopurua ez zuten aztertu. Hala ere,kontsumitu zituzten pureetan zerbak zeuden kasu guztietan. Emaitzen arabera, bestebarazki batzuen aldean (letxuga, ziazerbak, kalabazina, etab.) zerbek dute nitratoenkopuru altuena (3200 mg/kg) urte osoan zehar. Neguan (urrian, otsailean eta martxoanhain zuzen) kopururik altuenak neurtu dituzte (5000 mg/kg). Kopururik altuena, aldiz,abuztuan antzeman zuten (6300 mg/kg). Hil horretan gertatu ziren 7 kasuetatik hiru17.

Nitritoaren toxikotasun maila tratatzeko urdin-etileno soluzioa (%1) erabiltzen da, etaodoletan xiringatzen da (10 mg/kg gorputz pisu) metahemoglobina hemoglobinaraerreduzitu ez dadin. Dosi hori eman eta 20-30 minutuan erantzunik sortu ezik, berriroaplikatu ahal izango da dosi bera.

Substantzia horiekiko esposizioak duen beste arrisku bat hauxe dugu: nitritoekerreakzionatu egin ahal dute aminekin edo amidekin, eta N-nitrosokonposatuak sortuahal dira horren ondorioz. Nitrosazio erreakzioak elikagaiak heltzean edo ekoizteanagertu ahal dira, baina traktu gastrointestinalean ere (aitzindarietatik) sortu ahal dira.Konposatu horiek toxikoak izan ahal dira gibeleko zelulen jarduera enzimatikoagalaraztean; eta, ondorioz, minbizia eragin ahal dute. Nitrosamina eta nitrosamidasortzeak nolako arriskua ekar lezakeen balioztatzeko kontuan hartu behar dugunitrosazio erreakzioetako inhibitzaileen edo indartzaileen presentzia. Erreakziohorietako inhibitzailerik garrantzitsuenetakoak C eta E bitaminak ditugu; aktibomantentzen baitira elikagaietan zein organismoan1.


Ahoratzen dugun nitratoaren %5-7 gutxi gorabehera nitrito bihurtzen da gurebarrualdean. Eta hori konposatuaren esposizio orokorrari dagokion zatiki handiena da;izan ere, elikagaien bidez, oro har, oso baxua da nitritoen presentzia1. Hala ere,kontuan izan behar dugu portzentaje hori %20ra ere hel daitekeela, bihurketa-abiadurahandia duten pertsonen artean bereziki. Elikagaien Gehigarrietan Aditua denFAO/WHOren Batzordeak (JECFA, 2002) balioztatze prozesua eraman zuen aurrera.Horretatik sortutako efektuak oinarritu egin zituen urte bian arratoiekin egindako ikerlanbatean. Azterlan hori abiapuntua hartuta, nitrito ioiarentzako egungo ADI zehaztu zuen(0-0.07 mg/kg gorputz pisu/ egun), bai eta nitrato ioiarentzakoa ere (0-3.7 mg/kggorputz pisu/ egun) 19.

2006. urteko ekainean, Minbizia ikertzen duten Ikerlarien Nazioarteko

Agintaritzak (IARC) dietako nitratoak eta nitritoak balioztatu eta sailkatu egin zituen:2A kategorian, hau da, konposatu horiek baliteke minbizia eragitea giza gorputzean20.

Duela gutxi hainbat azterlan egin dira dietako nitratoek izan ahal dituzten efektuonuragarrien gainean. Azterlan horiek hipotesi batean oinarritu dituzte: urdaileansortzen den oxido nitrikoak (NO) mikrobioen kontrako efektuak ditu hesteetakopatogenoen aurrean. Elikagaien Segurtasuneko Britainiako Agentziak (FSA)azterlan bat argitaratu du ADNko biomarkatzaileei buruz eta gizakien artean gertatzenden proteina-apurketari buruz, eta dietako nitrato mailak nolako efektuak dituenzehaztea izan du helburu. Emaitzen arabera, nitrato maila altua kontsumituz gero,nitrato kontzentrazio altua izango dugu txistuan, gernuan eta odolean. Hala ere, 24orduren buruan, ahoratutako nitrato gehiena gernuaren bidez kanporatuko dugu.Halaber, ADNko biomarkatzaileei dagokienez, ez da aldaketarik antzeman. Horrek esannahi du ahoratutako nitrato maila segurua dela, hau da, ez dela toxikoa herritargehienentzat21.

3.2.- Animalien osasunean duen inpaktua

Nitratoak

Arratoiekin egindako azterlanek ez dute ebidentziarik erakutsi minbiziari buruz. Azterlanhorietan arratoiek nitrato kontzentrazio altuak kontsumitu dituzte edariaren edo dietarenbidez20.

