3

Número 3 • Maio • 2001

SUMARIO

Limiar 4Saludo 5Ano Europeo das Linguas 6Día das Letras Galegas (Eladio Rodríguez) 7Ecoespacio O Rexo 9O Balbino de Portela 13O curruncho dos nomes de lugar (III) 19O curruncho dos nomes de persoa (II) 20El Maestro Esteban 22Inferno 26Actividades do Centro 27Historia do grupo «Arte Galego» 30Camilo José Cela 33Curiosidades 37O fillo do zarralleiro 38Un día de pesca 43O carrizo 44Páxinas abertas 46O curruncho dos versos 47O millo 48

Edita:

Centro Galego de Vitoria-Gasteiz.C/ Gernikako Arbola, 1101011 Vitoria-GasteizTeléfono: 945 27 98 01Fax: 945 27 29 34e-mail: c.gallego@euskalnet.net

Presidente: Ramón Pampín

Coordinan:Vicente Touzón VeigaAlberto Xil Castro

Portada: Alberto Xil Castro

Depósito legal: VI-279/00

Colaboran neste número:

Directiva do CentroAlberto Xil CastroAndrés TempranoMónica CalvoNuria MitarteVicente TouzónMercedes EspiñoImanol López LacalleMª Inmaculada Gómez BuelaSonia Pérez NeiraRodrigo MartínezBeni RojoTomás Veigas

4

LIMIAR

Nesta mesma páxina da segunda edición de Raiola faciamos referencia ó nace-mento da revista e falabamos dos obxectivos que perseguía. Este terceiro número coincide co primeiro cumpreanos e isto é motivo de cele-bración para todos os que, dun xeito ou doutro, traballamos para que Raiola sevaia abrindo camiño e saia ó sol cando debe saír.

Faciamos tamén unha chamada ós potenciais colaboradores, a todos aqueles eaquelas, homes e mulleres, rapaces e rapazas, pequenos ou grandes, que teñanalgo que dicir. Certo que houbo algunhas respostas a esa chamada, anque moitimidiñas, e polo tanto temos que seguir petando nesas portas coa esperanza deque alguén responda. Precisamos traballos para a revista, pero tamén necesitamospersoas que debuxen, deseñen, compoñan ou maqueten... Todos estades convi-dados a participar.

Neste primeiro aniversario vaia o noso agradecemento e afecto para todos os cola-boradores, porque eles fan posible que Raiola vexa a luz. Tamén queremos facerun brinde con todos vosoutros, colaboradores ou non, lectores e non lectores, ami-gos todos. Vai por vós. E que Raiola cumpra moitos anos.

Os agradezco la oportuni-dad de dirgirme desdeestas páginas a todos los

que de una u otra manera formáisel Centro Gallego en Vi t o r i a ,donde tantos y buenos amigostengo, para reconoceros el esfuer-zo y el trabajo al servicio de estac i u d a d .

Desde el Ayuntamiento deVitoria-Gasteiz hemos mostra d osiempre nuestro más decididoa p oyo a los diferentes Centrosregionales, ya que considero queposibilitar el mantenimiento vivode las diferentes culturas y tra d i-ciones a todas aquellas personasque han venido a vivir a Vitoria esimprescindible, además de vuestrac o l a b o ración activa para ofertarp r o g ramas en los que participentodos los ciudadanos que lo deseen.

La revista Raiola tiene una claravocación de ser vehículo de tra n s m i-sión y de hacernos eco de las diferen-tes y variadas actividades que desa-rrolláis, dela cultura gallega y de sust radiciones. Con ello se da un servi-cio no sólo a todos los que estáis liga-dos de alguna forma con Galicia sinoal resto de vitorianos, a los que con larevista nos permitís que conozcamosmejor esa hermosa tierra .

Por ello, quiero dar mi más since-ra enhorabuena al Centro Gallego, ytambién animar a todos los quehacéis posible la publicación deRaiola por el buen hacer para queesta revista se haya convertido en laventana abierta a través de la quemiremos Galicia.

Alfonso Alonso Ara n e g u iAlcalde de Vi t o r i a - G a s t e i z

5

Saludo para Raiola

6

A diversidade lingüística constitúe un elemento clave da herdanza cul-tural europea e do seu futuro. Tódalas linguas faladas en Europa xoganun papel esencial neste sentido.

Polo tanto, no Ano Europeo non se trata só a aprendizaxe das linguasmáis estendidas co obxectivo de facilita-la comunicación internacio-nal. Se realmente existe o desexo de comprender a un semellante eaprecia-la súa cultura, cómpre entender un pouco a súa lingua materna.

Esta comprensión cultural é unha das moitas oportunidades que ofrece a aprendizaxe de linguas. O falante de lin-guas estranxeiras atópase mellor situado no mundo laboral e pode beneficiarse en maior medida da cidadanía euro-pea, especialmente do dereito á libre circulación dentro da Unión Europea.

Todo o mundo pode aprender a falar ou comprender un idioma novo; nunca é demasiado tarde ou demasiado cedo.A aprendizaxe de linguas constitúe un proceso permanente.

De xeito que a mensaxe esencial é moi sinxela:

«Aprender idiomas abre portas, todos podemos facelo»

As Letras Galegas 2001, as primei-ras do Novo Milenio, están dedi-cadas á figura de D. Eladio

Rodríguez González, poeta pertencente áEscola Literaria Coruñesa, xornalista, acadé-mico, bibliotecario e valioso lexicógrafo.Segundo as palabras do profesor XesúsAlonso Montero: «Poucos como D. Eladioson tan merecentes de recoñecemento entreos homes anteriores a 1950. Desde a publi -cación do seu Diccionario, ó que lle dedi -cou miles e miles de horas, ese día, paramoitos, todo foi diferente: para os escritores,para os falantes esixentes e para os eruditos.Todos nos mergullamos no «Don Eladio»,ese universo léxico no que todos temosbebido especialmente os diccionaristas,aínda hoxe. O seu diccionario sábeme afilloas con viño de treixadura».

Naceu o 24 de xullo de 1864 na parro-quia de Santa María de San Clodio doConcello de Leiro (Ourense). Ós sete anos,por desexo da súa nai, trasládase á casaduns tíos da Coruña para adquirir unhamellor formación, sen embargo, segundo asúa nai, o rapaz en vez de ir á escola prefe-ría pasa-lo tempo vendo como os soldadosfacían a instrucción, polo que os tíos deci-den que regrese a San Clodio.

O seu retorno converxe coa descoberta

da súa alma de poeta, e achégase cunhasutil sagacidade ás principais publicaciónsgalegas de finais do XIX. Axiña comenza apublicar no xornal ourensán O Tío Marcosda Po r t e l a que dirixía Valentín LamasCarvajal, mentres compaxina a súa etapaformativa coa transmisión do seu saber ósrapaces da aldea, o que lle supón a denun-cia do mestre oficial por carecer de titula-ción para exerce-lo maxisterio.

En 1886, no Certame Poético-Musicalde Pontevedra consegue un accésit e esemesmo ano, no Certame Literario deBetanzos, a Pluma de Prata. A partir deentón, aumenta o seu prestixio por todaGalicia. En 1887 volve a presentarse óCertame Literario de Betanzos obtendo unéxito rotundo. En 1888, don Eladio conse-gue un posto como funcionario no Concelloda Coruña e, xa instalado na cidade hercu-lina, colabora coa Cova Céltica sen descoi-da-lo seu continuado labor de recolleita devoces para a súa magna obra: o seuDiccionario. En 1891, consegue o Premiode Honra nos Xogos Florais de Tui. En 1894,publica o seu primeiro poemario Folerpasque tivo unha boa acollida e que segundodon Ramón Otero Pedrayo: «Ten a musicali -dade do sufrir galego e o ritmo dos seus moi -tos traballos de ganancias cativas e ningun -ha gloria.»

7

Andrés Temprano Ferreiro

LETRAS GALEGAS 2001

«Quixera que os meus versos cheirasen a terra húmida, unxida e consagradano vello e santo rito das decrúas; no rito do traballo, que é rito de farturae é rezo relixioso e aloumiñante dunha nova liturxiaque nos atrae con voz de sernenteirase nos quenta con líricas quenturas...»

D. Eladio Rodríguez González

8

Participa na homenaxe, feita en 1899, ósMártires de Carral na que se decide erguer-lles un momumento. En 1904, fúndase aAsociación da Prensa Coruñesa da que, pos-teriormente, será elexido presidente. Taménestará entre os promotores da AsociaciónI n i c i a d o ra e Protectora da AcademiaGalega, que quedará constituída en 1905baixo a presidencia de don ManuelMurguía. En 1907, fúndase SolidaridadGallega, sendo don Eladio o principal pro-motor. En xaneiro de 1906, Antón VilarPonte, comenza unha campaña a favor dacreación dunha Liga de Amigos do IdiomaGalego, e nunha reunión na Real AcademiaGalega, resolven a creación da Irmandadede Amigos da Fala. En 1917, desde o xornalEl Noroeste, promove o suplemento cultural¡Terra a Nosa! Nel publica narrativa, novelacurta e teatro. Ese mesmo ano, preside arecén fundada coral enxebre Cantigas daTerra coa finalidade de divulga-la músicap o p u l a r. En 191X, desde o xornal E lNoroeste, inaugura, xa como director, osuplemento Nós que sustitúe a ¡Terra aNosa!, e que é considerado o antecedentede Nós. Boletín mensual da cultura galega.

0 25 de xullo de 1920, celébrase por pri-meira vez o DÍA DE GALIClA. En agoslodese ano, no Balneario de Mondariz, a RealAcademia Galega recibe como membros aRei Soto e a Ramón Cabanillas. Don Eladio,secretario da Academia, foi o encargado deresponder ó discurso deste último. En 1922,publica o seu libro Raza e Terra. En outubrode 1923, fúndase en Santiago o Seminariode Estudos Galegos e ó ano seguinte logrouo Premio de Honra nos Xogos Florais destacidade, tamén chamados «Festa da LinguaGalega» coas composicións O ra c i ó sC a m p e s i ñ a s , posiblemente o seu mellorpoemario que aparece publicado en 1927.

En 1926, sae elexido presidente da RealAcademia Galega e entra a formar parte doSeminario de Estudos Galegos que elabora,

en maio de 1931, o primeiro anteproxectodo Estatuto para Galicia.

En 1934 dimite, por razóns de saúde,como presidente da Real Academia Galega,sen descoida-lo seu incesante labor lexico-gráfico.

