PROGRAMACIÓN DO DEPARTAMENTO CIENCIAS …centros.edu.xunta.es/iespazodamerce/web_antiga/arquivos pdf 18... · Obxectivos de 1º de ESO 2.1.2. Obxectivos de 2º de ESO 2.1.3. Obxectivos

1

PROGRAMACIÓN DO DEPARTAMENTO CIENCIAS SOCIAIS

XEOGRAFÍA E HISTORIA

IES PAZO DA MERCÉ AS NEVES

CURSO 2004-2005

2

ÍNDICE

1. INTRODUCCIÓN

1.1. Características xerais da área 1.2. Epistemología 1.3. Metodología 1.4. Avaliación

1.4.1. Criterios xeris 1.4.2. Avaiación inicial

2. OBXECTIVOS DA ÁREA DE CIENCIAS SOCIAIS, XEOGRAFÍA E HISTORIA

2.1. Obxectivos xerais da ESO 2.1.1. Obxectivos de 1º de ESO 2.1.2. Obxectivos de 2º de ESO 2.1.3. Obxectivos de 3º de ESO 2.1.4. Obxectivos de 4º de ESO

2.2. Obxectivos xerais do bacharelato

2.2.1. Obxectivos de Historia do Mundo Contemporáneo 2.2.2. Obxectivos de historia da Arte 2.2.3. Obxectivos de Xeografía 2.2.4. Obxectivos de Historia

3. SECUENCIACIÓN DE CONTIDOS

3.1. CONTIDOS MÍNIMOS 3.1.1. 1º ESO 3.1.2. 2º ESO 3.1.3. 3º ESO 3.1.4. 4º ESO 3.1.5. Historia do Mundo Contemporáneo 3.1.6. Historia da Arte 3.1.7. Xeografía 3.1.8. Historia

3

3.2. SECUENCIA DE CONTIDOS POR NIVEIS 3.2.1. 1º ESO 3.2.2. 2º ESO 3.2.3. 3º ESO 3.2.4. 4º ESO 3.2.5. Historia do Mundo Contemporáneo 3.2.6. Historia da Arte 3.2.7. Xeografía 3.2.8. Historia

4. ORIENTACIÓNS DIDÁCTICAS 4.1. Metodología 4.2. Atención á diversidade 4.3. Temas trasnversais e relacións con outras áreas

5. ORIENTACIÓNS PARA A AVALIACIÓN 5.1. 1º ESO

5.1.1. Criterios 5.1.2. Instrumentos de avaliación 5.1.3. Criterios de cualificación 5.1.4. Temporalización 5.1.5. Momentos de avaliación

5.2. 2º ESO


5.3. 3º ESO


5.4. 4º ESO

5.4.1. Criterios 5.4.2. Instrumentos de avaliación 5.4.3. Criterios de cualificación 5.4.4. Temporalización

4

5.4.5. Momentos de avaliación

5.5. HISTORIA DO MUNDO CONTEMPORÁNEO 5.5.1. Criterios 5.5.2. Instrumentos de avaliación 5.5.3. Criterios de cualificación 5.5.4. Temporalización 5.5.5. Momentos de avaliación

5.6. HISTORIA DA ARTE


5.7. XEOGRAFÍA 5.7.1. Criterios 5.7.2. Instrumentos de avaliación 5.7.3. Criterios de cualificación 5.7.4. Temporalización 5.7.5. Momentos de avaliación

5.8. HISTORIA


6. ACTIVIDADES COMPLEMENTARIAS E EXTRAESCOLARES

7. LIBROS E MATERIAIS. BIBLIOGRAFÍA

8. ANEXO

8.1. Contidos mínimos 8.2. Agrupamento específico 2º ESO

5

1. INTRODUCCIÓN

1.1. CARACTERÍSTICAS XERAIS DA ÁREA

As disciplinas que compoñen a área de Ciencias Sociais, Xeografía e Historia teñen como obxecto de estudio o coñecemento da organización e do funcionamento da sociedade, así como do territorio no que se asenta.

Ó longo da Educación Primaria, o coñecemento da sociedade realizouse a través dunha área máis ampla denominada Coñecemento do Medio. Na Educación Secundaria, a Xeografía e a Historia proporcionan a maior parte dos contidos e afóndase na comprensión dos conceptos sociais.

Tradicionalmente, o ensino destas disciplinas tivo un carácter descritivo. Nos nosos días, sen embargo, insístese na necesidade de que os alumnos e as alumnas non só describan os contidos sociais, senón tamén que os expliquen. Este cambio veu acompañado dunha nova concepción social dos contidos, concibidos como aqueles obxectos de ensinanza-aprendizaxe útiles para conseguir o desenvolvemento integral do alumnado.

Esta programación comparte o espírito da lexislación nesta materia no sentido de que no desenvolvemento dos contidos no tempo e no espacio subliñáronse os aspectos máis próximos, sen esquecer por iso perspectivas máis amplas e realidades máis remotas. Neste sentido dotáronse de especial importancia no noso proxecto os ámbitos de Europa, Iberoamérica, España e as comunidades autónomas.

Así mesmo, e seguindo as pautas do RD 3473/2000, de 29 de decembro, nesta programación optouse no primeiro ciclo por agrupar en cada curso contidos das dúas materias –Xeografía e Historia– e no Segundo Ciclo, que demanda unha maior especialización e afondamento, separamos as dúas disciplinas. Deste xeito, no terceiro curso trabállanse contidos de Xeografía, e no cuarto curso, contidos de Historia.

1.2. EPISTEMOLOXÍA

Segundo se di no Currículo da ESO, como a área de Ciencias Sociais carece dunha fundamentación epistemolóxica global, faise necesario concibila como un lugar de encontro de materias que coinciden no seu fin: o estudio de homes e mulleres na sociedade. Das materias que forman o currículo, ha¡ dúas que teñen unha maior antigüidade académica e que abordan a realidade social e humana desde perspectivas diferentes e máis integradoras: a xeografía e a historia. Para os redactores do currículo, na súa proposta, que se segue nesta programación, estas disciplinas proporcionan a coherencia metodolóxica e conceptual, incorporando as contribucións doutras ciencias coas que comparten trazos comúns.

6

A historia debe proporcionad les ós alumnos coñecementos e métodos para comprender a evolución da sociedades a través do tempo; a xeografía debe facelo na función espacial. Ámbalas dúas cumpren a finalidade de formar ó alumnado, ofrecéndolle unha visión global do mundo e un conxunto de valores imprescindibles para que adopten unha actitude ética e comprometida dentro dunha sociedade plural e solidaria.

1.3. METODOLOXÍA

Os profesores do Departamento de Ciencias Sociais, Xeografía e Historia esforzaranse por empregar unha metodoloxía que será:

Activa e participativa.

- Con actividades variadas que potencien as distintas capacidades do alumnado (asociar, relacionar, identificar, seleccionar, ...). - Intentarase potenciar a participación do alumnado, a pesar das dificultades que estamos atopando (o ano pasado de forma especial no segundo ciclo de ESO).

- As actividades terán diferente grao de dificultade, o que permitirá unha mellor atención á diversidade.

Traballaranse por igual os tres tipos de contidos, programando actividades para cada un deles. Atenderase tamén ós contidos transversais decididos por este Departamento: Educación para a Paz.

Partirase, sempre que a situación o aconselle, do máis concreto, o máis fácil de relacionar coas vivencias do alumnado (espacios ecoxeográficos, demografía, hidrografía, ...). Isto non significa que se abandone o traballo de análise dos procesos xerais. Potenciarase o uso de distintas fontes de información. Procurarase o achegamento ás novas tecnoloxías. Indicar unha vez máis que, a pesar dos problemas que estamos atopando, se utilizará como método 0 traballo compartido, cooperativo, con variedade de agrupamentos segundo as actividades propostas: individual, parellas, pequeno grupo, gran grupo.

Intentaremos formar ó noso alumnado atendendo non só os coñecementos, senón tamén potenciando a autoestima, a non discriminación e, en definitiva, o respecto.

7

1.4. AVALIACIÓN

1.4.1. CRITERIOS XERAIS

Os criterios de avaliación están relacionados cos obxectivos.

Terase en conta a idade mental e o desenvolvemento psicolóxico do alumnado, incrementándose progresivamente o nivel de conceptuación e de abstracción.

No primeiro ciclo habituarase ó alumnado a observar feitos xeográficos sinxelos, a recoñecer os seus elementos, analizalos e explicalos. Para Iso utilizaranse sistematicamente mapas, imaxes, textos e datos estatísticos. Deberase interesar ó alumnado na distribución dos feitos a escala comarcal (Condado-Paradanta), rexional, estatal e global.

No segundo ciclo faranse análises e explicacións de fenómenos xeográficos máis complexos. A ensinanza orientarase á aprendizaxe das relacións entre os distintos factores xeográficos e das formas de organización dos espacios resultantes. Procurarase comprender os feitos xeográficos por medio do manexo de distintas fontes de información e na medida do posible achegando 0 alumnado á realidade en saídas de campo.

En canto á ensinanza da Historia, introduciranse progresivamente os métodos para a adquisición e uso de información básica, a partir de textos historiográficos, imaxes, mapas, estatísticas ou noticias de prensa. Como o resto das áreas, este Departamento guiarase polo Documento de avaliación do centro (Anexo 1).

1.4.2. AVALIACIÓN INICIAL

Seguirase o aprobado ó respecto no documento de avaliación do centro (cursos nos que se realiza, datas...).

Criterios da avaliación inicial para 10 de ESO

A nivel de conceptos: Coñecementos de Primaria:

Mapas de localización de países, grandes unidades de relevo, etc. Conceptos básicos da Xeografía (xeografía, clima, relevo, montaña, chaira...) e da Historia (Prehistoria, Idade Antiga, país, sociedade, economía, agricultura, comercio, arte, escultura, arquitectura, pintura...). Utilización correcta do vocabulario:

8

Corrección dos exercicios feitos na libreta durante as semanas anteriores á celebración da avaliación. Redacción sobre sobre un tema xeral: "0 relevo da Terra", "A contaminación"...

A nivel de procedementos: Capacidade de expresar ideas:

Lectura dun texto sinxelo de interese xeográfico ou histórico para distinguir entre a idea principal e as secundarias. Redacción (a citada no apartado anterior).

Dificultades ortográficas:

As observadas nos exercicios citados.

Lectura:

Detectar os erros dos alumnos na lectura, para o que se adicará o tempo necesario para que todos os alumnos lean algún texto en clase.

Capacidade de síntese:

Resumen dun texto. Extraer a idea principal e as secundarias.

Claridade e limpeza:

Observación da proba ou probas de avaliación inicial realizadas, así como dos exercicios realizados na libreta de clase.

A nivel de actitudes.

Grao de aceptación e respeto das normas de convivencia. Grao de participación no grupo.

2. OBXECTIVOS DA ÁREA DE CIENCIAS SOCIAIS, XEOGRAFÍA E HISTORIA 2.1. OBXECTIVOS XERAIS DA ESO A ensinanza nas áreas de Ciencias Sociais, Xeografía e Historia na Etapa de Educación Secundaria Obrigatoria terá como obxectivo contribuir a desenvolver nos alumnos e alumnas as capacidades seguintes:

9

Identificar e apreciar a pluralidade das comunidades sociais e promover un

sentimento positivo de pertenza, rexeitando as discriminacións existentes por razón de nacemento, raza, sexo, relixión ou calquer outra circunstancia persoal ou social.

Identificar os procesos e mecanismos básicos que rexen o funcionamento

dos feitos sociais, utilizar este coñecemento para comprender as sociedades contemporáneas, analizar os problemas máis preocupantes das mesmas e formarse un xuízo persoal, crítico e razonado.

Valorar a diversidade lingüística e cultural como dereito dos pobos e

individuos a súa identidade, manifestando actitudes de tolerancia e respecto por outras culturas.

Identificar e localizar no tempo e no espacio procesos e acontecementos

relevantes co fin de adquirir unha perspectiva global da evolución histórica da humanidade e a comprensión das noción de cambio e permanencia.

Identificar e analizar a diferentes escalas as interaccións que as sociedades

humanas establecen cos seus territorios na utilización do espacio e do aproveitamento dos recursos naturais, valorando as consecuencias de tipo económico, social, oolítico e medio-ambiental destas.

Coñecer a diversidade xeográfica do mundo, os seus trazos básicos físicos,

humanos e distinguir as grandes áreas xeoeconómicas, culturais e políticas. Comprender os trazos físicos e humanos de España e a diversidade da súa xeografía e as súas culturas.

Valorar e respectar o patrimonio natural, cultural, lingüístico, artístico

histórico e social, asumindo as responsabilidades que supón a súa conservación e mellora.

Resolver problemas e levar a cabo estudios e pequenas investigacións

aplicando os instrumentos conceptuais, as técnicas e procedementos básicos da indagación característicos das Ciencias Sociais, a Xeografía e a Historia.

Obter e relacionar información verbal, icónica, estatística, cartográfica... a

partir de distintas fontes, e en especial dos actuais medios de comunicación, tratala de maneira autónoma e crítica dacordo co fin perseguido e comunicala ós demais de xeito organizado e intelixible.

10

Realizar tarefas en grupo e participar en discusións e debates cunha actitude constructiva, crítica e tolerante, fundamentando adecuadamente as súas opinións e propostas e valorando a discrepancia e o diálogo como unha vía necesaria para a solución dos problemas.

Aprecia-los dereitos e liberdades humanas como unha conquista

irrenunciable da humanidade e unha condición necesaria para a paz, denunciando actitudes e situacións discriminatorias e inxustas e mostrándose solidario cos pobos, grupos sociais e persoas privados dos seus dereitos ou dos recursos necesarios.

2.1.1. OBXECTIVOS MÍNIMOS DO 1º CICLO

Que o alumnado saiba expresarse coa corrección (oral e escrita) axeitada a este nivel, e presentar os seus traballos e actividades.

Que o alumnado teña unha actitude positiva (atención na clase, realización

de exercicios, entregar os traballos con puntualidade), e saiba traballar a materia tanto de maneira colectiva como individual.

Que o alumnado sexa quen de leer, empregar e realizar mapas de interese

xeográfico e histórico.

Que o alumnado saiba utilizar e manexar os diccionarios da lingua, os diccionarios históricos e os xeográficos.

Que o alumnado sexa quen de utilizar na expresión oral e escrita o

vocabulario xeográfico e histórico básico establecido na programación.

Que o alumnado saiba identificar as características físicas máis destacadas (clima, relevo, vexetación e augas) que configuran os espacios naturais do planeta, e concretamente de España e Galicia.

Que o alumnado saiba obter información relevante a partir de varias fontes

de información de distinto tipo: periódicos, revistas, internet e libros da biblioteca do noso centro.

Que o alumnado saiba realizar con axuda do profesor/a unha pequena

investigación de carácter descritivo sobre algún feito ou tema local, consultando distintas fontes.

11

Que o alumnado saiba recoñecer os principais trazos das sociedades anteriores á época moderna, atendendo especialmente aspectos da historia de España e Galicia.

Que o alumnado saiba relacionar os coñecementos adquiridos para ser

capaz de entender o mundo actual.

Que o alumnado valore e respecte o patrimonio natural, cultural, lingüístico, artístico, histórico e social asumindo a responsabilidade que supón a súa conservación e mellora.

Que o alumnado saiba amosar e fomentar actitudes de valoración e respeto

dos dereitos humanos, reixetando calquera forma de violación dos mesmos, e manifestar a súa solidariedade con individuos e colectividades que padecen un reparto desigual dos recursos.

Que o alumnado saiba realizar tarefas en grupos e participar en discusións e

debates cunha actitude constructiva, crítica e tolerante.

Fomentar o espíritu tolerante, a igualdade entre sexos e a educación pola paz.

2.1.1.1. OBXECTIVOS DE 1º DE ESO

Utilizar axeitadamente os conceptos e termos relacionados con cada unha das unidades.

Iniciar ó alumno na lectura de fontes históricas, lectura de relatos históricos,

acercamento ó documento histórico e á súa aplicación e interpretación.

Analizar e comprender as mentalidades individuais e colectivas de épocas pasadas, así como de sociedades actuais distintas á nosa.

Interpretar os procesos de cambio histórico e representalos en liñas do

tempo, cadros cronolóxicos, mapas históricos, etc., analizando os distintos tipos ritmos de cambio duns e doutros aspectos (económicos, culturais, políticos, relixiosos, ...).

Analizar as distintas manifestacións artísticas (arquitectura, escultura,

pintura) dende distintas perspectivas, facendo fincapé na relación entre a arte e a sociedade que a crea, así como na súa consideración como parte do patrimonio cultural que é preciso valorar e conservar.

12

Coñecer o sistema solar, a formación e composición da Terra, explicar os seus movementos e consecuencias, e identificar medios de orientación e métodos de representación do espacio.

Comprender a estructura e composición da Terra, situar os continentes,

océanos e mares e identificar as características do relevo de continentes e océanos.

Diferenciar os grandes conxuntos estructurais do globo, e describir o relevo,

as costas e as augas continentais dos continentes, de España e de Galicia.

Coñecer a natureza da atmosfera, diferenciar entre tempo e clima e analizar os climas e a vexetación das distintas zonas da Terra.

Enumerar e localizar os principais medios naturais da Terra, de España e de

Galicia e percibir o seu distinto uso polos seres humanos.

Diferenciar entre Prehistoria e Historia e distinguir as súas etapas e fontes esenciais, identificar procesos de cambio no tempo, e coñecer os principais períodos e transformacións da Prehistoria con especial atención a España e Galicia.

Situar no espacio e no tempo as civilizacións fluviais e os primeiros estados

e imperios da Terra, e recoñecer as súas características. Identificar, situar e recoñecer características das culturas mediterráneas.

Situar no espacio e no tempo a civilización grega, recoñecer as súas etapas

esenciais, comprender a súa organización política, económica e social, e valorar o seu legado cultural.

Situar no espacio e no tempo a civilización romana, recoñecer as súas

etapas esenciais e comprender a súa organización política, económica e social, e valorar o seu legado cultural ó mundo occidental.

Identificar e recoñecer as principais características da España romana, e

recoñecer o rico e variado legado cultural deixado por Roma na Península Ibérica. Coñecer as etapas prerromana e romana en Galicia.

Relacionar a crise do mundo romano coas invasións e os reinos xermánicos,

identificalos e localizalos, e describir a evolución histórica do Imperio Carolinxio e dos reinos suevo e visigodo.

Obter información de diversas fontes e realizar pequenas investigacións

aplicando os instrumentos conceptuais propios da Xeografía e da Historia.

13

Realizar tarefas en grupo e participar en debates de actualidade de contido

xeográfico ou histórico, mantendo en todo momento unha actitude constructiva, tolerante e solidaria.

Elaborar, analizar e comentar mapas, gráficos, diagramas, etc., de contido

xeográfico e histórico, e utilizar procedementos xerais elaborados polas Ciencias Sociais.

Tomar conciencia da necesidade de defensa do ambiente, e participar

activamente na súa conservación e mellora.

Tomar conciencia das desigualdades económicas e sociais existentes, colaborando activamente na súa desaparición.

Valorar negativamente todo prexuizo de carácter sexista, racista e clasista.

Valorar o diálogo como instrumento para resolver conflictos e discrepancias

nun grupo social.

2.1.1.2. OBXECTIVOS DE 2º DE ESO

Iniciar ó alumno na lectura de fontes históricas, lectura de relatos históricos, acercamento ó documento histórico e á súa aplicación e interpretación.

Analizar e comprender as mentalidades individuais e colectivas de épocas

pasadas, así como de sociedades actuais distintas á nosa.

Interpretar os procesos de cambio histórico e representalos en liñas do tempo, cadros cronolóxicos, mapas históricos, etc., analizando os distintos tipos ritmos de cambio duns e doutros aspectos (económicos, culturais, políticos, relixiosos, ...).

Analizar as distintas manifestacións artísticas (arquitectura, escultura,

pintura) dende distintas perspectivas, facendo fincapé na relación entre a arte e a sociedade que a crea, así como na súa consideración como parte do patrimonio cultural que é preciso valorar e conservar.

Identificar e coñecer as raíces históricas do Imperio Bizantino e dos reinos

xermánicos, e diferenciar as súas peculiaridades políticas, económicas, sociais e culturais.

14

Comprender as características relixiosas, políticas e económicas do mundo islámico, situar no tempo e no espacio a súa expansión, e valorar as distintas aportacións culturais do Islam na Península Ibérica.

Identificar e situar no espacio e no tempo o complexo fenómeno do

feudalismo, comprender as súas características políticas, económicas, sociais e culturais, e recoñecer a singularidade española e galega.

Comprender os cambios producidos en Europa occidental a partir do século

XI (poboación, economía, cidades, etc.) e valorar o legado e a herencia cultural (románico, gótico, ...) da Baixa Idade Media.

Recoñecer cambios e continuidades na Idade Media española, describir a

organización política, económica e social dos reinos peninsulares en dito período histórico, e valorar o legado cultural procedente de dita época histórica.

Identificar e describir as principais características políticas, económicas,

socias e culturais da Idade Media en Galicia.

Coñecer a evolución da poboación mundial, explicar a desigual distribución da poboación na Terra e comprender os réximes demográficos e o problema do envellecemento da poboación.

Explicar o funcionamento da actividade económica e a distribución dos

recursos e das actividades económicas no mundo, España e Galicia.

Coñecer a organización política e social das sociedades humanas e a organización política, administrativa e social do territorio español e as competencias das comunidades autónomas.

Coñecer a diversidade xeográfica do mundo, os seus trazos básicos

humanos e distinguir as grandes áreas socioeconómicas, culturais e políticas.

Identificar e situar no espacio e no tempo o complexo fenómeno do

feudalismo, comprender as súas características políticas, económicas, sociais e culturais, e recoñecer a singularidade española e galega.

15

2.1.2. OBXECTIVOS DE 3º DE ESO

Que o alumnado saiba expresarse con corrección (oral e escrita), e presentar os seus traballos e actividades.

Que o alumnado teña unha actitude positiva (atención na clase, realización


Que o alumnado sexa quen de entender e sacar información relevante dun

texto histórico, mapas e gráficos (en tódolos casos a descrición e análise realizaranse a través dun breve cuestionario realizado polo profesor).

Que o alumnado saiba obter información relevante a partir de varias fontes

de información de distinto tipo: periódicos, revistas, internet e libros da biblioteca do noso centro.

Que o alumnado saiba realizar con axuda do profesor/a unha pequena

investigación de carácter descritivo sobre algún feito ou tema local, consultando distintas fontes.

Que o alumnado sexa quen de recoñecer o seu propio proceso de

aprendizaxe e autoavaliarse.

Que o alumnado sexa quen de utilizar de forma flexible e entender o vocabulario histórico específico da materia.

Que o alumnado saiba utilizar e manexar os diccionarios da lingua, os

diccionarios históricos e unha bibliografía básica. Que o alumnado saiba relacionar os coñecementos adquiridos para ser capaz de entender o mundo actual.

Que o alumnado valore e respecte o patrimonio natural, cultural, lingüístico,

artístico, histórico e social asumindo a responsabilidade que supón a súa conservación e mellora.

Que o alumnado sexa quen de amosar e fomentar actitudes de valoración e

respeto dos dereitos humanos, reixetando calquera forma de violación dos mesmos, e manifestar a súa solidariedade con individuos e colectividades que padecen un reparto desigual dos recursos.

Que o alumnado saiba realizar tarefas en grupos e participar en discusións e

debates cunha actitude constructiva, crítica e tolerante.

16

Que o alumnado fomente o espíritu tolerante, a igualdade entre sexos e a educación pola paz.

Que o alumnado sexa quen de desenvolver e ordenar evolutivamente os

conceptos históricos, fomentar os principios democráticos, coñecer os seus dereitos e respectar a Constitución.

Analizar os trazos máis característicos das institucións galegas, españolas e

europeas que contribúen a fomentar o sentimento de pertenza a estas comunidades, desde posicións solidarias e respectuosas.

Coñecer o relevo, os climas e a vexetación da Terra, así como os elementos

esenciais da localización sobre a superficie terrestre, os métodos de representación do espacio e os mapas.

Situar nun mapa as principais unidades de relevo da Península Ibérica e de

Galicia, coñecer e citar propiedades dos ríos e das costas peninsulares e dos diferentes medios naturais de España e de Galicia.

Coñecer a desigual distribución da poboación na Terra, diferenciar a estructura

da poboación mundial, os movementos naturais e migratorios e as tensións demográficas.

Analizar as características esenciais da poboación española e a súa

distribución e clasificar e explicar os movementos migratorios en España e en Galicia.

Identificar as actividades e as paisaxes agrarias e comprender a actividade

pesqueira.

Coñecer os espacios industriais, así como as principais materias primas e fontes de enerxía utilizadas na actividade industrial, e localizar as principais rexións e focos industriais do mundo.

Diferenciar as actividades do sector servicios e aplicar conceptos

relacionados con ese sector, avaliar a globalización da economía mundial e coñecer as súas causas e as súas consecuencias.

Identificar as peculiaridades da agricultura, a industria e os servicios en

España e en Galicia, e analizar algúns dos seus problemas.

Diferenciar os impactos ambientais producidos polas actividades humanas e avaliar as consecuencias da desigual utilización dos recursos polo ser humano, e coñecer os problemas ambientais en España e en Galicia.

17

Identificar entre poboamento rural e urbano, coñecer a diversidade de

estructuras urbanas no mundo actual e explicar a evolución e características das cidades españolas e galegas.

Asimilar a diversidade xeográfica do mundo, os estados e as súas

desigualdades, e coñecer o mapa político do mundo e as causas das desigualdades entre estados.

Coñecer os estados e rexións de Europa, e sinalar os principais trazos da

economía de Europa e da Unión Europea.

Coñecer a organización económica, administrativa e territorial do Estado español, a Constitución de 1978 e as competencias e organización das comunidades autónomas.

2.1.3. OBXECTIVOS 4º ESO

Que o alumnado saiba expresarse tanto de forma oral como escrita. Que o alumnado teña unha actitude positiva (atención na clase, realización


Que o alumnado sexa quen de entender e analizar un texto, mapas, gráficos

e documentos icónicos.

Que o alumnado sexa quen de recoñecer o seu propio proceso de aprendizaxe e autoavaliarse.

Que o alumnado sexa quen de utilizar de forma flexible e entender o

vocabulario específico da materia. Que o alumnado saiba utilizar e manexar os diccionarios da lingua, os

diccionarios históricos e xeográficos, así como unha bilbliografía básica.

Que o alumnado valore e respecte o patrimonio natural, cultural, lingüístico, artístico, histórico e social asumindo a responsabilidade que supón a súa conservación e mellora.

Que o alumnado sexa quen de amosar e fomentar actitudes de valoración e respeto dos dereitos humanos, reixetando calquera forma de violación dos

18

mesmos, e manifestar a súa solidariedade con individuos e colectividades que padecen un reparto desigual dos recursos.

Que o alumnado saiba realizar tarefas en grupos e participar en discusións e debates cunha actitude constructiva, crítica e tolerante.

Que o alumnado fomente o espíritu tolerante, a igualdade entre sexos e a educación pola paz.

Que o alumnado interrelacione e razoe o proceso de análise xeográfica. Que o alumnado ordene evolutivamente e explique os conceptos e feitos

históricos máis relevantes do mundo actual.

Situar no espacio e no tempo o nacemento do mundo moderno, recoñecer as súas características diferenciais e sinalar a importancia dos grandes descubrimentos, valorando o papel desempeñado polos habitantes da Península Ibérica no proceso de cambio.

Identificar e explicar os caracteres políticos, económicos e sociais da Europa

do século XVI, recoñecer a importancia da hexemonía española e analizar o mundo da Reforma e da Contrarreforma.

Sinalar a importancia cultural do Humanismo e o Renacemento na Europa

da época, situar no espacio a súa difusión, e recoñecer autores e obras significativas do período.

Situar no espacio e no tempo a Europa do absolutismo, sinalando

diferencias entre países e áreas, e explicar as características distintivas da sociedade, a política e a economía da época.

Identificar os caracteres políticos, económicos e sociais do Século de Ouro

español. Sinalar as súas achegas culturais e valorar o seu legado cultural.

Coñecer e explicar as principais etapas da revolución francesa, aplicar conceptos como Europa da Restauración, revolucións liberais, etc., e analizar a independencia dos EE.UU. e da América española.

Amosar a importancia da revolución industrial en Inglaterra, e coñecer a súa

difusión e as transformacións sociais e económicas producidas por ela.

Describir a crise do Antigo Réxime en España e en Galicia, coñecer a construcción do Estado liberal na España do século XIX, e analizar a arte e a cultura do século XIX en España e en Galicia.

19

Interpretar os procesos de unificación de Italia e Alemaña, a expansión

colonial e as súas consecuencias, e describir a cultura europea no século XIX.

Formar redes conceptuais sobre o período de entreguerras, coñecer a

revolución rusa e o ascenso dos totalitarismos, e identificar a singularidade española e de Galicia na época histórica analizada.

Distinguir a singularidade da Segunda Guerra Mundial e coñecer as súas

principais consecuencias (a nova orde internacional, a ONU, a descolonización), e relacionar os acontecementos históricos coa ciencia, a cultura e a arte na segunda metade do século XX.

Coñecer as bases do mundo actual, a evolución do mundo occidental e do

mundo comunista, e analizar a construcción da unidade europea.

Comprender as consecuencias do fin da Guerra Fría e os principais problemas do mundo actual.

Coñecer a evolución de España desde o franquismo ata a democracia e

analizar as principais transformacións económicas, políticas, sociais e culturais ocorridas en España e en Galicia.

2.2. OBXECTIVOS XERAIS DO BACHARELATO 2.2.1. OBXECTIVOS DE HISTORIA DO MUNDO CONTEMPORÁNEO (1º BAC)

Explicar, situándonos adecuadamente no tempo e no espacio, feitos e acontecementos relevantes da historia do mundo contemporáneo, valorando a súa significación no proceso histórico e as súas repercusións no presente.

Comprende-los principais procesos económicos, sociais, políticos e culturais que configuran a historia recente, identificando os seus rasgos máis significativos e analizando os factores que os conformaron.

Adquirir unha visión global do mundo contemporáneo e dos seus problemas á luz dos antecedentes históricos, superando enfoques eurocéntricos e parciais, comprendendo as súas relacións de interdependencia e a

20

interrelación de factores (políticos, económicos, tecnolóxicos, ...) que se dan nel e analizando a función que cumpren as institucións supranacionais.

Empregar con propiedade a terminoloxía básica da materia e realizar actividades de indagación e de síntese nas que se analicen, contrasten e integren informacións diversas, valorando o papel das fontes e o labor do historiador.

Desenvolve-la sensibilidade e o sentido da responsabilidade ante os problemas sociais do noso tempo, en especial os que afectan ós dereitos humanos e á paz, adoptando actitudes democráticas e tolerantes e adquirindo independencia de criterio e hábitos de rigor intelectual.

Argumenta-las propias ideas sobre a sociedade e revisalas de forma crítica tendo en conta novas informacións, corrixindo estereotipos e prexuízos e entendenco a análise histórica como un proceso en constante reelaboración.

Desenvolver unha actitude crítica acerca dos valores que subxacen na actuación dos grupos sociais e das persoas, analizando a correspondencia entre principios declarados e conductas.

2.2.2. OBXECTIVOS XERAIS DE HISTORIA DA ARTE (2º BAC) • Comprender e valora–los cambios na concepción da arte e a evolución das

súas funcións sociais ó longo da historia.

• Entende–las obras de arte na súa globalidade, como expoñentes da creatividade humana, susceptibles de ser admiradas por si mesmas e de ser valoradas como documento testemuñal dunha época e dunha cultura.

• Utilizar un método de análise que permita coñecer con rigor as obras de arte, desenvolvendo, á vez, a sensibilidade e a imaxinación.

• Realiza–las actividades de documentación e de indagación nas que se analicen, contrasten e interpreten informacións diversas sobre aspectos da Historia da Arte.

• Manexa-la linguaxe artística de cada unha das artes visuais e utilizar diferentes metodoloxías para a análise das obras da arte desenvolvendo, ó tempo, a propia sensibilidade e a imaxinación.

• Recoñecer e diferencia-las manifestacións artísticas máis destacadas dos principais estilos e artistas da arte occidental e, particularmente, as de Galicia, situándoas no seu contexto histórico, valorando as posibles influencias e a súa pervivencia na arte posterior.

21

• Recoñecer a través dos cambios iconográficos dun mesmo tema a modificación dos valores estéticos, de mentalidade e pensamento propio de cada estilo artístico, do seu contexto histórico e da personalidade do artista.

• Coñecer, valorar e aprecia-lo patrimonio artístico, especialmente o de Galicia, contribuíndo á súa conservación como fonte de riqueza e posibilitando que se transmita ás futuras xeracións.

• Valora-la cidade, na súa dimensión espacial e temporal, como obxecto da Historia da Arte e marco privilexiado das súas manifestacións, e proxectar esta conciencia cara a súa evolución futura.

• Contribuír á formación estética, analítica e crítica, así como á capacidade de comunica-la empatía ante as creacións artísticas.

2.2.3. OBXECTIVOS XERAIS DE XEOGRAFÍA (2º BAC)

Identificar e conceptualiza–los diferentes elementos que configuran unha

explicación xeográfica e coñecer e empregar un vocabulario científico adecuado.