Goi mailako ugaztunei dagokienez (hausnarkariak), nitratoak kontsumituz gero, odol-hodiak dilatatu egiten dira. Horren ondorioz, oxigeno maila murriztu egiten da, etahorrek abortuak sorrarazi ahal ditu. Horri gehitu behar zaio helduen artean beste arazobatzuk ere ager daitezkeela: heriotza, azala edo mukosaren guneek kolorea galtzea,kasu. Metahemoglobina %30-40ra heltzen denean, intoxikazio-sintomak agertuko dira.Horien artean ondoko hauek nabarmendu ahal ditugu: mina arnasa hartzean, zailtasunakarnasa hartzean, giharretako dardarak, ahultasuna, koordinazio eza, beherakoa, esnegutxiago sortzea, odol ilunagoa izatea eta kolapsoa. Sintomak agertzen direnetik, ordubatetik lau ordura bitarteko tartea igaro ahal da hil arte arte. Horrelako kasuetan,metahemoglobina %80-90era heldu ohi da18.

Nitritoak

Arratoiekin eta saguekin egindako azterlan gehienetan dosi altuak kontsumitu dituzte,eta, tumore-intzidentziari dagokionez, ez da antzeman aldaketarik. Tumoreak garatudiren kasuetan, N-nitrosokonposatuak ere antzeman dira urdailean edo dietan. Tumoreenintzidentzia biderkatu egiten da nitritoen ingesta bigarren mailako aminekin zeinamidekin nahastean. Sodio nitritoaren gaineko mutagenotasun-entsegua


Salmonellarekin, oro har, positiboa izaten da. Halaber, mutazio somatiko asko antzemandira Drosophila melanogasterarekin. Ez da efektu teratogenikorik antzeman nitrato etanitritoekin20.

3.3.- Giza osasunean duen inpaktua

Hainbat ikerketa egin dituzte AEBetan, Taiwanen, Finlandian eta Holandan nitratoeningesta eta urdailetako zein hestegorriko tumoreen presentzia erlazionatzeko. Horrenharitik, ez da antzeman erlazio zuzenik edateko uretan antzemandako nitrato mailarekin;hala ere, hainbat faktore eztabaidatu ahal dira nitrato mailari buruz barazkiakkontsumitzean20.

Orobat, nitrato maila handiak kontsumitzean eta C bitaminaren presentzia eskasadenean, koloneko minbizia ager daitekeela frogatu egin da. Era berean, nitritoenkontzentrazioa altua denean, koloneko minbizia izateko aukera %50 areagotu egin ahalda, eta ondestekoa %70. Minnesotan, Iowan eta Nebraskan, ekologia-azterlan batzukegin dituzte edateko uretan antzeman ahal den nitrato mailari buruz, eta Non-Hodgkin-en linfoma kasuak ikertu dituzte. Emaitzen arabera, ez dago erlazio argirik, eta zenbaitkasutan, alderantzizko asoziazioak ere egin izan dituzte. Ondorioz, IARCren Nitratoengaineko Lan Taldeak uste du ikerlan horiek eztabaidagarriak direla20.

Azkenik, 2006. urtean IARCk20 argitaratutako txostena laburtu nahi dugu:✓ ez dago ebidentzia argirik gizaki zein esperimentu-animalietan nitratoen

kartzinogenotasunari buruz, ez elikagaietan, ez eta edateko uretan ere. Elikagaietakonitrato mailak harreman zuzena du urdaileko minbiziaren gaineko intzidentziarekin.✓ ebidentzia mugatua antzeman dute gizaki zein esperimentu-animalietan nitritoen

kartzinogenotasunari buruz elikagaietan.✓ esperimentu-animalietan ebidentzia nahikoa antzeman dute nitritoen

kartzinogenotasunari buruz amidekin zein aminekin nahastean.

4.- NITRATOEN ETA NITRITOEN EDUKIA ETA INGESTA HOSTO4.- NITRATOEN ETA NITRITOEN EDUKIA ETA INGESTA HOSTO4.- NITRATOEN ETA NITRITOEN EDUKIA ETA INGESTA HOSTO4.- NITRATOEN ETA NITRITOEN EDUKIA ETA INGESTA HOSTO

BERDEKO BARAZKIAK KONTSUMITZEANBERDEKO BARAZKIAK KONTSUMITZEANBERDEKO BARAZKIAK KONTSUMITZEANBERDEKO BARAZKIAK KONTSUMITZEAN

4.1.- Nitratoekiko eta nitritoekiko giza esposizioa

Nitratoa oso sakabanatuta dago elikagaien artean, eta kanpo esposizio-iturri nagusiakhonako hauek dira: barazkiak eta edateko ura. Barazkiei dagokienez, espezie batzueknitratoa metatzeko ahalmen handia dute, hosto berdeak dituztenak, kasu. Beraz,horrelako produktuetan oso ohikoa da nitrato kontzentrazio altuak antzematea. Metatzemaila hainbat faktoreren araberakoa da: genetika, klima eta nutrizio faktoreenaraberakoa hain zuzen. Landareetako nitratoen edukia neurtzeko honako formula hauerabili beharko dugu: lurzorutik absorbitutako nitratoak zati landarean erreduzitutakoak.Izan ere, landareek aprobetxatu ezin duten kopurua ez dute kanporatzen, eta hainbatorganotan metatu egiten dute, hala nola: igarotze organoetan, sustraietan eta hostoetan1

5 16 20 23 24 25 26 27.

Hainbat gunetan, edateko uretan antzemandako nitratoen maila haldiagoa izan ahal da,nahiz eta baimendutako legezko mugen barruko edukia izan (50 mg nitrato/l ur) 20.