Co estoupido da Guerra Civil, chega otempo do silencio, das sombras, da longanoite de pedra... En 1937 solicita a xubila-ción como funcionario e é nomeado OficialMaior Honorario. Os seus derradeiros anosdedicoullos á súa grande teima: o seuD i c c i o n a r i o . Sen embargo, a arteriosclerosec e r e b ral que padecía, non lle permitiu ve rconcluído o seu maior soño, e tras continua-das perdas de memoria e con graves dificul-tades para falar, morre o 14 de abril de 1949.

A publicación póstuma dos tres volumesdo seu Diccionario Enciclopédico Gallego-Castellano, co patrocinio da Casa de Galiciade Caracas, sairían do prelo da EditorialGalaxia nos anos l958, 1960 e 1961, res-pectivamente, (con reimpresións poxterio-res, en 1980 e neste ano 2001). Neste inxen-te traballo, ademais da información que foiacadando ó longo da súa vida, recompiloutodo o material dos diccionarios que o pre-cederon, formando unha voluminosa obrade 1.853 páxinas e 45.673 entradas, xuntocon 11.363 refráns e 11.961 locucións oufrases proverbiais. Malia a ser redactado haimáis de 60 anos, aínda é hoxe un referentetanto para filólogos como para lexicógrafose etnógrafos.

A proposta da Real Academia Galega,no ano 1964, centenario do seu nacemento,o Concello da Coruña púxolle o seu nome aunha das rúas da cidade. En 1999, co gallodo cincuenta cabodano do seu pasamento,realizouse no Concello de Leiro un acto lite-rario-musical na súa honra. En 2001, dedi-cáselle a don Eladio Rodríguez o Día dasLetras Galegas.

9

Cando escoitamos onome do escultorAgustín Ibarrola, o

primeiro que nos vén ácabeza e o Bosque deOma, pero segura m e n t emoitas persoas descoñe-

cen a obra que realizou no ano 1.999nun pobo de Ourense, un ecoespaciochamado O Rexo. Chégase a el polae s t rada de Xunqueira de Ambía, a unscatro quilómetros, hai que desviarse a

Requeixo de Va l ve r d ec a ra o Río Arnoia, aíe onde toparemos ao b ra de dito escultor,que cun equipo deestudiantes, fixeron

realidade ese ecoespacio.

O Bosque de Oma e O Rexo eranlugares anónimos, sen outro propósitoque o aproveitamento utilitario, ata queAgustín Ibarrola se introduciu alí parapintar nos troncos e nas pedras.

Deixando a un lado os materiaistípicos de traballo artístico recolleu anatureza como punto de partida.

O Ecoespacio doRexo é concreto,define un territo-rio, é un espaciomoi singular queproduce o ríoArnoia e que seprolonga río abai-xo e río arriba porA l l a r i z .

Segundo Ibarrola, o seu traballo nonestá plantexado como un traballo quesó ten relación coas árbores, coa vexe-tación do Ecoespacio doRexo. Traballou taménsobre o espacio baleirodunha campa que estáfóra da arboreda e que seprolonga ata o pé dunhac a r b a l l e i ra, xusto poronde vén a canle da cen-tral minihidráulica, quese está a recuperar paraeste Eco-espacio. O per-corrido realizado porIbarrola é unha planta-ción de pedras que evo-can os sistemas de construcción reali-zado co granito. Desde os tempos máisremotos da sociedade galega.

En declaracións reali-zadas por Ibarrola, quixodeixar claro que nonteñen nada en común oBosque de Oma co de ORexo, foi o propio artistao que se referiu a O Rexo

Ecoespacio «O REXO»Mónica Calvo - Nuria Mitarte

10

coas seguintes pala-b ras: «Es diferente,única y sin preceden-tes, son las piedra sgallegas, alineadas ycon una disposiciónconcreta, los árboles deesta tierra y es el diseñodel espacio natural, ytodo eso no tiene refe-

rencia anterior ni posterior alguna».

Di o escultor, que cando pinta árbo-res, non se atreve a dicir que está facen-do pintura, escultura ou outra cousa; dique é un tratamento especial nun espa-cio físico tridimensionalcon relacións rítmicasbidimensionales, e admiteque hai un plura l i s m oinmenso de significadosdentro de certos principiosválidos, uns principiospoderán ser moi importan-tes e outros menos, segundo para quen.

Non deixando aparte a pintura queha de ser algo que se independice total-mente do orde establecido pola nature-za, coas súas coloracións e climasdominantes.

I n c o r p o rada a pintu-ra, a natureza adqui-re outras atmosferas eo paisaxe tra n s f ó r m a-se, pero para iso faifalta o instrumentomental do home. Sese trazan unhas liñasgrosas deben apare-cer nas súas condi-

cións de liñas,coa capacida-de de estruc-t u rar unhaforma ou oque sexa. Doc o n t r a r i o ,c o n f u n d i rase coa natureza. As pincela-das de cor han de ser moi precisas ec o n t rastadas cos fondos e coas coresque entre os piñeirost ranslucen a ve x e t a-ción. Se non é asíperde identidade apresencia mesma dap i n t u ra e ademaisdepréciase o sentidodo que se está a facer.

Nas pedras cambia moito a manei-ra de poñer a cor e as liñas. A pedraestá chea de cavidades e vo l u m e s .Cando ves unha pedra estás vendo enrealidade unha escultura, un espaciocúbico.

Na maior parte dasp e d ras trátase de deter-minar unha relaciónentre o oco e o vo l u m e ,unha relación escultóri-ca, volumétrica, onde sese pon unha cor, unhac o nvexidade ha de ser para ter unharelación con outra convexidade oucon outras con-c avidades, ec o nverter esonunha formaa n t r o p o m o r f a ,suxerente entresi mesma polas

11

súas formas ou pola súasituación para facer end e f i n i t iva unha escultu-ra ou un conxunto dee s c u l t u ra s .

O asentamentodeste Eco-espacio noRexo significa implan-tar en Allariz un iconoc u l t u ral e de ocio,único en todo o Estado,cunha mensaxe clara :

O desenvo l ve m e n t odo individuo e o apro-veitamento do medion a t u ral son compati-bles co respecto ómedio ambiente.

12

13

Estamos a falar con José LuisSánchez, fillo do Balbino dePortela, un gaiteiro daqueles de

antano que sen saber ler nin escribir,nin deprender en ningunha escola oarte de tocar a gaita, foi admirado edeleitou coa súa música ás xentes dasaldeas, vilas e cidades.

El era coñecido como o gaiteiro dePortela, di José Luis, porque naceu nobarrio de Portela de San Martín deValdeorras, tamén lle dicen Portela deCórgomo.

Ninguén lle ensinou a tocar,deprendeu el só cando era aínda unneno; daquela ían ó Barco cos carroscargados de viño e nunha lonxa do sin-dicato, así lle dicían: «O Sindicato»,viu uns instrumentos que debían de serdun grupo que houbera no Barco, edíxolle ó que estaba alí ó coidadodaquelo: ¿E logo esa gaita e eses outrosinstrumentos que fan aí tirados?, vanpodrecer sen que ninguén os aproveite,¿podo levar a gaita a ver se a arranxo eson quen de tocar con ela? E así foicomo se fixo coa primeira gaita. Tivoque facer un fol novo coa pel duncabrito que el mesmo curtiu segundoseu pai lle explicou, con sal e vinagre enon sei que outras cousas.

Pasou tamén que despois de llepoñer o fol, as palletas, e facela soar denovo, seus pais non lla querían na casa,porque había que traballar, ir ó campo,ás viñas, e outros labores; entón ellevouna a unha campaza onde habíacastiñeiros e gardouna na carocha dun

castiñeiro, e en canto tiña ocasión alá íaa ensaiar. Logo, sendo aínda rapaciño xacomezou a saír polos pobos, contratabaa un bombeiro e a outro coa caixa e aláían onde os chamasen.

Segundo teño entendido, el formou ung r u p o .

Si, non un, senón varios grupos, e xal e vaban tamén clarinete ou requinto.Logo nós, os seus fillos, os dous irmánsque somos, sendo aínda uns nenos xacomezamos a ir tocar. Eu tería uns onceanos, ensaiamos quince días e xa memandou ir con el.

Recordo que a primeira vez que funcon eles tocar a un pobo, a min púxomeó lado do que tocaba o requinto, era moiboa persoa, pero bebía máis da conta e ásveces a bébora mandaba nel. Sucedeuque eu, un rapaciño inexperto, de candoen vez perdíame un chisco e o do requin-to pisábame o pé, entón aínda me facíaperder máis, ata que llo dixen a meu pai eel solucionou a cousa.

¿Que nome tiña o grupo e cantos o for-mabades?

O nome do grupo era «Os Alegrías dePortela». Cando comezamos os fillos anos defender, eramos nós os tres nadamáis, meu pai coa gaita, e os fillos, uncoa caixa e outro co bombo, un bombodaqueles antigos cunha pel soa quesoaba que era unha marabilla.

Chegou un tempo que non paraba-mos, todos os días de aquí para alá,como non había orquestras, e as que

Alberto Xil - Vicente Touzón

O Gaiteiro de Portela

14

había costaban moito, as festas detodos os pobos pequenos faciamolasnós, porque meu pai no só tocaba mui-ñeiras, pasodobres ou polcas, el tocabacalquera cousa, poñía a radio, gustába-lle escoitar Radio Andorra, un progra-ma que lle chamaban «Club deAmigos», e peza que escoitaba, pezaque el tocaba.

El tocaba de oído, porque non sabíaler nin escribir, e ademais de ter booído tiña unha gran afección polamúsica e paixón pola gaita. Candoandaba polos setenta anos comezou apadecer artrosis, nas mans e nas per-nas, pero el pasaba tódolos días catroou cinco horas tocando a gaita na solai-na dunha casa nova que fixera. Dabamágoa velo con aqueles dedos engru-ñados arríncándolle os sons á gaita dosseus amores.

Unha cousa é dicilo e outra eravelo, os traballiños que pasaba, peronon perdía unha nota. Estando asíaínda o seguían chamando para ir tocarós pobos, viñan por el nunha furgone-ta, sentábano no palco e aguantaba ashoras que fixera falta. El era moi queri-do en todos aqueles lugares.

Supoño que vosoutros, os Alegrías dePortela, non tocabades só nas festaspatronais, porque naqueles temposen todas as aldeas e vilas de Galicialevábase moito facer baile poloentroido, ou polas matanzas, e moitasveces calquera domingo.

Nós iamos a onde nos chamaran, omesmo tocar a unha voda, cando se

facían bailes polo entroido, ou ás fes-tas. Sucedía ás veces, polas matanzas etamén polo entroido, que despois detocar viña a cea e andar de esmorgapolas bodegas toda a noite, e endoutrodía, sen durmir había que volver tocar,ou ir traballar ós eidos.