Identificar e comprende-los elementos básicos da organización territorial,

utilizando conceptos, procedementos e destrezas especificamente xeográficas para explica-lo espacio como unha realidade dinámica, diversa e complexa, na que interveñen múltiples factores.

Comprender e analiza-la realidade xeográfica de España e de Galicia como

un espacio dinámico, que é o resultado da interacción de procesos sociais, económicos, tecnolóxicos e culturais, que actuaron nun marco natural e histórico particular.

Coñecer e comprende-la diversidade e a pluralidade do espacio xeográfico

español, e identifica-los grandes contrastes e a complexidade territorial derivada dos distintos factores naturais, históricos e de organización espacial que foron modelando a sociedade, a cultura e o territorio de forma interdependente.

Explicar a posición de España e de Galicia nun mundo cada vez máis

interrelacionado, no que coexisten, a un tempo, procesos de globalización na economía e de desigualdade socioeconómica, ante a que se formulan respostas locais; prestando unha atención especial á Unión Europea, as súas características territoriais e ás consecuencias da integración en España e en Galicia.

22

Valora-la función do medio natural, dos recursos naturais e das actividades

productivas na configuración do espacio xeográfico español, recoñece-la súa relación mutua coa sociedade, percibi-la condición do home como o axente de actuación máis poderoso e rápido sobre o medio.

Entende-la poboación como o recurso esencial coas características

cuantitativas e cualitativas que interveñen de forma eminente na configuración e no dinamismo dos procesos que definen o espacio.

Comprende-la interdependencia de tódolos territorios que integran España,

así como a Unión Europea e outros ámbitos xeográficos mundiais, para desenvolver actitudes de coñecemento, respecto, aprezo e cooperación cos espacios próximos e afastados ó hábitat do alumno e prestar especial atención á superación dos diferentes niveis de desenvolvemento e de saúde das poboacións do planeta.

Adquirir conciencia espacial para participar de forma activa e responsable

nas decisións que afecten á ordenación do territorio e valora-la necesidade de potencia-lo equilibrio natural e a equidade social. Valora-lo potencial da tecnoloxía xeográfica, para resolve-los desastres naturais, facer máis habitables as cidades e poñer estas ferramentas ó servicio dos máis desfavorecidos.

2.2.4. OBXECTIVOS XERAIS DE HISTORIA (2º BAC)

• Comprender que a interpretación do pasado é o resultado de proxectar sobre este os nosos propios condicionamentos ideolóxicos, éticos e culturais do presente.

• Descubri-los procesos e mecanismos básicos que rexen o funcionamento da dinámica histórica, empregando este coñecemento para a mellor comprensión das sociedades actuais.

• Distinguir e valora-los signos permanentes dos procesos de transformación e cambio nas diferentes etapas históricas, analizando secuencialmente o nacemento dos problemas, as diferentes tentativas de solución e a súa pervivencia nos nosos días.

• Identificar e analiza-las interrelacións existentes entre os feitos económicos, sociais, políticos e culturais que condicionan a traxectoria histórica de España e de Galicia, así como o papel que os individuos e os grupos desempeñan nela, asumindo que a súa evolución é o resultado de complexos e longos procesos de cambio que se proxectan no futuro.

23

• Adquirir unha visión de conxunto da evolución histórica de España e de Galicia, situando este proceso no contexto europeo e mundial.

• Identificar, analizar e explicar, situándoos no tempo e no espacio, os feitos, personaxes, problemas, etapas e procesos máis significativos e relevantes do devir histórico, común e diverso, de España e de Galicia.

• Expresar razoadamente ideas propias sobre os aspectos esenciais da evolución histórica de España e de Galicia.

• Consolidar actitudes e hábitos de tolerancia e solidariedade entre os diversos pobos de España, respectando e valorando positivamente os aspectos comúns e as diferencias, tendo en conta a posibilidade de pertencer de maneira simultánea a máis dunha identidade colectiva.

3. SECUENCIA DE CONTIDOS 3.1. CONTIDOS MÍNIMOS 3.1.1. CONTIDOS MÍNIMOS DE 1º DE ESO

Os movementos da Terra e as súas consecuencias xeográficas. As grandes formas do relevo terrestre e do relevo submarino. Os axentes

modificadores do relevo. Diferencias entre tempo atmosférico e clima. Elementos e factores do clima. Características climáticas dos distintos medios naturais da Terra. As principais unidades de relevo da Península Ibérica. A variedade climática peninsular e a súa incidencia na vexetación e nos ríos. O relevo, o clima, a vexetación e os ríos de Galicia. O continente europeo: os medios naturais, os Estados e as rexións. América: as principais unidades de relevo, os medios naturais e os Estados.

As dúas grandes rexións: América Anglosaxona e América Latina. África: as unidades de relevo, os medios naturais, os Estados e as rexións. O relevo, os medios naturais, os Estados e as rexións de Asia e de Oceanía. Definición e etapas da Prehistoria e da Historia, indicando o tempo que

abarca cada unha delas. Características e consecuencias da Revolución Neolítica. Marco xeográfico e etapas da historia da civilización exipcia. Trazos

característicos da sociedade, economía, relixión e arte exipcias. Marco xeográfico e etapas da civilización grega. Análise espacial das

colonizacións gregas.

24

Análise comparado dos sistemas políticos de Atenas (democracia) e de Esparta (oligarquía).

Localización das colonias fundadas por fenicios e gregos na Península. romana. Relacionar esta civilización co nacemento e expansión do

cristianismo. Definición e instrumentos da romanización. Os principais axentes da

romanización en Hispania. A organización administrativa de Hispania. Identificación dos pobos xermánicos que se asentaron na Península Ibérica.

Aspectos máis relevantes da triple unificación (territorial, xurídica e relixiosa) realizada polos visigodos na península Ibérica.

3.1.2. CONTIDOS MÍNIMOS DE 2º DE ESO

Factores da distribución da poboación. Movementos naturais e migratorios. A actividade económica: factores de producción e sectores económicos. As sociedades : Tipos e diferencias culturais. As grandes transformacións

das sociedades na Idade Contemporánea. Diferencia entre Estados democráticos e Estados autoritarios. Organización

política e teritorial de España. As institución de goberno en Galicia. A Unión europea: organización política e contrastes entre os Estados

membro. América e África: Características xerais (demografía...) Asia e Oceanía: Características xerais (demografía, economía...) O marco xeográfico do nacemento e expansión do Islam. A Península ibérica dende o 711 (invasión musulmana da Península) ata o

1492 (conquista do reino de Granada). Análise do período como unha etapa na que conviven dúas culturas diferentes e na que a liña que as separa cambia continuamente:

Etapas da evolución política de Al-Andalus (emirato dependente, emirato independente, etc.).

Nacemento e expansión dos reinos cristiás. Diferencia entre reconquista e repoboación.

Trazos característicos do feudalismo. • marco xeográfico de Europa na Baixa Idade Media. Os cambios en Europa

durante os séculos XI ó XIII: na agricultura, no comercio, na demografía e nas cidades.

Trazos característicos da crise do século XIV: a guerra, a peste e a fame. Identificación e breve caracterización das principais manifestacións artísticas

da civilización exipcia, das civilizacións clásicas (grega e romana), do románico e do gótico.

25

3.1.3. CONTIDOS MÍNIMOS – 3º ESO

Principais formas de relevo dos continentes e dos oceanos. Os grandes dominios climáticos e as súas principais carácterísticas. Principais formas do relevo de España e Galicia. Os factores físicos e humanos responsables da irregular distribución da

poboación. Os grandes focos de concentración e os baleiros demográficos do planeta. Movementos naturais e migratorios da poboación. Os grandes períodos da evolución da poboación mundial. Causas e características das migracións masivas contemporáneas. Desequilibrios demográficos da poboación española e galega. Factores físicos e humanos da actividade agraria. Elementos da paisaxe agraria. Caracteres xerais e condicionantes da actividade agraria en España e

Galicia. Repercusións da Política Agraria Común na agricultura española e galega. Principais paisaxes agrarias en España. Diferencias entre os sistemas agrarios tradicionais e evolucionados. Definición e clasificación das materias primas e das fontes de enerxía. Principais tipos de industria e de empresa. Localización e problemas da industria española. Clasificación dos servicios. Tipos e características dos transportes. Tipos de mercados e comercio. Os principais problemas medioambientais: sobreexplotación da terra,

contaminación da auga, contaminación da atmósfera... Etapas do proceso de urbanización. A morfoloxía urbana. Funcións das cidades. Diferencias entre as paisaxes urbanas dos países desenvolvidos e dos países

subdesenvolvidos. As desigualdades económicas no mundo actual: xeografía da riqueza e da

pobreza. Características principais da Constitución Española. Organización política e administrativa de España. Os desequilibrios territoriais (Comunidades Autónomas).

3.1.4. CONTIDOS MÍNIMOS 4º ESO

Características xerais da monarquía autoritaria dos Reis Católicos e do Imperio hispánico de Carlos I e Felipe II.

Causas e consecuencias da Reforma.

26

Causas e consecuencias dos descubrimentos. Características do humanismo. Análise comparativa co pensamento

medieval. Características políticas, económicas e sociais do Antigo Réxime. Feitos máis salientables da revolución científica e técnica do século XVII. Características e principais teóricos da Ilustración. As inquietudes dos

pensadores ilustrados galegos. A Guerra de Sucesión española e a implantación dun novo modelo de

Estado. A crise do Antigo Réxime. A independencia das trece colonias inglesas. A

revolución francesa. As revolucións liberais burguesas e as súas consecuencias.

A revolución industrial: bases, difusión e consecuencias. Etapas e aspectos máis relevantes da crise do antigo réxime en España e a

construcción do Estado liberal. Características e consecuencias da segunda fase da revolución industrial. Causas do imperialismo. Causas e consecuencias da Primeira Guerra Mundial. Trazos característicos do mundo de entreguerras. A crise das democracias

occidentais: crise económica e auxe dos fascismos. Causas e consecuencias da Segunda Guerra Mundial. Os princiapis conflictos da Guerra Fría e do mundo de hoxe. A división do mundo en bloques durante o período da Guerra Fría. Os

grandes conxuntos xeopolíticos existentes na actualidade. A transición española á democracia. O funcionamento político da España democrática: Constitución, institucións

políticas, organización territorial do Estado. Problemas da sociedade española actual. Galicia nos nosos días: oposición ó franquismo, proceso autonómico e

consecuencias da integración na Unión Europea. Trazos característicos dos grandes estilos da arte moderna e

contemporánea: Renacemento, barroco, neoclasicismo... 3.1.5. CONTIDOS MÍNIMOS Hª DO MUNDO CONTEMPORÁNEO

Trazos característicos da transformación das estructuras económicas

(transformación das estructuras agrarias e revolución industrial) dende

finais do século XVIII e ó longo de todo o século XIX.

Os principios e as institucións políticas do liberalismo.

27

Trazos característicos das revolucións liberais dos séculos XVIII e XIX.

Criterios de organización social e características da sociedade de clases. Os

aspectos máis relevantes do nacemento e evolución do movemento obreiro.

Os factores do imperialismo e a formación dos imperios coloniais.

A Gran Guerra: causas, consecuencias e organización da paz (os tratados de

paz e a creación da Sociedade de Nacións).

A revolución rusa e a construcción do Estado soviético.

Rasgos básicos da crise de 1929 e as principais manifestacións da depresión

dos anos trinta.

Características comúns dos sistemas fascistas: nazismo alemán e fascismo

italiano.

A II Guerra Mundial: causas, consecuencias e organización da paz (as

Conferencias de paz e a creación da ONU).

Características básicas, bloques e conflictos representativos da Guerra Fría.

Características do sistema democrático e do desenvolvemento do sistema

capitalista a partir de 1945.

Trazos característicos dos sistemas políticos das democracias populares.

Factores e marco cronolóxico da descolonización.

Características do mundo subdesenvolvido.

3.1.6. CONTIDOS MÍNIMOS DE HISTORIA DA ARTE (2º BAC)

III A Arte clásica: Grecia

A Arquitectura grega. As ordes. O templo. A Acrópole de Atenas.

A evolución da escultura grega

• IV. A Arte clásica: Roma

A arquitectura: Caracteres xerais. A Cidade romana. Tipoloxías constructivas (insistindo no concepto espacial).

28

• V. Arte palocristía e bizantina

Achegas da primeira arte cristía: a basílica.

Arte bizantina a través de Santa Sofía de Constantinopla.

• VII. A arte Islámica

A arte hispanoárabe: a mesquita de Cordoba.

• VIII. A Arte románica como primeira definición de Occidente.

A arquitectura do camiño de Santiago: a catedral de Santiago.

A portada románica: as Praterías. O Pórtico da Gloria.

• IX. A Arte Gótica como expresión da cultura urbana.

O sistema constructivo. A Catedral Gótica. León.

A humanización das artes figurativas na portada gótica: Pórtico real de Chrartres y Anunciación e Visitación de Reims.

As innovacións pictóricas: Giotto e Van Eyck

• X. A arte do Renacemento.

O Quattrocento italiano: a formulación duna nova linguaxe. Brunelleschi, Donatello y Massacio.

• XI. O periodo clásico do renacemento o manierismo.

Leonardo. Miguel Angel y Rafael.

A escola veneciana: Tiziano.

O Renacemento en España. O Escorial. O Greco.

• XII. A Arte Barroca

San Pedro del Vaticano como obra de arte total, facendo referencia ós precedentes renacentistas xa estudados no tema anterior.

O Barroco Compostelán

29

• XIII. A pintura barroca.

O tenebrismo de Caravaggio.

Ribera y Velázquez.

• XIV. Goya como paradigma de artista contemporáneo. • XVI. O naturalismo do século XIX a través do seu apoxeo no impresionismo:

Monet e Renoir.

O Postimprsionismo: Cezanne, Van Gogh e Gauguin

A escultura de Rodin.

• XVII. Fauvismo e expresionismo. O cubismo: Picasso.

Os inicios da abstracción. Dadá e o Surrealismo, Dalí.

As vangardas galegas. A escultura: Asorey.

• XVIII. A arquitectura moderna: o racionalismo. Le Corbusier.

O organicismo: Wright.

A arquitectura postmoderna: Ultimas tendencias.

• XIX. Aproximación as últimas tendencias nas artes plásticas.

3.1.7. CONTIDOS MÍNIMOS DE XEOGRAFÍA (2º BAC)

Evolución político-administrativa de España.

As formas maiores do relevo peninsular en relación cos grandes tipos de

rochas e os acontecementos principais da súa evolución xeolóxica.

Factores, elementos o dominios climáticos.

As grandes arterias fluviais e a súa dinámica en relación cos caracteres

morfolóxicos e climáticos do territorio, así como os problemas que plantea o

aproveitamento da auga en España.

Os dominios bioclimáticos e os tipos de paisaxe.

30

Movementos naturais, movementos migratorios, distribución espacial e

estructura da poboación española.

As etapas principais do proceso de urbanización e a configuración da rede

urbana.

A morfoloxía urbana e a súa configuración no plano.

Os factores que explican a organización da explotación dos recursos

agrarios e as principais rexións pesqueiras.

O desenvolvemento industrial en España: fases da industrialización, factores

de localización e desequilibrios territoriais.

O sector económico terciario como elemento organizador da canalización de

bens e servicios.

Os conceptos básicos.

3.1.8. CONTIDOS MÍNIMOS DE HISTORIA (2ºBAC)

Os elementos económicos, sociais e políticos que configuran o Antigo Réxime.

A revolución liberal e as reaccións absolutistas na primeira metade do século XIX.

A España isabelina. Sexenio Democrático. sistema político da Restauración. Rexionalismo e nacionalismo.

As transformacións socioeconómicas do XIX e primeiras décadas do XX: Desamortizacións, industrialización e desindustrialización, , caracteres demográficos e nacemento e desenvolvemento do movemento obreiro e do agrarismo.

A II República. A Guerra Civil. franquismo: fundamentos ideolóxicos e sociais, caracteres políticos,

caracteres económicos e demográficos, as forzas da oposición e os conflictos políticos e sociais.

A transición democrática: a Constitución de 1978 e o Estado das Autonomías.

papel de España a nivel internacional. A incorporación a Europa. Galicia no marco español e europeo.

31

3.2. SECUENCIA DE CONTIDOS POR NIVEIS

3.2.1. CONTIDOS DE 1º ESO

3.2.1.1. CONCEPTOS

BLOQUE I. O PLANETA TERRA

Unidade 1. ATERRA,, PLANETA DO SISTEMA SOLAR

1. A Terra no espacio. O universo e o sistema solar. 2. Os movementos da Terra e as súas consecuencias xeográficas: día, noite,

equinoccios, solsticios, estacións, fusos horarios.

3. A representación da Terra. Mapas e imaxes.

4. Concepto de escala, mapa, plano, croquis; cartografía básica, topográfica e temática; orientación no mapa e na realidade: puntos cardinais, coordenadas xeográficas.

5. Mapas a diferentes escalas. Lectura e comparación. Interpretación do Mapa

Topográfico Nacional.

Unidade 2. OS ELEMENTOS DO MEDIO NATURAL

1. A composición da Terra. As placas terrestres e a súa distribución. 2. Continentes e oceanos. 0 desigual reparto de terras e mares.

3. As grandes formas do relevo terrestre e do relevo submarino.

4. Os riscos naturais e humanos: terremotos e volcáns; riscos favorecidos pola acción humana e o desenvolvemento tecnolóxico.

5. Os principais axentes externos e internos causantes da modificación da superficie terrestre.

6. Os procesos fundamentais do ciclo da auga: a evaporación e a precipitación.

7. Características da auga do mar e da auga doce.

32

Unidade 3. EUROPA, AMÉRICA E ASIA

EUROPA

1. 0 medio físico.

2. A poboación e a distribución do poboamento.

3. Os Estados e as rexións de Europa. Europa Occidental. A Unión Europea.

4. A Europa non comunitaria. AMÉRICA

1. 0 medio físico: o relevo, os medios naturais e a hidrografía.

2. Os Estados e as rexións de América: América Anglosaxona e América Latina.

3. A poboación.

4. As actividades económicas en América do Norte.

5. Os problemas económicos de Iberoamérica. ASIA

1. 0 medio físico: o relevo, os medios naturais e os ríos.

2. Os Estados e as rexións.

3. As características da demografía asiática.

4. As actividades agrícolas, as materias primas e a industria.

Unidade 4. ÁFRICA, OCEANÍA E A ANTÁRTIDA ÁFRICA

ÁFRICA

1. 0 medio físico: caracteres xerais do relevo, os medios naturais, as augas.

2. Estados e rexións de África.

3. A poboación africana.

33

4. Os sectores económicos e as súas características.

OCEANÍA E ANTÁRTIDA

1. Oceanía, un continente formado por numerosas illas.

2. A Antártida, o continente xeado.

BLOQUE II. OS ELEMENTOS DO MEDIO NATURAL

Unidade 5. A ATMÓSFERA, OS CLIMAS E A VEXETACIÓN DA TERRA

1. Composición e partes da atmosfera. 2. A diferencia entre tempo atmosférico e clima.

3. Elementos e factores do clima.

4. Os grandes medios naturais da Terra: cálidos, temperados e fríos.

Unidade 6. OS MEDIOS NATURAIS DAS ZONAS CÁLIDA E FRÍA

1. Os medios naturais en relación coa intervención dos grupos humanos. 2. Os medios naturais e a diversidade das condicións de vida. Medios adversos

e medios favorables.

3. 0 medio quente: os bosques tropicais, as sabanas e os desertos.

4. 0 medio frío: zonas polares e montañas alpinas. A tundra e o bosque boreal.

Unidade 7. OS MEDIOS NATURAIS DA ZONA TEMPERADA

1. Características xerais.

2. 0 medio mediterráneo.

3. Os medios oceánico e continental.

4. 0 medio de montaña.

34

BLOQUE III. PREHISTORIA E PRIMEIRAS CIVILIZACIÓNS

Unidade 8. A PREHISTORIA

1. Etapas da Prehistoria e da Historia.

2. Fontes para o estudio da Prehistoria

3. 0 proceso de hominización.

4. O Paleolítico: sociedades cazadoras e recolectoras.

5. A revolución neolítica e o proceso sedentarización: agricultores e gandeiros.

6. Principais núcleos agrícolas e vías de difusión.

7. 0 pensamento máxico-simbólico.

8. Vestixios na Península Ibérica e en Galicia.

9. A idade dos metais: cobre, bronce e ferro.

10. A cultura castrexa. Espacio xeográfico. Principais castros.

Unidade 9. AS PRIMEIRAS CIVILIZACIÓNS HISTÓRICAS

1. Factores que favoreceron a aparición das civilizacións fluviais. 2. A civilización exipcia: formas de organización política, económica e social. 3. A civilización mesopotámica: formas de organización política, económica e

social. 4. 0 seu legado: escritura, arte...

BLOQUE IV. O MUNDO CLÁSICO

Unidade 10. GRECIA. FUNDAMENTOS DA CULTURA EUROPEA

1. 0 marco xeográfico como condicionante do desenvolvemento económico: as colonizacións.

2. A polis: unha nova forma de organización política.

35

3. Análise comparativa da organización política, económica e social de Atenas e Esparta.

4. 0 Imperio de Alexandre Magno. O Helenismo. 5. A cultura e a arte grega: a súa evolución.

Unidade 11. ROMA: A UNIDADE DO MUNDO MEDITERRÁNEO

1. A fundación de Roma. A monarquía. 2. A República: o dereito e as institucións. A expansión de Roma. 3. O Imperio: organización política e administrativa. 4. Manifestacións culturais e relixiosas. A aparición do cristianismo. 5. Causas da caída do Imperio Romano de Occidente. 6. Primeira ruptura do Mediterráneo. Os pobos xermanos.

Unidade 12. A HISPANIA ROMANA

1. Os pobos prerromanos: iberos e celtas. 2. Etapas da conquista da Península por Roma 3. 0 proceso de romanización. 4. Organización administrativa e territorial. 5. Gallaecia, provincia romana. 6. A arte. Principais calzadas romanas na Península e en Gallaecia.

Unidade 13. A FIN DO MUNDO ROMANO. OS REINOS XERMÁNICOS

1. Consecuencias do asentamento dos pobos xermánicos. 2. Ocupación da Península Ibérica. Os suevos e os visigodos. 3. Organización política e social. Manifestacións artísticas e culturais.

3.2.1.2. PROCEDEMENTOS

• Elaboración dun dossier de prensa sobre algún feito de actualidade referido ó medio ambiente ou ó carácter finito dos recursos: a presa de Sela, o plan hidrolóxico nacional, ...

• Preparación e desenvolvemento de debates sobre temas de actualidade que teñan que ver cos contidos conceptuais.

• Situar nun mapa mundi as grandes áreas xeoeconómicas existentes no mundo.

36

• Sinalar nun mapa mundi os diferentes conxuntos xeopolíticos que existen no mundo.

• Elaboración e interpretación de cadros conceptuais.

• Análise e comentario de textos de interese xeográfico.

• Elaboración e interpretación de eixes cronolóxicos como un instrumento gráfico de representación do tempo en Historia. A meirande parte das unidades préstanse á realización deste tipo de gráfico:

Prehistoria, civilización romana, civilización grega, etc.

• Realización e/ou comentario de mapas históricos como forma de representación espacial de acontecementos e/ou procesos históricos. Coma no procedemento anterior, este procedemento pódese utilizar en tódalas unidades do curso.

• Clasificación e análise de fontes históricas: escritas, iconográficas e monumentais, orais e audiovisuais.

• Buscar as causas e as consecuencias dun determinado acontecemento histórico.

• Análise e comentario de textos históricos.

• Comentario de obras de arte: arquitectura, escultura e pintura.

• Elaboración dun traballo de síntese sobre algunha cuestión de interese histórico relativa a Galicia: a cultura castrexa, o megalitismo en Galicia, etc.

3.2.1.3. ACTITUDES

• Mostrar unha actitude de respeto e tolerancia cos compañeiros e compañeiras da clase.

• Manifestar unha actitude de interese pola asignatura.

• Aceptación e valoración dos principios democráticos como base do progreso da sociedade actual.

• Recoñecemento da Constitución de 1978 como base da convivencia democrática.

37

• Valoración crítica dos principais problemas da nosa sociedade. Aceptación e respeto cara ás aportacións culturais doutros pobos. Valoración dos principios e institucións autonómicos e respeto dos mesmos nas diferentes esferas da vida cotiá.

• Disposición a colaborar con institucións ou asociacións que perseguen a mellora das situacións de desigualdade e desequilibrio social.

• Emitir xuízos críticos sobre as causas da desigual distribución da riqueza e os problemas que isto comporta no mundo actual (entrada de inmigrantes polo Estreito, etc.).

• Manifestación dunha actitude de respeto ante culturas e civilizacións diferentes á propia, así como as súas formas de vida (organización social, política e relixiosa).

• Toma de conciencia das desigualdades económicas e sociais que existen entre os homes e as mulleres dos países pobres e dos países ricos.

• Recoñecemento da igualdade de dereitos de tódolos seres humanos, participación activa na defensa destes dereitos e actitude de rexeitamento ante calquera tipo de discriminación.

• Actitude de respeto e aceptación ante tódalas manifestacións culturais de pobos diferentes ó noso.

• Interese por estar ben informado.

• Actitude crítica ante a información e as mensaxes procedentes dos medios de comunicación, e adopción de criterios propios de selección da información.

• Manifestación dunha actitude respetuosa e tolerante cara ós inmigrantes e os refuxiados.

• Desenvolvemento dunha actitude favorable respecto á conservación e defensa do medio natural.

• Valoración da necesidade de conserva-los recursos biolóxicos do planeta.

• Valoración do medio ambiente como un ben de todos que se debe preservar.

38

3.2.1.4. TECNICAS DE ESTUDIO

¿Que é definir? ¿Como se definen conceptos? Elaboración de mapas conceptuais. A exposición oral. ¿Como preparar e expoñer un tema? ¿Como preparar unha proba escrita? A realización dunha enquisa.

3.2.2. SECUENCIA DE CONTIDOS DE 2º ESO 3.2.21. CONTIDOS 1. AS SOCIEDADES HUMANAS 1.1. O ESTUDIO DA POBOACIÓN • A distribución espacial da poboación mundial. Factores de distribución.

Densidade e concentración. • A dinámica da poboación. Movemento natural da poboación: natalidade,

fecundidade e mortalidade. Crecemento da poboación mundial. • Os réximes demográficos, desprazamentos e migracións. As grandes correntes

migratorias domundo actual. • A emigración en Galicia. Situación actual. • As estructuras demográficas. O problema do enve-llecemento das poboacións:

o caso galego. • As fontes demográficas. Taxas e índices. • Pirámides de poboación e outros gráficos. Ela-boración e comentario. • Mapas temáticos de poboación. 1.2. A ACTIVIDADE ECONÓMICA DAS SOCIEDADES. • O funcionamento da actividade económica. Depredación, producción,

distribución, intercambio e consumo. Os sectores productivos e os axentes económicos. Os recursos naturais. Factores produc-tivos: traballo e capital. Sindicatos de traballadores e organizacións empresariais.

• Características da actividade económica. A eco-nomía europea, española e galega.

• Sociedades rurais, industriais e postindustriais: o caso galego. • Economía e sociedade da información. • problema do esgotamento dos recursos naturais e a degradación ambiental. • Gráficos e mapas temáticos sobre os recursos e a súa explotación.

39

• Localización xeográfica dos principais recursos do mundo, Europa, España e Galicia.

• A explotación dos recursos no mundo desenvol-vido e subdesenvolvido. • Consumo e xeración de residuos. 2. A ORGANIZACIÓN SOCIAL E POLÍTICA 2.1. A ORGANIZACIÓN DAS SOCIEDADES. • A estructura da sociedade. Estratificación social. A división técnica e social do

traballo. A dinámica da sociedade. Os procesos de cambio e conflicto social. • A sociedade europea, española e galega. Diferencias e similitudes. • Diversidade cultural, lingüística e relixiosa no mundo. • Aspectos culturais e lingüísticos propios de Galicia en relación co resto de

España e Europa. 2.2. A ORGANIZACIÓN POLÍTICA DAS SOCIEDADES. • O Estado como entidade política e xeográfica. Organizacións subestatais e

superestatais. • Os réximes políticos. Estados democráticos e non democráticos. • España, estado constitucional, social e democrá-ticode dereito: soberanía,

poderes do estado e forma política. A autonomía galega: o estatuto. A Unión Europea.

• Organigrama do sistema político español. • Monarquía e república. Diferencias. • Países do mundo. A Organización das NaciónsUnidas. 3. A DIVERSIDADE CULTURAL DOS GRUPOS HUMANOS. 3.1. AS REXIÓNS CULTURAIS DE EUROPA

• A poboación e a distribución do poboamento. • Os estados e as rexións de Europa. • Europa Occidental. A Unión Europea. • A Europa non comunitaria.

3.2. AS REXIÓNS CULTURAIS DE AMÉRICA E DE OCEANÍA

• Os estados e as rexións de América.

40

• A poboación do continente americano. • As actividades económicas nos Estados Unidos e no Canadá. • Os problemas económicos de Iberoamérica. • O territorio, a poboación e as actividades económicas de Oceanía.

3.3. AS REXIÓNS CULTURAIS DE ÁFRICA E ASIA

• Estados e rexións de África. • A poboación africana. Distribución e composición. • As actividades económicas. • O territorio, a poboación e as actividades económicas de Asia. 4. A IDADE MEDIA. 4.1. A RUPTURA DA UNIDADE DO MEDITERRÁNEO. • Islam. Expansión territorial. • Bizancio. • imperio de Carlomagno. O nacemento de Europa. • Cultura e arte. 4.2. A EUROPA FEUDAL. • Antecedentes do feudalismo. A sociedade feudal: nobres, clérigos e labregos. • Castelos e mosteiros. • As relacións feudo vasaláticas. • O nacemento das cidades europeas. Factores. A burguesía. • Talleres, oficios e organización gremial. Vestixios. • rexurdimento do comercio. Feiras e mercados. 4.3. EUROPA, DO SÉCULO XI Ó XV. • Expansión: as cruzadas (séculos XI ó XIII). • Conflictividade política, económica e social. • Evolución do pensamento: dos mosteiros ás universidades. • Os primeiros centros universitarios de Europa. • Arte románica e arte gótica. 4.4. A PENÍNSULA IBÉRICA NA IDADE MEDIA: AL-ÁNDALUS. • A expansión do Islam na Península Ibérica. Al-Ándalus. • Evolución política: emirato, califato e reinos de taifas. Evolución económica e

social.

41

• legado cultural e artístico. • Vestixios da cultura islámica que permanecen na Península Ibérica: lingüísticos,

urbanísticos, arqui-tectónicos... 4.5. A PENÍNSULA IBÉRICA NA IDADE MEDIA: OS REINOS CRISTIÁNS. • Primeiros núcleos de resistencia ó Islam. • Reconquista e repoboación. • Institucións políticas. O Reino de Galicia. • Os Reinos de Castela e Aragón. • Castelos, mosteiros e cidades na Galicia feudal. • Conflictividade en Galicia. Os irmandiños. • España. Punto de encontro de culturas: cristiáns, musulmáns e xudeus. • A vida cotiá de cristiáns, musulmáns e xudeus. O papel da muller. • Manifestacións artísticas. O Camiño de Santiago. 3.2.2.2. PROCEDEMENTOS

• Proposta de cuestións sinxelas relacionadas con problemas demográficos, e elaboración e interpretación de gráficos de poboación.

• Lectura e interpretación de gráficos, cadros estatísticos e diagramas de distinto tipo e elaboración dos mesmos a partir de táboas e cadros estatísticos.

• Realización de traballos de investigación sobre aspectos concretos relacionados coa calidade de vida, a desigualdade e o desequilibrio económico.

• Realización de estudios ou investigacións a partir de variadas fontes de información.

• Establecemento de correspondencias simples entre distintos tipos de planos e mapas e a realidade.

• Obtención de informacións a partir de restos arqueolóxicos, imaxes e obras de arte.

• Análise e comprensión de obras e obxectos artísticos. • Representación de procesos de cambio histórico mediante diagramas, eixes

temporais, cadros cronolóxicos, mapas, etc. • Elaboración de secuencias temporais de acontecementos obtidos a partir de

fontes diversas, utilizando para iso as unidades e convencións cronolóxicas. • Explicación de certas accións, crenzas e costumes considerando as

circunstancias persoais e as mentalidades colectivas. • Análise dalgún feito significativo da actualidade, indagando os seus

antecedentes históricos.

42

• Preparación e desenvolvemento de debates sobre temas de actualidade que teñan que ver cos contidos conceptuais (as migracións dos pobos xermánicos e as migracións actuais).

• Elaboración e interpretación de cadros conceptuais. • Análise e comentario de textos de interese xeográfico e histórico (axeitados ó

nivel do alumnado de 2º). • Elaboración e interpretación de eixes cronolóxicos como un instrumento gráfico

de representación do tempo en Historia. A meirande parte das unidades do bloque IV préstanse á realización deste tipo de gráfico.

• Realización e/ou comentario de mapas históricos como forma de representación espacial de acontecementos e/ou procesos históricos. Coma no procedemento anterior, este procedemento pódese utilizar en tódalas unidades do bloque IV.

• Clasificación e análise de fontes históricas: escritas, iconográficas e monumentais, orais e audiovisuais.