Nitratoa nitrito bihurtu ahal da bakteriek erreduzituz gero, bai elikagaietan (ekoizpenprozesuan eta biltegiratzean), bai organismoaren barruan (txistuan eta traktu


gastrointestinalean). Izan ere, ahoratzen dugun nitratoaren %5 gutxi gorabehera nitritobihurtzen da gure barrualdean. Eta hori konposatuaren esposizio orokorrari dagokionzatiki handiena da; izan ere, elikagaien bidez, oro har, oso baxua da nitritoenpresentzia28.

Nitratoen bestelako iturri batzuk honako hauek dira: laberatutako eta prozesaturikozerealak eta haragi ondua (nitrito eta nitratoak baititu). Elikagaiak kontserbatzeko gatzakerabiltzen dira gehigarri gisa: sodio eta potasio gatzak, bereziki. Horrelakoak haragiakkontserbatzeko erabiltzen dira. Horrelako kasuetan, nitritoak toxina botulinikoaren kontraegiten du borroka, eta Clostridium botulinum espeziaren esporak agertzea saihestuegiten du. Era berean, alde batetik, nitratoaren sodio eta potasio gatzek lagundu egitendute haragizko produktuetako usaina eta kolore egonkorra ematen. Eta bestetik,arrantza produktu eskabetxatu batzuk izozteko ere erabiltzen dira aipatu gatzak, bai etagazta ondu eta gaztaren suzedaneoetan ere 1 5 19 20 26 27.

Nitritoekiko giza esposizioari dagokionez, azken 30 urteotan, haragi onduarenkontribuzioa murriztu eginda %40tik %20ra, haragi onduaren kontsumo altua egitenduten pertsonen artean izan ezik. Pertsona horien esposizioa %90ekoa izatera heldu ahalda 5 20.

1. taulan ikusi ahal izango dugu nolako eragina duten hainbat elikagaik nitratoekiko gizaesposizioan.

1. taula: Elikagaien eragina nitratoen mailan (%)

Elikagaiak/Herrialdeak UK Total Diet

Study 199729

Alemanid- BfR

2004 30

OMS 2003 *

European Region 16

EAE EDT

19971

Barazkiak eta Ortuariak 36 75Patatak 33

60 <9012

Haragizko produktuak 4,2 5Ogia eta zerealak 3,7 <5

Fruta 3,5 5Esnea eta esnekiak 6

Gainontzeko elikagaiak 5,1

14

Edariak 8,5 -Ura - 26 5 8

Guztira %100 %100 %100 %100* nitratoen eta nitritoen ingesta totala

4.2- Nitratoen eta nitritoen baimendutako mugak barazkietan

Europako legediak nitratoentzako baimendutako mugak zehazten ditu giza

kontsumorako diren barazki freskoetan eta eraldatuetan. Horretarako, 2005ekoazaroaren 8ko 1822/2005 Araudia sartu zen indarrean, 466/2001 Araudia aldaraztenduena, elikagaietako kutsatzaile batzuen gehienezko edukia zehazten duena, alegia.Araudi horren eranskinean nitratoen gehienezko edukia zehaztuta dago letxugafreskoetarako, “Iceberg” motakoetarako, ziazerba freskoetarako, zein kontserbetarako,zein hoztuetarako, zein izoztuetarako (2. Taula) 31. Laginak hartzeko eta analisiakegiteko metodo ofizialak 2002/63/CE Zuzentarauan zehaztuta daude32.


2. taula: 1822/2005 Araudian zehaztutako gehienezko mugak (nitrito eta nitratoen gehienezko

mugak) 31.

ProduktuaGehienezko Edukia(mg/kg pisu fresko)

1.1. Ziazerba freskoak(1) (Spinaciaoleracea)

azaroaren 1etik martxoaren 31ra bitarteanbildutakoak:

apirilaren 1etik urriaren 31ra bitartean bildutakoak

3000

2500

1.2. Ziazerbak kontserbetan, hoztuakedo izoztuak

2000

1.3. Letxuga freskoa (Lactuca sativa L.)(negutegian eta aire zabalean landatutakoletxugak) 1.4 puntuan zehaztutakoak izanezik

urriaren 1etik martxoaren 31ra bitartean bildutakoak:

— negutegian landatutako letxugak— aire zabalean landatutako letxugak

apirilaren 1etik irailaren 30era bitartean bildutakoak

— negutegian landatutako letxugak— aire zabalean landatutako letxugak

4 500 (3)

4000 (3)

3500 (3)

2500 (3)

1.4. “Iceberg” motako letxugak(4) — negutegian landatutako letxugak

— aire zabalean landatutako letxugak

2500 (3)

2000 (3)(1) Ziazerba freskoetan erabilitako gehienezko mugek ez dute balio izango eraldatze prozesuetan sartuko ditugunziazerba freskoetarako; izan ere, ziazerba horiek zuzenean garraiatuko ditugu lareetatik prozesatze instalazioetara.(3) Etiketa egokirik egon ezean, ekoizpen metodoa zehaztu ezin bada, aire zabalean landatutako letxugen mugaaplikatuko dugu.(4) Batzordearen 1543/2001 (EE) Araudian zehaztutakoa, 2001eko uztailaren 27koa, letxugak eta eskarolakmerkaturatzeko arauak zehazten dituena (2001eko uztailaren 28ko DO L 203, 9. or.).»