E se cadraba ir a pobos preto da víado tren, aínda colliamos o Jaimito, untren que lle chamaban o Jaimito; outrasveces, a maioría, iamos a pé; se noscadraba pola ruta do camión das gase-osas, dunha fábrica de gaseosas quehabía no Barco, montabamos nel, nós emais a rosquilleiras, todos enriba dascaixas das gaseosas.

Balbino Sánchez «O gaiteiro de Portela»

15

¿Cal era o voso ruteiro máis habitual?

Por onde máis tacabamos era polospobos de arredor, toda a zona deSobradelo, pola outra banda ata a Rúade Petín, e tamén ata Ponferrada e máisalá aínda, porque iamos no tren, perose non había medio de tra n s p o r t e ,cando nos chamaban para lonxe decia-mos que non, porque non se podíapagar un coche de aluguer.

Aparte de tocar en festas e romarías,tamén vos chamaban para outros actos.

Si, lembro que nalgún tempoensaiabamos cun grupo daqueles da

Sección Femenina que había noBarco, logo iamos á inauguración dospantanos, cando botaban a primeirapedra e cando os remataban. Comoaquelas cousas normalmente era norganizadas polo cura, moitas vecesnin a comida nos daban. Tamén noschamaban ás veces para tocar no casi-no do Barco, ou cando viña algunhaautoridade, e lembro que a meu paille colgaban unhas medallas ou llepoñían un chaleque moi reberetadoque nos facía moita gracia.

Seica dicía teu pai que a gaita forasempre a súa compañeira insepara-ble, que lle quería tanto coma ámuller.

Bo, tanto ou máis, e iso que lle que-ría moito á muller, pero pola gaita tiñaunha adoración especial.

¿Lembras algunha anécdota daquelestempos?

Si, lembro que unha vez nos raxa-ron os instrumentos. Resulta que untipo tiña un bar con sala de baile eiamoslle tocar case todos os domingos,el chamábanos e se non tiñamos outrocompromiso tocabamos alí. Un díaveunos chamar e díxolle meu pai quenon podía, era polo entroido e chamá-rannos para ir tocar catro días a unpobo, gañando moito máis. Resultouque as peles dos instrumentos aparece-ron esmequelladas, nós desconfiamosdel, pero non había probas e nada sepuido facer. Meu pai sen pensalo dúasveces colleu o Jaimito e marchou aPonferrada a procurar peles e palletas,

José Luis Sánchez na porta do Centro Galego

16

que no Barco non había, e amañou osinstrumentos para ir tocar.

Teu pai faleceu no ano 93, con 86anos, ¿ata que anos tocou a gaita?

Ata tres ou catro días antes. Resultaque el collera unha infección nunhadeda dun pé e tiña principios de gan-grena, ingresou no hospital, operaronaquela infección e todo ía moi ben, entres días para a casa, pero cando xa íamarchar atopouse mal e despois dunexame detectaron que collera unhainfección nos pulmóns, un virus oualgo así, e foi unha cousa fulminante.

Daquela que ti andabas con teu pai,dedicabades a maior parte do tempo atocar ou eran actuacións esporádicas.

Non a maior parte do tempo, xaandabamos de cotío a tocar, ás vecespasabamos máis dunha semana senvoltar a casa, e como os medios eranpoucos, non se levaba roupa de recam-bio, e cando xa comezaba a cheirartiñamos que vir andando ata a casapara nos mudar, ás veces vinte quiló-metros ou máis.

¿Ata que anos andiveches tocando?

Pois ata que fun ó servicio. Xadaquela había máis orquestras e o dagaita non daba moito. Logo viñen paraVitoria e aquí me quedei.

¿Teu pai deixou de tocar cando vosou-tros deixastes o grupo ou seguiu?

El aínda seguiu tocando; por alíhabía rapaces e homes maiores que

tocaban a caixa, o bombo e tamén orequinto, e xuntábase cuns ou conoutros para ir tocar onde o chamasen.

Teu pai era persoa moi querida non sóno barrio de Portela, senón en todosaqueles pobos, ¿a que era debido que oapreciasen tanto?

Porque el era unha persoa moi aber-ta, con don de xentes, e xamais llenegou un favor a ninguén, a súa casa ea súa bodega sempre estaban abertaspara todo o mundo. Ata lle fixeronunha homenaxe un ano polas festa deagosto, os mozos levaron un grupo degaiteiros e colocaron unha placa nacasa onde el vivía. Toda a xente dePortela e de todos os pobos de arredorapiñados para participar naquel acto derecordo e recoñecemento.

¿ L e m b ras algunha outra anécdotadaqueles anos?

Bo, lembro un episodio, unha xoga-da que nos fixo meu padriño, ás ve c e squen menos esperas arréache unha

Placa de homenaxe na casa onde viviu o Balbino

17

xogada de órdago. Meu padri-ño era de To ral de los Vados, unpobo grande, el era tratande degando, moi coñecido, e ch a-mounos un par de anos para irfacer o pasa rúas polas festas,fartámonos de tocar polas rúas,p razas e bares; certo que nosdeu de comer, pero de pagar osxornais nunca máis acordou;entre que eu era un rapaciño etal, así quedou a cousa. Logocando me vía polas feiras aga-chábase tras da xente ou lisca-ba para outro sitio, e se non tiñaoutro remedio achegábase edábame un bico, todo amabilidade,pero o de pagar esqueceuno por com-pleto. Coido que foi a única vez quetocamos sen cobra r, porque ás veces cogallo de calquera trangallada amañába-se un baile e tocabamos desinteresada-mente, pero ó rematar, os mozos facíanunha colleita, poñendo cada un o quepodía e sempre voltabamos cuns pesosno peto.

¿Tiña predilección por algunha peza,algo que lle gustara máis, ou tocaba detodo?

El tocaba de todo: tangos, va l s ,polca, muiñeiras, pasodobres, tiñaunha habilidade especial e un oído moifino para se facer co ritmo e coas notasde canto escoitaba.

¿Ti que tocabas a gaita, a caixa...?

Eu comecei coa caixa, porque nonhabía cartos para mercar outra gaita, e

con ela seguín, tamén lle peguei unchisco á gaita, pouco, só unha vez oudúas saín ós pobos coa gaita, unha gaitaprestada, e así non se podía andar,dependendo de que outros che deixara na gaita, por iso seguín co tambor; logom e rcamos un pedal a unha orquestraque veu tocar ó pobo, e con aquelo xaeu só lle daba ó tambor, ó bombo, pla-tillos..., faciamos unhas festas por aque-les pobos de manda ch ove r.

¿ D e i x a ches de tocar cando saích e sdo pobo?

Si, logo viñen a Vitoria e aquelo detocar deixeino a un lado. Ata que undía me rescatou o señor Jesús, coidoque foi a primeira vez que fixeron afesta do Centro en Olárizu, así foi comode novo me enredei coa música.

Teu pai contaba nunha entrevista queno ano 14, polo tanto el tiña oito anos,foi por unha gaita a San Vicente, xuntodun señor que se chamaba Leopoldo.

Si, ese home prestoulle unha gaita,

José L. Sánchez tocando a caixa co grupo do Centro Galego de Vi t o r i a - G a s t e i z

18

porque lle vía moita afección, pero elcomo empezou foi coa gaita que levouda lonxa do sindicato.

¿Ese señor Leopoldo facía gaitas?

Si, era facedor de gaitas e ademaistocaba moi ben, pero dedicábase máis áso r q u e s t ras. Había en Córgomo, que é unpobo grande, unha orquestra moi boacon xente que tocaba moi ben o saxofón,a trompeta... Este home tiña moita mañap a ra facer gaitas e vendíaas ou as presta-ba a aqueles que comezaban.

¿Aínda se celebra ese festival de gaitei-ros no que teu pai participou variasveces?

Si, aínda se celebra en Villamartín.O alcalde anda na teima de que forme-mos unha banda entre algúns queandamos por fóra e mais xente de alí. Acousa non está moi axeitada, porqueteñen instrumentos, pero mercados conpouco fundamento, igual hai vintebombos e tambores, e só dúas gaitas;ata lle mandaron da Xunta un rapazpara o ensino. Bo, imos ver se a cousavai adiante cando nos xubilemos.

¿Que opinión tes da xente nova, ra p a c e se rapazas, dese novo resurxir da gaita?

Eu penso que o fan moi ben, forondeprendidos e aquelo que ensaiantócano ben, por sorte hoxe hai moitos emoi bos gaiteiros.

Neste resurxir da música da gaita, tivoquizabes influencia o que algúns gaitei-ros e gaiteiras, sós ou en grupo acada-

sen unha grande sona, e por outra banda,tamén as axudas da Xunta para a súa pro-moción, pero dalgunha maneira os quec o n s e r varon o espírito e a tradición entempos menos propicios foron xentesautodidactas coma teu pai e moitosoutros, ¿opinas ti o mesmo?

Si, certamente asistimos a un resurxirda gaita, hoxe hai medios e apoios dasInstitucións, e outra maneira de entendero folclore, pero penso que homes comameu pai e outros moitos, autodidactas ounon, mantiveron vivo ese espírito, qui-zais tamén axudou, precisamente, a faltade medios económicos, porque nospobos non había cartos para pagar unhaorquestra cada vez que se facía unhafesta ou un baile, polo entroido, polasfestas do viño, unha voda, etc., e taménnas festas patronais en moitas aldeas, ehabía que recorrer ós gaiteiros.

En Trives houbo un grupo moi bonaqueles tempos, uns que chamaban«Os Trinta», eran tres irmáns, e chamá-banlles «Os Trinta» porque dicían que sóeran tres pero que soaban como trinta.Eu era un neno e dicíame meu pai: fíxa-te, escoita que caixa, eu escoitaba aque-les redobres e quedaba parvo. Logo polaparte de Lugo tamén había grupos moibos, estaban «Os Montes» e outros. Detodos os xeitos, vivir só da gaita non sepodía, había que traballar no campo. Sec a d raba, pola mañá cortar herba oucavar unha viña ou outro labor calquerae pola tarde ir tocar.

Centramos o anterior artigo no sig-nificado de certos topónimos enas linguas que nolos proporcio-

naron. Hoxe trataremos de nomes de lugarque pasaron á lingua común para indicarprodutos que se descobren ou que se fabri-can nun determinado sitio, do que toman adesignación.

A maior parte destes nomes teñen orixeestranxeira:

A palabra n a p a , «pel curtida que se utilizap a ra fabricar zapatos, abrigos, etc...» debe oseu nome a N a p a , lugar de California quec o m e rcializou este tecido, e chegounos a tra-vés do inglés n a p a .

A arxila, de cor branca ou marela que seemprega, entre outras, para a cerámica deSargadelos, ou para a fabricación de papel,o caolín, provén da palabra francesa kaolin,sacada do topónimo chinés Kao Ling, que écomo se chama o lugar de onde se extraíaese material. En Galicia hai xacimentos decaolín en Laxe e Santa Comba (A Coruña) een Burela (Lugo).