• Buscar as causas e as consecuencias dun determinado acontecemento histórico.

• Comentario de obras de arte: arquitectura, escultura e pintura. • Elaboración dun traballo de síntese sobre algunha cuestión de interese

histórico relativa a Galicia: a revolta irmandiña, etc. 3.2.2.3. ACTITUDES, VALORES E NORMAS.

• Valoración positiva da súa propia lingua como vehículo imprescindible no desenvolvemento da identidade persoal.

• Curiosidade por saber e interese polas novas informacións, considerando o erro como estímulo e ele-mento informativo para avanzar nas aprendizaxes.

• Participación e cooperación na realización de actividades colectivas respectando as normas de convivencia e as ideas dos demais e aceptando as responsabilidades que contraen.

• Organización, resolución e presentación adecua-da do traballo realizado. • Valoración crítica de problemas cotiáns ou pre-sentes nos medios de

comunicación, publicidade, etc. • Participación activa na conservación e mellora do medio e do patrimonio

cultural na procura duna mellor calidade de vida. • Adquisición de actitudes de respecto ás persoas, independentemente do seu

sexo, raza, relixión, pro-cedencia social, etc. • Interese por coñecer sociedades e culturas dife-rentes, valorándoas como

elementos enriquecedores da existencia colectiva da humanidade. • Sensibilización e preocupación polo rigor e obxectividade na investigación e

interpretación de información histórica. • Valora-la importancia de situarse na época e sociedade obxecto de estudio para

comprendela mellor.

43

• Sensibilidade ante os problemas sociais derivados das situacións de desigualdade.

3.2.3. SECUENCIACIÓN DE CONTIDOS DE 3º DE ESO 3.2.3.1. CONTIDOS 1. OS FACTORES FÍSICOS DA ACTIVIDADE HUMANA 1.1. O MEDIO FÍSICO • O relevo dos continentes. • O mapa físico da Terra. • A atmosfera. O tempo e o clima. • Os climas e a vexetación da Terra. 1.2. O MEDIO FÍSICO EN ESPAÑA E EN GALICIA • As grandes unidades do relevo español. • Os climas e a vexetación. • A hidrografía. • Os medios naturais de España. • O medio físico en Galicia. 2. A POBOACIÓN • A distribución da poboación mundial e os seus factores. • A estructura da poboación mundial. • Os movementos naturais da poboación. • Os movementos migratorios da poboación. • A evolución da poboación mundial. • As tensións demográficas. • As migracións internacionais masivas contemporáneas. • As consecuencias das migracións. • A poboación española. Caracteres xerais. • A estructura da poboación española. • As migracións en España. • A poboación de Galicia. 3. AS ACTIVIDADES ECONÓMICAS • O sector primario e os seus espacios.

44

• A actividade pesqueira. • A actividade agraria. Factores físicos e factores humanos. • Os elementos constituíntes da paisaxe agraria. • Os sistemas agrarios tradicionais. • Os sistemas agrarios evolucionados. • A explotación forestal e a pesca. • As bases da actividade industrial. As materias primas. • As fontes de enerxía. • As fontes de enerxía tradicionais. • As enerxías alternativas. Novas políticas enerxéticas. • A actividade industrial. • A empresa industrial. • A localización da industria no mundo actual. • O sector servicios. • Os transportes e as comunicacións. • As actividades comerciais. • Os servicios de tempo libre: o turismo e o lecer. • As actividades económicas en España. • As actividades económicas en Galicia. • As consecuencias ambientais das actividades humanas. • A crecente alteración do medio e a conciencia ecolóxica. • Os problemas da terra e a auga. • Os problemas da atmosfera. • Os problemas ambientais en España e en Galicia. 4. O POBOAMENTO. A IDADE COMO ESPACIO XEOGRÁFICO • O poboamento urbano. • Poboamento rural e poboamento urbano. A rururbanización. • Morfoloxía e estructura da cidade. • O concepto de cidade. • O proceso de urbanización. A cidade na historia. • As funcións urbanas. • O crecemento espacial das cidades. • A diversidade das estructuras urbanas. • O poboamento e o hábitat rural en España e en Galicia. • O proceso de urbanización en España. • Morfoloxía das cidades españolas. • A estructura das cidades españolas. • A rede urbana e a súa xerarquía. • As funcións das cidades españolas.

45

• As cidades de Galicia. 5. O ESPACIO XEOGRÁFICO MUNDIAL E OS SEUS PROBLEMAS • Os estados e as súas desigualdades. A globalización. • As desigualdades políticas. • As desigualdades socioeconómicas. • As causas das desigualdades. 6. O TERRITORIO EUROPEO • A estructura física de Europa. • A poboación europea. • O territorio europeo: o sistema de cidades. • As actividades económicas e os desequilibrios interterritoriais. • Os procesos de integración económica e política. • As institucións da UE. 7. A ORGANIZACIÓN DO ESTADO ESPAÑOL • O Estado español das autonomías. • A organización do territorio español. • As comunidades autónomas e os desequilibrios territoriais. • As competencias autonómicas e os estatutos de autonomía. • España e a Unión Europea. • As relacións exteriores. • A comunidade autónoma de Galicia.

3.2.3.2. PROCEDEMENTOS • Lectura e interpretación de mapas e planos, e elaboración e interpretación de

gráficos e diagramas de distinto tipo. • Realización de traballos de indagación e de pequenas investigacións, partindo de

hipóteses sinxelas, e xustificación dos resultados obtidos. • Proposta de problemas demográficos, e elaboración e interpretación de gráficos

de poboación. • Análise de diversas fontes xeográficas e realización de sínteses informativas

desde unha selección crítica. • Análise e interpretación de planos urbanos.

46

• Selección de informacións relativas a cuestións de actualidade, servíndose dos medios de comunicación habituais.

• Clasificación e síntese en esquemas, resumos, etc., de informacións sobre aspectos da xeografía humana, con especial interese nos referentes a España e a Galicia.

• Relacionar informacións xeográficas a través de diversas técnicas de estudio: o cadro sinóptico, o mapa conceptual, a árbore de representación e explicación, etc.

• Lectura comprensiva de textos relacionados co medio, os recursos e a súa distribución no mundo, España e Galicia.

• Recollida de información e elaboración de traballos individuais e de grupo. • Análise e interpretación de mapas temáticos de contido xeográfico. • Lectura e interpretación de gráficos e diagramas de distintos tipo, e elaboración

dos mesmos a partir de táboas e cadros estatísticos. • Preparación e realización de debates sobre problemas espaciais e análise das

interdependencias de escala na explicación dos feitos xeográficos. 3.2.3.3. ACTITUDES • Recoñecer a importancia dos recursos económicos para permitir índices de

benestar na poboación. • Toma de conciencia dos grandes problemas da vida sobre a Terra: o problema da

auga, a desertización, a sobreexplotación dos recursos, etc. • Toma de conciencia dos desequilibrios demográficos e das grandes desigualdades

económicas existentes entre os diversos países da Terra. • Adoptar unha actitude crítica ante os fenómenos da globalización e ante as

implicacións espaciais que teñen. • Valoración do medio natural como recurso e da diversidade de paisaxes naturais,

rurais e urbanas de España e de Galicia. • Fomento de hábitos e usos que sexan respectuosos co medio. • Valoración da diversidade histórica e cultural de España como unha realidade

distintiva e enriquecedora. • Toma de conciencia da importancia da constitución española para garantir a

articulación do territorio. • Rexeitamento das desigualdades sociais e do desigual reparto dos recursos entre

os pobos. • Avaliación do impacto das novas tecnoloxías e da creación de novos espacios de

desenvolvemento económico. • Desenvolvemento de actitudes de solidariedade, pacifismo e respecto.

47

• Tolerancia e valoración de actitudes, crenzas e formas de vida de persoas ou grupos pertencentes a culturas distintas á nosa.

• Avaliación da integración de España na Unión Europea. • Interese polos diferentes niveis de desenvolvemento e de benestar das rexións

españolas segundo as rendas xeradas polos sectores productivos. • Valorar as diferencias rexionais que existen en Europa e Iberoamérica.

3.2.4. SECUENCIACIÓN DE CONTIDOS DE 4º DE ESO 3.2.4.1. CONTIDOS. 1. A IDADE MODERNA. 1.1. O NACEMENTO DO ESTADO MODERNO. • Os Reis Católicos: os fundamentos do Estado moderno. Fundamento teórico do

autoritarismo real: Maquiavelo. • Os efectos da política centralizadora e unificadora dos Reis Católicos en Galicia. • A expansión europea: a integración das illas Canarias e o Descubrimento de

América. • A importancia económica do Descubrimento: o comercio triangular. Principais

productos de exportación e de importación. 1.2. RENACEMENTO E REFORMA. • Humanismo e crise relixiosa. Personaxes destacados do Humanismo e a súa

contribución. Lutero e o protestantismo. Diferencias entre a súa doutrina e a da Igrexa católica.

• A Europa de Carlos V. A perda do poder da nobreza galega e o papel secundario de Galicia no contexto da monarquía hispánica. O voto galego en Cortes.

• A monarquía hispánica de Felipe II. Cambios territoriais en tempos dos Austrias maiores.

1.3. A EUROPA DO BARROCO. • A crise demográfica e social. A estructura social e política de Galicia. • Transformacións económicas: o mercantilismo. • Transformacións políticas: o absolutismo. O fun-damento teórico do

absolutismo: Hobbes, Bossuet. • A crítica teórica contra o absolutismo: Locke.

48

• A Europa de Westfalia. • O século de ouro español. O barroco galego. 1.4. O SÉCULO DAS LUCES. • A Ilustración. A crítica do Antigo Réxime. Ilustrados máis destacados polas súas

críticas contra o absolutismo. Xustificacións das súas teorías. • O despotismo ilustrado e o parlamentarismo inglés. • O reformismo borbónico en España e América. • O caso galego. Mapa da configuración administrativa da monarquía hispánica

no século XVIII. II. 2. A IDADE CONTEMPORÁNEA. 2.1. A REVOLUCIÓN FRANCESA. A EUROPA NAPOLEÓNICA. RESTAURACIÓN E REVOLUCIÓNS LIBERAIS. • A Europa napoleónica e a daRestauración: mapa comparativo. • A independencia dos EE.UU e da América española. Líderes e a súa

contribución no proceso inde-pendentista norteamericano. Mapa do proceso inde-pendentistada América española.

2.2. A REVOLUCIÓN INDUSTRIAL. • As transformacións económicas e sociais. O auxe da burguesía e o nacemento

do proletariado. Contrastes entre a vida e os costumes da burguesía e do proletariado.

• Lento crecemento económico e sociedade de base agraria en Galicia. Dous enclaves industriais en Galicia: Ferrol e Sargadelos.

• O movemento obreiro. O movemento ludista en Galicia. Outras formas de protesta proletaria en Gali-cia e as súas repercusións.

2.3. ESPAÑA NO SÉCULO XIX. • Crise do Antigo Réxime: guerra e revolución. • A construcción do Estado liberal: o reinado de Isabel II. Fundamentos teóricos

do liberalismo polí-tico. • As novas organizacións administrativas de España e de Galicia. Representación

cartográfica. • Aparición do pensamento liberal en Galicia. • O sistema da Restauración e a crise de final de século. O caciquismo en Galicia. • Arte e cultura do século XIX. • O Rexurdimento galego.

49

2.4. A ÉPOCA DO IMPERIALISMO. • Nacionalismo e a expansión colonial. Representación cartográfica da expansión

colonial. • O galeguismo: rexionalismo e nacionalismo. • A I Guerra Mundial. Eixe cronolóxico dos acon-tecementos bélicos da contenda.

A Paz de París. • O novo mapa europeo: diferencias co mapa de 1914. • A cultura europea no s. XIX: do Romanticismo ó Impresionismo. • A Revolución rusa. • A Gran depresión. • Ascenso do totalitarismo. Analoxías e diferencias entre o nazismo e o fascismo. • Arte e cultura do s. XX. As Vangardas. 2.5. ESPAÑA NO PRIMEIRO TERCIO DO S. XX. • O reinado de Alfonso XIII. Oagrarismo en Galicia. • A II República. O proceso estatutario: o Estatuto do 36. Análise comparativa co

actual. • A Guerra civil. Eixe cronolóxico e principais feitos bélicos. 3. O MUNDO ACTUAL. 3.1. A II GUERRA MUNDIAL E AS SÚAS CONSECUENCIAS. • Eixe cronolóxico e principais feitos da contenda. Modificacións territoriais en

1945. • A nova orde internacional. A ONU. • A Guerra Fría e a descolonización. Comparación ideolóxica e institucional dos

bloques. Mapas repre-sentativos dos principais conflictos da Guerra Fría. 3.2. O MUNDO OCCIDENTAL. • A hexemonía dos EE.UU. • A construcción da unidade europea. Evolución cronolóxica do proceso

integrador. 3.3. O MUNDO COMUNISTA. • A URSS e as democracias populares. • Situación da Europa do Leste. Modificacións terri-toriais trala caída do

comunismo.

50

• China: do maoísmo á actualidade. 3.4. ESPAÑA DURANTE O FRANQUISMO. • Réxime político e relacións internacionais. • Evolución económica e social. A emigración galega. • A oposición ó franquismo. O caso galego. 3.5. A ESPAÑA DEMOCRÁTICA. • A transición. A Constitución de 1978 e o Estado das Autonomías. Nova división

territorial. • O Estatuto de autonomía. • Os gobernos democráticos e a integración europea. O impacto da integración

en Galicia. • Eixe cronolóxico dos principais feitos políticos desta etapa. Análise dun proceso

electoral a nivel galego ou estatal. 3.2.4.2. PROCEDEMENTOS • Obtención de información a partir de diversas fontes e realización de pequenas

investigacións, aplicando os instrumentos conceptuais propios da Historia. • Realización de tarefas en grupo e participación en debates de actualidade de

contido histórico, mantendo en todo momento unha actitude constructiva, tolerante e solidaria.

• Elaboración, análise e comentario de mapas, gráficos, diagramas, etc., de contido histórico, e utilizar procedementos xerais elaborados polas Ciencias Sociais.

• Interpretación e elaboración correcta de distintos tipos de gráficos (lineais, de barras, de sectores, etc.), utilizándoos como medio para comunicar determinadas informacións.

• Realización, con axuda do profesor ou da profesora, dunha sinxela investigación de carácter descritivo sobre algún feito ou tema local, abordando tarefas de indagación directa (traballo de campo, enquisa, entrevista, busca e consulta de prensa, etc.), ademais da consulta de información complementaria, e comunicar de forma intelixible os resultados do estudio.

• Elaboración de informes e participación en debates sobre cuestións problemáticas da vida cotiá no mundo actual (situacións de marxinación, casos de violencia, problemas das mulleres e da xente nova, etc.), utilizando con rigor a información obtida dos medios de comunicación.

51

• Obtención de información destacada a partir de varias fontes de información de distintos tipos (documentos escritos, obxectos materiais, imaxes, obras de arte, gráficos, mapas, etc.), distinguindo nelas os datos que proporcionan sobre un tema non estudiado previamente.

• Análise de aspectos fundamentais recollidos en diversos textos históricos da Idade Moderna e a Contemporánea.

• Busca de causas próximas e causas afastadas dos conflictos do mundo actual, e análise das consecuencias de acontecementos a curto, medio e longo prazo.

• Realización de debates a partir da análise de textos ou informacións de prensa que describan situacións opostas ante un mesmo problema.

• Realización de traballos de indagación sobre o patrimonio artístico, tecnolóxico ou industrial de Galicia.

• Análise de obras de arte, relacionándoas coa sociedade da súa época e comparándoas coas producidas noutras épocas.

3.2.4.3. ACTITUDES, VALORES E NORMAS. • Valorar a Constitución Española de 1978, os principios e institucións

democráticos fundamentais e aplicar ese coñecemento para axuizar e debater feitos ou actuacións da vida pública e actitudes e comportamentos cotiáns.

• Valorar positivamente a propia lingua como vehículo imprescindible no desenvolvemento da identidade persoal.

• Manifestar nas súas opinións, actitudes de tolerancia e solidariedade. • Amosar interese por coñecer formas de expresión artística e cultual doutras

épocas, e gusto por coñecer obras e obxectos artísticos. • Respecto polo patrimonio cultural da propia comunidade e interese pola súa

conservación. • Predisposición a buscar antecedentes históricos nos acontecementos actuais. • Amosar actitude crítica ante a información e as mensaxes procedentes de

medios de comunicación. • Respectar o patrimonio artístico, tecnolóxico e industrial de España e de Galicia. • Respectar a diversidade das distintas sociedades actuais, e amosar unha actitude

crítica cara ós distintos modos de vida das sociedades contemporáneas. • Valorar a diversidade de tradicións na España actual, e a existencia das

comunidades autónomas. • Valorar os dereitos humanos como unha conquista histórica, e rexeitar calquera

forma de violación dos mesmos, así como todo tipo de discriminación por idade, sexo, raza, nacionalidade, relixión, etc.

52

• Sensibilidade fronte ós problemas sociais derivados das situacións de desigualdade. Solidariedade e rexeitamento de toda discriminación por razón de idade, xénero, etnia, relixión, nacionalidade, etc., e participación na defensa dos dereitos fundamentais das persoas.

• Sensibilidade e preocupación polo rigor e obxectividade na busca e interpretación da información histórica.

• Tolerancia, respecto e valoración crítica de épocas e sociedades distintas da propia, valorándoas como elementos enriquecedores da existencia colec-tiva da sociedade.

• Curiosidade por indagar na orixe das tensións e dos conflictos no mundo contemporáneo.

• Toma de conciencia da responsabilidade colectiva na conservación da paz mundial fronte a calquera ameaza.

3.2.5. SECUENCIA DE CONTIDOS DE HISTORIA DO MUNDO CONTEMPORÁNEO

3.2.5.1. CONTIDOS

1. CAPITALISMO E REVOLUCIÓN INDUSTRIAL. A transormación das estructuras económicas

• O capitalismo. Orixe e evolución. Trazos característicos.

• A renovación das estructuras agrarias.

A agricultura no Antigo Réxime. Cambios técnicos e novos sistemas de cultivo. Modificacións en réxime de propiedade. Consecuencias das transformacións agrarias.

• A revolución industrial.

Revolución industrial e industrialización. A primeira revolución industrial. - Rasgos característicos. - Sectores punteiros. A segunda revolución industrial. Consecuencias da revolución industrial.

53

2. REVOLUCIÓN LIBERAL E NACIONALISMO. Estado e nación no século XIX.

• Liberalismo e nacionalismo: fundamentos teóricos. Liberalismo. Nacionalismo.

• A revolción liberal. 1776-1814.

Independencia e revolución en Estados Unidos. A revolución francesa. A revolución liberal española.

• Ondas revolucionarias e unificacións. 1815-1871

A restauración absolutista. As ondas revolucionarias de 1820, 1830 e 1848. c) Nacionalismo e unificacións 1848-1871.

• 0 Estado burgués. 1871-1914. 0 camiño cara á democracia. Os nacionalismos finiseculares. 1871-1914.

3. AS TRANSFORMACIÓNS SOCIAIS. Sociedade de clase e movemento obreiro.

• A nova sociedade de clases. Criterios de organización social. Dominio social da burguesía. Nacemento do proletariado.

• 0 desenvolvemento do proletariado como clase. Ludismo. Cartismo. 0 sindicalismo.

• 0 pensamento socialista.

Marxismo. Anarquismo.

• 0 internacionalismo proletario. A I Internacional. Enfrontamento Marx-Bakunin. A II Internacional. Formación dos partidos socialistas.

54

4. A EXPANSIÓN COLONIAL E 0 IMPERIALISMO. Europa domina o mundo.

• Expansión territorial, colonialismo e imperialismo.

• Imperialismo e desenvolvemento capitalista.

• 0 reparto do mundo. Intereses e zonas de influencia das principais potencias imperialistas. Incidencia da colonización nos territorios dominados.

• A política imperialista dos Estados Unidos e Xapón. Estados Unidos. Xapón.

• As rivalidades imperialistas e as tensións prebélicas. Rivalidade franco-alemana. Rivalidades coloniais e comerciais. Descomposición do imperio turco e rivalidade nos Balcáns.

5. A GRAN GUERRA. Dun conflicto europeo a unha guerra mundial.

• 0 camiño cara á guerra.

• As magnitudes do conflicto. A extensión demográfica A duración temporal. As novas formas de guerra.

• A organización da paz. Os tratados de paz. A Sociedade de Nacións.

• As consecuencias da guerra.

6. A REVOLUCIÓN RUSA. Nacemento e consolidación do Estado Soviético.

• A crise do zarismo e os precedentes da Revolución bolxevique.

Problemas da Rusia zarista.

A revolución de 1905.

55

• 1917: da caída do zarismo ó poder dos soviets.Febreiro: o fin da autocracia.

• 0 programa bolxevique: as propostas de Lenin. Outubro: o triunfo da revolución bolxevique.

• O nacemento do réxime soviético. A época de Lenin.

Os problemas bélicos.

As medidas económicas.

A construcción do Estado soviético. A era Stalin.

• A consolidación do Estado soviético. A época de Stalin.

7. RECONSTRUCCIÓN, PROSPERIDADE E CRISE

• Reconstrucción e prosperidade nos anos vinte.

As dificultades de Europa nos anos vinte.

Estados Unidos: hexemonía e sociedade de consumo.

A crise de 1929.

• A gran despresión dos anos trinta.

8. DEMOCRACIAS E FASCISMOS

• A crise da democracia en Europa. • Os sistemas fascistas. • A Italia fascista. • A Alemaña nazi.

9. A II GUERRA MUNDIAL E A ORGANIZACIÓN DA PAZ

• As relacións internacionais nos anos trinta. • A II Guerra Mundial • A organización da paz e as nacións Unidas.

10. GUERRA FRÍA E DISTENSIÓN

• A bipolarización das relacións internacionais.

56

• A Guerra fría. • Coexistencia pacífica e distensión. • A fin da Guerra fría.

11. DEMOCRACIAS LIBERAIS E MUNDO DO BENESTAR

• Consolidación da democracia. • Desenvolvemento capitalista e terceira revolución industrial.

• Os novos movementos sociais e de protesta no mundo do benestar.

• A integración europea.

12. DEMOCRACIAS POPULARES E TERCEIRO MUNDO

• Democracias populares e socialismo real.

• Dificultades e crise do socialismo real. • A descolonización. • 0 terceiro mundo.

3.2.5.2. PROCEDEMENTOS E TÉCNICAS DE ESTUDIO

• Representación, mediante eixes cronolóxicos, da sucesión ordenada de acontecementos históricos.

• Representación gráfica do tempo histórico con respecto a sucesións e simultaneidades.

• Selección e uso de recursos gráficos, como tablas comparativas, fotografías, debuxos, etc., para representar a evolución dun feito histórico.

• Identificación e utilización de fontes primarias e secundarias (textuais, documentais, gráficas, cartográficas, ...) para a obtención de información histórica.

• Utilización das técnicas de observación indirecta existentes no Seminario para a obtención de información histórica: diapositivas, videos e películas.

• Identificación e análise das distintas causas que dan lugar a feitos históricos relevantes.

• Elaboración de sínteses sobre a evolución histórica, posteior á Segunda Guerra Mundial, dalgún dos principais Estados da actual Unión Europea.

57

• Realización e exposición dun traballo monográfico sobre algún problema actual con axuda de diferentes fontes, tomando en consideración os antecedentes históricos do tema.

• Elaboración e interpretación de mapas conceptuais.

• Análise e comentario de documentos escritos.

• Análise e comentario de mapas históricos nos que se sinalen as transformacións do mundo contemporáneo.

• Análise e comentario de gráficas e estatísticas nas que se sinalen os cambios e transformacións do mundo contemporáneo.

3.2.5.3. ACTITUDES

• Mostrar interese e curiosidade pola comprensión da actualidade e do pasado para coñece-lo presente e predisposición a buscar unha parte da explicación de situacións e acontecementos actuais nos seus antecedentes históricos.

• Compromiso e responsabilidade pola conservación das testemuñas históricas do pasado e en xeral por calquera tipo de fonte histórica e respecto polo patrimonio do presente e do pasado.

• Relativización da propia cultura e civilización e valoración negativa e rexeitamento de calquera forma de pensar dogmática e de actitudes e comportamentos etnocéntricos.

• Manifestar unha actitude de tolerancia, respecto e valoración crítica de actitudes, crenzas e formas de vida de persoas ou grupos pertencentes a sociedades ou culturas distintas á nosa e doutras épocas.

• Recoñecemento das manifestacións de tipo sexista nos costumes e tradicións, nas diferentes situacións da vida cotiá, nos medios de comunicación,...

• Análise e rexeitamento de todo tipo de prexuizos sexistas.

• Recoñecemento da igualdade de dereitos entre homes e mulleres e compromiso activo para a eliminación de calquera tipo de prexuizos.

• Interese por coñece-las manifestacións artísticas de sociedades e culturas diferentes á nosa.

• Valoración dos dereitos humanos como unha conquista histórica e rexeitamento de calquera forma de violencia destes.

58

• Solidariedade cos pobos sometidos a réximes autoritarios nos que se producen situacións de privacións dos dereitos e as liberdades.

• Rexeitamento da intolerancia e da guerra como forma de solucionar os conflictos.

• Interese por coñecer as institucións internacionais de cooperación, desenvolvemento e para a preservación da paz.

3.2.6. SECUENCIACIÓN DE CONTIDOS DE HISTORIA DA ARTE

3.2.6.1. CONCEPTOS

1. APROXIMACIÓN Á HISTORIA DA ARTE E ÁS LINGUAXES ARTÍSTICAS

1. A arte como expresión humana no tempo e no espacio. 2. A linguaxe das artes visuais e a súa terminoloxía. 3. Percepción e análise da obra da arte. 4. Pervivencia e conservación do patrimonio artístico.

2. OS INICIOS DA ARTE

1. O legado da Prehistoria: a pintura rupestre, a arquitectura megalítica. 2. Aportacións artísticas de Exipto e Mesopotamia: arquitectura e plástica.

3. A ARTE CLÁSICA: GRECIA

1. A arquitectura grega. As ordes. 2. O templo e o teatro. 3. A acrópole de Atenas. 4. A evolución da escultura grega.

4. A ARTE CLÁSICA: ROMA

1. A arquitectura: caracteres xerais. 2. A cidade romana. Tipoloxías constructivas. 3. A escultura: o retrato. O relevo histórico. 4. A arquitectura da Hispania romana e a súa presencia en Galicia.

59

5. ARTE PALEOCRISTIÁ E BIZANTINA

1. Aportacións da primeira arte cristiá: a basílica. A nova iconografía. 2. Arte bizantina. A época de Xustiniano: Santa Sofía de Constantinopla e San

Vital de Rávena. 6. O PRERROMÁNICO

1. O contexto europeo. 2. O prerrománico español e a súa incidencia en Galicia: visigodo e asturiano.

Arte mozárabe ou de repoboación. 7. A ARTE ISLÁMICA

1. Orixes e trazos distintivos da arte islámica. 2. A arte hispanoárabe: a mezquita e o pazo.

8. A ARTE ROMÁNICA COMO A PRIMEIRA DEFINICIÓN DE OCCIDENTE

1. A arquitectura: a igrexa románica. O mosteiro de Cluny. A arquitectura do Camiño de Santiago: a catedral de Santiago.

2. A portada románica: as Praterías. O Pórtico da Gloria. 3. A pintura mural: Tahull e o Panteón Real de San Isidoro de León. 4. Os mosteiros cistercienses en Galicia: innovacións cara ó gótico.

9. A ARTE GÓTICA COMA EXPRESIÓN DA CULTURA URBANA

1. O sistema constructivo. A catedral gótica. Outras tipoloxías urbanas: lonxas e concellos.

2. As catedrais de Burgos, León e Palma de Mallorca. 3. A humanización das artes figurativas na portada gótica: Chartres, Reims e

Estrasburgo. 4. As innovacións pictóricas: Giotto e Van Eyck.

10. A ARTE DO RENACEMENTO

1. O Quattrocento italiano: a formulación dunha nova linguaxe. 2. A arquitectura: Brunelleschi e Alberti. 3. A renovación da escultura: Donatello. 4. O novo sistema de representación na pintura: Masaccio, Fra Angelico, Piero

della Francesca e Botticelli.

60

11. O PERÍODO CLÁSICO DO RENACEMENTO E O MANIERISMO

1. O Cinquecento: clasicismo e manierismo na arte italiana. De Bramante a Palladio: o templo, o pazo e a vila.

2. A escultura de Miguel Anxo: da perfección do clasicismo á crise do Renacemento.

3. A pintura: Leonardo, Rafael e Miguel Anxo. A escola veneciana: Tiziano. 4. O Renacemento en España. Arquitectura: Inicios, clasicismo e manierismo.

O Escorial. Pintura: o Greco. 12. A ARTE BARROCA

1. Urbanismo e arquitectura na roma barroca: Bernini e Borromini. 2. O pazo do poder: Versalles. 3. España: da praza maior ó pazo borbónico. 4. O Barroco compostelán.

13. AS ARTES PLÁSTICAS DO BARROCO

1. A escultura barroca: Bernini. A imaxinería española. 2. A pintura barroca: O tenebrismo de Caravaggio. 3. A pintura flamenca e holandesa: Rubens e Rembrandt. 4. A pintura española: Ribera, Velázquez, Zurbarán e Murillo.

14. A ARTE EUROPEA A FINAIS DO SÉCULO XVIII E COMEZOS DO XIX

1. O Neoclasicismo: urbanismo e arquitectura. 2. Escultura: Cánova. 3. Pintura : David. Goya. 4. O Romanticismo: a pintura romántica: Delacroix.

15. CARA Á ARQUITECTURA MODERNA: URBANISMO E ARQUITECTURA NA SEGUNDA METADE DO SÉCULO XIX.

1. As grandes transformacións urbanas. 2. O eclecticismo. 3. A arquitectura dos novos materiais. 4. A escola de Chicago. 5. O modernismo: Gaudí.

16. O CAMIÑO DA MODERNIDADE: AS ARTES FIGURATIVAS NA SEGUNDA METADE DO SÉCULO XIX

1. A pintura realista: Courbet.

61

2. O impresionismo: Monet e Renoir. O postimpresionismo: Cezanne, Van Gogh e Gauguin.

3. A escultura de Rodín. 17. AS VANGARDAS HISTÓRICAS: AS ARTES PLÁSTICAS NA PRIMEIRA METADE DO SÉCULO XX

1. Fauvismo e expresionismo. 2. O cubismo e as súas variantes. Picasso. 3. Os inicios da abstracción. 4. Dadá e o surrealismo. Dalí. 5. As vangardas galegas. A escultura: Asorey.

18. ARQUITECTURA E URBANISMO DO SÉCULO XX

1. A arquitectura moderna: o racionalismo. La Bauhaus. Le Corbusier. 2. O organicismo: Wright. 3. A arquitectura postmoderna. Últimas tendencias.

19. DA ABSTRACCIÓN ÁS ÚLTIMAS TENDENCIAS: AS ARTES PLÁSTICAS NA SEGUNDA METADE DO SÉCULO XX.

1. O expresionismo abstracto e o informalismo. 2. A abstracción postpictórica e a minimal art. 3. A nova figuración. A pop art. O hiperrrealismo. Últimas tendencias. 4. Perspectiva da arte en Galicia na segunda metade do século XX.

20. A ARTE E A CULTURA VISUAL DE MASAS

1. Arte e sociedade de consumo. 2. A fotografía. O cine. Tendencias actuais do cine en Galicia. 3. O cartel e o deseño gráfico. O cómic. 4. As novas tecnoloxías.

21. VOCABULARIO DE CONCEPTOS E TÉRMINOS ARTÍSTICOS

Estilo

Iconografía.

Iconología.

canon

Abstracción

Figurativo

Naturalismo

Plástico

Pictórico

Perspectiva jerárquica

Perspectiva aérea

Perspectiva lineal

Espacio limite

Claroscuro.

62

Color local

Color tonal

Color plano.

Color primario

Color secundario o

binario

Color complementario

Color cálido

Color frío.

Retrato.

Paisaje

Cuadro de Historia

Cuadro de género

Naturaleza muerta.

Abaco

Abside

Altorrelieve

Aparejo almohadillado

Aparejo de

mampostería

Aparejo de sillería

Arbotante

Arco apuntado

Arco de herradura

Arco de medio punto

Arco fajón

Arco formero

Arco peraltado

Arco rebajado

Arquitrabe

Arquivolta

Artesonado

Bajorrelieve

Baldaquino.

Baptisterio.

Basa

Bóveda de arista

Bóveda de cañón

Bóveda de crucería.

Canecillo

Capitel

Cimborrio

Clave de un arco

Columna salomónica

Contrafuerte

Contraposto

Cornisa

Cúpula

Curva praxiteliana

Difuminado/sfumato

Dovela

Entablamento

Éntasis

Equino

Escultura de bulto

redondo

Escultura exenta

Estatua ecuestre

Estatua-columna

Estípite

Estofado

Friso

Fuste

Gablete

Girola

Imposta

Jamba

Línea serpentinata.

Luz de un arco

Ménsula

Metopa

Modelado

Nártex

Orden compuesto

Orden corintio

Ordén dórico

Orden jónico

Orden toscano.