Batzordearen, 466/2001 (EE) Araudia, 2001eko martxoaren 8koa, elikagaietakokutsatzaile batzuen gehienezko edukia zehazten duena, 563/2002 (EE) Araudiak aldatuzuen. Araudi horren arabera, nitratoen edukia murrizte aldera, estatu kideei eskatzenzitzaien Nekazaritzako Jardunbide Egokien gaineko Kodeak33 34 aplikatzeko. Halaere, Nekazaritzako Jardunbide Egokiak aplikatzeko garaian aurrera pauso handiak emanbaditugu ere, estatu kideek egindako kontrolei bagagozkie, esan beharra dagozailtasunak egon badaudela nitratoen gehienezko edukiei atxikitzeko, letxugen etaziazerben kasuan bereziki31.

Gauzak horrela, letxugetan eta ziazerba freskoetan nitratoen edukiari eusteko estatu kidebatzuek arazoak dituztenez (eguneko argi eskasa dagoenean, kasu), arau horretatiksalbuetsita geratzeko eskatu dute. Halaber, hainbat estatuk informazio nahikoa aurkeztudute erakusteko ikerlanak egin egin dituztela, eta etorkizunean nitratoen edukiamurriztea izango dutela helburu. Beraz, zenbait herrialdetan, Belgikan eta Holandan,kasu, baimena lortu dute 2008ko abenduaren 31ra arte landaturiko ziazerba freskoak etalurraldean bertan kontsumitzeko direnak merkaturatzeko, nahiz eta nitratoen edukiabaimendutako gehienezko mugatik gorakoa izan. Gainera, Irlandan eta ErresumaBatuan ere, ziazerbetarako ez ezik, letxugetarako ere baimen bertsua lortu dute.Azkenik, Frantzian, baimena dute nitratoen mailatik gorako edukia duten letxugakmerkaturatzeko31.

4.3. Nitrato eta nitritoen edukia hosto berdeko barazkietan

Barazkietako nitratoen edukia altuagoa izaten da neguan; izan ere, argitasuna ez dahain handia izaten eta argi-ordu 16 23 24 25 gutxiago izaten ditugu. Urtaro zehatz batkontuan hartzen badugu, eta erregio berean erabilitako ekoizpen sistemak egokiakbadira, negutegian landatutako barazkiei dagokienez, nitratoen edukia altuagoa izatenda aire zabalean landatutakoena baino3.


Nitratoak

Kontsumitzaile eta Erabiltzaileen Antolakundeak (OCU) 2003. urtean ikerlan batargitaratu zuen barazkietako nitratoen edukia aztertze aldera. Horretarako, 291 laginjaso ziren (ziazerbak (95), letxugak (99), zerbak (72) eta azak (25)). Lagin guztiakneguan jaso ziren, eta merkataritza establezimenduetatik hartu ziren. Zerbei dagokienez(horren edukia ez dago zehaztuta legedian), udaldian ziazerbek duten gehienezko mugahartu da erreferentziatzat, hau da, 2500 mg/kg. Horren arabera, aztertutako zerben etaazen %29k, ziazerben %14k eta letxugen %2k legezko baloreetatik gorako edukia izanzuten. Azterlanaren arabera, nitratoen edukiari bagagozkio, produktu ekologikoak ez diraohikoak baino hobeak izaten35.

3. taulan, 2500 mg/kg-tik gorako edukia duten zerben laginak ikusi ahal izango ditugu(OCUren azterlana).

3. taula. Nitratoen edukia, Espainian landaturiko zerbetan35.

Zerbetako nitratoen edukia (mg/kg) *

<2500 >250062 25

*azak barne

3., 4., 5. eta 6. irudietan ikusi ahal izango dugu zenbat laginek (letxugak etaziazerbak) gainditu duten nitratoen edukia (OCUren azterlana) 35. Era berean, 2002.,2003. eta 2004. urteko Elikagaien Segurtasuneko Britainiako Agentziaren (FSA)kontrol eta zaintza programaren barruan ikusi ahal izango dugu zenbat laginek (letxugaketa ziazerbak) gainditu dituzten nitratoen legezko mugak 23 24 25.

7. irudian, Europako hainbat herrialdetan (Danimarka, Italia, Holanda, Estonia etaErresuma Batua) eta Korean zein Zeelanda Berrian jasotako datuak ikusi ahal izangoditugu: nitratoen edukia letxugetan eta ziazerbetan 25 26 36.

Nitritoak

8. irudian, hainbat elikagaitako nitritoen edukia ikusi ahal izango dugu: haragia(oilaskoa), haragizko produktuak (hirugiharra, urdaiazpikoa), arrautzak, barazkiak(letxuga, kontserbak) eta zerealak Zeelanda Berrian, Erresuma Batuan eta Europan. Eraberean, irudi horretan ikusi ahal izango dugu eduki altuenak ondoko produktu hauetandaudela: haragizko produktu onduetan, urdaiazpikoan zein hirugiharrean, kasu 16 22 36.