O nome dunha prenda hoxe moi utiliza-da, o xersei, chegou á nosa lingua a travésdo inglés Jersey, illa do Canal da Mancha.

Se falamos de bebidas, a min góstanmemoito o ch a m p a ñ a e o ribeiro. Os dousnomes designan bebidas alcólicas, con máis

ou menos graus, e para momentos ben dife-rentes, o mesmo que diferentes son os topóni-mos de que proceden: champaña ten comoorixe a rexión francesa da C h a m p a g n e , o n d ese fabrica este espirituoso que ten denomina-ción de orixe e nome rexistrado, polo quenon debemos confundilo co cava e moitomenos coa s i d ra ach a m p a ñ a d a . R i b e i r o é unnome galego moi estendido por Galicia e porEspaña, aínda que por veces deturpado en«ribero», designación que debería ser substi-tuída pola forma propia, r i b e i r o . Procede dac o m a rca ourensá onde se produce este viño,con denominación de orixe e con nome rexis-t rado tamén, O Ribeiro, situado nas «ribeira sdo río Av i a » .

Moi simpática é a orixe da palabra tuna,co significado de «vida de tunante, ou sexa,persoa que anda dun sitio para outro e queintenta aproveitarse dos demais medianteengano ou trampa». Logo pasou a indicar«Grupo de estudiantes vestidos con traxesantigos e capas, que cantan e tocan polasrúas». Tuna provén da palabra francesa tune(mendicidade, esmola, etc...), que é un termode xiria ( ou xerga) baseado no «título» deRoi de Thunes (Rei de Túnez), nome do xefedos vagamundos franceses que se adxudicouesta denominación lembrando a de «Duquedo Baixo Exipto» ou «Conde do BaixoExipto», que usaba o xefe dos ciganos quechegaron a París no século XV.

Mercedes Espiño, da Mesa pola Normalización Lingüística

O Curruncho dos Nomes de Lugar (III)

19

20

Neste mundo en que vivimos,as persoas distinguímonospolos nosos nomes, que nos

identifican e sempre nos acompañan.O artigo anterior trataba do seu signifi-cado e das linguas que nolos propor-cionaron. Hoxe centrarémonos enantropónimos (nomes de persoa) e enpatronímicos (apelidos de persoas) quepasaron á lingua común para designarcualidades, características ou simple-mente obxectos.

Antropónimos:

Paio e Xoán (case sempre baixo aforma de Xan) son dous nomes galegosde persoa tan empregados a través dostempos que houbo un momento en quepasaron a ter unha acepción como sede adxectivos pexorativos se tratasen.De feito, comezaron a utilizarse co sig-nificado de «parvo, papón».

O dicionario define p a i o c o m o«persoa fácil de enganar, que non sabeaproveitar as oportunidades que se llepresentan ou que pasma por calquercousa» e xan defínese como «arquetipode home común; home de pouca per-sonalidade e de pouco carácter quepode ser manexado por todos, infeliz».

A maior parte das veces levan un

sufixo diminutivo que dá lugar a formascomo paiolo, xanciño, por exemplo«ser un xanciño de debaixo da cama»denota a pouca capacidade do homepara enfrentarse á vida, un home quebusca unha muller que o defenda eprotexa. Tamén en español encontra-mos a expresión Juan Pueblo, para sig-nificar o cidadán que, politicamente,nen pincha nen corta, pero que logoten que pagar o parrulo dos outros, enxeral desfalcos dos que están no poder.

Nomes literarios, bíblicos ou históri-cos propios de persoa pasaron tamén adesignar diferentes características, porexemplo o leproso do Evanxello, cha-mado Lázaro dou lugar ao significadode «persoa pobre que anda vestida confarrapos; persoa enferma que ten ocorpo coberto de chagas ou pústulas»,e dicirlle «despois do accidente, Loisestaba feito un lázaro», indica que opobre Lois viña todo mancado. E nonesquezamos que del deriva tamén laza-reto «hospital de leprosos ou leprose-ría». En español «ser un l a z a r i l l o »denota ben un guía que dirixe a alguénpor lugares descoñecidos, ou ben unpícaro por excelencia.

A raíña Artemisa II, no s. IV a.C.,mandou erixir en Halicarnaso unmonumento funerario en honra do seu

Mercedes Espiño, da Mesa pola NormalizaciónLingüística.

O Curruncho dos Nomes de Persoa (II)

21

esposo Mausolo, que hoxe designa oque nós coñecemos como mausoleo,ou sexa un «sepulcro suntuoso e monu-mental».

Desde a obra do comediógrafo fran-cés Molière, Le Tartuffe, 1664, come-zou a difusión do nome tartufo co sig-nificado de «hipócrita».

O nome de mecenas débese aocabaleiro romano Maecenas (ano 68a.C.) que, xunto a Augusto, protexíaartistas e escritores como Vi r x i l i o ,Horacio, etc... Hoxe mecenas reféresea unha persoa ou empresa que patroci-na actividades artísticas, científicas,culturais, etc...

Patronímicos:

Logo de ter citado nomes pro-pios que pasaron a ser comúns,cómpre ver algúns apelidos que

pasaron a designar obxectos. Por exem-plo, quinqué débese ao nome do seuinventor, A. Quinquet, boticario francésdo século XVIII. Guillotina, tanto noseu significado inicial de «aparato paracortar cabezas de persoas» como no de«máquina para cortar papel, cartón,resmas de folios, etc...» débese ao ape-lido do médico francés que defendeu oseu uso, G u i l l o t i n ( 1 7 3 8 - 1 8 1 4 ) .Bechamel é a lembranza do gastróno-mo francés Béchamel de fins do s. XVII.

En próximas entregas, seguiremos falando de topónimos. Se vostede sente curiosida-

22

Insisten mis amigos gallegos queescriba algo para su revistaRaiola. Como no es cuestión de

d e f raudar a los buenos amigos porpoca cosa, vamos a esbozar unas líne-as, otra vez, y desde mi condición denavarro, sobre un aspecto señero delCamino de Santiago.

Entre Navarra y Galicia se da unviejo hermanamiento de siglos por morde la Calzada de Peregrinos, ya que esen las tierras de Navarra donde iniciasu periplo peninsular y en la verdeGalicia donde rinde su fin. Hay, sinembargo, un hecho lejano en el tiem-po, que demuestra con mayor significa-ción, si cabe, el rancio parentesco entrelas tierras gallegas y navarras. Vamos aacercarnos hoy, sin meternos en gran-des historias ni en profundas disquisi-ciones técnicas del arte románico, a laegregia figura de uno de los más gran-des arquitectos y escultores del Caminode Santiago.

La Calzada de Peregrinos vino aconstituir desde el siglo XI al XVII la víacon más intenso trajín de gentes deEuropa. Por el Camino discurrieron enlos dos sentidos, de los países europeosa Santiago y viceversa, multitud de clé-rigos, caballeros, comerciantes, truha-nes, devotos campesinos, malhechores,gente de la farándula y todo tipo depersonas que podamos imaginar. ElCamino de Santiago se convirtió en unenorme espacio de intercambios cultu-

rales, comerciales, literarios y de cos-tumbres de primera magnitud.

Las catedrales, santuarios, iglesiasrurales y otros edificios son el testimo-nio más duradero y palpable de esat ransferencia de formas culturales yestilos artísticos diferentes de la queestamos hablando. La Calzada dePeregrinos fue el mayor y más dinámi-co vehículo del arte románico. Sinembargo, en contra de lo que se hapensado hasta hace pocos años, elrománico que se desarrolla a lo largodel Camino de Santiago y se difundecon intensa fuerza, después, a otras tie-rras más alejadas de la Calzada, no esfruto de la influencia de los grandessantuarios franceses, ni circula en ladirección Francia-Santiago, bien alcontrario, debe decirse que las influen-cias en las formas, modos y gustos esté-ticos caminan en las dos direcciones:de Santiago a Europa y de aquí aSantiago. Si en los centros románicosespañoles hay elementos arquitectóni-cos y escultóricos tomados de Francia,fundamentalmente de los santuarios deperegrinación, hay otros elementos,como los modillones de rollos o losarcos lobulados que en Francia, sobretodo, han copiado del arte hispano-musulmán del Camino español.

La Iglesia de Santiago deCompostela integra junto a los templosde Sainte-Foy de Conques, Saint-Martinde Tours, Saint-Martial de Limoges y

Un gran escultor de la Calzada dePeregrinos: EL MAESTRO ESTEBAN

Imanol López Lacalle

23

Saint-Sernin deToulouse, la nómi-na de los grandescentros de peregri-nación de laEuropa de finalesdel XI y principiosdel XII.

Es una pena queen 1390 se hun-d i e ra la catedra lrománica dePamplona, porquesi no hubiera sidoasí, a este elencode grandes tem-plos del románicohabría que haberañadido la iglesia

de Santa María de Pamplona.

¿Y que papel desempeñael Maestro Esteban en lamarabunta de este excursohistórico-artístico? NuestroMaestro Esteban, como quie-ro explicar de forma breve ysin meternos en gra n d e sberenjenales, a la vez demanifestarse como un artistade primerísima magnitud,representa ese quehacer deir y venir en las dos direccio-nes del Camino dePeregrinos, de forma incan-sable, dejándonos unam u e s t ra indeleble de sumaestría y valía artística, cre-ando, a su vez, una escuelay un estilo de escultura quetardará años en apagarse.

Esteban es el pro-totipo y mejorejemplo de maes-tro arquitecto ycantero, andarín ylaborioso. Creoque merece lapena hacer unpequeño recorda-torio de su obraporque permite,también, compro-bar el hermana-miento secularentre Nava r ra yGalicia.

La documenta-ción medieval esmuy parca en noticias para referirse aquienes no son clérigos, reyes o nobles,como es el caso que nos ocupa.

Las obras de la Catedral deSantiago se iniciaron hacia1075 a las órdenes deBernardo el Viejo, siendoobispo de Compostela DiegoPeláez, quien cayó en desgra-cia del rey Alfonso VI en1088. El rey lo apresó estemismo año y lo desterró deeste reino, encontrándoseDiego Peláez en Aragón en1094. Las obras parece serque se detuvieron entre 1075y 1088, año éste en que sereanudan. Es en este momen-to cuando Esteban comienzaa trabajar en la cabecera deSantiago, pero previamente loha hecho en la Puerta del

El rey David en la Puerta de lasPlaterías de Santiago.

Apóstol de la portada de la iglesia de Leyre.

Apóstol de la Puerta del Perdónde S. Isidoro de León.