Parteluz

Pechina

Pilar

Pilastra

Plan central

Planta basilical

Planta cruz griega

Planta Cruz latina

Policromía

Políptico

Presbiterio

Rosetón

63

Técnica de paños

mojados

Tetramorfos

Tímpano

Torso

Trépano

Tribuna

Triforio

Triglifo

Tríptico

Trompa

Vaciado

Veladura

Volutas


- Localización cronolóxica dalgunha obra de arte representativa dun momento histórico, identificando os trazos máis destacados que permitan a súa clasificación dentro dun estilo artístico determinado.

- Análise comparativa entre obras de arte, que mostren a variabilidade e a complexidade das súas relacións co contexto histórico dunha fase ou estilo.

- Identificación e análise de obras significativas de artistas españois, recoñecendo os trazos diferenciadores do seu estilo.

- Análise da linguaxe formal dun estilo artístico comparando obras do mesmo estilo de diferentes lugares.

- Lectura e interpretación dalgunha obra de arte, reflexionando sobre os elementos intrínsecos (materiais, elementos formais, temas, etc.) e extrínsecos (condicións sociais, ideolóxicas, de mercado, etc.).

- Identificación e distinción entre cliente, mecenas e comitente a partir de varios exemplos documentados.

- Análise comparativa da consideración social da arte e do artista en diversos momentos da historia.

- Valoración do protagonismo do comitente no proxecto e na creación de obras e nos programas artísticos.

- Sensibilización ante a obra de arte como manifestación da creatividade humana e como conciencia crítica da historia.

- Diferenciación, clasificación e comparación de correntes tradicionais e innovadoras, establecendo as permanencias e os cambios presentes.

- Identificación, análise e comparación das linguaxes artísticas contemporáneas, diferenciando tendencias de investigación formal e correntes interesadas na expresividade.

- Formulación de xu¡zos razoados sobre o papel da arte no mundo actual. - Planificación e realización de estudios monográficos sobre o protagonismo

innovador dun artista ou unha vangarda na creación da arte contemporánea.

- Identificación e distinción entre as circunstancias causais, os motivos persoais e as accións individuais, as¡ como os de grupos e colectivos, que interveñen nas vangardas ou nalgún proceso de cambio na arte contemporánea.

64

- Elaboración de resumos e mapas conceptuais para explica-las relacións de causa e efecto e os procesos de cambio a partir de diferentes fontes de información.

- Planificación e realización de estudios monográficos para a análise de obras de arte representativas da arte actual e a influencia que teñen nelas os novos sistemas visuais (cómic, cine, etc.).

- Percepción da realidade mercantilizada do consumo artístico. - Identificación por contraste e comparación das permanencias clásicas na

arte occidental. - Observación directa e descrición dun monumento, obra de arte ou

exposición: Igrexa románica de San Benito de Angoares. - Coñecemento e emprego de guías nas visitas, como fontes de información

complementaria información obtida a través da observación do lugar visitado.

- Planificación e elaboración dun cuestionario de traballo para a visita dun monumento, museo ou obra, e resposta do mesmo.

- Selección daqueles lugares que poidan resultar de grande interese artístico e histórico.

- Lectura e análise do plano da zona onde se sitúe o monumento ou museo. - Elaboración dun informe no que o alumnado faga consta-las conclusións

sobre a obra visitada. Busca, selección e clasificación da información de prensa, televisión ou cine sobre o estado do noso patrimonio artístico. Rexistro da máxima información posible para elaborar ese informe. Elaboración como traballo de grupo dunha guía propia, indicando as informacións básicas como a localizacián do lugar por visitar, os horarios, planos, fotografías ou debuxos, os datos máis relevantes, etc. e destacando os aspectos históricos que coñecer e os principais elementos artísticos por observar.

3.2.6.3. ACTITUDES

- Interese por coñece-los aspectos constitutivos dunha obra de arte. - Interese por desenvolve-lo gusto estético persoal e respecto pola

diversidade de percepcións e de sensacións persoais ante a obra de arte. - Sensibilidade e preocupación por conserva-lo contorno art¡stico local. - Interese sobre a definición da arte e as súas funcións e actitude crítica ante

o rexeitamento das manifestacións artísticas polo mero feito da súa incomprensión.

- Interese por realizar saídas de traballo. - Valoración da influencia dos factores históricos nas obras de arte. - Valoración das obras de arte do contorno mediante a súa comprensión

histórica e artística.

65

- Respecto e valoración crítica de concepcións estéticas e formas artísticas afastadas do gusto persoal.

- Curiosidade por coñece-las manifestacións da arte antiga, medieval e moderna.

- Curiosidade por coñece-las manifestacións da arte contemporánea. Actitude aberta e aprecio polas linguaxes artísticas de vangarda como propostas ante problemas estéticos. Preocupación polo acceso ó patrimonio da arte contemporánea e desenvolvemento do gusto estético por el. Valoración do protagonismo de certos artistas na apertura e exploración de novas linguaxes da arte.

- Interese polo coñecemento do patrimonio da arte contemporánea galega. Preocupación polo acceso ó patrimonio da arte contemporánea galega.

- Valoración do protagonismo de certos artistas na apertura e no desenvolvemento das vangardas galegas.

- Interese por coñece-los aspectos constitutivos da linguaxe cinematográfica. - Sensibilización pola conservación e respecto polo patrimonio artístico e

cultural galego. - Preocupación diante dos problemas que lle afectan ó patrimonio artístico-

cultural galego. - Interese por aprender a realizar saídas de traballo.

3.2.6.4. PRECISIÓNS DO SEMINARIO PERMANENTE SOBRE A ARTE CONTEMPORÁNEA.

1. A PINTURA DO SÉCULO XIX COMO EXPOÑENTE DUNHA CAMBIANTE SITUACIÓN HISTÓRICA.

Constatarase que na pintura do século XIX prodúcese unha primeira ruptura coincidente coa Revolución Francesa, cuios modelos éticos e estéticos adoptan os pintores (David en “A morte de Marat”). Trala volta ó Imperio (“O Xuramento dos Horacios”), constátase un triunfo da sociedade burguesa que defende o artista (Delacroix: “A Liberdade guiando ó pobo”), apoiado nos descubrimentos científicos que xeneran novos temas (Courbet: “O Entierro en Ornans”). A síntese de todos estos procesos exemplifícase en FRANCISCO DE GOYA.

2. A RUPTURA COA ORDE VISUAL NO IMPRESIONISMO.

Explicarase a través de Monet, Renoir y Rodin.

3, 4 e 5.- OS PRECURSORES DE VANGARDA, OS MOVEMENTOS DE

66

VANGARDA E A ARTE DOS NOSOS DÍAS.

Explicarase o proceso de aceleración do cambio artístico, do cambio revolucionario que caracteriza á arte do século XX, tendo en conta os factores que o impulsan, como os descubrimentos científicos, sociolóxicos, etc, así como o contexto histórico no que este cambio se produce: Antecedentes da Primeira Guerra Mundial, período de Entreguerras, coa revisión dos valores tradicionais; a crise existencial producida pola Segunda Guerra Mundial e o desprazamento do centro artístico de Europa ós Estados Unidos; a simultaneidade dos movementos que leva a que algúns artistas participen de varios á vez, dos cales o exemplo máis relevante sería Picasso.

Para relacionar e interconecta-los diferentes movementos e para facilitar a comprensión do difícil panorama artístico do século XX, seguiranse as seguintes pautas:

- Partindo dos intentos que, da recuperación da forma, fan os

postimpresionistas, debe estudiarse a CEZANNE coa súa búsqueda a través das formas xeométricas esenciais en obras representativas como “Os bodegóns de mazás” ou “Os xogadores de cartas”, para desde aquí ver a súa proxección no Cubismo, cuias variantes poden traballarse en PICASSO, analizando a evolución do pintor desde “As señoritas de Avignon” a o seu plantexamento do cubismo analítico, para analizar logo o “Guernica” e a reinterpretación dun modelo clásico en “As Meninas”.

- O estudio de GAUGUIN sobre as superficies planas de color (“Despois do

sermón ou “A ledicia de vivir”), levaranos cara ó Fauvismo, do cal interesan menos os autores que o fenómeno Fauve, ainda que un bó representante será sempre MATISSE (“O gran interior vermello” ou “A xitana”).

- En Van Gogh, como precursor do EXPRESIONISMO, o interese céntrase na

análise de aquelas obras que mostren a súa peculiar pincelada e o subxectivo do color (“A habitación de Arlés” ou “Os xirasois”), para de ahí pasar a Munch, donde a anguria expresada nas súas pinturas (“O Grito”) enlázannos con “A ponte”.

- Insistiendo na simultaneidade dos movementos e a celeridade do cambio,

ainda que non se estudien obras e autores, partirase do “Xinete azul” para acercarnos á orixe da ABSTRACCION como fenómeno que trata de explica-la realidade e unha nova era. KANDINSKY sirve de enlace (“O arco negro” ou en “O cuadrado negro”). Como colofón da ABSTRACCIÓN, da síntese de Fauvismo e Expresionismo, analizarase o EXPRESIONISMO ABSTRACTO AMERICANO a partir dos anos 50, a través de POLLOCK (“Número Un”).

67

- Como negación total de todos os valores, empezando pola Arte mesma, está a corrente DADÁ, cuios antecedentes debemos buscalos na crítica da forma como representación que DUCHAMP (“A fonte”) inicia coas súas críticas ó Cubismo e sinalar como Dadá se transforma no SURREALISMO, no que se analizará a obra de MIRÓ (“O carnaval do arlequín”), no seu afán de busca-la morfoloxía do inconsciente ó marxe da morfoloxía xeométrica da razón. Así mesmo, hay que destacar a DALÍ coa suúa personalísima concepción do mundo onírico (“Os reloxos blandos”).

- As novas indagacións dos aos 60 teñen especial representación no POP ART,

como posible resposta á ABSTRACCIÓN e coa presencia da herdanza de DADÁ e o SURREALISMO. Explicarase tamén, polo seu especial interese, a introducción das seriacións e os Comics na obra de ANDY WARHOL.

A ARTE DOS NOSOS DÍAS.

Este tema non será obxecto de exame práctico, pero poderase facer algunha pregunta en relación con él (tipo definición), dada a importancia e a crecente controversia que espertan estes novos camiños da arte. Os apartados relativos ós novos sistemas visuais (fotografía, cine) terán a mesma consideración.

LA ESCULTURA EN EL ARTE CONTEMPORANEO As obras dos escultores máis representativos analizaranse paralelamente ós movementos pictóricos correspondentes. Por exemplo, a obra de GARGALLO (“O Profeta”) refreja a súa relación co cubismo e o expresionismo, mentras BRANCUSI toma formas e principios do cubismo sintético e a abstracción. Asimesmo, un dos maiores protagonistas de Dadá, ARP, aportará o biomorfismo á plástica desde a abstracción, o que o vincula a HENRY MOORE con quen, a partir dos anos 60 a escultura acadará a súa plena madurez. Finalmente, a escultura cinética e as experiencias nos desertos americanos ou as performances e instalacións, ocuparán un lugar para a reflexión sobre as novas investigacións no campo escultórico.

PINTURA GALEGA (1922-1936)

Este período da pintura galega explicarase partindo dunha referencia ó contexto histórico. O nacionalismo, desde finais da Dictadura de Primo de Ribera e da época da República, marcado desde o Manifesto “Mais alá” de Manoel Antonio e desde a Asamblea de Monforte (1922) polos intelectuais ourensáns do grupo NOS, aportará unha liña de profundización no proceso cultural galego. Inquietudes que conflúen a finais dos vinte nas obras “Muller sentada” de MASIDE, “Maternidade” ou “Campesiña” de COLMEIRO, nos “Bodegóns” ou “Señora con sombreiro” de Torres, as “Feiras” de Souto,

68

as “Máscaras” de Laxeiro ou a escultura “A leiteira” de Eiroa. Unha linguaxe que respeta o pasado como elemento diferencial, pero que trata de beber nas vangardas coas que se sinten máis afíns.

Analizarase a interpretación do SURREALISMO a través dalgunha obra de MARUJA MALLO, como “Mensaxe do mar”. Tratarase tamén de entroncar a MASIDE (“ Muller sentada”) coa herdanza de Cézanne e do clasicismo Picassiano, pero suliñando tamén outros aspectos peculiares, como son o uso das formas redondeadas de inspiración canteril, dun certo primitivismo, así como a capacidad expresionista do color.

Estuadiarase tamén a SEOANE, pintor que compartiu o impulso renovador con grandes figuras da cultura galega, como Castelao, Eiroa ou Maside que, como él, buscaban a esencia creativa do pueblo, as imaxes dos cruceiros, as paisaxes, o humor dos contos populares, etc.

Sinalarase en Maside a súa evolución desde unhas figuras robustas trazadas a grandes trazos de pincel ata o cubismo sintético derivado do seu coñecemento de Picasso, Léger ou Moore, A partir de 1953 depura as formas e clarifica as composicións, suliñando as liñas fundamentais, como na súa “Muller sentada”, “Marisqueiras”.

Finalmente, o EXPRESIONISMO analizarase a través de LAXEIRO, en obras como” O Naranxo” ou “O Meca”.

3.2.7. SECUENCIACIÓN DE CONTIDOS DE XEOGRAFÍA 3.2.7.1. CONTIDOS 1. O TERRITORIO ESPAÑOL: UN ESPACIO PLURAL.

1.1. Conceptos. 1.1.1. Organización político-administrativa de España.

- Orixe e evolución. Etapas máis significativas: A Reconquista como base da diferenciación rexional de España; o reformismo borbónico e os Decretos de Nova Planta; a división provincial de Javier de Burgos en 1833; os movementos rexionalistas e nacionalistas; o Estados das autonomías.

- O Estado autonómico actual. ¿Cando e como se formou? ¿Cómo está organizado? ¿Cales son as diferencias actuais máis evidentes en canto a tamaño, poboación, carácter histórico, capitalidade, etc.?

69

1.2. Procedementos.

- Interpretación dunha secuencia de mapas históricos nos que se recollan os cambios das divisións administrativas da Península Ibérica.

- Interpretación de datos referentes ás diferentes dimensións administrativas (concellos, provincias, Comunidades Autónomas).

- Análise de textos de diferentes autores que se refiran ó concepto de España.

- Observación de imaxes de distintas áreas para analizar e para interpreta–los contrastes ou as semellanzas existentes.

- Elaboración de mapas e utilización de datos estatísticos das diferentes Comunidades Autónomas, sinalando as diferencias xeográficas, sociais e económicas que as caracterizan.

1.3. Actitudes.

- Valoración e respecto pola diversidade cultural de España. - Actitude crítica fundamentada de cara a opinións ideolóxicas diferentes

en relación á organización administrativa do Estado. - Interese por coñecer e por valora–los condicionantes e as dificultades

que presenta a insularidade, os illamentos en zonas de montaña ou as áreas de marxinación urbana.

2. O MEDIO NATURAL E AS SÚAS PAISAXES.

2.1. Conceptos. 2.1.1. O relevo.

- Tipos de unidades morfoestructurais. - Zócalos ou escudos. - Macizos antigos. - Cuncas sedimentarias. - Cordilleiras de pregamento.

- As formas maiores do relevo da Península Ibérica (continental e litoral). - A Meseta. - Os rebordes montañosos da Meseta. - As depresións exteriores da Meseta. - As cordilleiras exteriores da Meseta. - As costas atlánticas. - As costas mediterráneas.

- A súa evolución xeolóxica (oroxéneses herciniana e alpina). - Os tipos de rocas (o rochedo peninsular) e de relevo.

- Silíceas. - Calcáreas. - Arxilosas. - O tipo de relevo causado pola erosión diferencias nos tres tipos de rocas

citados.

70

2.1.2. O clima. - Os factores do clima. - Os elementos do clima. - Tipos de tempo. - Tipos ou dominios do clima.

2.1.3. Os ríos.

- As grandes arterias fluviais peninsulares: cursos, cuncas e vertentes. - A súa dinámica en relación ós caracteres morfolóxicos e climáticos do

territorio: - Os factores que inflúen nos ríos peninsulares. - Os réximes fluviais.

- Os problemas que plantea o aproveitamento da auga en España.

2.1.4. As grandes paisaxes vexetais ou dominios bioclimáticos resultado das variables citadas nos apartados anteriores.

As principais formacións vexetais: arbóreas e arbustivas. Os tipos de paisaxe resultante no contexto da iberia Húmida, a Iberia Seca e

a Iberia Árida. As consecuencias da acción antrópica.

2.2. Procedementos.

- Realización e comentario de perfiles topográficos representativos do relevo peninsular, identificando as unidades maiores de relevo e explicando as súas características máis relevantes.

- Mapa temático do roquedo peninsular: comentar os distintos tipos de rochas configurativas do sustrato xeolóxico, na súa disposición espacial, relacionándoas cos acontecementos xeolóxicos principais.

- Situar e comentar sobre un mapa físico mudo a disposición e caracteres fisiográficos das unidades maiores do relevo.

- Mapa sinóptico de superficie: identificar os centros de acción (anticiclóns, borrascas) e os frentes (cálidos, fríos), asociados a unha estación do ano (inverno, verán), facendo un breve comentario do tipo de tempo.

- Diagrama termopluviométrico: comenta-las características do réxime térmico e pluviométrico dunha estación, distinguindo en función das mesmas o dominio climático representado e a paisaxe bioclimática asociada ó mesmo.

- Gráfico do réxime fluvial: analiza-las variacións estacionais do caudal dun río, estimando o tipo de réxime en relación co sistema de alimentación da cunca.

- Mapa de formacións vexetais: comenta-las diferencias da paisaxe vexetal peninsular a partir da súa representación en tramas, poñéndoas en relación cos grandes dominios do clima.

71

2.3. Actitudes.

- Valoración dos bens naturais que, tanto polo propio valor natural coma polo uso social, deben ser respectados e protexidos.

- Valoración das dificultades que entraña a vida en diferentes medios (montañas, insularidade, etc.).

3. A POBOACIÓN ESPAÑOLA E O PROCESO DE

URBANIZACIÓN. 3.1. Conceptos.

3.1.1. A evolución xeral da poboación española. - Movementos naturais: natalidade, mortalidade, fecundidade, crecemento

vexetativo, esperanza de vida. - Movementos migratorios: exteriores e interiores (emigración,

inmigración, saldo). - A distribución espacial (densidade). - A estructura da poboación por idade e sexo.

3.1.2. O proceso de urbanización.

- Etapas principais: preindustrial, industrial e postindustrial. - A configuración da rede urbana.

3.2. Procedementos.

- Gráficos e diagramas: comentario da evolución temporal da poboación e o seu movemento natural, aludindo ós factores responsables dos cambios representados.

- Pirámides de poboación: análise dos diferentes grupos de idade e sexo, a forma xeral resultante na pirámide e as incidencias reseñables na mesma, facendo mención ás causas e consecuencias socioeconómicas detectadas.

- Mapas temáticos: comentar, sobre os contrastes expresados pola representación en tramas, de indicadores tales como a densidade, o crecemento vexetativo, a natalidade, o envellecemento..., indicando cales poderían ser as orixes da situación.

- Mapas de fluxos migratorios: explicar as direccións dominantes dos movemntos, os fluxos principais e secundarios, así como as consecuencias dos mesmos (migracións exteriores e interiores).

- Planos urbanos: comentar, tomando como referencia o plano proposto, as tres grandes etapas do proceso urbanizador español (preindustrial, industrial e postindustrial) e a súa plasmación morfolóxica.

72

- Mapas dinámicos: comentar, a partir dun mapa simbólico de rangos urbanos (puntos, nodos, redes), o sistema de cidades e as súas relacións internas.

- Noticias e textos xeográficos: elaborar un comentario crítico, fundamentado e razoado xeográficamente sobre cuestións relacionadas cos problemas demográficos e urbanos da España actual.

3.3. Actitudes.

- Toma de conciencia das desigualdades sociais e os seus problemas. - Valoración das consecuencias derivadas do paro e da marxinación. - Toma de conciencia da cidade como lugar no que interaccionan áreas de

diferente calidade ambiental e social. 4. O APROVEITAMENTO ECONÓMICO DO TERRITORIO. 4.1. Conceptos.

4.1.1. As actividades do sector primario. - Factores físicos e humanos que condicionan o espacio agrario. - Elementos que configuran a paisaxe agraria. - Tipos de paisaxes agrarias. - Os problemas da agricultura española no marco da Unión Europea. - As principais rexións pesqueiras españolas. - Os problemas da pesca española no marco da UE.

4.1.2. As actividades do sector secundario.

- Fases da industrialización española. - Factores da localización industrial en España. - Os desequilibrios rexionais. - A reconversión industrial.

4.1.3. As actividades do sector terciario.

- A articulación das actividades terciarias como elemento organizador da canalización de bens e servicios:

- A rede de transportes e a vertebración territorial. - O turismo. - O comercio interior e exterior.

4.2. Procedementos.

- Análise de series de datos. A partir da información presentada en tablas estatísticas (valores totais, porcentaxes), gráficos (lineais, polares,

73

barras) e mapas (símbolos, tramas), explicar a a evolución e/ou a situación dos diversos sectores da actividade económica comentando os factores máis relevantes e a súa trascendencia sobre o territorio (facendo especial fincapé nos acordos e relacións coa UE).

- Mapas temáticos. Identificar e comentar os principais tipos de paisaxes agrarios e de rexións pesqueiras de España a partir dun mapa de tramas, explicando os seus factores, elementos e sistemas de cultivo e /ou explotación.

- Noticias e textos xeográficos. Elaborar un comentario crítico, fundamentado e razoado xeograficamente, sobre cuestións actuais acerca de procesos de degradación ambiental, reconversión de sectores productivos e problemática das actividades socioeconómicas no contexto da UE.

4.3. Actitudes.

- Interese pola conservación dos recursos naturais como bens esgotables. - Respecto polas tradicións, valorando o seu papel no desenvolvemento

das actividades agrarias e pesqueiras. - Valoración da industrialización como fonte de riqueza e pobreza. - Toma de conciencia das desigualdades sociais e os seus problemas. - Valoración das consecuencias derivadas do paro e da marxinación. - Toma de conciencia da cidade como lugar no que interaccionan áreas de

diferente calidade ambiental e social. 5. ESPAÑA NO MUNDO. Este bloque está formado por temas transversais que, en xeral, foron insertados nos aspectos máis relevantes dos bloques anteriores. 5.1. Conceptos.

- España en Europa: - Etapas da construcción da Unión Europea. - A integración de España en Europa.

- España no mundo: - A posición de España no sistema económico mundial e nas relacións Norte-Sur. - A presencia de España nas relacións exteriores mundiais. - España e a configuración dun espacio iberoamericano. - Galicia e Iberoamérica.

5.2. Procedementos.

- Busca e interpretación de mapas e imaxes de distintas áreas europeas que permitan analiza–los contrastes e as semellanzas existentes entre os diferentes países de Europa.

74

- Busca e interpretación de datos, mapas, noticias e textos de diferentes autores e épocas que permitan comprende–la evolución xeopolítica do espacio mundial e europeo, e identifica–las institucións e o funcionamento da Unión Europea.

5.3. Actitudes.

- Valoración e respecto pola diversidade cultural e étnica de Europa e actitude crítica fundamentada de cara ás opinións ideolóxicas diferentes en relación á articulación administrativa de Europa.

- Valoración crítica ante as diferentes percepcións de Europa. - Valoración da diversidade de medios e de paisaxes existentes en Europa. - Sentimento de pertenza e de integración en ámbitos supranacionais

cunha actitude solidaria e participativa. 6. CONCEPTOS BÁSICOS. A primeira parte das distintas probas que se realizarán durante o curso, así como a proba de selectividade, consistirá en definir brevemente oito conceptos xeográficos básicos cos cinco bloques de contidos. A continuación se relacionan os conceptos básicos que, en xeral, poden ser obxecto de exame.

Xeografía, Xeografía Física, Xeografía Humana, Litosfera, Atmósfera, Hidrosfera, Biosfera, Municipio, Parroquia, Rexión, Provincia, Comunidade Autónoma. Placa Tectónica, Deriva Continental, Magma, Litoloxía, Roca Ignea, Roca Sedimentaria, Roca Metamórfica, Estrato Sedimentario, Rocha Silícea, Rocha Arcillosa, Rocha Caliza, Falla, Fractura, Fosa Tectónica, Pregamento, Pliegue, Sinclinal, Anticlinal, Oroxenia Herciniana, Oroxenia Alpina, Geosinclinal, Transgresión Mariña, Regresión Mariña, Isohipsa, Perfil Topográfico, Zócalo, Macizo, Penillanura, Meseta, Cordilleira, Serra, Páramo, Cerro Testigo, Campiña, Costa (cuesta), Erosión, Sedimentación, Glaciar, Morrena,Glaciación, Eólico, Aluvión. Duna.

Tempo, Clima, Presión Atmosférica, Milibar, Barómetro, Isobara, Anticiclón, Borrasca, Pantano Barométrico, Frente, Corrente en Chorro (Jet-Stream), Gota Fría, Barlovento, Sotavento, Brisa, Radiación, Insolación, Isoterma, Amplitude Térmica, Inversión Térmica, Calima, Solana, Umbría, Réxime Térmico, Evaporación, Humidade Atmosférica, Sequía, Condensación, Precipitación, Isoieta, Réxime Pluviométrico, Déficit Hídrico, Aridez, Microclima, Clima Urbano.

Cunca Fluvial, Divisoria de Augas, Rede Fluvial, Cauce, Infiltración, Aguas

75

Subterráneas, Acuífero, Nivel Freático, Aforo, Caudal Absoluto, Caudal Relativo, Endorreico, Exorreico, Avenida, Inundación, Estiaxe, Torrente, Cañón, Terraza Fluvial, Delta, Rambla, Réxime Fluvial, Estuario, Ría, Marisma, Albufera, Marea, Tómbolo. Bioclimático, Biomasa, Ecosistema, Vexetación Clímax, Endemismo, Conífera, Frondosa, Especie Termófila, Especie Umbrófíla, Especie Heliófila, Especie Higrófila, Especie Halófila, Especie Xerófila. Especie Mesófila, Formación Arbórea, Formación Arbustiva, Formación Herbácea, Bosque Caducifolio, Bosque Perennifolio, Dehesa, Sotobosque, Pradera, Landa, Maquis, Garriga. Censo de Poboación, Padrón Municipal, Nomenclátor, Densidade de Poboación, Transición Demográfica, Tasa de Natalidade, Tasa de Mortalidade, Tasa de Mortalidade Infantil, Tasa de Fecundidade, Crecemento Vexetativo, Réxime Demográfico, Emigración, Inmigración, Éxodo Rural, Movemento Pendular, Saldo Migratorio, Crecimiento Real, Estructura Demográfica, Esperanza de Vida, Tasa de Masculinidade, Índice de Envellecemiento, Pirámide de Poboación.

Emprazamento, Situación, Hábitat Concentrado, Hábitat Disperso, Hábitat Urbano, Hábitat Rural, Urbanización, Área Periurbana, Función Urbana, Area de Influencia, Metrópole, Conurbación, Área Metropolitana, Solo Urbano, Solo Urbanizable, Solo Rural, Rede Urbana, Xerarquía Urbana, Plano Urbano, Plano Ortogonal, Plano Radioconcéntrico, Cidade Histórica, CBD, Ensanche, Cidade Xardin, Cidade Dormitorio, Arrabal, Plan Xeral de Ordenación Urbana.

Poboación Activa, Poboación Inactiva, Tasa de Actividade, Tasa de Paro, Sector Primario, Sector Secundario, Sector Terciario, Sector Terciario Superior, Terciarización.

Explotación Agraria, Explotación Intensiva, Explotación Extensiva, Parcela, Concentración Parcelaria, Minifundio, Latifundio, Secano, Regadío, Barbeito, Monocultivo, Policultivo, Rotación de Cultivos, Superficie Agrícola Útil (SAU), Campos Abertos, Campos Pechados, Agricultura a Tempo Parcial, Cultivo Forraxeiro, Estabulación Gandeira, Réxime de Tenencia, Caladeiro, Acuicultura, Rexión Pesqueira, Pesca de Altura, Pesca de Baixura, Marisqueo.

Materia Prima, Fonte de Enerxía, Enerxía Hidroeléctrica, Enerxía Térmica, Energía Nuclear, Enerxías Alternativas, Industrialización, Reconversión Industrial, Agroindustria, Industria Básica, Industria Manufactureira, Industria Siderúrxica, Industria Petroquímica, Industria Ligeira, Polígono

76

Industrial, Parque Tecnolóxico.

Economía Sumerxida, Autarquía, Producto Interior Bruto, Oferta, Demanda, Importación, Exportación, Arancel, Balanza de Pagos, Inflación, Déficit Comercial, Transnacional, Monopolio, Gran Empresa, Pequena e Mediana Empresa (PYME), Turismo.

Cuota Láctea, Política Agraria Comunitaria (PAC), Augas Xurisdiccionais, Fondos Estructurais, Contaminación Atmosférica, Contaminación Acústica, Residuos Sólidos Urbanos, Contaminación Industrial, Chuvia Ácida, Efecto Invernadeiro, Deforestación, Desertización, Reciclaxe, UE.

3.2.8. SECUENCIACIÓN DE CONTIDOS DE HISTORIA

3.2.8.1. CONCEPTOS

1. AS RAÍCES HISTÓRICAS

1.1. Os inicios do poboamento peninsular.

- O proceso de hominización na Península Ibérica: novos achados. Os primeiros poboadores de Galicia.

- Os pobos prerromanos. A cultura castrexa.

1.2. A Hispania romana. Gallaecia.

- O proceso da romanización. Especial atención ó caso galego.

- O reino suevo. A monarquía visigoda.

1.3. A Península Ibérica na Idade Media: Al-Ándalus.

- Evolución política e organización económica e social.

- A presencia musulmana en Galicia.

- Cultura e arte.

77

1.4. A Península Ibérica na Idade Media: os reinos cristiáns.

- A formación dos reinos peninsulares. Etapas da reconquista e modelos de repoboación.

- Galicia e a monarquía astur-leonesa. O Reino de Galicia. A organización política. As institucións.

- O feudalismo. Economía e sociedade.

- A expansión marítima no Mediterráneo e no Atlántico. As Illas Canarias.

- A crise dos séculos XIV e XV. O exemplo galego: vida urbana e conflictos sociais. As revoltas irmandiñas.

- Unha cultura plural. O Camiño de Santiago. Manifestacións artísticas.

2. O ANTIGO RÉXIME

2.1. Os Reis Católicos: a construcción do Estado moderno.

- Unión dinástica. Conquista do Reino Nazarí e incorporación do Reino de Navarra.

- O programa centralizador en Galicia: o sometemento da nobreza galega e o control do clero.

- A proxección exterior. O descubrimento de América.

2.2. a españa do século xvi.

- O Imperio de Carlos V e a Monarquía Hispánica de Felipe II.

- O modelo político dos Austrias. O goberno e a administración de América. O impacto do descubrimento en Galicia.

2.3. A españa do barroco.

- O sistema de Westfalia-Pirineos: ocaso da hexemonía dos Habsburgo. Crise interna.

- A representación política de Galicia. A "Junta del Reino" e a cuestión do voto en Cortes. Mentalidade, cultura e arte no Século de Ouro. O Barroco en Galicia.

2.4. O século XVIII: os primeiros borbóns.

- Cambio dinástico: as reformas internas.

- A práctica do despotismo ilustrado: Carlos III.

- Poboación, economía e sociedade en Galicia. A consolidación da fidalguía.

78

- A política exterior. América.

3. A DESESTRUCTURACIÓN DO ANTIGO RÉXIME E AS ORIXES DO ESTADO LIBERAL

3.1. Crise do Antigo Réxime.

- Os factores causais da crise.

- Guerra e revolución. Galicia na Guerra de Independencia.

- As Cortes de Cádiz e a Constitución de 1812.

- Absolutismo e liberalismo. A emancipación da América española.

3.2. A construcción do Estado liberal.

- A oposición ó sistema liberal. A cuestión dinástica e as guerras carlistas. A problemática foral.

- Isabel II: a organización do réxime liberal. O Estado dos moderados e o seu labor.

- Galicia nos inicios do réxime liberal. Carlismo e provincialismo.

- O Sexenio democrático (1868-1874). O republicanismo en Galicia.

3.3. As grandes transformacións socioeconómicas.

- Revolución liberal e cambio agrario: as desamortizacións. O caso galego.

- O proceso de industrialización. As grandes pautas rexionais.

- A estructura social. As orixes do movemento obreiro.

- Os cambios ideolóxicos e culturais.

4. O RÉXIME DA RESTAURACIÓN.

4.1. As bases do réxime.

- O sistema canovista: a Constitución de 1876 e a quenda pacífica.

- O funcionamento real do sistema: caciquismo e fraude electoral. As grandes familias políticas de Galicia.

- A oposición ó sistema. Rexionalismo e nacionalismo. O caso galego.

79

- A liquidación do imperio colonial: Cuba.

4.2. A crise da Restauración.

- O reinado de Alfonso XIII.

- Rexeneracionismo e revisionismo político.

- A dictadura de Primo de Rivera.

4.3. Os desequilibrios económicos e sociais.

- As desigualdes do crecemento económico. Atraso e modernización.

- As transformacións demográficas. O proceso de urbanización e os movementos migratorios. O caso galego.

- Conflictividade social. O agrarismo e a liquidación da problemática foral.