0102030405060708090

100

Lag

in k

op

uru

a

Esp

2003

Neg

UK

2002

Neg

UK

2002

Uda

UK

2003

Neg

UK

2003

Uda

UK

2004

Neg

UK

2004

Uda

4. Irudia Nitratoen edukia letxugan

(ez iceberg motakoa)

Negutegian landatua

mugatik gorakoa

mugatik beherakoa

0

10

20

30

40

50

60

70

80L

agin

ko

pu

rua

UK

2002

Neg

UK

2002

Uda

UK

2003

Neg

UK

2003

Uda

UK

2004

Neg

UK

2004

Uda

3. Irudia Nitratoen edukia letxugan (ez iceberg) Aire zabalean landatua

mugatik gorakoa

mugatik beherakoa

0

1 0

2 0

3 0

4 0

5 0

6 0

7 0

8 0

9 0

1 0 0

Lag

in k

op

uru

a

Esp

2003

Neg

Esp

2003

Uda

UK

/200

2 N

eg

UK

/200

2 U

da

UK

/200

3 N

eg

UK

/200

3 U

da

UK

/200

4 N

eg

UK

/200

4 U

da

6 . Iru d ia E s p in a k a fre s k o e n e d u k ia

m u g a t ik g o ra k o a

m u g a t ik b e h e ra k o a

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Lag

in k

op

uru

a

UK2002Neg

UK2002Uda

UK2003Neg

UK2003Uda

UK2004Neg

UK2004Uda

5. Irudia Nitratoen edukia letxugan (Iceberg motakoa)

Aire zabalean landatua mugatik gorakoa

mugatik beherakoa


Italia

03

UK

02

Hol

anda

02

Est

onia

03

Dan

im 9

9

ZB

04

Kor

ea 0

3 Letxuga

Ziazerba

4259

25082440 24302167

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

Nitratoen edukia

2500

3000

7. irudia. Nitratoen edukia ziazerbetan eta letxugetan 8. irudia. Nitritoen edukia elikagaietan

Nitritoen edukia

0

20

40

60

80

100

ZB

hirugiharra

ZB

urdaiazpikoa

EB

hirugiharra

EB

urdaiazpikoa

EB

Letxuga

EB

L. Iceberg

EB

ziazerba

UK

zerealak

UK

haragizko produktoak

UK

oilaskoa

UK

arrautzak

UK

barazki berdeak

UK

bestelako barazkiak

UK

barazki-kontserbak

Behe mailako muga

Goi mailako muga

batezbestekoa


4.3. Hosto berdeko barazkien kontsumoa

2004. urteko Nekazaritzako Elikagaien Estatistika Urtekarian, Nekazaritza, Arrantza etaElikadura Ministerioak (MAPA) hainbat datu argitaratu zituen Espainiako eta EAEkokultiboen ekoizpenaz. Alde batetik, 4. taulan Espainiako eta EAEko ekoizpen baloreakjaso ditugu (hosto berdeko barazki tona: letxuga, eskarola, ziazerba eta zerba), bai etaEAEko ekoizpen horren portzentajea Espainiarekiko 37.

4. taula: Hosto berdeko barazkien ekoizpena (Tn) Espainian eta EAEn

Herrialdea/Kul

tiboa

Letxuga Zerba Eskarola Ziazerba

ESPAINIA 1.044.672 90.986 72.202 55.054EAE 11.929 2.008 1.001 460

% 1,1 2,2 1,4 0,8

Bestetik, 5. taulan Espainian ekoizten diren hosto berdeko barazkien norakoak ikusi ahalizango ditugu: horietako %98-98,5 giza kontsumorako izaten dira; eta, era berean,produktu gehien-gehienak fresko kontsumituko dira (ziazerba izan ezik). Halaber,ziazerben %49,2 eraldatu egingo dira 37.

5. taula: Hosto berdeko barazkien norakoa (%) Espainian

Giza elikagaiakBarazkia/Norakoa Animaliak

Elikatzea Freskoak Eraldatuak

Letxuga 2 99,2 0,8Zerba 2 86,8 13,2

Eskarola 1,5 96,5 3,5Ziazerba 2 50,8 49,2

6. taulan, barazki freskoen kontsumo-datuak agertuko ditugu hurrengo erreferentzienarabera:

1. Eusko Jaurlaritzako Osasun Sailak EAEn egindako Dieta Totalari buruzko NutrizioInkestetan lortutako kontsumo-datuak, 1990. urtetik 1995. urtera bitartekoak.Inkesta horren arabera, biztanle bakoitzak 159 g barazki kontsumitzen ditu egunero(20,1 g/egun letxuga, 12,2 g/ egun zerba (ez dakigu zenbat ziazerba kontsumitzenden) 38.

2. Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioak – MAPA- erkidegoautonomoetan egindako ikerketan lortutako kontsumo-datuak, 2005. urtekoak.Ikerketa familiaren erosketa-aurrekontuetan oinarritu zen. Ikerketa horren arabera,EAEko etxeetan, 142,5 g/egun barazki kontsumitzen dira biztanleko. Bestalde,ostalaritza eta jatetxeetan 30,3 g/egun kontsumitzen dira. Beraz, barazki freskoenbatez besteko kontsumoa 173 g/egunekoa da, hau da, Espainiako batezbestekoa baino 13,5 gramo gutxiago (186,5 g/egun) 39.