24

Perdón de San Isidoro de León. Estebanes un trabajador infatigable y andariegodonde los haya, porque hacia 1095 loencontramos en Pamplona iniciando lasobras de la nueva catedral que decidenconstruir el obispo Pedro de Andouque,antiguo monje de Sainte-Foy deConques, y el rey Pedro I de Pamplona yAragón. El Maestro Esteban que estabacasado con una mujer navarra llamadaMartina, recibe en Pamplona, en pago alos trabajos rea-lizados en lac a t e d ral y queha de continuar,una renta vitali-cia, casas y fin-cas. Esta dona-ción es de1101, y se dicede él que esmaestro de

Compostela. Por este documento se sabeque tenía un hijo, que bien pudo serBernardo, el continuador de las obras deSantiago en tiempos de Alfonso VII deCastilla.

Las catedrales de Pamplona yCompostela se consagraron por los mis-mos años, en 1127 se produce la consa-gración de la primera y entre 1124 y1128 la de la segunda. Parece queEsteban simultaneó los trabajos enPamplona y Compostela. Sabemos conseguridad que es autor del crucero y dela Puerta de las Platerías de Santiago, asícomo ejecutor directo de alguna de lasesculturas que aparecen en el marasmode esta puerta. La desaparición de laIglesia románica de Pamplona (la porta-da oeste todavía estaba de pie hasta queVentura Rodríguez construyó la fachadaneoclásica actual) nos ha dejado pocosvestigios de su trabajo, pero sí los sufi-cientes para poder establecer compara-ciones entre las obras que salieron de susmanos. El Maestro Esteban trabajó defirme en Navarra, posiblemente sin salirmucho de Pamplona, y creó escuela quese ve nítidamente en las obras deZamarce, San Miguel de Aralar y Sos delRey Católico. Además de en los pocos

Detalle del sepulcro de doña Sancha en Jaca

Mujer adúltera en la Puerta de las Platerías de Santiago.

25

restos que nos quedan de Pamplona, sugran aliento artístico queda perfecta-mente reflejado en la puerta occidentaldel Monasterio de Leyre y en el sepul-cro de Doña Sancha (hermana del reySancho Ramírez de Aragón) que está en

el convento de las Benedictinas de Jaca.

En las fotografías que acompañanestas líneas hemos querido presentarobras de Esteban que corresponden adiferentes santuarios y que evidencian elmagnífico arte de su cincel. Son elemen-tos comunes a ellas la forma de trabajarlos pliegues de los vestidos, los ojos sal-tones, los trazos gruesos del plumaje delas aves y de los cabellos humanos, asícomo los motivos de las águilas que

picotean sus patas o las mujeres que semesan los cabellos.

Nos queda una duda que no nos acla-ra la documentación medieval: ¿dedónde era el Maestro Esteban? En mifuero interno creo que era un gallego tanmajo y simpático como mis amigos delCentro Gallego de Vitoria.

Capitel de pájaros que se pican sus garras. Catedral de Pa m p l o n a .

Capitel de águilas que se pican sus patas. Cripta de Sos del Rey Católico.

Capitel de pájaros del claustro de Pamplona.

26

Aínda que me bautizaroncomo Mª Inmaculada, des-pois de pasar por Israel, onde

vivín dez anos, rebauticeime comoAlcira.

Sempre desexara vivir aventuras, irde viaxe... e cando cheguei á maioríade idade, marchei para alá. Pasarondous meses monótonos e sen chiste, ecomecei a pensar que non era boaidea ficar máis alí.

Entón ocorreu: unha noite decomezos do terceiro mes, un berroafogado estremeceu a noite. Poucodespois, a el uníronse as sereas, e orebumbio formado no camiño de terradaquela aldea fíxome saír da casucha.Os ollos abríronseme cando un reguei-ro de sangue, delgado como un fío,chegou ata os meus pés descalzos. Unimpulso repentino de noxo produciu-me unha arcada. Seguindo a cor ver-mella, cheguei á casa do máis vello daaldea. El estaba alí, laiando como unneno pequeno, e a miña boca nonpuido estar máis tempo pech a d a .Abríuse con violencia, como cando lledás unha patada a unha porta. O san-gue proviña dun molete de pan quetiña a pinta de estar máis rancio epasado que Marujita Díaz, pero acausa seguía a ser para min unhaincógnita. A miña infatigable curiosi-

dade puido comigo, e funlle preguntardiscretamente á mellor amiga que tiñapor alí. A sua reacción produciumecalafríos. Un agudo berro saíu da suagorxa como se botara ao mesmo demode dentro e, cando se tranquilizou, asúa entón tenue e tremorosa voz, vol-touse fría e tenebrosa. Deume medo.As súas palabras non me acougaron,senón que aguzaron a miña intranqui-lidade. Dentro daquel pan, mofoso ereseso, estaba o Turhá, o diamanteverde da aldea, enviado por Yahvépara a sua salvación. Se non aparecíaaxiña, o mal sairía das entrañas daterra. Pensando que aquilo non podíaser certo, volvín ir para a casa, metin-me na cama, e cando me estaba que-dando a durmir, notei como o chancomezaba a ceder.

InfernoMª Inmaculada Gómez BuelaInstituto Eduardo Pondal. Santiago de Compostela

27

El grupo “Arte Galego” estácompuesto por unas 30 per-sonas que a lo largo delaño, aparte del tiempodedicado a los ensayo s ,recopilación de cancionesy nuevas danzas, actúan endiversos escenarios, llevan-do la música y danza deGalicia allí donde van.

Actividades do CentroMónica Calvo

A lo largo del año el Centro Gallego trabaja y colabora en todo aquello queayude a mantener viva la cultura y el espíritu de Galicia y a impulsar las relacionesde armonía y colaboración con entidades y grupos socioculturales de estaComunidad en la que estamos asentados. Ilustramos algunas de las actividades lle-vadas a cabo desde el Centro.

Grupo “ARTE GALEGA”

28

Grupo de monte “SARAIBAS”O grupo de monte «Saraibas» conti-

núa a súa andadura polos rueiros dosmontes alaveses e limítrofes.

29

Con el afán de practicar y fomentar el gallego, el grupo de teatro reciente-mente formado, se reune todos los martes y ensaya obras de autores gallegos.El primer estreno tendrá lugar el día 26, con motivo de la celebración del díade las Letras Gallegas en el Centro.

Grupo de teatro “ALECRIN”

Cascada del río Igoroin

Castillo de Guevara

Cumbre de Elgeamendi

30

Falamos nesta entrevista conManuel Carril e José LuisSá n chez, que nos van degra ñ a r

parte da historia do noso grupo de gaitas“Arte Galego”, desde a súa fundación.

Todo comezou alá polo ano 66,cando xa este Centro contaba cuns dezanos de vida. Entre os seus socios ato-pábanse os irmáns Avelino e Je s ú sRodríguez Arteaga, que decidiron levara cabo unha idea que lle buligaba nacabeza: formar un grupo de gaiteiros.Eles querían manter vivo o folclore ecultura musical de Galicia, dado que asúa nenez transcorrera entre gaitas etambores. Así comezou o grupo a súaandadura. Nos seus ratos libres dedicá-banse ao que a eles, entre outras cou-sas, lles entusiasmaba, que era omundo da gaita e da danza.

¿Que lembrades daqueles primeirostempos, cando naceu o grupo de gaitas?

Os primeiros en animarse a toca-lagaita foron dous irmáns, que viñeron atraballar a Vitoria e os sábados ían óCentro Galego, que estaba na rúaManuel Díaz de Arcaya, ó baile, que seorganizaba tódolos sábados no Centro.Jesús e Avelino tocaban no descanso daorquestra, e un día decidiron que tiñanque toca-las gaitas no día de Santiago,era o ano 1964.

Despois, sobre o ano 66 ou 67 entra-ron Manuel e Cándido para toca-lobombo e a caixa, e así estiveron oscatro, ata que no ano 70 máis ou menose n t ramos José Luis, para toca-la caixa, eAntonio González e mais eu a gaita.

Eu ía tódolos sábados ó baile óCentro Galego, e alí coñecín a Jesús eAvelino, e así empecei a toca-la gaitacon eles.

E ti, José Luis, ¿cando comezaches nogrupo?

Nunhas festas de Santiago, quese celebraban en Olarizu, faltá-balles Manuel Montero que erao que tocaba a caixa, e o señorJesús xa estaba nervioso. Eudíxenlle: bo, mentres el vén xalle toco eu unhas pezas. «E logoti sabes», dixo el. «Algo sei»,botamos unhas pezas, a cousasaíu ben e a partir de ese díaempecei no grupo de gaitas.

¿Os que formaban parte dogrupo xa sabían tocar a gaitaou aprenderon no Centro?

Mónica Cavo

Historia do grupo «Arte Galego»

O grupo «Arte Galego» na porta do Centro en M. Díaz de Arcaya

31

Non, xa sabiamos tocar, maisou menos, proviñamos de fami-lias de gaiteiros, eu aprendín atoca-la gaita cun tío meu, candoera pequeniño, e cando viñemosa traballar a Vitoria, todos trouxe-mos a gaita debaixo do brazo.

¿ R e u n i a d e s vos a miúdo ou sópara tocar nas festas?

Cando xa estabamos os sete,decidimos que tiñamos queensaiar algún día pola semana,entón comezamos a reunirnostódolos sábados, nunha lonxa que tiñaAntonio no barrio de Arana, e alí iamostódolos sábados sen fallar ningún, dabaigual que fora festa ou non, quedaba-mos sobre as 3 da tarde e ó mellordábannos as 12 ou a 1, ensaiando etocando as gaitas, eso si, non perdoa-bamos a merenda e a botella de viño, easí pasabamos tódalas tardes dos sába-dos, mais que para ensaiar eramos ungrupo de amigos que o pasabamos moiben.

¿Pero, só tocabades os días da festa deSantiago?

O grupo empezou coa idea de tocarna festa de Santiago, pero logo empe-zamos a saír a todas as festas que noschamaban, anque no País Vasco habíamáis centros galegos, non todos tiñangaiteiros, nin ningún centro rexionaldos que había en Vitoria tiña grupo defolclore da súa terra, entón chamában-nos, e nós iamos a calquera festa atocar, unha das primeiras saídas quefixemos foi a Laguardia, a tocar o día

do gaiteiro, e a partir de aí empezamosa saír a Pamplona, Llodio, Lapuebla deArganzon... Tamén iamos tocar ós cen-tros galegos de San Sebastián que nontiña grupo e ó de Bilbao que só tiñadous gaiteiros.

As gaitas eran vosas, ¿pero os traxes degalego?