5. REPÚBLICA E GUERRA CIVIL.

5.1. A IIª República.

- A caída da Monarquía. As forzas políticas e sociais.

- A Constitución de 1931 e o bienio reformista.

- A evolución política da II República.

- Os nacionalismos na II República. O Estatuto galego de 1936.

- A cultura española e galega desde os inicios da Idade de Prata ata 1936.

5.2. A Guerra Civil.

- A sublevación militar. O alzamento en Galicia.

- Evolución política das dúas zonas.

- A internacionalización do conflicto.

6. DICTADURA E DEMOCRACIA

6.1. España durante o franquismo.

- Fundamentos ideolóxicos e sociais do réxime franquista.

80

- Evolución política e conxuntura internacional.

- A oposición ó réxime. A oposición armada e a oposición política en Galicia.

- As transformacións socioeconómicas e os cambios sociais e culturais.

6.2. A España democrática.

- A transición política. A Constitución de 1978 e o Estado das Autonomías.

- A transición política en Galicia. O Estatuto galego.

- Economía e sociedade na España actual.

- Os gobernos democráticos e a integración en Europa. Galicia no marco español e europeo.


• Análise e utilización crítica de fontes e de material historiográfico diverso.

• Contraste de interpretacións historiográficas e elaboración de sínteses información de distinto tipo.

• Utilización de información contrastada, procedente dos medios de comunicación de masas (prensa, televisión, películas...) para o achegamento ó coñecemento da sociedade actual.

• Construcción de gráficos e mapas para ordenar, contextualizar e secuenciar feitos históricos.

• Identificación e clasificación das causas que explican os feitos históricos.

• Análise de táboas, gráficos, etc., para observar que, con frecuencia, os cambios socioeconómicos non se producen ó mesmo tempo que os políticos ou os ideolóxicos.

• Establecemento de semellanzas e diferencias entre os distintos sistemas políticos: monarquía parlamentaria, república...

• Identificación e análise das causas dos desequilibrios territoriais no desenvolvemento económico da España contemporánea.

• Establecemento de relacións entre a industrialización e a evolución demográfica e social, os movementos migratorios, os medios de transporte, as repercusións no ámbito familiar, os cambios na alimentación, a hixiene...

81

• Confección e análise de táboas cronolóxicas, gráficas e secuencias de imaxes que permitan sinalar a asincronía, no tempo e no espacio, dos cambios sociais, políticos, económicos, ideolóxicos e culturais.

• Utilización de diversos medios (vídeos, diapositivas, discos, fotografías, etc.) que faciliten a comprensión das tensións e da dinámica cultural de España durante o franquismo.

• Realizacións de diversas representacións gráficas (mapas conceptuais, esquemas, etc.) para simbolizar a organización e funcionamento das institucións políticas da España actual.

• Identificación das distintas propostas de organización territorial de España e análise comparativo das características que defnen o actual Estatuto de Autonomía de Galicia respecto ás que tiña o Estatuto do 36.

• Identificación da evolución tecnolóxica aplicada a distintos campos (obxectos de uso cotiá, maquinaria, medios de transporte, moda, et.) como impulsora do ritmo acelerado do tempo histórico actual.

3.2.8.3. ACTITUDES

• Adopción dunha postura crítica e de rigor ante as distintas fontes de producción do coñecemento histórico.

• Promove-lo interese polo coñecemento crítico de sociedades e culturas diversas, tanto históricas como actuais, e a súa percepción como elementos enriquecedores da existencia colectiva da humanidade.

• Fomentar un sentimento positivo de pertenza a unha Comunidade nacional (Galicia), a un Estado histórico (España), e a unha cultura europea e universal desde posicións solidarias e respectuosas con outras Comunidades, Estados e culturas.

• Consolidar actitudes e hábitos de tolerancia e solidariedade entre os diferentes pobos de España, respectando e valorando positivamente os aspectos comúns e diferenciais e a pertenza simultánea a máis dunha identidade colectiva.

• Fomento do compromiso activo, responsable e consciente coa paz, a democracia e os dereitos humanos e sensibilidade fronte ós problemas derivados das situacións de desigualdade.

82

2.3.8.4. ORIENTACIÓNS DO GRUPO DE TRABALLO Ó DCB DE HISTORIA A transición do Antigo Réxime á España Contemporánea. É aconsellable que o alumnado recorde os aspectos esenciais da Historia de España previos ó punto de partida desta materia, que é o mundo contemporáneo, sobre todo no que se refire á agrupación progresiva das unidades político-territoriais que acaban integrando a Coroa Española. Débense tratar os caracteres básicos do vello sistema que vai ser substituído por outro radicalmente diferente nunha transición longa e conflictiva, que é o obxecto fundamental deste bloque. q As unidades integrantes da Coroa Española. O centralismo borbónico. É aconsellable lembrar e identificar, utilizando un mapa, os distintos reinos que terminarán configurando o Estado español. O centralismo borbónico debe ser estudiado nos seus termos xerais: trala Guerra de Sucesión, a nova dinastía intentou fortalece-la autoridade absoluta do monarca. Con esta finalidade, Felipe V: - promulga os Decretos de Nova Planta, que supoñen a perda da autonomía política dos reinos que conformaban a Coroa de Aragón, aínda que manteñen a do País Vasco; e -introduce unha serie de cambios na estructura do Estado e da Administración, suprimindo ou deixando sen funcións antigas institucións e corporacións e creando outras novas. É preciso subliña-los límites do proxecto unificador, que non se leva a cabo nalgúns aspectos importantes: por exemplo, subsiste o dereito civil catalán e mantéñense as diferencias entre os sistemas económicos catalán e castelán. q Os elementos económicos, sociais e políticos que configuran o Antigo Réxime. O reformismo ilustrado. Sen facer un estudio exhaustivo, débese caracteriza-lo Antigo Réxime nos ámbitos demandados: unha economía de base esencialmente agraria, unha sociedade estamental e maioritariamente rural, e unha concepción absolutista do poder político. Con estes trazos o alumno debe comprende-los perfís esenciais do mundo que está a piques de desaparecer. Sobre o reformismo ilustrado, resulta conveniente compara-los proxectos coas reformas sociais e as transformacións económicas efectivamente levadas a cabo, intentando comprender e limita-la influencia real das novas doutrinas económicas (fisiocracia, liberalismo) na política da segunda metade do século XVIII, así como aprecia-los atrancos cos que se atoparon os ilustrados (estamentos privilexiados, Inquisición, o seu propio moderantismo reformista). Deles resultan as insuficiencias das transformacións e avances que caracterizan o século XVIII; insuficiencias que en boa medida marcarán a evolución posterior, e que serán moi visibles nas confrontacións entre partidarios do Antigo Réxime (máis ou menos reformistas ou serviles) e liberais, que presiden o primeiro tercio do oitocentos.

83

q O impacto da Revolución Francesa. A Guerra da Independencia e a Constitución de 1812. O impacto da Revolución Francesa debe ser esencialmente relacionado co medo e reacción que xenera, provocando un frenazo ás ideas reformistas e o peche de fronteiras a calquera idea provinte do exterior. A Guerra da Independencia contemplarase a partir das facilidades que atopan as tropas francesas na ocupación do territorio español debidas esencialmente ó Tratado de Fontainebleau e ós problemas de Godoy/Carlos IV co sector encabezado por Fernando VII. A Guerra debe ser entendida non só como unha loita contra o invasor e dende posturas diferentes, senón tamén na súa vertente revolucionaria, como primeiro intento de construir unha España liberal. As Cortes de Cádiz son a mellor plasmación dese intento. Deben ser mencionadas as tendencias políticas nelas representadas, e destacarase o esencial do seu labor lexislativo, estudiando os principais decretos (señoríos, morgado, Inquisición); a Constitución de 1812 debe ser ben estudiada nos seus puntos fundamentais (soberanía nacional, sufraxio, división de poderes) e comprendida como a primeira gran referencia do constitucionalismo español. q A revolución liberal e as reaccións absolutistas no primeiro tercio do século XIX. Convén distinguir claramente as etapas do reinado de Fernando VII, co fin de que os alumnos poidan percibi-lo período 1814-1833 como a crise permanente e definitiva do Antigo Réxime, modelo inviable fronte a un liberalismo que, á súa vez, sofre avances e retrocesos ata a morte do monarca. Como aspecto colateral, pero de innegable importancia, deberíase relaciona-lo reinado de Fernando VII co contexto europeo para entender por que as potencias lexitimistas axudan a Fernando nalgúns casos (Trienio Constitucional) e noutros non (perda do Imperio); respecto deste último asunto, convén menciona-la importante repercusión que a perda das colonias americanas terá sobre a economía española do século XIX. É aconsellable, por último, e a xeito de enlace co bloque seguinte, facer unha breve referencia ós cambios introducidos polo rei nos últimos anos da súa vida, que conducirán ós absolutistas a apoiar a don Carlos, orixinándose así un dos problemas máis sobranceiros que terá que enfronta-la construcción do Estado liberal. A construcción do Estado liberal e as súas dificultades. No caso particular de España os enfrontamentos sociopolíticos, sen afirmar que constitúen o factor decisivo no devir histórico do país, si inciden de maneira importante no ritmo e incluso na natureza de tódalas transformacións. De aí que a dimensión política se singularice neste bloque dende a supresión da monarquía absoluta ata a crise final da monarquía parlamentaria. Neste ámbito merecen especial consideración, á parte dos avances e retrocesos da democracia representativa, a construcción das estructuras estatais, tanto centrais como periféricas, e as súas carencias, as ideoloxías e os movementos políticos que

84

nacen e se dos ilustrados desenvolven ó redor dese proceso e o comezo de reaccións protonacionalistas. Convén ademais relacionar esta dimensión política con certos cambios fundamentais no réxime de propiedade da terra e no sistema productivo, así como cos intereses e aspiracións dos grupos sociais máis importantes, de modo que se estableza un nexo comprensivo co bloque seguinte. q A España isabelina. O carlismo e as opcións liberais. Carlistas e liberais en Galicia. O Estado dos moderados e o seu labor. Aínda que no estudio do período isabelino (1833-1868) poden e deben distinguirse etapas diversas, convén centra-la atención nos elementos xerais que lle confiren unidade, en tanto que é a época na que o liberalismo se asenta no poder de xeito xa irreversible, diferenciándose dos precedentes intentos frustrados dende 1808. Dende este punto de vista, debe subliñarse a inestabilidade que caracteriza ó réxime, e que ten a súa mellor plasmación nas catro Cartas Magnas elaboradas. Dende a carta outorgada de 1834 (Estatuto Real), aparecen perfiladas as dúas tendencias do liberalismo español, os moderados e os progresistas, protagonistas do xogo político reflectido en tres constitucións (1837, 1845, 1856). Os alumnos deben coñece-los principios liberais que as informan, como a soberanía nacional, a división de poderes ou a representatividade mediante sufraxio; pero debe facerse fincapé no moderantismo predominante na etapa isabelina, o que leva a que a Constitución de 1845 sexa a máis duradeira, atemperándose nela os presupostos liberais sinalados: soberanía compartida Rei-Cortes, cámara alta de designación rexia e vitalicia. E todo nun contexto de maior ou menor limitación no sufraxio, segundo sexan moderados ou progresistas -estes en cortas parénteses- os que ocupen o poder. A hexemonía moderada apréciase tamén no ámbito da orde pública: neste terreo debe ser mencionada a substitución da progresista Milicia Nacional pola moderada Garda Civil en 1844. É preciso salienta-lo papel que o Exército desempeña na vida política: as guerras que dende 1808 teñen no liberalismo o seu telón de fondo e uns mandos que xa non sempre son de procedencia nobiliaria explican a presencia practicamente constante de militares no poder político ou no seu contorno inmediato, así como que o pronunciamento sexa o mecanismo de tránsito do moderantismo ó progresismo. En canto ó sistema de recrutamento, os alumnos deben coñece-la implantación do servicio militar obrigatorio, en consonancia co presuposto liberal que considera á Nación como conxunto de cidadáns, polo que a todos concerne a súa defensa; non obstante, débese menciona-la posibilidade de redimi-lo servicio mediante o pago dunha cantidade de diñeiro, o que convirte á quinta nunha obriga unicamente para as clases menos favorecidas. No ámbito administrativo, os alumnos deben saber que neste período se avanza na centralización e homoxeneización, seguindo postulados setecentistas amalgamados coa idea de liberdade. É necesario centrarse na nova ordenación territorial (provincias, municipios) a partir do deseño de Javier de Burgos en 1833, atendendo tamén ós mecanismos políticos para o seu control (Deputacións, Xefes

85

Políticos, Corporacións locais), e insistindo na uniformización xurídica do Estado e dos cidadáns. Cómpre deterse, por último, nas forzas ou tendencias políticas que o doutrinarismo liberal deixa fóra do sistema: -Por unha banda, aqueles que dende posicións absolutistas e lexitimistas cuestionan a monarquía isabelina; os alumnos deben saber que este conflicto conduce ó enfrontamento bélico cos seguidores de don Carlos. Convén sinalar que a necesidade de financia-las guerras carlistas, sumada ó intento de anchea-la base social do liberalismo nun país esencialmente rural, leva ós sectores progresistas a pór en marcha a desamortización, en clara confrontación coa Igrexa, que perde capacidade de amparo social. É procedente mencionar, neste contexto, como o Estado liberal comeza a asumir funcións sociais de beneficencia, e ademais promulga os primeiros planos de educación, entendida ésta como un servicio público baixo a óptica do laicismo, como se pon de relevo na Lei Moyano de 1857. -Por outra banda, no extremo oposto ó carlismo, é preciso trata-la aparición -dende mediados de século- dos demócratas, que pretendendo o sufraxio universal masculino, contarán cunha base social a cada paso máis ampla e chegarán a protagoniza-lo xogo político en 1868. Neste mesmo contexto, débese menciona-la tímida aparición da ideoloxía republicana, que só cristalizará en 1873, así como as primeiras manifestacións -en forma de mobilización ás veces contundente- dun proletariado escaso e xeograficamente moi concentrado. q O Sexenio democrático. A Constitución de 1869. A Primeira República e o federalismo. A Gloriosa debe ser presentada en primeiro lugar como unha nova mostra do intervencionismo militar, esta vez asociada a un proxecto civil para resolve-la incapacidade do moderantismo isabelino de dar resposta ás aspiracións dos progresistas radicais e dos demócratas. O cambio político concrétase nunha curta e densa etapa na que se suceden dous modelos de Estado, ámbolos dous baixo a fórmula do parlamentarismo democrático. En conxunto, o Sexenio ven da man dunha burguesía progresista que require maior participación popular, se ben tratando de limita-la actividade do movemento obreiro. O novo réxime entroniza a Amadeo de Saboya ó abeiro da Constitución de 1869, na que cómpre fixa-la atención como a máis avanzada Carta de liberdades do século XIX, xunto coa republicana. Convén aludir á caótica aritmética parlamentaria e ó nacente internacionalismo como principais factores que propician a abdicación do monarca e a proclamación da Primeira República. Sobre esta, ademais do seu proxecto constitucional -que concibe ó Estado como unha federación-, debe coñecerse a loita cantonal que se desencadea, e na que se mesturan os intereses de burguesías locais e dun proletariado influido pola experiencia da Comuna; un cantonalismo que rebasa dende a base ó propio federalismo e que asusta á alta burguesía, conducíndoa cara posicións reaccionarias. O Sexenio remata cunha nova intervención militar que supón o derrube do réxime republicano; neste punto debe insistirse na identificación definitiva do Exército coa

86

dinastía borbónica, o que permite a súa restauración na persoa de Alfonso XII, quen chega ó trono da man de Cánovas del Castillo. q A Restauración. O sistema político da Constitución de 1876 e o seu funcionamento. Reposta a dinastía, comeza a edificación dun sistema político de marcado signo conservador, que se plasma na Constitución de 1876. Entre as súas principais características, cómpre cita-lo recoñecemento das liberdades individuais, a soberanía compartida entre o Rei e unhas Cortes bicamerais e a declaración do Estado como confesional, se ben se recoñecía a liberdade de cultos; ademais, deixaba en mans do monarca o nomeamento dos gobernos e establecía así mesmo que o sufraxio fose regulado por leis posteriores. Débese apuntar que o documento foi consensuado polos sectores máis altos da burguesía, que pretenden superar así os traumáticos cambios que caracterizaban o rumbo político español, configurando unha alternancia no poder mediante a quenda de dous partidos. É mester entender que o modelo bipartidista, xa con sufraxio censitario, xa con universal a partir de 1890, manterase gracias á componenda entre o poder central e as súas correas de transmisión no ámbito local: os caciques. O sistema de Cánovas presentará así unhas Cámaras que en nada reflicten a participación popular. q A crise da Restauración. Do desastre de 1898 á folga xeral de 1917. O rexenaracionismo e a xeneración do 98. O republicanismo. O sistema así establecido, distanciado da cidadanía, irá paseniñamente acumulando un desprestixio institucional que se suma ó internacional. O desastre do 98 debe ser visto como o zenit desta situación: a perda das últimas colonias ultramarinas comporta danos humanos, económicos e morais que se deixarán sentir en toda a sociedade, pero dos o Exército -estreitamente unido á Monarquía e ó conservadurismo- sairá moi mal parado. Neste contexto, convén insistir na significación da xeneración do 98 e sobre todo dos rexeneracionistas (Costa, Picavea); as súas opinións, tan doentes como críticas, poñen de manifesto as "inconveniencias" do sistema canovista, anunciando a longo prazo a súa descomposición e o cuestionamento mesmo da Monarquía como forma de Estado. Débese subliña-la prolongación desta crise, que se inicia no cambio de século e que ten o seu último acto no ascenso ó poder de Primo de Rivera. No estudio desas dúas longas décadas, cómpre facer referencia ós ineficaces intentos de reaccionar promovidos dende o interior do propio sistema; entre eles pódense destacar: a intención de Maura de puli-las deficiencias da praxe política, a pretensión de crear "partidos bisagra", o desexo de lava-la honra do Exército con campañas africanas, ou a estéril integración de significados políticos periféricos, como Cambó. Fronte a estes intentos, deben citarse os factores que progresivamente van minando o sistema; atenderase fundamentalmente a: -A presencia cada vez máis relevante de forzas políticas perpetuamente marxinadas polo réxime restauracionista, entre as que cómpre destacar ós

87

republicanos, ó Partido Socialista Obrero Español e a diversos nacionalismos periféricos. -E á conflictividade social (débense lembrar datas como 1909, 1917 -folga xeral- ou 1921), alimentada polas crises económicas e que se inserta no contexto dun proletariado europeo en constante axitación e ás veces triunfante. q Os comezos da cuestión nacional en España: rexionalismo e nacionalismo en Galicia, País Vasco e Cataluña. En paralelo a esa evolución do sistema restauracionista, asístese á eclosión dos movementos económico-culturais da periferia. O recoñecemento de identidades históricas diferenciadas conduce á constitución de grupos políticos que defenderán presupostos rexionalistas. Entre eles cómpre cita-la Lliga de Catalunya e Unió Catalanista -redactora das Bases de Manresa- e o Partido Nacionalista Vasco, atopando uns e outros o seu referente intelectual en Alfredo Brañas. Así, fronte á idea de España como unidade, consolídanse os nacionalismos catalán e vasco. Débese mencionar así mesmo un galeguismo menos consolidado que, partindo do agrarismo de Basilio Álvarez, terá a súa máis destacada manifestación na asemblea luguesa das Irmandades da Fala. As transformacións socioeconómicas dende comezos do século XIX ata a Guerra Civil. As transformacións socioeconómicas que se producen na dilatada xénese da España contemporánea teñen entidade suficiente como para tratalas en si mesmas e na súa relación cos feitos de índole política e ideolóxica. Todas elas están á súa vez relacionadas entre si, de maneira que non se pode entende-lo fracaso relativo da industrialización en España ou o fenómeno migratorio sen coñece-lo que sucede coa terra e a agricultura ou cos transportes. Parece máis adecuado vincula-los conflictos sociais e a aparición de organizacións de carácter sindical urbanas ou agrarias, tanto cos procesos socioeconómicos como cos políticos. Sen embargo, non é doado o tratamento simultáneo de todos estes factores, de aí a separación analítica das distintas transformacións. Trátase dunha etapa demasiado longa no tempo, polo que parece preferible centra-la atención no que realmente é o século XIX histórico, prolongando este nos aspectos socioeconómicos que aquí se abordan ata os anos da Primeira Guerra Mundial (1914/17), evitando así superposicións con outros apartados (dictadura de Primo de Rivera ou II República), e mantendo a consonancia cronolóxica co bloque precedente. que q A revolución liberal e o cambio agrario. As desamortizacións. A evolución diverxente das agriculturas en España. O caso galego. A revolución agraria, de modo semellante o ocorrido noutros Estados de Europa occidnetal, forma parte do proceso de construcción do Estado liberal en España. Os alumnos deben coñece-los pasos básicos desta transformación, centrada fundamentalmente no ámbito lexislativo e que, no seu conxunto, constitúe a

88

desamortización. Procurando unha mellor comprensión das medidas tomadas e do seu alcance real, convén presentar brevemente, como punto de partida, a situación xeral da propiedade da terra e da súa explotación a comezos do século XIX, así como o obxectivo final e global do proceso desamortizador: transforma-la terra nunha propiedade privada libre de trabas e susceptible de ser explotada con criterios capitalistas. Convén analiza-lo conxunto de medidas desamortizadoras nas súas características básicas, pero o alumno debe tamén coñece-las fases e leis máis significativas do proceso: inicio (decretos de Cádiz), desamortización eclesiástica (Mendizábal, Espartero) e desamortización civil (Madoz). Para mellor comprende-lo conxunto da revolución agraria, convén relacionar estas medidas con outras, tamén importantes, destinadas a muda-lo réxime de propiedade da terra, como foi a desvinculación dos señoríos. Un fenómeno da complexidade do desamortizador convén que sexa analizado non só no seu aspecto económico (transformación da propiedade, ingresos para o Estado), senón tamén -e sempre de modo moi sinxelo- dende outros puntos de vista, como o político (gañar adeptos para a causa liberal progresista), social (fracaso do obxectivo de dar acceso á propiedade da terra a unha masa importante de campesiños, impactos negativos en determinadas zonas pola supresión de comunais), ou cultural (perda de importante patrimonio artístico por mor da exclaustración, incidencia no descenso de escolas rexidas por mosteiros ). Pola súa especificidade, cómpre deterse brevemente no caso galego, destacando o papel do foro na explotación da terra e como este condicionou os efectos da desamortización, sobre todo da eclesiástica. A pesar das múltiples e destacadas medidas legais do Estado liberal, non se logra unha auténtica modernización da agricultura e, polo tanto, do máis importante factor de renovación económica no século XIX. Neste sentido, convén destaca-la importancia do mantemento dos vellos sistemas de explotación agropecuaria, así como analiza-los principais elementos negativos no fracaso da modernización do sector agropecuario español (proteccionismo estatal, condicións naturais, carencia de capitais...), relacionando este fracaso cos restantes aspectos económicos directamente relacionados (a agricultura non xerou os excedentes precisos para obter capitais suficientes cos que potencia-la industrialización). No panorama global da España do século XIX é posible, sen embargo, apreciar importantes diferencias entre zonas peninsulares dende o punto de vista da explotación agropecuaria, polo que convén para-la atención neste feito diferenciador. O diverso impacto dos procesos desamortizadores permitíu, nalgúns casos, levar adiante un proceso de modernización (novos productos, aumento da superficie cultivada, da producción e da productividade, progresivo emprego de abonos e sementes seleccionadas, difusión de avances técnicos e científicos, introducción de maquinaria), mentres que noutros contribuíu a un estancamento da explotación agropecuaria, que se mantén en niveis próximos ós do Antigo Réxime, e a un recrudecemento da situación social.

89

Estes contrastes poden ser abordados centrando a atención nalgún exemplo de carácter extremo: por exemplo, os progresos de Levante en contraste coa situación de Andalucía. q Industrialización e desindustrialización na España do século XIX: pautas rexionais. Factores internos e externos da evolución económica. O crecemento do primeiro tercio do século XX. Como presentación do apartado ou como balance xeral do mesmo, convén suscitar no alumnado unha reflexión sobre a controversia historiográfica en torno a se realmente se pode falar en España de revolución industrial ou unicamente de cambios. O alumnado debe coñece-las principais características do proceso de industrialización español: enfrontamento librecambismo/proteccionismo e a súa incidencia en zonas e productos, escaseza de materias primas e de fontes de enerxía, dependencia do exterior, escaseza de capitais e de espírito empresarial, importancia do capital estranxeiro (sobre todo nos sectores mineiro e ferroviario), mercado interior pouco desenvolvido, fortes diferencias rexionais... Igualmente, débense trata-las principais zonas industrializadas de España neste período destacando as súas peculiaridades: en Cataluña, onde unha burguesía activa opta pola defensa do proteccionismo, destacarase a importancia do sector téxtil (tradición das manufacturas, papel do algodón, introducción de maquinaria, investimento de capitais), da metalurxia de transformación, da química e dos transportes (ferrocarril); nas provincias vascas destacarase a industria siderúrxica. Para completa-lo panorama, pódense analizar outras zonas de menor desenvolvemento industrial que permitan a comparación: por exemplo, Andalucía e o fracaso dunha incipiente industrialización arredor da siderurxia; Madrid e a incapacidade de lograr converterse nun centro industrial; industrias agroalimentarias de escaso desenvolvemento noutras rexións; Galicia e o estancamento dos dous sectores máis activos (o téxtil polas dificultades orixinadas no proteccionismo ós productos cataláns, e o conserveiro por carencia de capitais, escaseza de mercados e falta de modernización das instalacións). No proceso industrializador cómpre destaca-la importancia dos medios de transporte para o desenvolvemento dun mercado nacional e de intercambios múltiples; a este respecto deben ser destacadas as dificultades na construcción e instalación do ferrocarril, proceso no que ademais a articulación do mercado vese mediatizada por obxectivos políticos. Igualmente, convén facer unha breve referencia ás medidas adoptadas por Facenda (especialmente as reformas de Mon e Santillán) para moderniza-lo sistema fiscal, así como cita-lo establecemento da peseta como unidade monetaria e a creación da Banca nacional e da Bolsa. q Os caracteres da modernización demográfica da España contemporánea. O débil desenvolvemento das cidades. Os movementos migratorios e a participación de Galicia neles. No estudio dos cambios operados na demografía española do século XIX convén partir da exposición dos trazos característicos do modelo demográfico de Antigo Réxime (crises de subsistencias, mortalidade por pestes, altas taxas de

90

mortalidade infantil, abundancia de pobres nas cidades...) e do seu mantemento ata ben avanzado o século, para logo analiza-los elementos de cambio: descenso da mortalidade, reducción lenta da natalidade, crecemento vexetativo moderado. Tendo en conta as grandes diferencias espaciais do crecemento demográfico español, convén analiza-lo contraste entre a costa e o interior, así como relaciona-lo moderado crecemento demográfico xeral e o escaso desenvolvemento industrial co débil crecemento das cidades. Neste sentido, pódense analizar comparativamente algunhas cidades peninsulares, relacionando a súa evolución demográfica co seu nivel de desenvolvemento industrial, valorando algún dos máis importantes cambios urbanísticos (urbanización, sistemas de iluminación, comunicacións...). O fenómeno migratorio no século XIX constitúe un trazo característico do réxime demográfico, polo que debe ser analizado dende a caracterización dos principais tipos de movementos migratorios e das súas causas. Convén centra-la atención nos movementos exteriores (transoceánicos), destacando o caso da emigración galega; neste caso débense diferenciar etapas e destinos dos emigrantes, procurando establecer relacións cos acontecementos económicos e políticos dos países receptores. q Os novos grupos sociais. O nacemento e o desenvolvemento do movemento obreiro e do agrarismo. As súas derivacións políticas. Aínda que se debe dedicar especial atención á aparición dos novos grupos sociais, convén caracterizar nos seus trazos fundamentais os grupos tradicionais (nobreza, clero e campesiñado), facendo fincapé nas transformacións orixinadas neles como efecto dos procesos desamortizador e industrializador. Débese destaca-la aparición de novos grupos como a burguesía e o proletariado industrial, en relación co desenvolvemento industrial e o crecemento demográfico. Convén matiza-la diversidade da burguesía en función da súa orixe, actividade e capacidade de actuación para comprender mellor as consecuentes opcións políticas (por exemplo, en relación coa súa participación nos nacionalismos). Débese trata-la aparición das primeiras formas de loita e reivindicación proletaria (ludismo, asociacionismo, AIT...), tamén xurdidas en relación co desenvolvemento industrial, así como identifica-las principais ideoloxías que inspiran ó movemento obreiro (socialismo, anarquismo), así como as súas máis significativas organizacións (UGT, PSOE, CNT). Igualmente, débense estudia-los principais logros alcanzados polo proletariado nas súas reivindicacións (1º de maio, dereito de folga, xornada de 8 horas). Cómpre centra-lo estudio do movemento agrarista en Galicia; este debe ser caracterizado en relación cos problemas do campesiño (mantemento do sistema foral, reducida superficie das explotacións, política proteccionista do trigo castelán, pervivencia do sistema caciquil...), expoñendo os principais aspectos organizativos e reivindicativos do agrarismo, e destacando o papel de Acción Gallega e do seu líder, Basilio Álvarez. q Cambio e permanencia na cultura, nos valores e nas ideas de España e Galicia contemporánea. Os avances científicos e tecnolóxicos.

91

Debido á extensión dun tema como este, cómpre seleccionar algún aspecto no que centra-la atención. Con este fin, pódese analizar, a través dalgúns exemplos concretos (ben da educación ou da cultura), a coexistencia de correntes de pensamento tradicionalistas (por exemplo, a través de Menéndez Pelayo) e progresistas (por exemplo, a través da Institución Libre de Enseñanza). Convén sintetiza-los trazos máis significativos de cada unha delas establecendo relacións cos grupos sociais que as sustentan. Conviría non pasar por alto a cuestión da educación -unha importante preocupación do Estado liberal, coñecendo as liñas básicas da organización do sistema educativo (Lei Pidal, Lei Moyano), así como as relacións coas institucións básicas que levaron o peso da educación na España do século XIX, destacando a sinatura do Concordato como elemento clave do programa de ensinanza. Tamén conviría valora-la significación da Institución Libre de Enseñanza como renovadora da cultura e dos métodos de estudio. Así mesmo, débense presenta-las principais características e aportacións da xeración do 98 e do rexeneracionismo (centrado en Joaquín Costa) e comentar brevemente o papel desempeñado polos órganos de difusión (prensa) no espallamento das ideas, así como das tertulias de café como centros de discusión e reflexión sobre os máis variados problemas da España do momento. Dentro dun panorama pouco brillante da ciencia e da tecnoloxía en España, convén valora-los escasos avances científicos significativos, destacando personaxes como Ramón y Cajal, Monturiol e Peral. España no período de entreguerras. Como ocorre no conxunto de Europa, aínda que con pequenos desfases cronolóxicos e con peculiaridades derivadas da súa especificidade histórica, España experimenta neste período unha transición convulsiva dende o sistema da Restauración a franquista. Nesta transición hai unhas etapas claras, inestables e distintas, que son o resultado da confluencia de grandes conflictos que recorren o período e que convén poñer de manifesto: os de carácter social, estimulados pola crise económica mundial e pola persistencia de estructuras arcaicas; os de carácter político-ideolóxico ó redor da contraposición entre réximes democráticos e réximes autoritarios; e os de carácter nacional, en torno ó mantemento ou a redefinición territorial do poder no seo do Estado. q As orixes do réxime político da dictadura de Primo de Rivera. O desenvolvemento da oposición e a caída da monarquía. A xeito de introducción, débese aludir á descomposición final do réxime restauracionista, que supón a culminación da crise permanente que presidíu o reinado de Alfonso XIII, se ben con algúns matices. O alumno debe coñecer o fracaso das últimas esperanzas democratizadoras entre 1917 e 1919 (gobernos de concentración) e a reacción conservadora fronte ó reformismo político nun contexto marcado pola mobilización social (trienio bolchevique), o terrorismo

92

(asasinato de Dato) e a gravísima situación militar en Marrocos (desastre de Annual, 1921). Estes elementos son o caldo de cultivo do pronunciamento do xeneral Primo de Rivera, que chega ó poder en 1923 co beneplácito do monarca. A Dictadura de Primo de Rivera presenta dúas fases: o Directorio Militar (1923-25) e o Directorio Civil (1925-30). Na primeira delas compre aludir ós variados apoios políticos con que contou o réxime, así como a oposición irreductible da CNT e o PCE, xurdido este dunha escisión do PSOE en 1920. Como bases que permiten a aparente consolidación do xeneral no poder nesta primeira fase, deben ser mencionadas a suspensión da Constitución, a represión da oposición e as victorias logradas en Marrocos co apoio francés. Respecto da segunda etapa, o alumno debe saber que o Directorio Civil tratou de aproveitar a favorable conxuntura económica internacional promovendo un crecemento baseado na realización de obras públicas (estradas, política hidráulica e sector eléctrico) e no apoio á actividade industrial e mineira; no ámbito político, débese mencionar o intento de Primo de Rivera de crear unha especie de partido único -a Unión Patriótica-, mentres trataba de poñer en marcha estructuras corporativistas inspiradas no fascismo italiano. É conveniente abordar a fin do réxime dende que en 1927 se rexistrou un notable incremento da oposición política (FUE, FAI, nacionalismo catalán...); como factores que precipitan a caída do dictador en xaneiro de 1930 compre considerar a crise económica dende 1929, o paso á oposición da UGT e do PSOE e o rexeitamento xeral do réxime por parte de intelectuais e partidos políticos. A explicación da caída da monarquía debe partir do fracaso do intento de resucitar o réxime restauracionista con tódalas súas esencias; é preciso ter en conta na explicación dous factores esenciais: os efectos económicos da crise (paro, colapso do comercio, retroceso da producción industrial...) e a vontade xeral das forzas de oposición fronte a unha monarquía totalmente desprestixiada (Pacto de San Sebastián, agosto de 1930). En última instancia, débese mencionar a celebración de eleccións municipais o 12 de abril de 1931. Dous días despois era proclamada a II República. q A II República. A constitución de 1931 e as grandes reformas nos distintos terreos. Etapas do réxime republicano. A conflictividade social, política, ideolóxica e nacional. O Estatuto galego do 36. O estudio do período republicano debe comezar pola formación dun goberno provisional no que estaban representados tódolos partidos do Pacto de San Sebastián e que inicia xa unha serie de reformas, sobre todo nos ámbitos agrario e educativo. É preciso destacar o claro triunfo que nas eleccións a Cortes Constituintes (xuño 1931) obtivo a "conxunción republicano-socialista". Sobre a Constitución promulgada en decembro, debe destacarse a concepción de España como "república de traballadores de toda clase". Entre os seus puntos esenciais cómpre ta a subliñar o carácter laico do Estado, a previsión dun réxime autonómico, o sufraxio feminino, a utilidade social da propiedade e a aceptación das normas universais do dereito internacional.