6. taula. Barazkien kontsumoa EAEn (g/egun)

Barazkia/ Datuen iturria MAPA 200539

EAE 199738

Letxuga - 20,1 gZerba - 12,2 g

Ziazerba - -barazkiak GUZTIRA 173 g 159 g

4.4.- Nitratoen eta nitritoen ingesta hosto berdeko barazkiak

kontsumitzean

Elikagaien Gehigarrietan Aditua den FAO/OME Batzorde Mistoak (JECFA)Eguneko Ingesta Onargarria (IDA) zehaztu zuen: 0-3,7 mg/kg gorputz pisu(nitrato ioiak) 19 28. Era berean, beste IDA bat zehaztu zuen nitrito ioietarako: 0-0,07mg/kg gorputz pisu. Europako Batzordearen Elikagaietako Zientzia Batzordeak etaFAO/OMSek IDA bera proposatu zuten nitrato edukirako: 0-3,7 mg/kg gorputz pisu.Nitritoen kasuan, aldiz, hurrengo baloreak zehaztu zituzten: 0-0,06 mg/kg gorputz pisu22.

9. irudian ikusi ahal izango dugu nolakoa den nitratoen eta nitritoen ingesta mailamunduko hainbat erregiotan. Balore horiek Elikagaien Gehigarrietan Aditua den FAO/OMEBatzorde Mistoak (JECFA) zehaztu zituen 2003. urtean nitratoak eta nitritoakbalioztatzean. Ingestarik altuena Europan antzeman ahal dugu; izan ere, barazkiakingesta totalaren %90 dira. Eta, esan bezala, barazkiek nitratoen eduki altua dute.Afrikan, aldiz, barazkiek dieta totalaren %30 baino ez dira 15.

40 28 2055

155

0

50

100

150

200

mg

./eg

un

Eki

alde

erta

ina

Eki

alde

urru

na

Afr

ika

Latin

oam

erik

a

Eur

opa

9. irudia Nitratoaren eta Nitritoaren Ingesta Totala


Nitratoak

Europar Batasunaren estatu kide guztiek kontrolatu eta aztertu egin beharko dituztenitratoen mailak bai letxugetan, bai ziazerbetan, Europako Batzordearen araudiarenbarruan jasota baitago.

1996. urtetik aurrera, Elikagaien Segurtasuneko Britainiako Agentziak (FSA) urterokontrolatu eta zaindu egiten du nitratoaren maila letxugetan eta ziazerbetan. Ondorioz,dietaren bidezko esposizioa balioztatu egiten du. Horren ondorioz esan ahal duguErresuma Batuko letxugetan zein ziazerbetan antzemandako nitratoen maila ez delaarriskutsua giza osasunerako. Nitratoen ingestari buruzko estimazio batzuen araberafrogatu ahal izan da nitratoaren maila altuenak kontsumitzen dituzten pertsonek (barazkiasko kontsumitzen dituztenek: 97,5 pertzentila) ez dutela gainditzen ElikagaietakoZientzia Batzordeak eta FAO/OMSek zehaztutako Eguneko Ingesta Onargarria (IDA)nahiz eta dietaren nitrato iturri guztiak kontuan hartu 23 24 25.

10. irudian ikusi ahal izango ditugu Europar Batasunaren 22 29 36 hainbat herrialdetakoeta Zeelanda Berriko Nitratoen Ingesta Totalak26. Ingesta horiek guztiak GehienezkoIDAtik beherakoak dira (240 mg/egun, 65 kg-ko pertsona batentzat).

Nitritoak

11. irudian Europar Batasuneko16 zein Zeelanda Berriko26 Nitritoen Ingesta Totalak ikusiahal izango ditugu. Era berean, mundu mailan IARCk20 eta Europa mailan SCFkzehaztutako baloreak ere ikusi ahal izango ditugu. Ingesta horiek guztiak gehienezkoIDAtik beherakoak dira (4,5 mg/egun, 65 kg-ko pertsona batentzat), Europa mailako goimugari dagokion balorea izan ezik. Kasu horretan IDAtik hurbil-hurbilekoa da eta.

82

121

154135

9885

61 56 6358

mg

./eg

un

Fin

land

ia96

Fra

ntzi

a97

Bel

gika

97

Ale

man

ia97

UK

199

9

Hol

anda

199

9

Dan

im99

EA

E 0

5

Est

onia

03

ZB

04

10. Irudia Nitratoen Ingesta Totala IDA 240 mg/egun


5. HOSTO BERDEKO BARAZKIETAN NITRATO ETA NITRITOEN5. HOSTO BERDEKO BARAZKIETAN NITRATO ETA NITRITOEN5. HOSTO BERDEKO BARAZKIETAN NITRATO ETA NITRITOEN5. HOSTO BERDEKO BARAZKIETAN NITRATO ETA NITRITOEN

EDUKIA MURRIZTEKO NEURRIAKEDUKIA MURRIZTEKO NEURRIAKEDUKIA MURRIZTEKO NEURRIAKEDUKIA MURRIZTEKO NEURRIAK

Ongarritze programa zuzena izanez gero, landareak lortu ahal duen nitrogeno mailamurriztu egin ahal izango dugu; eta ondorioz, nitratoak metatzea saihestu egingo dugu.