Ó primeiro non tiñamos tra x e s ,l e vabamos uns pantalóns negros dediario e uns chalecos de galego moivelliño que tiñamos, pero un ano poloscarnavais amañamos os gaiteiros unhacarroza e quedamos os segundos, e coneses cartos fixemos os primeiros traxesde galegos que tivemos, fixéranolos unxastre amigo noso que se chamabaManuel Vázquez.

¿Quen era o que dirixía o grupo?

O grupo en principio dirixiunoJesús, que antes de vir a Vitoria tocabao saxofón nunha orquestra en Galicia,e ra un fenómeno, encantáballe toca-lagaita, ademais de tocala moi ben, e

Compoñentes do Grupo en plena actuación

32

tamén entre todos compuñamos,colliamos partes de cancións que xun-tabamos para facer cancións nova s ,que só tocabamos nós.Despois, cando entrou axente miúda, fíxosecargo do grupo AntonioG o n z á l e z .

¿Cando e por que seampliou o grupo?

Sobre o ano 80 máisou menos, pensamosque debiamos ensinarós rapaces pequenos doCentro, porque nós xanos estabamos facendomaiores, e alguén tiñaque continuar o grupo, a

verdade é que se animaron moitosrapaces, chegando a ser uns 30,dos cales algúns marcharon, perooutros seguen no grupo aínda.

Queremos render desde estas páxi-nas unha pequena homenaxe aaquelas persoas que xa non estánconnosco, pero si no noso corazón,sempre terán o noso recoñecemen-to e agradecemento polo seu traba-llo, dedicación e o mérito de facerrealidade no noso Centro un grupode gaitas que ata o día de hoxesegue a escribir páxinas da historiado Centro Galego de Vitoria.

Moitas gracias a Manuel Carril eJosé Luis Sánchez pola tarde tanagradable que nos fixeron pasarcoas súas lembranzas da andadurado noso grupo «Arte Galego».Manuel Carril, polas festas de Santiago

Jesús Arteaga, un dos fundadores do Grupo, tocando a gaita

33

El 11 de Mayo de 1916, nace enIria Flavia, apenas a dos kiló-metros de la terminación de la

ría de Arosa, en la provincia de ACoruña. Camilo José Manuel Ju a nRamón Francisco de Jerónimo son losnombres con los que fue bautizado elprimogénito de la familia Cela-Trulock.Con 9 años Camilo José y su familia setrasladan a Madrid, donde es destinadosu padre. Con tan sólo 15 años, aque-jado de tuberculosis pulmonar, es inter-nado en el sanatorio del Guadarrama,donde emplea los períodos de reposoen leer la obra completa de Ortega yGasset y los clásicos españoles deRivadeneyra. En 1934, Cela inicia lacarrera de medicina en la universidadcomplutense, estudios que prontoabandona para asistir a las clases deliteratura española que Pedro Salinasimparte en la nueva facultad de filoso-fía y letras, donde se hace amigo delescritor y filólogo Alonso Zamora. Celaconcluye «Pisando la dudosa luz deldía» cuando estalla la guerra civil yMadrid es asediada. El escritor integra-do en el ejército nacional es herido yhospitalizado. Mientras estudia dere-cho, en 1940, Cela publica en Españaentre otras una hoy desaparecida bio-grafía popular de San Juan de la Cruz,que firmó con el seudónimo de MatildeVerdú. Dos años más tarde termina «LaFamilia de Pascual Duarte» que es edi-tada por Aldecoa, después de una difi-

cultosa búsqueda de editor en la que leayuda su amigo José María de Cossío, aquien Cela regaló el manuscrito de laobra. A pesar de no querer escribir elprologo por lo bronco del asunto, PíoBaroja considera que la novela esbuena. Las revistas literarias delmomento también aplauden «LaFamilia de Pascual Duarte», sin embar-go es atacada por la Jerarquía Católica,debido a lo cual es prohibida la 2ª edi-ción. A partir de este momento, Celadeja sus estudios de Derecho y se dedi-ca por completo a la literatura. El 12 demarzo del año 44 se casa con María delRosario Conde Picavea, con la que ten-drá un hijo. No pudiendo hacerlo enEspaña, la 3ª edición de «La Familia dePascual Duarte» se edita en BuenosAires. Mientras, don Camilo comienzaa escribir «La Colmena», obra que des-pués de algunos forcejeos con elgobierno peronista se publica enBuenos Aires. En España, esta obra tam-bién es prohibida.

En Junio de 1946, Cela viaja a laAlcarria y en dos años publica enMadrid «Viaje a la Alcarria» y en San

Sonia Pérez Neira

Camilo José Cela

En el curriculum de don Camilotambién aparece el cine. La prime-ra intervención como actor la rea-liza en la película «El Sótano» deJaime de Mayora.

34

Sebastián «El cancionero de laAlcarria» publicaciones que a partir dela edición del 54 irán juntas.

En el curriculum de Camilo Jo s éCela también aparece el cine. La pri-m e ra intervención como actor la rea-liza en la película «El Sótano» deJaime de Mayo ra, que se estrena en

Madrid en 1950.En el año 82, se estrena la película

«La Colmena», basada en su novela,dirigida por Mario Camus y con guiónde José Luis Dibildos, en la que Celainterpreta a uno de sus personajes,Matías Martí, el inventor de palabras.Antes, en el año 75, el director RicardoFranco estrena su película «Pa s c u a lDuarte» basada en la novela de Cela.Además, el escritor gallego escribe elguión de una serie basada en «ElQuijote» que rodará Gutiérrez Aragón.

Cuando don Camilo traslada suresidencia a Palma de Mallorc a ,comienza a editar la revista mensual

«Papeles de Son Armadans» de la quees director durante los 23 años de exis-tencia de la publicación. En 1957 llegasu ingreso en la Real AcademiaEspañola, en la que ocupará el sillón Q,t ras el fallecimiento del Almira n t eEstrada.

En el año 1964 es investido doctorHonoris Causa por laS y racuse Unive r t i t y.Hay otra etapa delescritor en la quedesempeña el papelde Senador en lasCortes Generales, enlas que toma partede la revisión que elSenado efectúasobre el texto consti-tucional elabora d oen el Congreso delos Diputados. Unade sus funcionesconsistió en denomi-

nar el idioma oficial como «Caste-llanoo Español». En el 79, con la convocato-ria de nuevas elecciones genera l e s ,Cela concluye su etapa de Senador pordesignación Real.

En el año 1980 de nuevo es inve s-tido doctor Honoris Causa, en estecaso por la Universidad Composte-lana, además le es concedida la Gra nCruz de la Orden de Isabel LaCatólica.

Varios son los nombramientos querecibe en 1982, el 18 de abril recibeel título de Hijo Predilecto de Pa d r ó n ;el 22 del mismo mes es nombra d o

Escena de la película «La Colmena»

35

Académico de Honor de la RealAcademia Galega. En mayo recibe eltítulo de Hijo Adoptivo de la ciudadde Torremejía, (población pacensedonde se ubica la acción de su nove l a«La Familia de Pascual Duarte». El 24de agosto, en el Palacio de Marive n t ,es nombrado Cartero Honorario porS.M. El Rey.

En el año 83 aparece su espera d an ovela «Mazurca para dos Muertos»en la que hace la descripción de unaautopsia tan exacta que la AsociaciónNacional de Forenses le nombra« Forense de Honor». Por esta misman ovela se le concede el PremioNacional de Litera t u ra. Don Camilopublica el «Nuevo Viaje a la Alcarria»,recibe la Creu de Sant Jordi y el Librode Oro de los libreros españoles, correel año 1986.

«Por su elevada calidad literaria y suabundante y universalmente conocidaobra, y por su significación singulardentro de las letras hispanas del sigloXX en las que ha influido considerable-mente», el 27 de marzo de 1987,Camilo José Cela obtiene el PremioPríncipe de Asturias de las Letras.

Cela sigue superando fronteras y enel año 88 es nombrando Ciudadano deHonor de la Ciudad de Tu c s o n(Arizona), con motivo del viaje que rea-lizó en busca de datos para su novela

«Cristo Versus Arizona». Recibe lamedalla C a s t e l a o de la Xunta DeGalicia junto a otros ilustres comoTorrente Ballester, Neira Vilas o MaríaCasares. El Premio Nobel de Literaturase le concede el 10 de diciembre de1989 en Estocolmo.

Bajo el título «El Camaleón Soltero»Cela inicia una colaboración diaria enel periódico «El Independiente». Es1990, el escritor gallego presenta ellibro «Galicia en Santiago deCompostela». En el 91 contrae matri-monio con Marina Castaño.

En Iria Flavia y con presencia de SS.MM. Los Reyes de España tiene lugar lainauguración de la Fundación CamiloJosé Cela. En 1993, publica «La Simade Las Penúltimas Inocencias»,«Memorias, entendimientos y volunta-des». En el 94 «La Dama Pájara», «El

Retrato de D. Camilo. Por Gregorio Prieto.

Con su fría dureza en la atroci-dad, el lenguaje de C.J. Cela escan-dalizó en el gris incipiente de lapostguerra.

36

Asesinato del Perdedor» y «La Cruz deSan Andrés». En el 96 escribe «PoesíaCompleta». En 1999 escribe y publica«Madera de Boj», con esta obra elescritor considera que salda una deudaque tenía pendiente con Galicia y enparticular con la gente del mar.Ahogados, náufragos, fantasmas, almasen pena, brujas, sirenas... Todos convi-ven en esta novela de Camilo José Cela.Detrás del título «Madera de Boj», seesconde una metáfora: Uno de los per-sonajes aspira a tener una casa hechade madera de boj, pero es imposible, elboj crece con gran lentitud y cuando yaha crecido lo que resulta es un palito denada, por lo que el deseo del protago-nista es una especie de sueño, una uto-pía, una aspiración, una ilusión quehay que mantener.

Esta obra es un homenaje de más de300 páginas a los gallegos del mar.Atrapa el paisaje árido y cruel de laCosta de la Muerte, y está llena dedichos y remedios populares, de leyen-das que han ido pasando de generaciónen generación, y es que Cela se niega aaceptar que los tópicos, refranes y can-tares acabaran desapareciendo porquela civilización está en contra. En«Madera de Boj» también se entremez-clan varias lenguas, el castellano, elgallego y el pesco, una curiosa jergagallega que hablan los pescadores ypescaderos de la comarca. A donCamilo dicen que se le ve a gusto y per-fectamente acoplado a su escritorio, enel cual, por cierto a través de una cris-talera se ve una planta de boj, y es quedon Camilo y su carácter polémico,siempre se basan en la seguridad queles da el conocimiento de los temas delos que quieren hablar.

En el año 1989 le fue concedido el Premio Nobel

de Literatura.

37

Qué dicen los sabios...

O Refraneiro

...Que en 1784 estableceuse por primeira vez en Madrid o mataselos para as cartas?