93

En xeral, debe ser tido en conta no estudio da II República o contexto de depresión económica internacional, que limita os recursos e as posibilidades reais de levar a cabo as reformas que se pretendían. Entre 1931 e 1933 gobernou a República unha coalición de esquerdas presidida por Manuel Azaña; entre as importantes reformas que este goberno tratou de levar adiante, deben destacarse as seguintes: -a reforma militar, que se ganou a enemistade de boa parte dos cadros do Exército, -a reforma educativa, moi vinculada coa cuestión relixiosa (matrimonio civil, divorcio), e moi mal acollida pola xerarquía eclesiástica, -a aprobación en 1932 do Estatuto catalán, mal vista polos defensores da "unidade española", e -a reforma agraria (Lei de Bases para a Reforma Agraria, 1932), centrada no latifundismo e no absentismo agrario, e que atentaba contra os intereses dos grandes terratenentes. O triunfo das dereitas nas eleccións de novembro de 1933 debe ser explicado atendendo a: -o artellamento da oposición, dende as primeiras conspiracións monárquicas ata a creación en febreiro de 1933 da CEDA, liderada por Gil Robles, como elemento nuclear das dereitas. -as graves alteracións sociais (folgas, tentativas revolucionarias anarquistas), que en moitos casos remataron en traxedia (por exemplo, Casas Viejas) e limitaron os apoios ó goberno, e -as divisións internas no seo do propio goberno. Débense mencionar a ruptura social e a radicalización política, tanto na dereita (a propia CEDA, a influencia do ascenso do nacionalsocialismo, a creación da Falange) como na esquerda (FAI, FNTT da UGT, Largo Caballero, PCE), como elementos definitorios da situación a finais de 1933. Sobre o bienio dereitista, o alumno debe coñecer a súa base parlamentaria radical-cedista, así como o esencial da política posta en marcha: un programa "rectificador" inspirado por Gil Robles, que na práctica significaba unha volta atrás nas máis importantes reformas encetadas no bienio anterior (revisión constitucional, contrarreforma agraria, renuncia ás socializacións...). O incremento da mobilización social (coa súa máxima expresión na revolución de Asturias en 1934), o recurso ó Exército como aparato represivo, a confrontación coa Generalitat (Estat Català) e as disensións entre as forzas coaligadas no goberno, son elementos a ter en conta na evolución do período e na explicación da convocatoria de eleccións en febreiro de 1936. Nestas eleccións consegue a victoria a esquerda, unida na Fronte Popular para deter o que se percibía como avance do fascismo. Entre os elementos que o alumno debe coñecer sobre os meses inmediatamente anteriores ó inicio da Guerra Civil (de febreiro a xullo de 1936), é mester destacar: -a aceleración da política de reformas suspendidas pola dereita, sobre todo a reforma agraria;

94

-a acentuación da inestabilidade política e da axitación social (folgas, grupos paramilitares); e -a actuación de certos sectores do Exército, que preparaban un golpe de estado para derrocar ó goberno lexítimo da República. q A guerra civil: desenvolvemento e internacionalización do conflicto. O golpe do 18 de xullo fracasou, pero supuxo o inicio dunha guerra civil que duraría tres dictadura anos. A evolución bélica do conflicto, que o alumno debe coñecer someramente e preferentemente utilizando mapas, presenta a grandes trazos tres fases: 1.-1936: da situación de partida á batalla de Madrid. 2.-1937: intervención estranxeira e victorias nacionalistas no norte. 3.-1938-39: as ofensivas finais e o remate da guerra. Un aspecto importante a tratar é o da internacionalización da Guerra Civil, que se debe abordar como indisociable do contexto europeo do momento, no que a guerra de España aparecía como unha confrontación ideolóxica entre fascismo e democracia, cando non entre fascismo e comunismo. Neste ámbito, é importante destacar o principio de "non intervención" e o seu incumplimento. É conveniente tratar os apoios cos que contou cada un dos bandos en conflicto: mentres a República era axudada pola Unión Soviética, por Francia (de xeito máis esporádico e sobre todo "tácito") e polos voluntarios antifascistas integrados nas Brigadas Internacionais, os sublevados contaron co indisimulado apoio da Italia fascista e da Alemaña nacionalsocialista. Debe ser tamén abordada a diferente evolución sociopolítica e ideolóxica que experimentan durante a Guerra as "dúas Españas": na zona republicana o máis visible foi a fragmentación do esforzo militar e dos proxectos políticos, nunha continua dialéctica entre revolución, pulada pola CNT (colectivizacións, control obreiro das fábricas...)e guerra, favorecendo ó cabo as posicións do PCE nun goberno que perdía a contenda; na zona "nacional" aunáronse os apoios dos sectores socioeconómicos, políticos e relixiosos contrarios á República, unificáronse as forzas políticas que apoiaron ós sublevados ata conformar un partido único do "Movemento Nacional" (Falange Española Tradicionalista y de las JONS), e sentáronse as bases legais e institucionais para a instauración dun réxime militar e caudillista baixo o liderazgo supremo do xeneral Franco. O réxime de Franco. É indubidable a unidade histórica do réxime dictatorial iniciado no ano 1939 ata 1975. Non obstante, non se trata dun réxime estático, senón que, ó longo da súa existencia, aprécianse etapas evolutivas que implican cambios decisivos na economía, a sociedade, a mentalidade, así como nas actitudes políticas e na reorganización dunha oposición política e sindical ó réxime. O tratamento sintético pero interrelacionado de todos estes aspectos permitirá ó alumnado facerse coas claves principais para entende-lo precedente histórico inmediato da sociedade na que vive.

95

q Fundamentos ideolóxicos e sociais do réxime franquista. Caracteres políticos e institucións do réxime. Autarquía e estancamento económico. España e a situación internacional dos anos corenta e primeiros cincuenta. O franquismo foi o sistema político que aglutinou ós vencedores da guerra civil (1936-1939); durante esta contenda adoptou algunhas das características que o identificarán ata a súa desaparición. Débese sinala-la concentración dos poderes do Estado na persoa de Franco, subordinando o lexislativo e máis o xudicial ó executivo. Cómpre precisar que esta unidade de poderes permitíu aglutinar a un amplo bloque de forzas políticas da dereita tradicional española (carlistas, monárquicos, sectores conservadores católicos representados pola CEDA durante a República...), xunto con grupos de inspiración fascista, como Falange e as JONS (unificadas pouco antes da guerra). Como instrumento de lexitimación do réxime franquista, cómpre salienta-lo decidido apoio da Igrexa católica, quen recibíu a cambio certos privilexios e prerrogativas (o catolicismo pasou a ser a relixión oficial do Estado), dando lugar á ideoloxía coñecida como nacionalcatolicismo, presente tanto na educación como en tódolos ámbitos dunha vida A)Tódolos documentos que se propoñan para comentar estarán debidamente identificados (autor, data, obra); ademais, irán precedidos dalgunhas aclaracións que axuden a centralos nun asunto ou proceso concreto. Neste nivel, non se trata de realizar ningún tipo de crítica documental, polo que as observacións sobre o carácter ou tipoloxía do documento resultan cando menos superfluas, e en moitas ocasións son confusas, erradas e empobrecedoras. B)Un defecto frecuente, que pon de manifesto o escaso dominio da técnica do comentario, así como a falta de madurez, é a paráfrase; consiste nunha repetición, case textual, dos contidos do texto, sen análise nin comentario. Obviamente, o que se pretende é o contrario: que o alumno aporte valor engadido, da maneira que comentabamos liñas arriba. C)O defecto contrario á paráfrase é o escapismo; consiste en utiliza-lo documento como mero pretexto ou excusa para desenvolver un "tema" máis ou menos relacionado con el. Isto supón a conversión dun comentario na resposta a unha pregunta, que no mellor dos casos trataría o "asunto xeral" no que se pode integrar o documento, pero que non pode ser validada como un auténtico comentario, por máis coñecementos que demostre. D)O comentario non ten por que ser moi extenso. Saber centrarse nos aspectos principais, sintetizar o que se quere dicir, son tamén virtudes dun bo comentario e demostran claridade de ideas. O COMENTARIO DE MAPAS, TABOAS ESTATISTICAS E GRAFICAS. Todo o dito anteriormente é válido tamén para comentar estes tipos de documentos históricos, posto que nos suministran ideas que deben ser "leídas" e interpretadas, e tamén conteñen informacións relevantes ("ideas principais") e outras secundarias que obrigan a súa xerarquización. Non obstante, e dado que a

96

presentación destas informacións é distinta á dun texto escrito, convén facer algunhas observacións. Os mapas históricos son representacións do espacio nas que se informa dun determinado momento ou proceso. Debe partirse, pois, dunha clara delimitación das circunstancias históricas reflectidas no mapa. Como recomendación xenérica neste caso, é conveniente que o alumno se fixe na relación con momentos anteriores e posteriores: semellanzas e diferencias, causas e consecuencias... As táboas de datos estatísticos esixen centra-lo esforzo inicial na propia interpretación dos datos que suministran; sen esa interpretación, as táboas non ofrecen información histórica relevante. Segundo os casos, é importante fixarse nos datos absolutos e relativos (por exemplo, porcentaxes), así como na evolución cronolóxica dos mesmos: cambios e continuidades, avances, crises, retrocesos..., en relación co proceso ou asunto histórico de que se trate. As gráficas son case sempre representacións de datos estatísticos. Por tanto, aínda que a súa lectura inicial pode resultar máis "visual", a súa interpretación e comentario son procesos moi similares ós que deben seguirse coas táboas estatísticas. 4. ORIENTACIÓNS DIDÁCTICAS 4.1. METODOLOXÍA - Os aspectos metodolóxicos xerais están recollidos no segundo apartado da

introducción da presente programación.

- Outros aspectos metodolóxicos máis concretos están recollidos na secuenciación de contidos por niveis (apartado 3 da programación).

4.2. ATENCIÓN Á DIVERSIDADE - Hai un agrupamento específico de Ciencias Sociais en 2º de ESO (Anexo II).

- Non se imparte ningún programa de diversificación curricular.

- Corresponde a cada profesor deseñar, en función das carcterísticas do alumnado de cada grupo, as oportunas medidas de atención á diversidade. Neste senso, as guías de profesor recollen algunhas orientacións ó respecto: actividades de atención á diversidade que se dividen en dous apartados, de reforzo e de ampliación.

97

4.3. TEMAS TRANSVERSAIS E RELACIÓNS CON OUTRAS ÁREAS

- Entendemos que debía haber un sistema consensuado na Comisión de Coordinación Pedagóxica que permitira desenvolver as necesarias relacións entre as distintas áreas. Ó non existir este marco, e como en anos anteriores, se establecerán relacións puntuais con outras áreas para coordinar os tempos na explicación de contidos semellantes ou complementarios.

- En canto ós temas transversais tampocuco existe un proxecto a nivel de centro. Na propia programación, tanto a nivel de conceptos como de procedementos e actitudes, se teñen en conta os distintos temas transversais. Na programación e no proxecto editorial que utilizamos nas clases se recolle cando e como se traballan os temas transversais.

- O Departamento adicará este ano, de forma especial, a traballar os temas transversais da EDUCACIÓN PARA A PAZ e EDUCACIÓN PARA O CONSUMO (actividades maleta Intermón comercio xusto). A tal efecto, os profesores do Departamento establecerán un plano de actividades.

5. ORIENTACIÓNS PARA A AVALIACIÓN 5.1. AVALIACIÓN DE 1º DE ESO 5.1.1. CRITERIOS Identificar e localizar os rasgos físicos máis destacados (clima, relevo,

vexetación e augas) que configuran os grandes medios naturais de Galicia, de España e do planeta, analizando exemplos representativos das paisaxes xeográficas resultantes da actividade humana en ditos medios.

Empregar o mapa como instrumento de información e análise sobre o territorio e interpretar e elaborar correctamente distintos tipos de gráficos (lineais, de barras, de sectores, ...) e mapas temáticos, utilizándoos como medio para comunicar determinadas informacións.

Realizar, coa axuda do profesor ou profesora, unha sinxela investigación de carácter descritivo sobre algún feito ou tema local, abordando tarefas de investigación directa (enquisas, entrevistas, busca e consulta de prensa, fontes

98

primarias, etc.), ademais da consulta de información complementaria, e comunicar de forma intelixible os resultados do estudio.

Obter información relevante a partir de fontes de información de distinto tipo (documentos escritos, imaxes, gráficos, mapas, etc.).

Analizar algúns dos riscos e problemas medioambientais máis graves en Galicia, en España e no mundo ocasionados polas distintas actividades humanas (como a explotación abusiva dos recursos, os desfeitos urbanos e industriais, construccións de embalses e obras públicas, etc.) e evaluar os riscos que supoñen para o equilibrio exolóxico do planeta.

Ordenar e representar graficamente a evolución que sufriu ó longo das Idades Antiga e Media algún aspecto concreto das formas de organización social e política, das manifestacións culturais ou das mentalidades e crenzas relixiosas e sinala-los principais momentos de cambio nesa evolución.

Analizar as principais transformacións que se produciron na sociedade a partir da revolución neolítica.

Ordenar e representar graficamente a evolución que sufriron algúns aspectos significativos da vida humana (rasgos da vida cotiá, das condicións materiais de vida, da organización política, hábitos e crenzas, etc.) ó longo das principais civilizacións e sociedades históricas, sinalando algúns cambios destacados nesa evolución.

Situar cronoloxicamente e comparar obras de arte representativas das principais civilizacións e sociedades históricas, distinguir as súas principais características e sinalar semellanzas e diferencias entre elas.

Identificar e situar cronoloxicamente as principais civilizacións e sociedades históricas anteriores ata a idade Moderna, e utilizar o seu coñecemento básico sobre elas para entender vestixios materiais e visuais propios de tales sociedades (edificios, obras de arte, ...).

Identificar e situar cronoloxicamente os principais pobos, sociedades e culturas que se desenvolveron na Península Ibérica ata a idade Media, e analizar algunhas das súas aportacións máis representativas (materiais, artísticas, lingüísticas,...) á diversidade e riqueza do noso patrimonio histórico.

99

5.1.2. INSTRUMENTOS DE AVALIACIÓN

1. Para os conceptos ou contidos conceptuais: - Probas escritas variadas que combinen as preguntas máis pechadas e

obxectivas con outras máis abertas. - Probas/preguntas orais. - Traballos individuais e de grupo.

2. Para os contidos procedementais. Elaboración e/ou comentario de: - Guións. - Esquemas. - Resumes. - Cadros ou mapas conceptuais. - Mapas xeográficos e temáticos. - Realización de debates a nivel de grupo. - Visualización e análise de películas e documentais de interese xeográfico

(problemática do medio ambiente, etc.).

Para este apartado, o mellor instrumento avaliador pode ser o caderno de clase, no que se valorarán aspectos como a presentación, a organización dos contidos, a ortografía, a claridade e limpeza e, por suposto, o grao de realización dos distintos procedementos propostos polo profesor ou profesora. A modo de orientación, poderanse utlizar os seguintes indicadores: MB (moi ben), B (ben), R (regular, M (mal), MM (moi mal).

3. Para os contidos actitudinais farase un seguimento continuado do grao de cumprimento dos mesmos e que se especifican en cada unha das unidades didácticas. Normalmente valoraranse do seguinte xeito: S (sempre), A.V. (ás veces), R.V. (rara vez), N (nunca).

4. Tanto nos conceptos como nos procedementos farase un seguimento

especial da expresión oral e escrita en canto a: - Nivel xeral de vocabulario e utilización axeitada ou non do vocabulario

específico da materia. - Capacidade de expresar ideas. - Dificultades ortográficas. - Alteración de grafías. - Erros na lectura (silabeo, pausas, ...).

Como nos apartados anteriores, a modo de orientación poderanse utilizar os seguintes indicadores: S/N (sí ou non), A/M/B (alto, medio ou baixo).

100

5.1.3. CRITERIOS DE CUALIFICACIÓN

Se considera que un alumno-a obtén calificación satisfactoria na área cando acade os obxectivos mínimos e supere os contidos mínimos establecidos.

O valor da cualificación final de cada unha das avaliacións repartirase porcentualmente do seguinte xeito:

- Contidos conceptuais: 40 %. - Contidos procedementais: 30 %. - Contidos actitudinais: 30 %.

5.1.4. TEMPORALIZACIÓN

- Primeiro trimestre: Unidades 1-3 - Segundo trimestre: Unidades 4-7 - Terceito trimestre: Unidades 8-13

5.1.5. MOMENTOS DE AVALIACIÓN

- Avaliación Inicial a terceira semana de outubro. - Tres avaliacións oridinarias ó final de cada trimestre.

5.2. AVALIACIÓN DE 2º DE ESO 5.2.1. CRITERIOS Ordenar e representar graficamente a evolución que sufriu ó longo da Idade

Media algún aspecto concreto das formas de organización social e política, das manifestacións culturais ou das mentalidades e crenzas relixiosas e sinala-los principais momentos de cambio nesa evolución.

Coñece-lo planeta Terra: forma, dimensións e condicións esenciais que fan

posible a vida. Identificar e localiza-las comunidades autónomas españolas, os estados da

unión europea e os estados do mundo. Interpretar mapas políticos. Coñece-las institucións, as normas que as rexen e as distintas formas de

participación cidadá, aplicando ese coñecemento en debates sobre feitos da actualidade e en comportamentos ou actitudes cotiás.

101

Obter información a partir de diferentes fontes: documentos escritos, obxectos materiais, imaxes, obras de arte, gráficos, mapas, etc; interpretala e analiza-los cambios experimentados e a súa transcendencia.

Realizar pequenas investigacións de carácter descritivo sobre algún feito ou

tema próximo, consultando información complementaria e comunicando de forma intelixible os resultados do estudio.

Ordenar e representar graficamente algún aspecto significativo da vida humana

ó longo de diferentes épocas: sociedades prehistóricas, sociedades urba-nas, sociedade clásica e sociedade medieval, atendendo sobre todo a aspectos referentes a Galicia e á Península Ibérica.

Identificar e situar xeograficamente os principais pobos, sociedades e culturas

que se desenvolveron na Península Ibérica ata a época moderna e analizar algunhas das principais achegas que contribúen á formación da nosa identidade.

Identificar e describi-los aspectos socioeconómicos, políticos e ideolóxicos da

Europa feudal e a súa evolución ata a aparición do estado moderno. Elaborar pequenos informes sobre culturas distintas da propia, empregando de

forma crítica a información dos medios de comunicación. Participar en debates sobre aspectos diferenciadores dos pobos e dos

individuos que potencien actitudes de tolerancia e solidariedade. Ordenar e representar graficamente a evolución dalgún aspecto significativo da

vida humana ó longo de diferentes épocas históricas sinalando os principais momentos de cambio nesa evolución.

Identificar e situar cronolóxica e xeograficamente os principais pobos,

sociedades e culturas que se desenvolveron na Península Ibérica antes da épo-ca moderna e analiza-las súas achegas á nosa civilización a partir dos vestixios existentes.

Identificar e localiza-los trazos físicos máis destacados (relevo, clima,

vexetación) que configuran os grandes medios naturais de Galicia, territorio español, Europa e mundo, analizando algúns exemplos representativos das paisaxes naturais e das transformadas pola actividade humana.

Coñece-la distribución da poboación no mundo, diferenciando rexións e estados

pola densidade de poboación, a súa dinámica e estructura, aplicando os conceptos de superpoboación, migración e envellecemento a distintas escalas.

102

Caracterizar e localiza-los principais sectores de producción e analiza-los

problemas máis significativos en Galicia, España, Europa e no mundo. Identificar, analizar e valora-la división técnica e social do traballo e as súas

consecuencias socioeconómicas. Coñece-la dinámica da sociedade e a organización do mundo laboral con

especial refe-rencia a Europa e España. Identifica-los problemas ambientais máis graves de Galicia, España e o mundo

(deforestación, lixos urbanos e industriais, incendios forestais, construccións e infraestructuras públicas e privadas, etc.) e valora-los riscos que supoñen.

Identificar e situar cronoloxicamente os vestixios existentes relacionándoos cos

pobos ou sociedades que os produciron para comprender mellor as orixes e a identidade de Galicia e de España, así como a necesidade de defende-lo seu patrimonio cultural.

Coñece-los principios e fundamentos que rexen as sociedades democráticas e

valora-los dereitos humanos como unha conquista irrenunciable da humanidade.

Analizar situacións de violación dos dereitos humanos (pobreza, violencia,

discriminación, desi-gualdade, explotación...). Participar en debates e discusións, empregando argumentacións razoadas con

actitude crítica e tolerante. Elaborar informes traballando en grupo sobre cuestións problemáticas da vida

cotiá no mundo actual.

5.2.2. INSTRUMENTOS DE AVALIACIÓN Para os contidos conceptuais:

Probas escritas. Probas/preguntas orais. Traballos individuais e de grupo.

Para os contidos procedementais. Elaboración e/ou comentario de:

Eixes cronolóxicos. Textos de interese histórico.

103

Guións. Esquemas. Resumes. Cadros conceptuais. Árbores xenealóxicas. Mapas históricos. Realización de debates a nivel de grupo. Visualización e análise de películas de interese histórico.

Para este apartado, o mellor instrumento avaliador pode ser o caderno de clase, no que se valorarán aspectos como a presentación, a organización dos contidos, a ortografía, a claridade e limpeza e, por suposto, o grao de realización dos distintos procedementos propostos polo profesor ou profesora. A modo de orientación, poderanse utilizar os seguintes indicadores: MB (moi ben), B (ben), R (regular, M (mal), MM (moi mal).

Para os contidos actitudinais farase un seguimento continuado do grao de cumprimento dos mesmos e que se especifican en cada unha das unidades didácticas. Normalmente valoraranse do seguinte xeito: S (sempre), A.V. (ás veces), R.V. (rara vez), N (nunca). Tanto nos feitos e conceptos como nos procedementos farase un seguimento especial da expresión oral e escrita en canto a:

Nivel xeral de vocabulario e utilización axeitada ou non do vocabulario específico da materia.

Capacidade de expresar ideas. Dificultades ortográficas. Alteración de grafías. Erros na lectura (silabeo, pausas, ...).


5.2.3. CRITERIOS DE CUALIFICACIÓN Se considera que un alumno-a obtén calificación satisfactoria na área cando acade os obxectivos mínimos e supere os contidos mínimos establecidos. O valor da cualificación final de cada unha das avaliacións repartirase porcentualmente do seguinte xeito:

Contidos conceptuais: 40 %. Contidos procedementais: 30 %. Contidos actitudinais: 30 %.

104


• Primeiro trimestre: Unidades 8 á 13 (contidos de Historia) • Segundo trimestre: Unidades 1 á 4 • Terceito trimestre: Unidades 5 á 7

5.2.5. MOMENTOS DA AVALIACIÓN Segundo se recolle no documento de avaliación do centro. 5.3. AVALIACIÓN DE 3º DE ESO 5.3.1. CRITERIOS DE AVALIACIÓN Elaborar individualmente ou en grupo traballos sinxelos e exposicións orais

sobre temas da área, utilizando o vocabulario pertinente e a corrección formal axeitada .

- O problema da auga en España. O Plan Hidrolóxico Nacional. - A desigualdade feminina ante o traballo. - O traballo infantil. - A poboación inmigrante en España. - Os cultivos transxénicos. - A problemática do sector pesqueiro galego. - Os problemas ambientais na nosa comarca. - Os conflictos actuais. O mapamundi dos conflictos. - Os refuxiados.

Manexar, interpretar e elaborar correctamente distintos tipos de mapas,

croquis, gráficos e táboas estatísticas, utilizándoas como fontes de información e como medios de análise e de síntese.

Explicar as interaccións que se producen entre as sociedades e os medios naturais na xénese e organización dos dos diferentes espacios xeográficos e os territorios. Diferenciar os distintos tipos, segundo o grao e a natureza da intervención humana e valorar as consecuencias ambientais.

Coñecer os principais tipos de recursos naturais e a súa distribución no mundo. Valorar a súa importancia social e comprender a necesidade de explotalos racionalmente.

105

Percibir e describir os efectos ambientais das actividades humanas, particularmente en Europa, en España e en Galicia. Manifestar e interese e respeto polo medio.

Caracterizar as actividades rurais, as industriais e de producción de enerxía e as principais actividades de servicios. Tipos de espacios rurais e a súa distribución. Localizar os principais eixes de transportes e comunicacións e os fluxos de intercambio. Coñecer os tipos de espacios comerciais e turísticos.

Diferenciar entre o poboamento rural e urbano e coñecer a importancia relativa de cada un deles en distintas áreas xeográficas, con especial referencia a Europa, España e Galicia. Coñecer as características do espacio urbano e localizar as principais áreas urbanas do mundo.

Explicar a estructura formal e funcional da cidade. Coñecer como as cidades articulan o territorio. Valorar as vantaxes e os problemas da vida urbana.

Coñecer os trazos comúns e diversos que caracterizan España.

Identificar e explicar a organización político-administrativa de España. Caracterizar e valorar a estructura autonómica do Estado e a diversidade das comunidades autónomas. Analizar o grao de articulación interna e os desequilibrios territoriais en España. Coñecer os contrastes entre o litoral e o interior de Galicia.

Identificar e localizar as áreas xeopolíticas, económicas e culturais do mundo. Analizar os caracteres xeográficos dalgúns estados representativos.

Coñecer os caracteres xeográficos da Unión Europea e a súa diversidade. Analizar os efectos da integración de España e de Galicia na Unión Europea. Explicar a situación de España no mundo.

Identificar e analizar xeograficamente os principais problemas do mundo actual. 5.3.2. INSTRUMENTOS DE AVALIACIÓN

1. Para os contidos conceptuais: - Probas escritas. - Probas/preguntas orais. - Traballos individuais e de grupo.

2. Para os contidos procedementais. Elaboración e/ou comentario de: - Guións.

106

- Esquemas. - Resumes. - Cadros conceptuais. - Mapas temáticos. - Pirámides de poboación. - Gráficos. - Realización de debates a nivel de grupo.

Para este apartado, o mellor instrumento avaliador pode ser o caderno de clase, no que se valorarán aspectos como a presentación, a organización dos contidos, a ortografía, a claridade e limpeza e, por suposto, o grao de realización dos distintos procedementos propostos polo profesor ou profesora. A modo de orientación, poderanse utilizar os seguintes indicadores: MB (moi ben), B (ben), R (regular, M (mal), MM (moi mal).

3. Para os contidos actitudinais farase un seguimento continuado do grao de cumprimento dos mesmos e que se especifican en cada unha das unidades didácticas. Normalmente valoraranse do seguinte xeito: S (sempre), A.V. (ás veces), R.V. (rara vez), N (nunca).

4. Tanto nos feitos e conceptos como nos procedementos farase un

seguimento especial da expresión oral e escrita en canto a: - Nivel xeral de vocabulario e utilización axeitada ou non do vocabulario

específico da materia. - Capacidade de expresar ideas. - Dificultades ortográficas. - Alteración de grafías. - Erros na lectura (silabeo, pausas, ...).



Se considera que un alumno-a obtén calificación satisfactoria na área cando acade os obxectivos mínimos e supere os contidos mínimos establecidos. O valor da cualificación final de cada unha das avaliacións repartirase porcentualmente do seguinte xeito:

- ontidos conceptuais: 40 %. - Contidos procedementais: 30 %. - Contidos actitudinais: 30 %.

107


• Primeiro trimestre: Unidades 1-5 • Segundo trimestre: Unidades 6-12 • Terceito trimestre: Unidades 13-15

5.3.5. MOMENTOS DE AVALIACIÓN Segundo se recolle no documento de aavaliación do centro. 5.4. AVALIACIÓN DE 4º ESO 5.4.1. CRITERIOS

• Coñecer, analizar e valora-los cambios que, no ámbito político, social, económico e intelectual, caracterizan a modernidade europea e internacional, relacionándoos cos propios da historia de España e de Galicia.

• Enumera-las transformacións do século XVIII, incidindo nas propias do

reformismo borbónico en España e América.

• Distingui-los cambios políticos que conducen á crise do Antigo Réxime e ás revolucións liberais, así como a súa repercusión en España e Galicia, destacando as dificultades para a construcción do estado liberal.

• Comprende-las transformacións económicas, sociais e culturais que

acompañan a Revolución industrial, así como os acontecementos máis rele-vantes que explican o protagonismo de Europa durante a época do imperialismo, as súas conse-cuencias e o seu declive.

• Caracteriza-los feitos e conflictos da primeira metade do século XX e, de

xeito específico, os que afectaron a España e a Galicia.

• Comprende-las profundas transformacións operadas despois da II Guerra Mundial, destacando a división do mundo en bloques e as características esenciais de cada un deles, o proceso de integración europea e os problemas derivados da descoloni-zación.

• Subliña-la transcendencia da construcción europea e a participación de

España neste proceso.

108

• Valora-los principios e as institucións básicas dos sistemas democráticos e recoñecelos na vixente Constitución española. Situa-la Constitución de 1978 dentro do proceso de transición democrática, destacando a súa proxección na vida pública e na articulación territorial do Estado.

• Analiza-los cambios máis recentes operados no panorama político

internacional, identificando, valo-rando e debatendo de modo crítico os principais problemas morais do mundo actual, así como as diferentes posicións éticas que manifestan.

• Empregar o mapa como instrumento de información e análise sobre o

territorio e interpretar e elaborar correctamente distintos tipos de gráficos (lineais, de barras, de sectores, ...) e mapas temáticos, utilizándoos como medio para comunicar determinadas informacións.

• Realizar, coa axuda do profesor ou profesora, unha sinxela investigación de

carácter descritivo sobre algún feito ou tema local, abordando tarefas de investigación directa (enquisas, entrevistas, busca e consulta de prensa, fontes primarias, etc.), ademais da consulta de información complementaria, e comunicar de forma intelixible os resultados do estudio.

• Identificar, analizar e valorar a existencia na nosa sociedade dunha grande

división técnica e social do traballo, e aplicar este coñecemento á análise de cuestións e conflictos socioeconómicos de actualidade.

• Obter información relevante a partir de fontes de información de distinto

tipo (documentos escritos, obxectos materiais, imaxes, obras de arte, gráficos, mapas, etc.).

• Elaborar informes e participar en debates sobre cuestións problemáticas da

vida cotiá no mundo actual (situacións de marxinación, casos de violencia, terrorismo, ...)empregando con rigor a información obtida dos medios de comunicación e manifestando nas súas opinións actitudes de tolerancia e solidariedade.


Para os feitos e conceptos: - Probas escritas variadas que combinen as preguntas máis pechadas e

obxectivas con outras máis abertas. - Probas/preguntas orais. - Traballos individuais e de grupo.

109

Para os contidos procedementais. Elaboración e/ou comentario de: - Eixes cronolóxicos (temas do mundo actual). - Textos de interese histórico. - Guións. - Esquemas. - Resumes. - Cadros conceptuais. - Mapas (históricos, xeográficos, temáticos). - Realización de debates a nivel de grupo. - Visualización e análise de películas e documentais de interese histórico e

xeográfico). Para este apartado, o mellor instrumento avaliador pode ser o caderno de clase, no que se valorarán aspectos como a presentación, a organización dos contidos, a ortografía, a claridade e limpeza e, por suposto, o grao de realización dos distintos procedementos propostos polo profesor ou profesora. A modo de orientación, poderanse utlizar os seguintes indicadores: MB (moi ben), B (ben), R (regular, M (mal), MM (moi mal). Para os contidos actitudinais farase un seguimento continuado do grao de cumprimento dos mesmos e que se especifican en cada unha das unidades didácticas. Normalmente valoraranse do seguinte xeito: S (sempre), A.V. (ás veces), R.V. (rara vez), N (nunca).