Alde batetik, 7. taulan Ongarritze Praktikak Ongarritze Praktikak ikusi ahal izangoditugu. Praktika horiek Negutegiko barazkietarako Ekoizpen Integraturako Arau TeknikoOrokorrean jasota dago, bai eta EAEko Negutegian Landatutako letxugaren gaineko arauespezifikoan ere. Bestetik, 8. taulan EAEko Negutegian Landatutako letxugen EkoizpenIntegratuaren gaineko Ongarritze Praktikak ikusi ahal izango ditugu.

Arau Teknika biak 2003ko uztailaren 16ko AGINDUAk araubidetzen ditu, Nekazaritza,Arrantza eta Elikadura Sailburuarena, negutegiko barazkietarako Ekoizpen IntegraturakoArau Teknikoa eta piperraren, letxugaren eta tomatearen ekoizpen integraturako arautekniko espezifikoak onesten dituena. (219. EHAO, 2003ko azaroaren 10ekoa) 40

.

11. Irudia Nitritoen Ingesta Totala

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5

IAR

C 06

Europa 90-

93

UK

98

EA

E 05

Holanda 99

Finlandia

93

Danim

arka99

ZB

04

mg

./eg

un

behe mailako muga

goi mailako muga

batezbestekoa


7. taula. Negutegiko Barazkietarako Ekoizpen Integraturako Ongarritze Praktikak

A.1. Lurzoruaren analisi fisiko-kimikoa, landatu baino lehen.

Hurrengo analisiak egin beharko ditugu: pH, egitura, eroankortasun elektrikoa, materia organikoa, nitrogeno totala, fosforoa, sodioa, potasioa, kaltzioa, magnesioa. pHaren emaitzen araberahurrengo parametroak ere aztertuko ditugu:Aluminioa: pHa 5,8tik beherakoa izanez gero.Karbonatoak: pHa 7,5etik gorakoa izanez gero; eta karbonatoen maila altua bada, kareharri aktiboaren maila ere zehaztuko dugu.

L.1. 1998ko maiatzaren 28ko Agindua, ongarriei eta antzekoei buruzkoa (131. BOE 1998ko ekainaren 2koa) 1999ko azaroaren 2ko Aginduak aldarazita (269. BOE, 1999ko azaroaren 10ekoa).

8. taula. Negutegiko Letxugarako Ekoizpen Integraturako Ongarritze Praktika espezifikoak


6. BIBLIOGRAFIAREN ERREFERENTZIAK6. BIBLIOGRAFIAREN ERREFERENTZIAK6. BIBLIOGRAFIAREN ERREFERENTZIAK6. BIBLIOGRAFIAREN ERREFERENTZIAK1. Eusko Jaurlaritzaren Osasun Saila (1997). Euskal Autonomia Erkidegoko elikagaietako kutsadura kimikoa

zaintzea: 1990-1995. Nitratoa eta Nitritoa.

2. Vega M, Bontoux L. 2003. Elikagaietako nitratoak: elikagaietako osasun arloari dagokion gaia. Institute forProspective Technological studies.

3. Merino D, Ansorena J. 1990. Nitratoak barazkietan. Sustrai 20: 39-41.

4. IARC monographs on the evaluation of carcinogenic risk to humans. Supplement 7, Lyon InternationalAgency for Research on Cancer, 1987

5. Pietro Santamaria. Nitrate in vegetables: toxicity, content, intake and ec regulation. Dipartimento discienze delle produzioni vegetali, university of bari, via amendola 165/a, 70126 bari, Italy. Journal of theScience of Food And Agriculture.volume 86 (1):10-17. January 2006

6. Ann. Fac. Med. Vet di Parma. Comparative Study On Nitrate And Nitrite Ions Determination, XXII, 2002,79-86

7. Leonardo Merino, Ulla Edberg, Georg Fuchs, Per Åman. J. AOAC Int. Liquid Chromatographic Determinationof Residual Nitrite/Nitrate in Foods: NMKL Collaborative Study. 83,2, 2000, 365-375.

8. Ministry of Agriculture, Fisheries and Food UK, (1997). Annex 4: Collaborative trial: determination ofnitrate content of lettuce and spinach annex 4 to Document III/5611/95

9. European Commission, 1997b, Guidelines for Laboratories Carrying Out The determination of Nitrate inLettuce ans Spinach: EC Monitoring Programme. Document VI/4800/96

10. Batzordearen 2002/63/CE Zuzentaraua, 2002ko uztailaren 11koa, 79/700/CEE Zuzentaraua indargabetzenduena, animalia eta landare jatorriko produktuetan, plagiziden hondakinak ofizialki kontrolatzeko laginaknola hartu zehazten duena.