...Que Baiona foi a primeira cidade de España que tivo o privilexio de coñecer odescubrimento de América?

...Que Combarro, en Pontevedra, é unha pequena vila mariñeira que conta coamaior concentración de hórreos?

...Que en Cedeira (A Coruña) atópase o acantilado máis alto do Atlántico Norte, con612 metros?

«Las palabras elegantes no son sinceras. Las palabras sinceras no son elegantes». Lao-Tse.

«La pedantería tiene siempre sus raíces en el corazón, no en la inteligencia». Hebbel.

«El mejor destino es el de supervisor de nubes, acostado en una hamaca mirando al cielo».P. Gómez de la Serna.

«La esperanza deja de ser felicidad cuando va acompañada de impaciencia». Ruskin.

«El hombre más rico del mundo no es el que ganó el primer duro, sino el que conserva elprimer amigo que tuvo». Masson.

«Si lloras por haber perdido el sol, las lágrimas no te dejarán ver las estrellas». Tagore.

«Un pariente pobre es siempre un pariente lejano». Provervio.

¿Sabías...?

Cos parente comer e bromear e cosestraños negociar.

A que ten ducados non lle faltan pri-mos nin cuñados.

Para facer as cousas ben, garda entodo un ten con ten.

En home de dous falares e besta dedous ronchares non te fiares.

O amigo do teu viño non o queirasde viciño.

Dos grandes señores, moitas vecesmesquiños favores.

38

As dúas irmás da casa doRegueiro, Camila e Tereixa,quedaron orfas de pai e nai

cando eran case unhas nenas. Dabamágoa velas, tan pouquiña cousa etodos os traballiños riba delas. Os veci-ños botábanlles unha man, pero cadaquen tiña traballos dabondo na súacasa. Era a admiración de todos vercomo ían saíndo adiante, recatadiñas,sen acougo nin tempo para pensar enfestas nin outros divertimentos. Ata asmulleres as poñían de exemplo diantedas súas fillas. Mais, como dicía tíaXenerosa, ¡que axiña varre o sol oseidos dos pobres!

Camila e Tereixa íanse facendo moci-ñas, Camila bonita coma unha rosa, decorpo miúdo, sempre co riso na cara ;Tereixa forte coma un home, ningúnmozo era quen de acovardala en calque-ra traballo, pero «¡a pobriña é tan poucoa g raciada, e con ese corpo de mula!»

Un mozo garrido faloulle de amoresa Camila e aquelas palabras garimosasfixéronlle chaga no peito. Víase con elas agachadas, porque era de casa «rica»e dicíalle que se seus pais se decatabandaquela relación mandábano paraB e rcelona cun tío seu, e el morreríalonxe da súa amada. Camila cavilaba ásveces se estaría obrando ben, quizaisestaba vivindo nun soño que podía aca-bar en pesadelo, pero el xuráballe quecon consentimento de seus pais ou senel, ningunha forza o arredaría dela, ecando o tiña diante xa non podía pensaren nada máis, porque a aloumiñaba dun

xeito e dícíalle, lambéndolle a orella,unhas palabras tan acesas de amor quelle derretían o corazón. ¡Habería mullercapaz de non se render!

«¡Ai, que pouco dura a alegría nacasa dos pobres!» O mozo esvarou doleito unha mañanciña de xeada e xanon volveu. De alí a pouco casoucunha moza de Quiroga.

Camila a piques de tolear, a irmá apreguntar qué lle pasaba, e ela a calare chorar polos camiños, onde non a víaninguén; ¡ai!, e aquela barriga amedrar, xa non había xeito de ocultaraquelo. As veciñas a pescudar:

—¡A ver, Camiliña! ¿Quen che sor-beu os miolos, muller, ou quen te for-zou? ¿Quen foi o bribón, Camiliña, quete botou a perder? ¡Haberá que saberquen é o pai desa criatura!

E ela sen soltar prenda: «Coido queun demo calquera, muller.»

Empanouse aquel espello onde sem i raban as veciñas e tamén os ve c i-ños. As mulleres a rifar con ela, oshomes a facer burlas, e ata os ra p a c e scantaban coplas:

«Camila vai ter un fillo,¡ai, Camiliña, ai, ai, ai!Camila vai ter un fillosen saber quen lle é o pai.»

Naceu un meniño coma un sol econ ese sol volveu quecer o corazón deCamila, andaba coa testa erguida, ale-

Vicente Touzón Veiga

O fillo do zarralleiro

39

gre e riseira. A irmá deu en se amoucare non falaba con ninguén, so a roer nairmá, a botar pestes riba dela.

«¡Ai que ver o boa moza que sepuxo a Camila; xa ves, se non fora poresa taca, non lle había de faltar unnoivo!» —comentaban as veciñas.

«¡Moi ben lle pinta parir!» —chan-ceaban os mozos—, e moitos devecíanpor ela, pero ninguén se lle arrimaba.

E volta as veciñas a lle tirar da lin-gua: «E logo, ¿non imos saber de quenese fillo, Camiliña?»

—E que máis dá, muller, de calque-ra trasgo —respondía ela.

Logo comezaron a facer cábalas.«Ese neno éche cuspidiño ós deCeibón» —dicía unha.

«Eu atópolle máis parecido cos deCanelas» —dicía outra.

«Porque son primos, muller. Taménse dá un aire ós de Boquín, pero polamesma, tamén son parentes.»

O neno acabou tendo media duciade posibles pais, pero non había acor-do para identificar ó verdadeiro.

Camila e mais a irmá criaron aquelanxeliño sen axudas e con moitos tra-ballos; desque era un ratiño andoupolos eidos, durmía na albarda daburra á sombra dunha xesta ou a pédun castiñeiro mentres súa nai e súa tíagadañaban herba, segaban pan, sacha-ban as leiras ou arricaban patacas, e omeniño tamén contribuía porque nondaba un chío nin de día nin de noite.

A nai ía por auga á fonte co cánta-ro á cabeza e o Pepiño pegado á illar-ga; cando ía por outono, viña cunmóllo á cabeza e o neno nos bra z o s ;o neniño ía camiño do ano e pesabacoma un ferro. Daba mágoa vela, esempre alegre.

«E quen ha de ter dó dela, cando sebuscan as desgracias sempre se atopan,e coidade que nunca veñen soas.»

Só se doeu o Paco, o «Bocoi», devela andar tan esgotadiña. Arrimoulle aombreira onde Camiliña puidera deitaras bágoas da súa amargura, prodigoulleagarimos e fixo moitas promesas exuramentos, onde Camila prendeu asúa desperación.

Paco Rebolo era dono da casamáis rica do lugar; solteiro corentón,tiña tres criados e unha criada á quetodos chamaban a ama. Á entrada docurro, a cada seu lado da porta habíaunha cuba e unha pedra de muíño,sinal de que na casa había viño e gra nen abundancia. De mal nome ch a m á-banlle B o c o i , e tamén lle dicían oPaco das Cubas.

Aínda non saíra da cinza o Pepiño exa andaba en coplas:

«Cando Pepiño amosou dous dentes,Paco das Cubas levoulle presentes...Uns puños de gran no cu dun saco,repolos e patacase catro farrapos...»

40

«E anque na casa cartos non había, Paco das Cubascobrou a maquía.»

Alá polo outono, dous anos despois,os rapaces cantaban outra copla:

«O Paco das Cubas,farto de xamón,foi comer papas e arrecuncou.»

Ninguén se explicaba como puide-ron as dúas irmás sacar adiante aquelastres criaturas, porque os presentes doPaco deixaron de chegar, ata facía bur-las da Camila polas cantinas, dicindoque estaba moi estragada e xa non cha-maba ir onda ela, «quizais máis adian-te, se se recompón...»

Os nenos medraron comendo codelosde centeo, castañas, ch i cho e patacas, et raballaban coma lobos desque eran comatres bullós. Fixéronse mociños e todos tresm a rcharon polo mundo adiante.

As dúas irmás, vellas prematuras,continuaron traballando os eidos.Camila perdera a louzanía pero tiña unsorriso para calquera; Tereixa comaunha taramouca, coma se fora ela aaldraxada.

Pasaron os anos e os tres mozos vol-taron á aldea, viñan nun «mercedes»,traxeados e engarabatados, e todos osveciños correron cara a eles a lle renderpleitesía, o mesmo que se foran tres reismagos chegados de lonxanas terras.Paco o Bocoi ollaba por tras das ventás

e caíalle a baba vendo o porte e a com-postura daqueles mozos; el estaba velloe achacoso, tan cheo de xenreira queninguén o soportaba, ata os criados selle foron marachando e só a ama, feitaunha velliña, continuaba con el porquenon tiña onde ir.

A g o ra a casa do Regueiro era casa demoito respecto, o tema de todos oscurros. Aqueles que noutros tempos can-taron coplas e fixeron burlas, ían agoracon presentes, outros tentaban intimarbrindando servicios e amizade, e ó serenrexeitados, anque de boas maneiras esen facer ostentación, unha especie dec o m e chón percorríalles o corpo desde apunta dos pés ata o bico da testa.

Os tres irmáns pararon poucotempo na aldea, o xusto para axeitar ospapeis que precisaban para levar coneles a súa nai e a súa tía. Esa era aintención deles, pero no caso da tía,non foi posible arrincala do lar. «Paseiaquí toda a vida e non quero morrernas Quimbambas», dixo ela. Os sobri-ños deixáronlle cartos e seguíronllemandando cada mes.

—«Agora co que che mandan teussobriños podes vivir coma unha raíña»—dicíanlle as veciñas.

—A raíña é miña irmá, ela é rica,que ten tres fillos... Eu... Eu agora teñomáis do que podo gastar, gracias aeles... Axudei a crialos e quíxenosmoito, e coido que desque naceu o pri-meiro sempre tiven no peito a xenreiracravada coma unha espiña..., sen saberpor qué... Así é a vida.

41

Tereixa pasaba a vida na solaina fian-do e tecendo, cando o tempo se presta-ba, ou na cociña cando era de inve r n o ,decote ollando o horizonte, cara a ondelle dicían que quedaban as Américas. Ossobriños ve n d e ran as dúas vacas e máisas cabras que tiñan, e agora sócriaba un marrán.

Pasa a vida por riba de nós ea calquera se lle pode encher acabeza de paxaros. O amorpetou un día na porta deTereixa, era polo outono e elatecía un xersei sentada ó pé dalareira; foi abrir e viu un homegallardo que a fitou ós ollos elogo dixo: «Señora, se tenpotas, caldeiros, canadas,paraugas..., calquera cousa quearranxar, vou estar dous ou tresdías, dependendo do traballo,na esterqueira da casa deRivas.» Amosou un sorriso e camesma cispou.