• Para os contidos actitudinais farase un seguimento continuado do grao de cumprimento dos mesmos e que se especifican en cada unha das unidades didácticas. Normalmente valoraranse do seguinte xeito: S (sempre), A.V. (ás veces), R.V. (rara vez), N (nunca).

Tanto nos feitos e conceptos como nos procedementos farase un seguimento especial da expresión oral e escrita en canto a:

- Nivel xeral de vocabulario e utilización axeitada ou non do vocabulario específico da materia.

- Capacidade de expresar ideas. - Dificultades ortográficas. - Alteración de grafías. - Erros na lectura (silabeo, pausas, ...). - Como nos apartados anteriores, a modo de orientación poderanse utilizar os

seguintes indicadores: S/N (sí ou non), A/M/B (alto, medio ou baixo).

110





• Primeiro trimestre: Unidades 1 á 5 • Segundo trimestre: Unidades 6 á 11 • Terceito trimestre: Unidades 12 á 15

5.4.5. MOMENTOS DE AVALIACIÓN Segundo se recolle no documento de avaliación do centro. RECURSOS

Libro de texto recomendado: Ciencias Sociais-Historia, Editorial Anaya.

No centro: - Atlas históricos. - Atlas xeográficos. - Mapas temáticos. - Mapas históricos. - Diapositivas. - Videos. - Diccionarios de términos históricos e xeográficos.

5.5. AVALIACIÓN DE HISTORIA DO MUNDO CONTEMPORÁNEO 5.5.1. CRITERIOS DE AVALIACIÓN Identifica-las transformacións máis relevantes operadas no século XIX e ata a

Primeira Guerra Mundial, nos campos demográfico, tecnolóxico, de organización política e económica e de estructura social, sinalando o seu distinto grao de influencia nunhas ou noutras zonas do mundo, o papel

111

hexemónico asumido por algunhas potencias e os conflictos suscitados por elas.

Con este criteroo preténdese comprobar se os alumnos e as alumnas son capaces de sintetiza-los cambios máis importantes que ocorren nesa época e valora-la súa repercusión nas distintas áreas. Preténdese, tamén, avaliar a comprensión dos aspectos máis importantes do feito colonial e as tensións internacionais.

Situar cronoloxicamente acontecementos e procesos relevantes da historia do mundo no século XX e analiza-la súa vinculación con determinados personaxes, establecendo relacións entre a acción individual e os comportamentos colectivos.

Identifica-las normas e intereses que regulan no século XX as relacións entre Estados, analizando as causas dalgún conflicto bélico importantee os principais mecanismos arbitrados ó longo do século para articula-las relacións internacionais, valorando o seu funcionamento con vistas a mante-la paz e a seguridade internacionais.

Identificar e analizar, nun proceso histórico significativo, os principios que inspiran a organización e as institucións dos sistemas parlamentarios, os factores que influíron no seu desenvolvemento progresivo, e os que fixeron posible, en determinadas circunstancias históricas, a quebra do réxime democrático e a súa posterior recuperación.

Situar cronoloxicamente e distingui-las características dos períodos de expansión e recesión que experimentou a economía mundial contemporánea. Determinar, a través dun caso significativo, as implicacións que os períodos dun e doutro signo teñen nas relacións sociais, nos modos de vida, no consumo, na ocupación e na política internacional.

Sintetiza-la evolución histórica dos países que experimenten no século XX un proceso de descolonización, identificando os seus principais problemas de tipo cultural, económico, social e político, e establecendo as posibles conexións destes problemas coa experiencia colonial e coas dependencias neocoloniais.

Analiza-la actual configuración da Unión Europea, valorando a súa significación e presencia no mundo, e sintetiza-la evolución histórica posterior á Segunda Guerra Mundial dalgún dos principais Estados actuais da Unión.

Analizar algún conflicto ou cuestión de actualidade (a situación dos Balcáns, a situación en Oriente Próximo, ...), de dimensión internacional, a partir da información procedente de distintos medios de comunicación, valorando

112

criticamente a disparidade de enfoques e tomando en consideración os antecedentes históricos do problema.

Identifica-las diversas causas dalgún feito histórico relevante do século XX (Guerras, revolución rusa, fascismos, descolonización, ...), analiza-las súas interrelacións e valora-la importancia relativa dalgunhas destas causas.

Obter, de fontes diversas, información sobre o pasado, valora-la súa relevancia e detecta-la súa relación cos coñecementos que se traballan na clase, recoñecendo a pluralidade de percepcións e interpretacións dunha mesma realidade histórica.

Recoñecer, situar no tempo e describir manifestacións relevantes da cultura do mundo contemporáneo, analizando as súas relacións co contexto histórico e valorando as súas aportacións á cultura humana universal.


Para os feitos e conceptos: - Probas escritas variadas que combinen as preguntas teóricas co comentario

de textos, gráficos e mapas. - Probas/preguntas orais. - Traballos individuais e de grupo.

Para os contidos procedementais. Elaboración e/ou comentario de:

- Eixes cronolóxicos. - Textos de interese histórico. - Esquemas. - Resumes. - Cadros conceptuais. - Mapas (históricos, xeográficos, temáticos). - Realización de debates a nivel de grupo. - Visualización e análise de películas e documentais de interese histórico e

xeográfico). Para este apartado, o mellor instrumento avaliador pode ser o caderno de clase, no que se valorarán aspectos como a presentación, a organización dos contidos, a ortografía, a claridade e limpeza e, por suposto, o grao de realización dos distintos procedementos propostos polo profesor ou profesora. A modo de orientación, poderanse utlizar os seguintes indicadores: MB (moi ben), B (ben), R (regular, M (mal), MM (moi mal). Para os contidos actitudinais farase un seguimento continuado do grao de cumprimento dos mesmos e que se especifican en cada unha

113

das unidades didácticas. Normalmente valoraranse do seguinte xeito: S (sempre), A.V. (ás veces), R.V. (rara vez), N (nunca).

• Para os contidos actitudinais farase un seguimento continuado do grao de cumprimento dos mesmos e que se recollen no apartado correspondente da secuenciación de contidos de Historia do Mundo Contemporáneo. Normalmente valoraranse do seguinte xeito: S (sempre), A.V. (ás veces), R.V. (rara vez), N (nunca).

Tanto nos feitos e conceptos como nos procedementos farase un seguimento especial da expresión oral e escrita en canto a:

- Nivel xeral de vocabulario e utilización axeitada ou non do vocabulario específico da materia.

- Capacidade de expresar ideas. - Dificultades ortográficas. - Alteración de grafías. - Erros na lectura (silabeo, pausas, ...). - Como nos apartados anteriores, a modo de orientación poderanse utilizar os

seguintes indicadores: S/N (sí ou non), A/M/B (alto, medio ou baixo).





o Primeiro trimestre: Unidades 1 á 4. o Segundo trimestre: Unidades 5 á 9. o Terceiro trimestre: Unidades 10 á 12.

5.5.5. MOMENTOS DE AVALIACIÓN Segundo se recolle no documento de avaliación do centro.

114

RECURSOS

No centro: - Atlas históricos. - Atlas xeográficos. - Mapas temáticos. - Mapas históricos. - Diapositivas. - Videos. - Diccionarios de términos históricos e xeográficos.

5.6. AVALIACIÓN DE HISTORIA DA ARTE 5.6.1. CRITERIOS DE AVALIACIÓN

Analizar e valora–la dificultade de definición da arte, os cambios producidos no seu concepto e as funcións en distintos momentos históricos e en diferentes culturas. Mediante este criterio trátase de avaliar se os alumnos e as alumnas, despois de analizar, contrastar e debate–lo concepto da arte e as súas funcións, asumen a complexidade destes conceptos e comprenden as razóns dos cambios que se producen neles.

• Utilizar un método de análise da obra de arte que teña en conta tódolos elementos que a conforman: estéticos, do contexto histórico e do artista. Con este criterio preténdese verificar que os alumnos e as alumnas teñen alcanzado un método de análise que lles permita captar tódolos elementos que configuran a obra de arte: os intrínsecos (materiais, elementos formais, tratamento e significado do tema) e os extrínsecos (personalidade do artista, cliente, condicións económicas, sociais, influencias ideolóxicas, etc.).

• Recoñecer e situar no tempo e no espacio obras de arte representativas dunha época histórica, sinalando as diferentes concepcións estéticas e trazos estilísticos que permiten a súa clasificación. Mediante este criterio trátase de avaliar se o alumnado comprende o concepto de estilo, as características que lle son propias e a incidencia dos factores xeográficos e históricos que o configuran.

• Identificar e localiza–los trazos característicos máis destacados que configuran os estilos artísticos máis representativos do mundo occidental, así como as diferencias e os cambios. Con este criterio preténdese avaliar se o alumnado é capaz de ordenar, desde unha perspectiva diacrónica, a producción artística e de entende–lo proceso de evolución da mesma en relación coa evolución dos factores históricos nos que se orixina.

• Recoñece–las obras máis representativas dos grandes mestres da Historia da Arte, con especial atención ós artistas españois e galegos, distinguindo

115

os trazos diferenciais do seu estilo e o que de innovación representa a súa obra para a Historia da Arte. Este criterio de avaliación ten por obxecto comproba–la capacidade do alumno e da alumna para considerar e valorar na súa análise, dunha forma crítica, a importancia e transcendencia da obra dalgúns autores, relacionándoa coas circunstancias históricas que posibilitaron a súa creatividade.

• Identificar e analiza–las características das vangardas artísticas e as principais tendencias desenvolvidas durante este século. Este criterio pretende verificar que os alumnos e as alumnas comprenderon as claves dos cambios radicais que se produciron no século XX no campo das manifestacións artísticas. Trátase, tamén, de comprobar se o alumnado recoñece como unha característica deste século a variedade de tendencias e de exploracións artísticas, valorando as súas aportacións con independencia da aceptación estética persoal.

• Analiza–la presencia da obra de arte na vida cotiá a través dos medios de comunicación e a súa utilización como producto de consumo. Con este criterio trátase de avaliar en que medida os alumnos e as alumnas son capaces, con espírito crítico, de aplica–los coñecementos adquiridos para xulga–lo novo papel da arte no momento actual.

• Observar, analizar e valorar directamente monumentos artísticos e obras de arte. Mediante este criterio o profesorado avaliará a capacidade do alumnado de «ver» activamente unha obra de arte por si mesmo enfrontándoa directamente. Trátase, tamén, de comproba–la súa sensibilidade artística, xulgando a calidade da obra a partir da función que perseguía e das limitacións impostas pola época na que se produciu; e ademais, o seu grao de estimación polo patrimonio artístico e a súa concienciación na necesidade da súa conservación.

• Planificar itinerarios histórico–artísticos subliñando as obras de arte que se han de visitar, obtendo e elaborando a información pertinente. Este criterio de avaliación permite comprobar se o alumno comprendeu o valor de testemuño e documento da súa época que teñen as obras de arte, ademais da súa consideración como fonte de pracer estético que debe ser conservada para transmitila ás xeracións futuras. Poderase tamén constata—la formación e preparación adquirida que lles permitirá posibles saídas no mundo do traballo dentro do campo artístico.

5.6.2. CRITERIOS DE CUALIFICACIÓN Os exames constarán de dúas partes:

Clasificación e análise de dúas láminas relacionadas cos bloques de

contidos. Debe atenderse non tanto a unha rigurosa clasificación cronolóxica

116

como a unha reflexión sobre os condicionantes de todo tipo que a xeneraron. Cada lámina terá unha puntuación máxima de 4 puntos: - Clasificación da obra (título, autor, estilo, clasificación no tempo e no

espacio): ata 1 punto. - Análise do contexto histórico-artístico: ata 1 punto. - Análise tipolóxico, iconográfico, formal, etc.: ata 2 puntos.

Requírese unha boa redacción sen faltas de ortografía.

Catro definicións de terminoloxía artística. Esta pregunta terá unha puntuación máxima de 2 puntos (0,5 puntos cada pregunta ou definición).


- Primeiro trimestre: Temas 1 ó 9 - Segundo trimestre: Temas 10 ó 16 - Terceiro trimestre: Temas 17 ó 20 e repaso (contidos mínimos).

5.6.4. MOMENTOS DE AVALIACIÓN Os que marcan o documento de avaliación do centro e a CIUG. 5. 7. AVALIACIÓN DE XEOGRAFÍA 5.7.1. CRITERIOS DE AVALIACIÓN - Analiza-la organización política e administrativa española e os seus efectos

espaciais, e valorar, mediante o manexo de distintas fontes e indicadores, a desigual distribución da riqueza nas distintas Comunidades Autónomas. Este criterio pretende comprobar se os alumnos e as alumnas sitúan a España como unha realidade xeográfica plural, organizada na actualidade en distintos espacios político–administrativos: Comunidades Autónomas. Os alumnos e as alumnas deberán identificalas e localizalas nos mapas e atlas oportunos e comprende–los efectos espaciais derivados desta organización administrativa. Trátase, tamén, de comproba–la súa capacidade para caracteriza–las diferencias xeográficas, sociais e económicas que as distinguen e para valora–las desigualdades entre Comunidades e no interior delas, mostrando unha actitude solidaria sen renunciar ós sinais de identidade galegos.

- Recoñece–los principais medios ecoxeográficos de Galicia e de España,

identifica–las variables que os configuran, explica–las súas interaccións e

117

valora–la incidencia da acción humana neles, apreciando a riqueza e a diversidade das paisaxes. Mediante este criterio trátase de avaliar se os alumnos e as alumnas son quen de recoñecer e de localiza–los principais medios ecoxeográficos en Galicia e en España e de explica–los seus elementos, a súa dinámica e as súas interaccións, analizándoos en relación coa acción antrópica. Deberán comprende–la orixinalidade das distintas paisaxes que se producen, aprecia–la súa riqueza, a súa diversidade e o seu carácter irrepetible, así como a repercusión da acción humana neles. Para isto poderanse analizar exemplos relevantes de paisaxes xeográficas ilustrativas.

- Realizar un balance dos principais problemas medioambientais (degradación, erosión, contaminación) nun espacio concreto de Galicia e identifica–las causas dos impactos observados, a súa relación coa actividade humana e coa situación española e mundial, e formular posibles accións ou solucións. Con este criterio preténdese comprobar se os alumnos e as alumnas son capaces de analizar e de valora–lo grao de conservación ou de destrucción dun espacio concreto, a partir da observación directa e do manexo de diversos documentos xeográficos, e de apreciar nel os efectos da acción humana. Preténdese, igualmente, valora–la toma de conciencia e a formulación de medidas correctoras de distinto tipo, entre as que ten particular importancia o comportamento social.

- Identifica–los problemas fundamentais dalgunha actividade económica e avalia–las principais repercusións nela da conxuntura internacional e da pertenza da España das Autonomías á Unión Europea. Con este criterio preténdese verificar que o alumnado coñece a situación e as perspectivas da actividade económica en España, tal e como se manifesta no espacio, centrada nalgún sector ou producto, especialmente os que atinxen á Comunidade Galega, así como a incidencia nela das actuacións políticas, en especial a pertenza á Unión Europea e a conxuntura internacional, e o seu distinto reflexo nos principais productos e zonas.

- Analiza–lo crecemento demográfico de Galicia e de España, identifica–la súa dinámica e estructura, recoñece–las súas desiguais consecuencias espaciais e a presión que exerce sobre o medio, e xulga–la súa proxección futura. Este criterio trata de comproba–los coñecementos demográficos dos alumnos e das alumnas, a súa soltura na interpretación de distintos tipos de fontes, de estatísticas, de conceptos como fecundidade, natalidade, mortalidade e crecemento vexetativo, e de gráficos como pirámide de poboación. O alumnado deberá analiza–la evolución demográfica da poboación galega e española e proxectala cara ó futuro inmediato, apreciando as consecuencias do avellentamento e o impacto da poboación sobre o medio.

- Identifica–los elementos constitutivos da estructura dunha cidade, recoñece–las liñas xerais da súa dinámica e explica–los efectos que a organización espacial das cidades ten na vida social e a súa relación coas decisións políticas. Con este criterio preténdese comprobar se as alumnas e os alumnos identifican, a partir de diversas fontes de información (planos, textos, proxectos xerais ou figuras

118

de formulación similares, observación directa, ...), a estructura e a dinámica da cidade, a través dun exemplo concreto. Interesa, tamén, a comprensión das consecuencias que para a vida social teñen feitos como a planificación urbana, a xestión municipal ou a actuación de grupos de presión.

- Analiza–las orientacións espaciais da industria e a evolución das áreas tradicionais, establece–lo porqué das distribucións observadas e recoñece–las consecuencias sociais, económicas e ambientais destes cambios, con especial atención ó caso galego. Este criterio trata de avalia–la capacidade do alumnado para situa–los principais espacios industriais españois, enfocados nunha perspectiva dinámica que lle permita recoñece–los cambios que se están experimentando e as súas causas. Deberá, por isto, manexar documentación estatística e cartográfica actualizada e aprecia–las consecuencias espaciais deste proceso e o impacto socioeconómico global, especialmente o das zonas afectadas pola reconversión, así como a súa relación coa situación europea e mundial.

- Recoñece–las principais etapas da construcción da Unión Europea, identifica–las súas institucións e funcionamento e valora–las consecuencias espaciais da súa política socioeconómica interior e exterior. Este criterio pretende comprobar que o alumno e a alumna coñecen os fitos fundamentais da construcción da Unión Europea e a función das súas principais institucións. Será especialmente importante que este coñecemento abranga a comprensión das repercusións da acción política e económica, non só en Europa senón tamén noutras áreas xeoeconómicas, de modo que capten o proceso crecente de universalización do espacio xeográfico, afectado por problemas comúns e con centros de decisión supranacionais.

- Extraer información xeográfica de documentos diversos (atlas e mapas a diferentes escalas, gráficos, imaxes, series estatísticas), elaborar con corrección distintos tipos de gráficos e analiza–la situación reflectida, relacionándoa cos seus coñecementos sobre o tema ou sobre o problema que ilustra. Con este criterio preténdese comprobar que os alumnos e as alumnas adquiriron destreza no manexo de distintas fontes de información xeográfica, entre as que as cartográficas deben figurar con especial relevancia. Deberán recoñece–los límites da información (proxección, escala e signos convencionais) e describir datos como relevo, clima e vexetación, apreciando a súa relación cos espacios humanos. É tamén importante que comenten estas informacións así como as procedentes de imaxes (fotografías, diapositivas, vídeo, cine, ...) e que, no seu caso, elaboren gráficos seleccionando o tipo oportuno.

- Planificar unha saída ó contorno ou un traballo de campo, prepara–la documentación ou material necesario, formular cuestións ou problemas sobre a zona, recoller información, efectuar cálculos, facer un esbozo, etc., e elaborar e presentar un informe utilizando un vocabulario xeográfico correcto. Este criterio trata de avaliar en que medida os alumnos e as alumnas son quen de planificar e de realizar un traballo de indagación sobre o terreo, efectuando para isto, previa preparación, unha excursión xeográfica ou un traballo de campo.

119

5.7.2. CRITERIOS DE CUALIFICACIÓN Os exames constarán de catro partes: Definición breve de oito conceptos xeográficos básicos relacionados

cos bloques de contidos. Esta pregunta terá unha puntuación máxima de 2 puntos (0,25 por cada concepto definido correctamente). Requírese unha resposta breve (máximo 5 liñas) e concreta (utilizando términos con significado xeográfico), que cumpra o criterio fundamental de toda definición de non repetir o concepto a definir na mesma.

Exercicio de localización/identificación dunha serie de elementos

xeográficos básicos, relacionados cos bloques de coñecementos e procedementos, a partir dun documento de referencia. Esta pregunta terá unha puntuación máxima de 2 puntos. Valorarase a localización/identificación dos elementos requeridos sobre unha secuencia prefigurada (liña, ruta, símbolo...) en documentos gráficos de diversa natureza (mapas hipsométricos, mapas temáticos...). Requírese unicamente citar ditos elementos, non definilos nin desenvolver valoracións sobre os mesmos; polo tanto, a resposta non debe sobrepasar os límites establecidos (dúas ou tres liñas).

Desenvolvemeto dunha cuestión xeográfica fundamental, referida ós

temas principais dos bloques de coñecemento; por exemplo: - Secuencias maiores da evolución xeolóxica. - O clima mediterráneo. - Formacións vexetais da Iberia Húmeda. - Movemento natural da poboación española. - O sistema de cidades e a xerarquía urbana. - As paisaxes agrarias.

Esta pregunta terá unha puntuación máxima de 3 puntos. A resposta debe ser o máis completa posible, é dicir, plantexando a resposta en base ós caracteres xeográficos máis relevantes do tema; valorarase a organización dos contidos, o nivel explicativo do seu desenvolvemento, e a capacidade de establecer relacións comparativas. Requírese unha boa redacción sen faltas de ortografía. Aconséllase non sobrepasar a extensión dun folio.

Lectura, interpretación, explicación e análise crítico dun documento

gráfico relacionado cos bloques de procedementos; por exemplo: - Perfil representativo do relevo. - Mapa temático do roquedo. - Mapa sinóptico de superficie. - Diagrama termopluviométrico. - Pirámides de poboación.

120

- Mapa temático de actividade. - Planos urbanos. - Mapas de rangos urbanos. - Táboas de datos. - Textos.

Esta pregunta terá unha puntuación máxima de 3 puntos. Requírese a correcta interpretación do documento, valorando tanto a súa comprensión (lectura) como a súa explicación (análise) en termos, sempre que sexa procedente, de causas e consecuencias posibles. Os puntos básicos que deben ser tidos en conta son os seguintes:

Definir a tipoloxía da imaxe: identifica-lo sistema de representación (gamas, lineal...), así como a información que contén e a súa estructura (tipos de datos, escalas...).

Localizala no espacio e no tempo: ámbito territorial considerado, secuencia temporal que abarca e significación da mesma respecto ó fenómeno tratado (por exemplo, no caso dun gráfico de emigración, se o período temporal constitúe unha ou varias etapas de singular importancia).

Centra-lo comentario (análise, explicación e interpretación) nos acontecementos refrexados (por exemplo, no caso dun gráfico de emigración, na intensidade e dirección dos fluxos; no caso dun diagrama climático, no réxime de temperaturas e precipitacións) aludindo ós aspectos relacionados (nos casos anteriores: situación socioeconómica, política; situacións atmosféricas e paisaxes bioclimáticas asociadas).

Contrastar e compara-los resultados da interpretación con aspectos e feitos similares, noutros ámbitos espaciais, que axuden á comprensión e explicación do fenómeno (por exemplo, nos casos anteriormente citados, correntes de emigración comparables noutros países e períodos; diversificación e extensión territorial das condicións climáticas analizadas).

Aportación crítica sobre algún aspecto derivado da interpretación do fenómeno, se procede, no contexto da dinámica do mundo actual, e conclusións.

5.7.3. TEMPORALIZACIÓN - Primeiro trimestre: O territorio español: un espacio plural.

O medio natural e as súas paisaxes. - Segundo trimestre: A poboación española e o proceso de urbanización.

O aproveitamento económico do territorio. - Terceiro trimestre: España no mundo (repaso dos contidos mínimos).

121

5.7.4. MOMENTOS DE AVALIACIÓN Os que marcan o documento de avaliación do centro e a CIUG. 5.8. AVALIACIÓN DE HISTORIA 5.8.1. CRITERIOS DE AVALIACIÓN

- Recoñecer e apreciar, na historia de España posterior ó século XVIII e en cuestións da actualidade, os vestixios dun pasado máis afastado. Trátase de que cando se aborde o estudio de feitos e procesos relevantes da España contemporánea (por exemplo, a estructura agraria, a articulación territorial do Estado, as ideoloxías e mentalidades sociais, etc.) o alumnado «saiba ler» no presente o pasado, reflexionando sobre a coexistencia da continuidade e do cambio histórico e sobre a súa proxección cara ó presente.

- Situar cronoloxicamente acontecementos e procesos relevantes da Historia Contemporánea de España e Galicia e analiza–la súa vinculación con determinados personaxes, abordando a relación existente entre a acción individual e os comportamentos colectivos. Preténdese avalia–la capacidade dos alumnos e das alumnas para situar no tempo feitos significativos de España e Galicia nos séculos XIX e XX (por exemplo, ordenando cronoloxicamente unha relación de sucesos), e para asocia–los con determinados personaxes (por exemplo, emparellando os elementos de sendas enumeracións de personaxes e acontecementos). Así mesmo, serán capaces de analizar algún deses feitos, atendendo á interrelación, no contexto da época, da acción individual e as mentalidades e comportamentos colectivos.

- Sinala–las relacións que teñen feitos significativos da Historia de España co contexto internacional, ponderando as analoxías e as posibles peculiaridades. O alumnado apreciará a continuidade temática e a proximidade cronolóxica entre acontecementos ocorridos en España e outros acontecidos fora dela. Serán capaces de poñer exemplos das semellanzas existentes entre institucións políticas, hábitos sociais, situacións económicas, etc. de España e outros países, e percibi–la relativa peculiaridade de determinadas situacións españolas.

- Caracteriza–la diferente evolución socioeconómica e cultural dos ámbitos rexionais de España e identifica–las distintas propostas de organización territorial do Estado na época contemporánea. Os alumnos e as alumnas serán capaces de sinala–las diferencias no desenvolvemento de determinadas rexións españolas, de situa–las no tempo e

122

de precisa–los seus fundamentos económicos, os seus protagonistas sociais e a súas implicacións políticas e culturais. Identificarán e analizarán, relacionándoas con personaxes, con situacións históricas e con forzas políticas, as propostas máis relevantes de organización territorial do Estado, e coñecerán a organización actual vixente de acordo á Constitución de 1978.

- Analizar caracteres definitorios de distintas épocas, suficientemente diferenciadas, de España e Galicia contemporánea, establecendo unha comparanza entre elas que permita aprecia–las permanencias e os cambios. Trátase de que os alumnos e as alumnas sexan capaces de recoñecer e valora–lo proceso de cambio histórico a partir do estudio das diferencias e analoxías entre distintos momentos da España contemporánea (no principio, un do século XIX e outro do XX), considerando non so os factores de carácter máis xeral (situación política, desenvolvemento económico), senón incorporando referencias ás formas de vida cotiá.

- Identifica–las diversas causas dun feito histórico, analiza–las súas interrelacións e valora–la importancia relativa de algunha delas, desde ópticas tanto coetáneas como historiográficas. Trátase de comprobar que os alumnos e as alumnas detectan a complexidade causal dos acontecementos históricos, que sopesan a significación das distintas circunstancias que concorren nos feitos, valorando o papel que pode desempeña–la responsabilidade individual, e que aprecian as diferencias entre o punto de vista da época e o que proporciona a perspectiva temporal.

- Identificar e describi–las principais formas históricas de organización e exercicio do poder, así como de recoñecemento dos dereitos individuais e de consideración da igualdade social (en particular a través do dereito ó sufraxio), valorando a súa relación coas distintas ideoloxías políticas e co ordenamento constitucional actual. O alumnado será capaz de facer unha análise comparativa das institucións representativas, da formulación dos dereitos e deberes fundamentais e dos niveis de igualdade social, existentes nas distintas etapas da Historia Contemporánea de España (por exemplo, a través da identificación e comparanza de fragmentos significativos de diferentes ordenamentos constitucionais). Así mesmo, relacionarán coherentemente tales realidades coas distintas ideoloxías e intereses sociais, e valorarán a súa presencia na Constitución vixente.

- Recoñecer, situar no tempo e describir manifestacións relevantes da cultura española nos dos últimos séculos, analizando as súas relacións co contexto histórico e ponderando a súa aportación á cultura humana universal. Os alumnos e as alumnas saberán citar e glosar, con precisión cronolóxica, manifestacións culturais de diverso tipo (literarias, artísticas, científicas),

123

explicando a súas relacións coa situación histórica na que foron creadas, e valorando os elementos de cosmopolitismo, de diversidade e de peculiaridade da cultura española.

- Obter, de fontes diversas, información sobre o pasado, valora–la súa relevancia e detecta–la súa relación cos coñecementos adquiridos, recoñecendo a pluralidade de percepcións e interpretacións dunha mesma realidade histórica.

- Comprender, desde presupostos non endocéntricos, que os costumes, as

tradicións, as crenzas, a arte e a historia de Galicia son características culturais que definen unha identidade colectiva e que configuran unha forma de ser diferente doutras comunidades. Trátase de verificar que os alumnos e as alumnas son capaces de identifica–los aspectos culturais, sen que iso signifique creación de fronteiras, nun amplo abano que vai desde as festas populares ata as leis e institucións, aplicando elementos de análise historiográfico a aspectos da vida cotiá.

5.8.2. CRITERIOS DE CUALIFICACIÓN Como no curso pasado, o modelo de exame nas Probas de Acceso á Universidade (P AAU) está regulado polo prescrito no Real Decreto de 22 de outubro de 1999 (BOE de 27 de outubro), traducido para Galicia por Orde publicada no DOG de 14 de marzo de 2000 e reiterada este ano por Orde de 17 de febreiro de 2003 (DOG de 17 marzo). Decreto e Orde obrigan a que os alumnos realicen exclusivamente unha "composición dun texto sobre un tema ou cuestión de carácter histórico a partir de diversas fontes documentais incluidas na proposta de exame'. A pesar dos cambios introducidos no curriculo para o presente curso, o Grupo de Traballo considera que “non é pertinente introducir modificacións nos contidos sobre os que versará a proba de Composición dun Texto Histórico. Daquela, os dous primeiros epígrafes (As raíces históricas e o Antigo Réxime) non entran como materia de exame. 5.8.3. TEMPORALIZACIÓN

Primeiro trimestre: I.-As raíces históricas (desde a Prehistoria ata o século XV). II.-O Antigo Réxime. III.-A desestructuracián do Antigo Réxime e as orixes do Estado liberal.

Segundo trimestre: IV.-O réxime da Restauraci6n. V.-República e Guerra Civil.

124

Terceiro trimestre: VI.-Dictadura e democracia e repaso dos contidos mínimos.

5.8.4. MOMENTOS DE AVALIACIÓN Os que marcan o documento de avaliación do centro e a CIUG. 6. ACTIVIDADES EXTRAESCOLARES E COMPLEMENTARIAS

1° CICLO DE ESO - Visita Exposición de pintura Caixanova. 1º de ESO. - Visita ó parque eólico e ó parque industrial de A Cañiza. 1º de ESO. - Saída a Cangas. Viaxe en barco e visita a unha conserveira. 1º de ESO. - Saída a Tui-A Guarda-O Rosal. Alumnado de 2º de ESO. - Visita ó Museo de Pontevedra. - Saída ó Caurel. Alumnado de 2º de ESO. En coordinación co Departamento de

Ciencias Naturais.

0 Departamento participa xunto ó resto dos Departamentos nas saídas programadas para todo o ciclo.

2° CICLO DE ESO

- Saída á Ribeira Sacra (Canón do Sil, Mosteiros, Central hidroeléctrica). - Visita ó Museo de Pontevedra. - Visita á fábrica de Citroen en Vigo. - Outras saídas de interese didático a museos, cidades, etc., que aínda están sen

concretar.

HISTORIA DA ARTE - 2° Bacharelato. - Visita á igrexa románica de San Benito de Angoares (Ponteareas). Trátase

dunha actividade práctica de iniciación á finguaxe visual da arquitectura.

- Visita a Santiago de Compostela.

- Excursión a León (Románico e Gótico) e Madrid.

125

- Posible excursión a Roma, París ou Londres aínda sen concretar.

Dado o reducido número de alumnas, algunhas da saídas faranse conxuntamente cos alumnos e alumnas de Historia da Arte do IES nº 1 de Ponteareas.

XEOGRAFÍA - 2° Bacharelato

- Saídas a San Nomedio e/ou o río Miño.

- Excursión ás Pontes, Burela, porto de Celeiro, Central Hidroeléctrica, Lugo... É a mesma excursión programado o curso pasado para o alumnado de 2º de Bacharelato.

- Excursión a Santiago, á que poderían asistir tódolos alumnos de 20 de Bacharelato.

- En xeral, outras saídas e excursións para os distintos niveis que en función da marcha do curso sexan organizadas polo Departamento.

7. LIBROS E MATERIAIS. BIBLIOGRAFÍA

7.1. LIBROS DE TEXTO

- 1° ESO: Ciencias Sociais-Xeografía e Historia. Editorial Anaya.

- 2° ESO: Ciencias Sociais-Xeografía e Historia. Editorial Anaya.

- 3° ESO; Ciencias Sociais-Xeografía. Editorial Anaya.

- 4° ESO: Ciencias Sociais-Historia 4. Editorial Anaya.

7.2. MATERIAIS AUDIOVISUAIS

- Proxector de diapositivas.

- Retroproxector.

- Televisión-Video.

Películas de interese histórico.

126

Documentais de interese histórico, xeográfico ou artístico.

7.3. MAPAS FÍSICO-POLÍTICOS (Colección de Vicens Vives).

7.4. MAPAS MUDOS.

7.5. ESFERAS TERRESTRES.

7.6. ATLAS HISTÓRICOS. 7.7. ATLAS XEOGRÁFICOS. 7.8. ATLAS DE ARTE. 7.9. DICCIONARIOS;

Historia, Arte e Xeografía.

7.10. MANUAIS. 7.11. LIBROS DE HISTORIA,

ARTE E XEOGRAFÍA.