11. Kirk R.S.and Sawyer R. Pearson’s composition and análisis of foods. Longman, Essex, England, 75-82,1991

12. ISO 6635:1984 Fruits, vegetables and derived products. Determination of nitrite and nitrate content.Molecular absorption spectrometric method

13. Öztekin N., Said Nutku M. and Bedia Eric F. Simoultaneous determination of nitrite and nitrate in metaproducts and vegetables by capillary electrophoresis. Food Chemistry, 76, 103-106, 2002

14. Reece P. And Hird H. Modification of the ion Exchange HPLC procedure for the detection of nitrate andnitrite in dairy products. Food Additives and Contaminants, 17, 219-222, 2000

15. Merino, Leonardo; Edberg, Ulla and co. Liquid chromatographic determination of residual nitrite/nitrate infoods: NMKL collaborative study. Journal of AOAC International (2000), 83(2), 365-375

16. WHO 2003. Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives Food Additives Series 50. Toxicologicalevaluation of certain additives and contaminant. Nitrate and Nitrite.

17. Sanchez-Echániz J, Benito-Fernández J, Mintegui-Raso S. 2001. Methemoglobinemia and consumption ofvegetables in infants. Pediatrics 107 (5): 1024-1028.

18. Shane Gadberry, John Jennings, Nitrate Poisoning in Cattle. University of Arkansas, Cooperative ExtensiónService, Printing Services. FSA3024-PD-11-04RV

19. WHO 2002. Evaluation of certain food additives and contaminants. Fifty-ninth report of the Joint FAO/WHOExpert Committee on Food Additives.

20. IARC Monographs on the evaluation of carcinogenic risk to humans. Ingested Nitrates and Nitrites. Vol. 94.Junio 2006

21. FSA 2006 Dietary nitrate consumption: an analysis of biomarkers of DNA and protein damage in humans.Sept 1999- Jan 2003.

22. Scientific Committee for Food (Thirty-eigth series). European Commission. 1997. Opinions of the ScientificCommittee for food on Nitrates and Nitrite.

23. FSA. UK monitoring programme for nitrate in lettuce and spinach 2004. Food Survey Information Sheet74/05. September 2005

24. FSA. UK monitoring programme for nitrate in lettuce and spinach 2003. Food Survey Information Sheet70/05. January 2005

25. FSA. UK monitoring programme for nitrate in lettuce and spinach 2000-2002. Food Survey InformationSheet 63/04. September 2004

26. NZFSA 2004 nitrates and nitrites dietary exposure and risk assessment.

27. Gangolli sd, Nitrate, nitrite and n-nitroso compounds. Toxicology Advisory Services, Surrey, UK.EuropeanJournal Pharmacology. volume 292(1):1-38. November 1994


28. WHO 1995. Evaluation of certain food additives and contaminants. Forty-fourth report of the JointFAO/WHO Expert Committee on Food Additives.

29. Ministry of Agriculture, Fisheries and Food (MAFF-UK). 1997 Total Diet Study - Nitrate and Nitrite. FoodSurveillance Information Sheet 163/98

30. BfR. Federal Institute for Risk Assessment. Nitrate in vegetables. Diciembre 2004

31. Reglamento (CE) 1822/2005 de la Comisión, de 8 de noviembre de 2005, por el que se modifica elReglamento (CE) no 466/2001 en lo referente a los nitratos en determinados vegetales

32. Directiva 2002/63/CE de la Comisión, de 11 de julio de 2002, por la que se establecen los métodoscomunitarios de muestreo para el control oficial de residuos de plaguicidas en los productos de origenvegetal y animal y se deroga la Directiva 79/700/CEE.

33. Reglamento (CE) Nº 466/2001 de la Comisión de 8 de marzo de 2001 por el que se fija el contenidomáximo de determinados contaminantes en los productos alimenticios.

34. Reglamento (CE) Nº 563/2002 de la Comisión de 2 de abril de 2002, por el que se modifica el Reglamento(CE) no 466/2001 por el que se fija el contenido máximo de determinados contaminantes en los productosalimenticios

35. Organización de Consumidores y Usuarios (OCU). Contaminación por nitratos. 2003. OCU-SALUD 49.12-16.

36. Tamme T et al. Nitrates and nitrites in vegetables and vegetable-based products and their intakes by theEstonian population. Food Addit Contam. 2006 Apr;23(4):355-61.

37. MAPA. Anuario de Estadística Agroalimentaria 2004. Superficies y producciones de cultivo. Capítulo 11.Hortalizas

38. Departamento de Sanidad. Gobierno Vasco (1997). Vigilancia de la contaminación química de los alimentosen la Comunidad Autónoma del País Vasco: 1990-1995. Estimaciones de Ingestas: Estudios de Dieta Totalde la CAPV.

39. MAPYA - Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación. Estudio de Consumo por hogares en lasComunidades Autonómas en el año 2005. Informe interno

40. ORDEN de 16 de julio de 2003, del Consejero de Agricultura y Pesca, por la que se aprueba la normatécnica de producción integrada de hortícolas de invernadero y las normas técnicas específicas deproducción integrada de pimiento, lechuga y tomate.

Documents

Nitratoak eta nitritoak hosto berdeko barazkietan … eta...ELIKA – Granja Modelo, z/g. 01192. Arkaute (Araba). 945 122 170. [email protected] 1/18 1.- SARRERA Nitratoak eta nitritoak