Tereixa quedou pasmada,seguiuno cos ollos, sen pesta-n e x a r, o corazón batíalle conforza e comezou a suspira r. A partirdaquel momento íaselle o tempo ensuspiros, con aquela figura permanen-temente gravada no maxín. Buscoucantos cacharros eran susceptiblesdunha reparación e íallelos leva n d ode un en un, ficaba queda coma unpao diante do zarralleiro e ollaba caraa el de esguello, mentres aquelasmans que lle parecían de anxo corta-ban un anaco de folla de lata, marte-leaban ou axeitaban o ferro de estañarnas bra s a s .

Un día baixaba cunha cazola que xapor tres veces lle dixera o zarralleiro quenon pagaba a pena gastar unha cadelanela, e Tereixa, teimosa, que cando tive s elugar lle botase unha peza; como xa nonatopaba cacharros para arra n x a r, ía outra

vez con aquela cazola. Na esterqueira deR ivas non había ninguén, o lume sena c e n d e r, a cinza escagallada. Te r e i x aficou abraiada e deulle un brinco o cora-zón. Petou na porta do Rivas e preguntouonde ía o Marcial, que así se facía ch a m a ro zarralleiro. « M a rch o u - che moi cediño,m u l l e r, e non deixou dito cara a onde».Tereixa levou as mans á cabeza ¡Ai demin! —exclamou—, e esta cazola sena r ra n x a r, e eu sen lle pargar os outros tra-ballos, que el sempre me dixo: «xa paga-rás mañá, muller». ¿E agora que fago?

Tereixa fía e tece a pé da lareira

42

—Saír en busca del, troxa —dixo enbromas o Daniel de Rivas.

E así comezou aquela busca sentempo e sen acougo.

Todos os domingos («os outros díasnon eran para que unha muller da súacasa andivera polos camiños») despoisde lle dar o xantar ó marrancho botába-se Tereixa ó camiño. Os rapaces deronen lle dicir: «seica está en tal lugar, ouestá naquel outro», e ela, chovendo ounevando no tempo de invernía, acucha-da cun mandil e un paraugas; ou á reca-cha do sol no verán, polo mediodía,cando o sol derretía os miolos, cuberta acabeza cun pano branco, ía de pobo enpobo preguntando se alguén vira óMarcial; e sempre levaba nun capacho oxersei que estaba a tecer cando o viu aprimeira vez e mais unha bufanda quelle fixera despois, porque nas esterquei-ras, anque sexa ó pé do lume, semprehai correntes de malos aires que semeten nos ósos.

Unha noite do cimodo verán casárona osrapaces cun espantallovestido de zarra l l e i r o ,pero ¡ai, que pouquiñod u ra a felicidade na casados pobre! O espantallom a rchou aquela mesmanoite para as Américas equen sabe cando voltará.

—«¡Así é a vida!»,dixo Tereixa, el mar-chou polo mundoadiante e eu en estado.

Andou preñada dous ou tres mesese logo deu a luz un bonequiño detrapo, lindo coma un luceiro.

Agora pasa os días bambeando oberce do boneco ou con el no colo,debullando as horas na solaina ou aso-mada ó balcón, coa ollada tendida nohorizonte, e váiselle a vida en suspiros.

—«¡Mira que caladiño che é! —diunha veciña.»

—Écheme moi bo, non dá guerraningunha nin de día nin de noite.

—«¿E a quen se parece?»—¿Pois non o ves, muller? E cuspi-

diño a seu pai.—«¡Ai, muller! Tamén o Marcial

deixarte así, con esta criaturiña.

—Así é a vida —dicía Tereixa pou-sando a mirada no curuto que apunta-ba cara ás Américas, con aquel sorrisomurcho nos beizos.

Tereixa outeando o horizonte, suspirando polo Marcial

43

Opasado domingo 18 demarzo, Rosa Rodríguezpublicaba un artigo no dia-

rio “O Correo Galego” anunciando ocomezo da temporada de pesca no quedicía que “os galegos volverán hoxeexperimenta-lo pracer de pescar”. Ninque dicir ten que ese día lin o xornalpola noite despois dun primeiro día depesca no que puiden experimentartódalas apaixoantes sensacións quelevaba esperando varios meses; e comamin os máis de 75.000 afeccionadosque o pasado ano 2000 fixéronsecunha licencia de pesca.

Ó rompe-lo día xa estou no ríocoa cesta ó lombo, calzado coas botasata os xeonllos, chaleco de cor verde—para non espaventa-las troitas— ecoa cana na man. O olor é intenso emesturado pola presencia de breixos,fentos, xestas, bidueiros, acivros e car-ballos que nesta época do ano come-

zan a florecer; saen as bolboretas, avés-poras e outros insectos dando un colo-rido especial ó entorno.

As primeiras lanzadas do día nonson moi satisfactorias, pois vai moitofrío e as troitas andan moi fondas. É ólongo da mañá cando vai entrandoalgunha de bo tamaño. Despois de xan-tar ó carón do río e de conversar conoutros pescadores sobre as choivas, tanabundantes este ano, e algún que outrolance fallido, dispóñome a botar a cananunha presa que outros anos dérameóptimos resultados. Tampouco medefrauda esta vez e unha tras outra vansaíndo as troitas ata que o sol comezaa esconderse polo horizonte.

Ó remata-la xornada e coa mira-da posta no río, vexo as augas percorre-lo o seu camiño cara o mar e lémbromeda miña infancia na que comecei a da-los primeiros pasos na arte da pesca e agozar da riqueza natural que temos enGalicia e na responsabilidade quetodos temos na súa conservación paraas xeracións vindeiras.

Rodrigo Martínez

Un día de pesca

44

45

Alberto Xil Castro

46

LA DECISION DE MARTA

Aquel enclave era perfecto. Unvalle entre agrestes montañasescarpadas.

La abrumadora niebla matinal ejer-cía de émbolo presionando haciaabajo hasta que el pueblo quedabaanegado, sin vida y sin ruído... !Unpueblo muerto!... Así era la situaciónanímica de Marta, una much a ch ajoven con ansias de crecer, con enor-mes deseos de desarrollar su intelecto.

Cada mañana ideaba nuevas estra-tegias para salir de aquel atasco queparecía ser su vida, pero... !siempreencontraba alguna traba! Su compañe-ro de viaje, era «EL PROTAGONISTAFUERTE» de la historia de dos vidaspuestas al azar en aquella encrucijadade caminos.

Un día, tras un breve rayo de sol,salió corriendo dispuesta a conseguirtocar la luz. Quería ser ¡libre!, solamen-te pedía «ser ella misma», sin que nadani nadie pudiese eclipsar su personali-dad. Decididamente le bastaba unam o chila para sentir la libertad. Queríaser «farera». Corrió hacia el Norte. Sutren estaba en marcha. Marta caminabacon holgura, su pensamiento estaba enconsonancia con las ansias de ser laprotagonista de «su historia», dispuestaa desarrollar el proyecto de mujer dise-ñado para ella, no se sabe bien por quédesconocido y sublime creador.

M U J E R

Dotada de amor y de ternuradispuesta a renunciar a sus deseos,dormida entre destellos de lunalucero que despierta con el albacediendo sin temor ¡tantos desvelos!

Madre, amiga, quizás... amantesumisa bajo órdenes del vientono respiras, no descansas, ¡siempre andante!,no sabes cómo plantar tu talentoen el jardín regado ...con tu sudor y ...tu aliento.

Sufres, trabajas, suspirastus lágrimas, tu mirada, tus prisas...impregnan las estancias de tus días,pero... La mole abrumadora !cual pisada!aplasta el renacer de tu sonrisa.

¡Sal de tí! ¡yergue tu frente!tu alma solidaria con la lucharecoge en silencio ¡cual espada!toda esa cerrazón intransigentede quien no deja brotar esa simiente.

Simiente de apertura,semilla “libre” de mujer desde la CUNACREADORA DE FUERZA, DE DULZURAorienta tu mirar hacia ESA AURORAY SIENTE EN TU ENTRAÑA la ternuracon que suenan las palabras al oído:¡MUJER! ¡TÚ ERES GENTE! por ¡DERECHO Y POR BRAVURA!

Páxinas abertasBeni Rojo

47

Neva no bico do Faro

Neva no bico do Faro.Revoan os paxariñosinquedos, moi animados.

Vaiche nevar, Xan Ramón,amaña uns guizos de leña.

E quen che deu tal razón.Escoita esa cantarea:

Pío, pío, pío, pío, pío...Non ves que cuspen folerpasos picos dos paxaros.

Arco da vella

Hoxe caeu a lúada árbore das ilusiónse rompeuche o corazónhoxe caeuarco da vellachove e solea.

Carmela Namorada

Vai Carmela cara o agro,a cabeza voando,os zocos arrastrando...Vai Carmela cara o agro,os cravos dos zocosarrincan chispas dos coios...Vai Carmela cara o agroe arrinca o aire suspirosdun corazón namorado.

Longos días do inverno

Chove, neva e sarabea...Pecha esa porta, Marica.E ti, atiza a lareira.Chove, neva e sarabea...Os nenos xogan ó manrona esterqueira...Chove, neva, sarabea...Marica fía a la da ovellae leva as cabras nas pernas...Chove, neva, sarabea...O fume caracoleae Xan con bágoas nos ollosatiza a lareira.

Aqueles tempos

Pasaron aqueles tempos(¡e non volvan!, din os vellos)en que ían mozos e mozas,mulleres, homes e nenosa seiturar as labradasque eran mares de centeo.O día enteiro na ceifae á noitiña cantareas,¡que xente máis esforzada!,baldadiños de traballoe sempre un riso na cara,sempre con bullas e xoldras,aturuxos e cantares,pra escorrentar os pesares.

Tomás Veigas

Versos da aldea

Éunha planta gramínea vigorosae forte, cuio tallo levanta atadous metros. Remata nun pena-

cho de flores masculinas e leva de dúasa catro espigas adornadas dunha barbaverde e sedosa.

Cada fío é un pistilo que se adhire acada un dos graos cuia xuntanza formaunha fermosa mazaroca na que se che-gan a contar ata setecentos graos dogrosor dos guisantes. O millo é orixina-rio de América e o seu cultivo foi ólongo de moitos anos a base de ali-

mentación dos pobos da AméricaPrecolombina.

En España as primeiras sembras demillo fixéronse a comezos do séculoXVI. As variedades de millo son nume-rosas e de moitas cores: branco, verme-llo, amarelo, etc.

Posto ó forno convértese en «pom-biñas brancas» que van moi ben paraentreter o tempo cando se ve unha pelí-cula no cine ou na televisión.

¡Nenos e grandes a desfrutar cunhamazaroca asada ou cunhas pombiñasbrancas!

O millo

Beni Rojo

48