7.12. BIBLIOGRAFÍA

7.12.1. ESO

A bibliografía, páxinas web de interese e outros materiais dos distintos niveis da ESO se recollen, por unidades didácticas, na guía de profesor de cada nivel.

7.12.2. XEOGRAFÍA

• TERÁN, M. de y otros (1994): Geografía General de España. Barcelona, Ariel.

• TERÁN, M. de y otros (1987): Geografía Regional de España. Barcelona, Ariel.

• BIELZA DE ORY, V. (dir.) (1989): Territorio y Sociedad en España. Madrid, Taurus (2 vols.).

127

• COLECCIÓN “GEOGRAFÍA DE ESPAÑA”. Madrid, Síntesis, 1988-1990 (18 tomos).

• GIL OLCINA, A. y GÓMEZ MENDOZA, J. (coord.) (2000): Geografía de España. Barcelona, Ariel.

• MÉNDEZ, R. y MOLINERO, F. (1993): Geografía de España. Barcelona, Ariel.

• VILÁ VALENTÍ, J. (1983): La Península Ibérica. Barcelona, Ariel. • ANUARIO ESTADÍSTICO DE ESPAÑA. Madrid, INE, periodicidad anual. • CALENDARIO ATLANTE DE AGOSTINI. Novara, Italia, periodicidad anual. • GRAN ATLAS DE ESPAÑA (1989). Barcelona, Planeta (7 tomos). • SOTELO NAVALPOTRO, J.A. y GARCÍA ALVARADO, J.M. (1999): La España

de las Autonomías. Madrid, Síntesis.

Sobre Galicia:

• ATLAS DE GALICIA (1982). Sada, Sálvora, 2 tomos. • ATLAS DE GALICIA (1994). Vigo, Nigra. • DICCIONARIO GALEGO DE XEOGRAFÍA (1993). Santiago, Xunta de Galicia. • PÉREZ ALBERTI, A. (1986): A Xeografía. Vigo, Galaxia. • PROYECTO GALICIA. GEOGRAFÍA. A Coruña, Hércules de Ediciones, S.A.

(varias fechas, varios tomos). • SOUTO GONZÁLEZ, X.M. (1988): Xeografía Humana. Vigo, Galaxia. • TORRES LUNA, M.P. de, PAZO LABRADOR, A.J. y SANTOS SOLLA, J.M.

(1990): Galicia, rexión de contrastes xeográficos. Santiago, Universidad.

7.12.3. HISTORIA DE REFERENCIA PARA OS ALUMNOS:

Dada a existencia de diversos libros de texto tanto para Historia como para Historia do Mundo Contemporáneo, non se considera preciso que a xeneralidade dos alumnos deban traballar con bibliografía específica. Si é necesario, non obstante, que accedan a obras de consulta (Atlas históricos, enciclopedias, coleccións documentais...), así como obras específicas para tratar temas concretos. A súa consulta debe ser, en todo caso, orientada polo profesor en función dos intereses e necesidades dos alumnos e da dispoñibilidade dos libros en cada caso.

DE REFERENCIA PARA O PROFESOR: HISTORIA CONTEMPORANEA DE ESPAÑA

1.-Obras xerais, recentes, de Historia de España Contemporánea

128

ANGOUSTURES, Aline (1995): Historia de España en el siglo XX. Ariel, Barcelona, 315 p. Síntese histórica que non resulta innovadora desde o punto de vista historiográfico, pero é aceptable e moi breve.

ARTOLA, Miguel -dir.- (1988-1993): Enciclopedia de Historia de España. Alianza, Madrid, 7 vols. Tomo I: Economía e Sociedade; II: Institucións Políticas e Imperio Americano; III: Igrexa, Pensamento e Cultura; IV: Diccionario biográfico; V: Diccionario temático; VI: Cronoloxía, Mapas e Estatísticas; VII: Fontes e Índice. Útil para solventar dúbidas e localizar datos (especialmente os tomos 4 e 5, aínda que neste aspecto resultan algo menos completos que os 3 tomos do xa clásico "Diccionario de Historia de España", dirixido por BLEIBERG, G., e editado pola Revista de Occidente en 1952 -2ª ed. de 1968-).

BAHAMONDE, A. e MARTINEZ, J.A. (1994): Historia de España: Siglo XIX. Cátedra, Madrid, 640 p. Amplo e rigoroso manual de nivel universitario pero que só abarca o período 1808-1874.

FUSI, J.P. e PALAFOX, J. (1997): España: 1808-1996. El desafío de la modernidad. Espasa Calpe, Madrid, 465 p. Interesante obra desde unha perspectiva "optimista" da Historia de España na liña de Ringrose (destacando os aspectos de "modernización" fronte á concepción máis tradicional de "atraso").

NADAL, Jordi e CATALAN, Jordi -eds- (1997): La cara oculta de la industrialización española. Modernización en los sectores no líderes (siglos XIX y XX). Alianza, Madrid, 427 p. Continuando a liña iniciada por Nadal no Fracaso de la revolución industrial en España, 1814-1913 (1975), aínda que algo matizada agora por novas aportacións, nesta obra recóllense diversas aportacións a un Curso de Verán da UIMP; non se trata, pois, dunha obra unitaria e o seu interese é bastante limitado se o que se pretende é ter unha visión de conxunto da evolución económica de España. Sen embargo, pode interesar para completar a interpretación de Tortella ou de Ringrose.

PAREDES, Javier -coord.- (1996): Historia contemporánea de España (1808-1939). Ariel, Barcelona, 632 p. Obra de síntese ou "estado da cuestión" elaborada por un numeroso grupo de profesores universitarios españois (29 en total), o que se reflicte na falta de unidade da obra e o limitado interese de algúns dos seus capítulos.

PEREZ PICAZO, Mª Teresa (1996): Historia de España del siglo XX. Crítica, Barcelona, 394 p. Manual orientado a éstudiantes universitarios, resulta algo sesgado na súa valoración pouco crítica para a etapa 1982-1996 que desmerece algo o conxunto da obra.

RINGROSE, David R. (1996): España 1700-1900: el mito del fracaso. Alianza, Madrid, 561 p. Reivindica a importancia das transformacións ocorridas en España nos séculos XVIII e XIX, contrapoñendo algúns datos (parciais) que rexeitan a tradicional visión do "fracaso" español do século XIX.

SANCHEZ JIMENEZ, José (1991): La España Contemporánea. Istmo, Madrid, 3 vols. Pequeno formato (libro de peto). Tomo I: 1808-1874; T.II: 1875-1931; T.III:

129

1931-1982. Sen resultar moi orixinal nin novidoso, ofrece unha síntese correcta e útil, Ampla bibliografía e textos.

TORTELLA, Gabriel (1994): El desarrollo de la España contemporánea. Historia económica de los siglos XIX y XX. Alianza, Madrid, 429 p. Unha excelente síntese de Historia económica por un dos máis prestixiosos autores deste campo.

2.-Antoloxías e recursos para a elaboración de materiais para a aula.

DIAZ-PLAJA, Fernando: La Historia de España en sus documentos. Baixo un título común, este prolífico autor publicou varias antoloxías de documentos de diferentes épocas: o século XIX en Cátedra, Madrid (1983, 1ª ed. de 1954), 496 p.; e non menos de 5 volumes sobre o século XX en Plaza y Janés, Barcelona.

FERNANDEZ GARCIA, A. et al. (1996): Documentos de Historia Contemporánea de España. Actas, Madrid, 697 p. Ampla colección de documentos (ata un total de 78, desde as abdicacións de Baiona ata os resultados electorais de 1996) que deben ser extractados para a súa utilización nas aulas.

GARCIA NIETO, M.C. e DONEZAR, J. (1971-1974): Bases documentales de la España Contemporánea. Guadiana, Madrid, 11 vols. Obra esgotada, ó igual que a tamén interesante Historia de España, 1808-1878, que Mª Carmen García Nieto publicou xunto con Esperanza Yllán (Crítica, Barcelona, 1987-1989, en 4 vols), pero que poden consultarse en bastantes bibliotecas.

MONTERO, Julio -ed.- (1998): Constituciones y códigos políticos españoles, 1808-1978. Ariel, Barcelona, 254 p. Ter reunidos nun só volume tódolos textos constitucionais (incluindo os non promulgados e as leis fundamentais do franquismo) facilita o traballo de búsqueda de documentos ó profesorado. Practicamente carece dun estudio crítico-comparativo, limitado a 12 páxinas iniciais.

PRADO GOMEZ, A. et al. -Colectivo Aoριστo&sigmaf;- (1995): Materiais de Historia de España Contemporánea. Tambre, Coruña, 615 p. Selección de documentos (textos, gráficos, imaxes, etc.) organizados en forma novidosa (a xustificación teórica está publicada na mesma editorial) e reunidos por un grupo de profesores galegos de ensino medio comprometidos na renovación do ensino da Historia (ademais do mencionado, Julio Reboredo, Víctor M. Santidrián e Emilio Ulloa); orientados para o segundo curso do bacharelato LOXSE.

RODRIGUEZ ALONSO, M. -ed.- (1998): Los manifiestos políticos en el siglo XIX (1808-1874). Ariel, Barcelona, 207 p. Selección de 68 documentos, algúns pouco coñecidos, de interese para a historia política.

SOLE TURA, J. e AJA, E. (1997): Constituciones y períodos constituyentes (1808-1936). Siglo XXI, Madrid, 184 p. Reedición recente dunha obra moi coñecida entre o profesorado de Secundaria. Os textos van acompañados dunha pequena introducción.

130

TUÑON DE LARA, M. -dir.- (1988): Textos y documentos de Historia Moderna y Contemporánea (siglos XVIII-XX). Tomo XII da Historia de España dirixida por este historiador. Labor, Barcelona, 604 p. Extensa antoloxía de documentos; non se inclúe ningunha análise nin introducción ós documentos.

VILLARES, R. et al. (1990): Textos e materiais para a Historia de Galicia. Crítica, Barcelona, 294 p. Selección de textos que abordan desde a Prehistoria ata o Estatuto de Autonomía de 1980. Case a metade do libro está dedicado á época contemporánea (século XIX a partir da p. 150). Predominan as fontes secundarias. Os autores son ben coñecidos na comunidade educativa de Galicia (ademais do mencionado, Xosé Armas, Xan Moreno e Emilio Ulloa).

3.-Obras relacionadas coa Didáctica

ARMAS CASTRO, X. -coord.- (1994): Ensinar e aprender Historia na educación secundaria. ICE de Santiago, 203 p. Contén artigos sobre historia do curriculum; percepción do alumnado; explicacións causais; os procedementos; a avaliación; o cine; a prensa e as simulacións.

BENEJAM, P. e PAGES, J. -coords.- (1997): Enseñar y aprender Ciencias Sociales, Geografía e Historia en la Educación Secundaria. Horsori-ICE Barcelona, 255 p. Sistematización das posicións que habitualmente se identifican co constructivismo no ensino. Orientada á formación inicial do profesorado.

CUESTA FERNANDEZ, R. (1998): Clio en las aulas. La enseñanza de la Historia en España entre reformas, ilusiones y rutinas. Akal, Madrid, 260 p. análise, realizada desde a perspectiva do pensamento crítico, da evolución recente do ensino da Historia en España. Pode completarse coa obra do mesmo autor (1997) Sociogénesis de una disciplina escolar: la Historia. Pomares-Corredor, Barcelona, 384 p., na que aborda as orixes desta disciplina escolar, seguindo as correntes de historia social do curriculum.

POZO MUNICIO, J.I. (1996): Aprendices y maestros. Alianza, Madrid, 383 p. Obra non específica sobre o ensino da Historia, resume de maneira moi amena as tendencias máis recentes sobre problemas de ensino e aprendizaxe. Inclúe algunha referencia ó ensino da Historia.

ROZADA MARTINEZ, J.M. (1997): Formarse como profesor. Ciencias Sociales, Primaria y Secundaria Obligatoria. Akal, Madrid, 318 p. Obra de carácter similar á mencionada de Benajem e Pagès, pero realizada desde a perspectiva da pedagoxía crítica, e polo tanto moi diferente nos seus postulados e conclusións.

SANCHEZ PRIETO, Saturnino (1995): ¿Y qué es la Historia? Reflexiones epistemológicas para profesores de Secundaria. Siglo XXI, Madrid, 141 p. Reflexións dun profesor de Instituto dirixidas ós seus colegas, desde unha perspectiva constructivista. Obra moi sinxela e clara, ó alcance de calquera profesor ou estudiante universitario aínda que non estea moi familiarizado con estes temas.

4.-Reflexións sobre a historiografía e teoría da Historia

131

AROSTEGUI, Julio (1995): La investigación histórica: Teoría y método. Crítica, Barcelona, 428 p. Introducción rigorosa á historiografía e á metodoloxía histórica; critica as tendencias postmodernas e reivindica a historia como ciencia social.

BURKE, P. -ed.- (1996): Formas de hacer historia. Alianza, Madrid, 313 p. Recolle aportacións de 10 autores sobre tendencias da investigación nacidas, sobre todo, da transformación da vella escola de Annales: Historia das mulleres, Historia oral, Microhistoria...

CARDOSO, Ciro F. S. (1981): Introducción al trabajo de la investigación histórica. Crítica, Barcelona, 218 p. A primeira parte é unha revisión crítica da filosofía da Historia (moi crítica co estructuralismo); a segunda, máis sinxela, responde mellor ó título do libro.

FONTANA, Josep (1992): La Historia después del fin de la Historia. Crítica, Barcelona, 160 p. Aportación do máis coñecido dos historiadores marxistas españois á polémica suscitada pola publicación da famosa (que non coñecida) obra de Fukuyama (¿El fin de la Historia?). As obras de Fontana son sempre suxerentes, aínda que nesta se pode detectar certo apresuramento que resta algo do rigor que se podería esperar.

HOBSBAWM, Eric (1998): Sobre la Historia. Crítica, Barcelona, 299 p. Como a maioría das obras de Hobsbawm, é máis unha estimulante reflexión persoal dun historiador comprometido coa militancia progresista que un manual de historiografía ó uso. Inclúe algúns artigos e traballos publicados anteriormente pero difíciles de localizar, xunto con algunha aportación inédita.

JULIA, Santos (1989): Historia social/sociología histórica. Siglo XXI, Madrid, 98 p. Concisa introducción ó tema realizada desde a socioloxía histórica. Pode complementarse coa perspectiva dun historiador coa obra de CASANOVA, Julián (1991): La historia social y los historiadores. Crítica, Barcelona, 178 p.

5.-Revistas e publicacións periódicas sobre Historia contemporánea de España

AULA DE HISTORIA SOCIAL. UNED de Alzira. Semestral. Nº 1: 'Entrevista' con E. Hobsbawm. 'Dossier' sobre a Restauración, por Suárez Cortina con guía didáctica de C. Trepat e apartado de cultura por Muñoz Puelles. O 'Debate' ocúpase das Humanidades no ensino. A sección de 'La Historia fuera del aula' trata do Museo de Historia de Cataluña. Anuncian nº 2, cun 'Dossier' sobre a Dictadura de Primo de Rivera, a II República e a Guerra Civil, a cargo de J. Paniagua, e con guía didáctica de A. Prado.

AYER. Asociación de Historia Contemporánea-Marcial Pons Librero. Madrid. Moi interesantes os números dedicados á revisión bibliográfica e historiográfica anual: nº2 "La historia en el 90", por Borja de Riquer; nº6 "La historia en el 91, por A. Morales; nº10 "La historia en el 92", por J. P. Fusi; nº14 "La historia en el 93", por M. Pérez Ledesma; nº18 "La historia en el 94", por R. Villares; nº22 "La historia en el 95", por E. Ucelay-Da Cal; nº26 "La historia en el 96", por C. Almuiña. O nº30

132

(1998) recolle o debate "Historia y sistema educativo", promovido pola Asociación de Historia Contemporánea sobre a proposta de reforma das humanidades.

BIHES. BIBLIOGRAFÍA DE HISTORIA DE ESPAÑA. CINDOC (Centro de Documentación Científica), Unidad de Ciencias Humanas. CSIC. Madrid. Publicación anual con referencias bibliográficas (artigos, libros, etc.) sobre temas concretos da Historia de España aparecidos nos últimos anos. O nº8 (1998) recopila a bibliografía sobre a crise do 98.

CONCIENCIA SOCIAL. ANUARIO DE DIDACTICA DE GEOGRAFIA, HISTORIA Y OTRAS CIENCIAS SOCIALES. Fed. Icaria-Akal. Madrid. Á venda os nº1 (1997) e 2 (1998). Articulada arredor dun tema cada ano (os materiais curriculares para a ESO no nº1; os "constructivismos" no 2), máis un traballo monográfico (a historiografía marxista a través da obra de Fontana no nº1; a obra de Julia Varela no 2), análise da situación nun país en cada número e unha ampla selección de referencias bibliográficas comentadas.

HISTORIA CONTEMPORANEA. Revista do Departamento de Historia Contemporánea da Universidade do País Vasco. Bilbao. Publicación de periodicidade e distribución irregular. O número 17 (1998) agrupa un numeroso conxunto de traballos baixo o título "El Estado en España".

HISTORIA SOCIAL. Fundación Instituto de Historia Social (Centro UNED de Valencia). Unha das máis interesantes de España. Publica un par de números cada ano.

HISTORIA-16. Madrid. Revista de divulgación histórica. Mensual. Contou cunha sección de "Enseñanza de la Historia" que non aparece desde hai xa varios números. A mesma editorial publica diversos cadernos monográficos e sínteses históricas de gran utilidade para o profesorado, como os "Cuadernos del Mundo Actual", "Siglo XX-Historia Universal" (coeditado con Temas de Hoy) ou unha "Historia de España" en 30 pequenos tomos (mesmo formato que a revista) e de venda en quioscos, o que non desmerece da calidade dalgúns números.

IBER. DIDACTICA DE LAS CIENCIAS SOCIALES, GEOGRAFIA E HISTORIA. Graó. Barcelona. Revista de divulgación didáctica dirixida ó profesorado. Cada número aborda un tema monográfico -con varios artigos- e seccións fixas. Sen unha liña editorial moi definida, aínda que predomina a orientación constructivista.

TIEMPO Y TIERRA. Revista de la Asociación del Profesorado de Historia y Geografía. O nº6 (verán de 1998) está dedicado ó tema "España bajo el franquismo").

6. Publicacións electrónicas: Historia de España en Internet

CIDA. O "Centro de Información Documental de Archivos" proporciona información sobre fondos dispoñibles en diversos arquivos:

133

<http://www.mcu.es/guia1/pagina34.html>

D'HISTORIA. Enlace co Departamento de Historia Contemporánea da Universidade de Valencia:

<http://www.uv.es/~apons>

GUERRA CIVIL ESPAÑOLA. Web do profesor Sanromá (Univ. Rovira i Virgili, de Barcelona), sobre o enfrontamento de 1936-39: <http://www.fut.es/~msanroma/GUERRACIVIL/guerracivil.html>

HISPANIA NOVA. Revista de Historia Contemporánea de España "en liña", dirixida por Julio Aróstegui. Inclúe artigos, recensións de libros e bibliografía actualizada (reproduce o catálogo de Marcial Pons). Comezou a publicarse durante o curso 1997-98. Pódese localizar no seguinte enderezo:

<http://hispanianova.rediris.es/>

IWORLD. É unha revista sobre Internet que cada mes publica un artigo sobre unha profesión (xeógrafos, historiadores...) proporcionando un listado de enderezos de interese para cada caso. En xuño de 1998 publicou "Historiadores", con ducias de enderezos de todo o mundo. Pode localizarse o artigo na súa páxina web:

<http://www.idg.es/iworld/199806/articulos/historiadores/html>

LA PEPA. É unha lista de distribución gratuita, por medio do correo electrónico, de información sobre Historia Contemporánea de España:

<http://www.uned.es/prof/025192/pepa.html>

SSPHS. A Universidade de Kansas ten un Departamento de Historia da Península Ibérica ("Society for Spanish and Portuguese Historical Studies") que mantén o seguinte web:

<http://www.cc.ukans.edu/~iberia/ssphs_main.html>

7.12.3. HISTORIA DA ARTE DE REFERENCIA PARA OS ALUMNOS.- Libros de texto de las editoriales Vicens Vives, Edelvives, McGraw-Hill.

DE REFERENCIA PARA O PROFESOR.- Existen en la actualidad abundantes y muy interesantes HISTORIAS DEL ARTE de carácter general que pueden ser utilizadas. Los volúmenes correspondientes a los diferentes períodos editados por HISTORIA 16, o los volúmenes de la HISTORIA DEL ARTE editada por Alianza editorial, por citar tan sólo un ejemplo.

134

DEPARTAMENTO DE CIENCIAS SOCIAIS, XEOGRAFÍA E HISTORIA

CONTIDOS MÍNIMOS

8.1. CONTIDOS MÍNIMOS DE CADA NIVEL

8.1.1. CONTIDOS MÍNIMOS DE 1º DE ESO

Os movementos da Terra e as súas consecuencias xeográficas. As grandes formas do relevo terrestre e do relevo submarino. Os axentes modificadores do

relevo. Diferencias entre tempo atmosférico e clima. Elementos e factores do clima. Características climáticas dos distintos medios naturais da Terra. As principais unidades de relevo da Península Ibérica. A variedade climática peninsular e a súa incidencia na vexetación e nos ríos. O relevo, o clima, a vexetación e os ríos de Galicia. O continente europeo: os medios naturais, os Estados e as rexións. América: as principais unidades de relevo, os medios naturais e os Estados. As dúas

grandes rexións: América Anglosaxona e América Latina. África: as unidades de relevo, os medios naturais, os Estados e as rexións. O relevo, os medios naturais, os Estados e as rexións de Asia e de Oceanía. Definición e etapas da Prehistoria e da Historia, indicando o tempo que abarca cada unha

delas. Características e consecuencias da Revolución Neolítica. Marco xeográfico e etapas da historia da civilización exipcia. Trazos característicos da

sociedade, economía, relixión e arte exipcias. Marco xeográfico e etapas da civilización grega. Análise espacial das colonizacións gregas. Análise comparado dos sistemas políticos de Atenas (democracia) e de Esparta (oligarquía). Localización das colonias fundadas por fenicios e gregos na Península. romana. Relacionar esta civilización co nacemento e expansión do cristianismo. Definición e instrumentos da romanización. Os principais axentes da romanización en

Hispania. A organización administrativa de Hispania. Identificación dos pobos xermánicos que se asentaron na Península Ibérica. Aspectos máis

relevantes da triple unificación (territorial, xurídica e relixiosa) realizada polos visigodos na península Ibérica.

8.1.2. CONTIDOS MÍNIMOS DE 2º DE ESO Factores da distribución da poboación. Movementos naturais e migratorios. A actividade económica: factores de producción e sectores económicos. As sociedades : Tipos e diferencias culturais. As grandes transformacións das sociedades

na Idade Contemporánea. Diferencia entre Estados democráticos e Estados autoritarios. Organización política e

teritorial de España. As institución de goberno en Galicia. A Unión europea: organización política e contrastes entre os Estados membro. América e África: Características xerais (demografía...)

135

Asia e Oceanía: Características xerais (demografía, economía...) O marco xeográfico do nacemento e expansión do Islam. A Península ibérica dende o 711 (invasión musulmana da Península) ata o 1492 (conquista

do reino de Granada). Análise do período como unha etapa na que conviven dúas culturas diferentes e na que a liña que as separa cambia continuamente:

Etapas da evolución política de Al-Andalus (emirato dependente, emirato independente, etc.).

Nacemento e expansión dos reinos cristiás. Diferencia entre reconquista e repoboación. Trazos característicos do feudalismo. • marco xeográfico de Europa na Baixa Idade Media. Os cambios en Europa durante os

séculos XI ó XIII: na agricultura, no comercio, na demografía e nas cidades. Trazos característicos da crise do século XIV: a guerra, a peste e a fame. Identificación e breve caracterización das principais manifestacións artísticas da civilización

exipcia, das civilizacións clásicas (grega e romana), do románico e do gótico. 8.1.3. CONTIDOS MÍNIMOS – 3º ESO

Principais formas de relevo dos continentes e dos oceanos. Os grandes dominios climáticos e as súas principais carácterísticas. Principais formas do relevo de España e Galicia. Os factores físicos e humanos responsables da irregular distribución da poboación. Os grandes focos de concentración e os baleiros demográficos do planeta. Movementos naturais e migratorios da poboación. Os grandes períodos da evolución da poboación mundial. Causas e características das migracións masivas contemporáneas. Desequilibrios demográficos da poboación española e galega. Factores físicos e humanos da actividade agraria. Elementos da paisaxe agraria. Caracteres xerais e condicionantes da actividade agraria en España e Galicia. Repercusións da Política Agraria Común na agricultura española e galega. Principais paisaxes agrarias en España. Diferencias entre os sistemas agrarios tradicionais e evolucionados. Definición e clasificación das materias primas e das fontes de enerxía. Principais tipos de industria e de empresa. Localización e problemas da industria española. Clasificación dos servicios. Tipos e características dos transportes. Tipos de mercados e comercio. Os principais problemas medioambientais: sobreexplotación da terra, contaminación da

auga, contaminación da atmósfera... Etapas do proceso de urbanización. A morfoloxía urbana. Funcións das cidades. Diferencias entre as paisaxes urbanas dos países desenvolvidos e dos países

subdesenvolvidos. As desigualdades económicas no mundo actual: xeografía da riqueza e da pobreza. Características principais da Constitución Española. Organización política e administrativa de España. Os desequilibrios territoriais (Comunidades Autónomas).

136

8.1.4. CONTIDOS MÍNIMOS 4º ESO

Características xerais da monarquía autoritaria dos Reis Católicos e do Imperio hispánico de Carlos I e Felipe II.

Causas e consecuencias da Reforma. Causas e consecuencias dos descubrimentos. Características do humanismo. Análise comparativa co pensamento medieval. Características políticas, económicas e sociais do Antigo Réxime. Feitos máis salientables da revolución científica e técnica do século XVII. Características e principais teóricos da Ilustración. As inquietudes dos pensadores ilustrados

galegos. A Guerra de Sucesión española e a implantación dun novo modelo de Estado. A crise do Antigo Réxime. A independencia das trece colonias inglesas. A revolución

francesa. As revolucións liberais burguesas e as súas consecuencias. A revolución industrial: bases, difusión e consecuencias. Etapas e aspectos máis relevantes da crise do antigo réxime en España e a construcción do

Estado liberal. Características e consecuencias da segunda fase da revolución industrial. Causas do imperialismo. Causas e consecuencias da Primeira Guerra Mundial. Trazos característicos do mundo de entreguerras. A crise das democracias occidentais: crise

económica e auxe dos fascismos. Causas e consecuencias da Segunda Guerra Mundial. Os princiapis conflictos da Guerra Fría e do mundo de hoxe. A división do mundo en bloques durante o período da Guerra Fría. Os grandes conxuntos

xeopolíticos existentes na actualidade. A transición española á democracia. O funcionamento político da España democrática: Constitución, institucións políticas,

organización territorial do Estado. Problemas da sociedade española actual. Galicia nos nosos días: oposición ó franquismo, proceso autonómico e consecuencias da

integración na Unión Europea. Trazos característicos dos grandes estilos da arte moderna e contemporánea:

Renacemento, barroco, neoclasicismo... 8.1.5. CONTIDOS MÍNIMOS Hª DO MUNDO CONTEMPORÁNEO

Trazos característicos da transformación das estructuras económicas (transformación das estructuras agrarias e revolución industrial) dende finais do século XVIII e ó longo de todo o século XIX.

Os principios e as institucións políticas do liberalismo. Trazos característicos das revolucións liberais dos séculos XVIII e XIX. Criterios de organización social e características da sociedade de clases. Os aspectos máis

relevantes do nacemento e evolución do movemento obreiro. Os factores do imperialismo e a formación dos imperios coloniais. A Gran Guerra: causas, consecuencias e organización da paz (os tratados de paz e a

creación da Sociedade de Nacións). A revolución rusa e a construcción do Estado soviético. Rasgos básicos da crise de 1929 e as principais manifestacións da depresión dos anos

trinta. Características comúns dos sistemas fascistas: nazismo alemán e fascismo italiano.

137

A II Guerra Mundial: causas, consecuencias e organización da paz (as Conferencias de paz e a creación da ONU).

Características básicas, bloques e conflictos representativos da Guerra Fría. Características do sistema democrático e do desenvolvemento do sistema

capitalista a partir de 1945. Trazos característicos dos sistemas políticos das democracias populares. Factores e marco cronolóxico da descolonización. Características do mundo subdesenvolvido.

8.1.6. CONTIDOS MÍNIMOS DE HISTORIA DA ARTE (2º BAC)

III A Arte clásica: Grecia A Arquitectura grega. As ordes. O templo. A Acrópole de Atenas. A evolución da escultura grega

• IV. A Arte clásica: Roma A arquitectura: Caracteres xerais. A Cidade romana. Tipoloxías constructivas (insistindo no concepto espacial).

• V. Arte palocristía e bizantina Achegas da primeira arte cristía: a basílica. Arte bizantina a través de Santa Sofía de Constantinopla.

• VII. A arte Islámica A arte hispanoárabe: a mesquita de Cordoba.

• VIII. A Arte románica como primeira definición de Occidente. A arquitectura do camiño de Santiago: a catedral de Santiago. A portada románica: as Praterías. O Pórtico da Gloria.

• IX. A Arte Gótica como expresión da cultura urbana. O sistema constructivo. A Catedral Gótica. León. A humanización das artes figurativas na portada gótica: Pórtico real de Chrartres y Anunciación e Visitación de Reims. As innovacións pictóricas: Giotto e Van Eyck

• X. A arte do Renacemento. O Quattrocento italiano: a formulación duna nova linguaxe. Brunelleschi, Donatello y Massacio.

• XI. O periodo clásico do renacemento o manierismo. Leonardo. Miguel Angel y Rafael. A escola veneciana: Tiziano. O Renacemento en España. O Escorial. O Greco.

• XII. A Arte Barroca San Pedro del Vaticano como obra de arte total, facendo referencia ós precedentes renacentistas xa estudados no tema anterior. O Barroco Compostelán

• XIII. A pintura barroca. O tenebrismo de Caravaggio. Ribera y Velázquez.

• XIV. Goya como paradigma de artista contemporáneo. • XVI. O naturalismo do século XIX a través do seu apoxeo no impresionismo: Monet e

Renoir. O Postimprsionismo: Cezanne, Van Gogh e Gauguin A escultura de Rodin.

• XVII. Fauvismo e expresionismo. O cubismo: Picasso. Os inicios da abstracción. Dadá e o Surrealismo, Dalí. As vangardas galegas. A escultura: Asorey.

138

• XVIII. A arquitectura moderna: o racionalismo. Le Corbusier. O organicismo: Wright. A arquitectura postmoderna: Ultimas tendencias.

• XIX. Aproximación as últimas tendencias nas artes plásticas.

8.1.7. CONTIDOS MÍNIMOS DE XEOGRAFÍA (2º BAC) Evolución político-administrativa de España. As formas maiores do relevo peninsular en relación cos grandes tipos de rochas e os

acontecementos principais da súa evolución xeolóxica. Factores, elementos o dominios climáticos. As grandes arterias fluviais e a súa dinámica en relación cos caracteres morfolóxicos e

climáticos do territorio, así como os problemas que plantea o aproveitamento da auga en España.

Os dominios bioclimáticos e os tipos de paisaxe. Movementos naturais, movementos migratorios, distribución espacial e estructura da

poboación española. As etapas principais do proceso de urbanización e a configuración da rede urbana. A morfoloxía urbana e a súa configuración no plano. Os factores que explican a organización da explotación dos recursos agrarios e as principais

rexións pesqueiras. O desenvolvemento industrial en España: fases da industrialización, factores de localización

e desequilibrios territoriais. O sector económico terciario como elemento organizador da canalización de bens e

servicios. Os conceptos básicos.

8.1.8. CONTIDOS MÍNIMOS DE HISTORIA (2ºBAC)

Os elementos económicos, sociais e políticos que configuran o Antigo Réxime. A revolución liberal e as reaccións absolutistas na primeira metade do século XIX. A España isabelina. Sexenio Democrático. O sistema político da Restauración. Rexionalismo e nacionalismo. As transformacións socioeconómicas do XIX e primeiras décadas do XX: Desamortizacións,

industrialización e desindustrialización, , caracteres demográficos e nacemento e desenvolvemento do movemento obreiro e do agrarismo.

A II República. A Guerra Civil. franquismo: fundamentos ideolóxicos e sociais, caracteres políticos, caracteres económicos

e demográficos, as forzas da oposición e os conflictos políticos e sociais. A transición democrática: a Constitución de 1978 e o Estado das Autonomías. papel de España a nivel internacional. A incorporación a Europa. Galicia no marco español e europeo.

139

As Neves, 30 de setembro de 2004 Asdo. Xosé Ramón Quintana Garrido Asdo. José Antonio Rodríguez Rivera Asdo. Rosa Gómez Gallego Asdo. Baltasar Berciano Valderrey

Documents

PROGRAMACIÓN DO DEPARTAMENTO CIENCIAS …centros.edu.xunta.es/iespazodamerce/web_antiga/arquivos pdf 18... · Obxectivos de 1º de ESO 2.1.2. Obxectivos de 2º de ESO 2.1.3. Obxectivos