SAN MARKOS EGUNA.ERLIJIO ETA SUKALDARITZA TRADIZIOA

SAN MARKOS EGUNA.ERLIJIO ETA SUKALDARITZA TRADIZIOA

AZALEKO ARGAZKIA: San Markos gurutzea (1901 baino lehen). Egilea eta argitaletxea M.D. Hondarribiko Udal Artxiboa. 0459 zenbakia.

Apirilaren 25ean San Markos ebanjelariaren eguna ospatzen da. Egun hau antzina - antzinatik ospatzen da, ez bakarrik Hondarribian edo Bidasoako eskualdean, baita gure geogra-fiaren luze-zabalean ere.

San Markos ebanjelaria hebrear familia aberats batean jaio zen, eta Erromako San Pedroren zerbitzura egon zen. Uste denez, 68 eta 72 urteen artean hil zen, Alexandrian (Egipto). Antza denez, apirilaren 24an Alexandriako kaleetataik, jen-tilek, lepotik sokaz lotuta arrastaka eraman zuten, eta gero kartzelara bidali zuten. Biharamunean oinaze bera izan zuen eta hil egin zen. Bere gorpua sugarretara bidalia izan zen, bai-na fededunek salbatu eta leize batean lurperatua izan zen.

V. mendean, eliza batera eraman zuten. Elezahar baten ara-bera, 828. urtean, arabiarren mehatxuaren aurrean, bi mer-katari veneziarrek gorpua euren hirira eraman zuten, eta han, berari eskainitako tenpluan, Veneziako San Markos Basilika izugarrian, lurperatuta geratzen da.

San Markos eguna, apirilaren 25a, robigalia izeneko erro-matar jatorriko jai paganoarekin batera gertatzen da. Egun honetan, erromatarrak robigus, royaren jainkoa baretzeko prozesioan ateratzen ziren, garia, beraien oinarrizko elikagai laborantza, onddo batek sortutako gaixotasun honetatik ba-bestea eskatzeko asmoz.

San Markoseko letania nagusiak Elizaren lehen mendeetan ezarri ziren jai pagano hau ordezkatzeko, eta egun horretan uztak bedeinkatzeko otoitz egiten da.

SAN MARKOSEKO PROZESIOAKHondarribian, XVI. mendean San Markos egunean prozesioak egin zirela badakigu, baina, beharbada, data horren aurretik ere ospatzen ziren. Apirilaren 25ean soroak bedeinkatzeko eta uztak babesteko hiru prozesio egiten ziren.

Guadalupeko Santutegia (1903). Egile eta argitaletxe ezezagunak. Hondarribiko Udal Artxiboa. 1307 zenbakia.

Florentino Portuk Hondarribia: Notas históricas y curiosida-des liburuan, azaltzen duen bezala

Antzina San Markos egunean prozesioa zelaiak bedeinkatzeko egiten zen, ez zen orain bezala San Markos gurutzera jaistera mugatzen, baizik eta leta-niak abestuz prozesioa Guadalupeko Ama Birjinaren Ermitara igotzen zen. Meza entzun ondoren, Ama Bir-jinaren babesa erregutzen, Jaizkibeletik gora, “Erramu Gurutze” deritzon lekura, igotzen zen, non apaizek, lau puntu kardinaletara begira, lau ebanjelioak abesten zi-tuzten Santa Barbara ermitara igotzen jarraitzeko (…) Eta “amandi” deritzon lekuraino jarraitzen zuten, herri honen eta Pasaiaren jurisdikzioaren muga (…) Handik gurutze berriak jarriz eta Andrearriagako ermitara joa-teko ohiko lekuetan ebanjelioak errezatuz aipatutako ermitan otoitz egiteko asmoarekin jaisten ziren.

SAN MARKOS EGUNA. ERLIJIO ETA SUKALDARITZA TRADIZIOA

Ermita horretatik gertu, Irun Hondarribiarena ze-nean, hiri honen eta Oyarzunen muga zegoen, eta pun-tu horretan, 1598an, harrizko gurutze eder bat eraiki zen, alde batean Kristo Santuaren irudia zuena eta Mariarena bestean, eta oinean, garai hartako hiribildu honen armarria (…) Gurutze honen gainean erramuzko beste bat jartzen zen, eta ohiko errege bidetik, proze-sioa herrira itzultzen zen.

Prozesioa Mendelutik, Kaputxinoen komentutik eta Santa En-graziatik igaroz itzultzen zen, eta parrokian amaitzen zen.

Santa Engrazia ermita. Egile ezezaguna. Argitaletxea Gallo E.J.G. Pa-ris-Irun. Hondarribiko Udal Artxiboa. 0431 zenbakia.

Mikel Jauregik Beste Jaiak liburuan ere idazten du, 1598ko martxoaren 4ko Udalaren aktan honako hau esaten da,

«... Martin Basagoitia hargin maisuak, aurreko urtean Mayordomoak eskatu zion gurutzea amaitu duela dio, Andre-Arriaga baselizaren ondoan jar-tzeko… ».

Florentino Portuk bere liburuan azaltzen jarraitzen du:

«Beste prozesio bat Marinako, San Telmo ermi-tako, Guadalupeko, eta San Felipe eta Santiagoko er-tzetik ateratzen zen. Prozesio biak, eguna argitzean, gurutze jasoz, bi apaiz, Kapitular jaun batzuk eta he-rriarekin batera parrokiatik irteten ziren ».

Lehenengoa eguerdirako itzultzen zen, eta bigarrena goi-zeko bederatzietarako. (Hondarribia Aldizkaria, 1988ko apirila).

Lehenengo bi prozesioen ibilbidea luzeegia zen baraurik egi-teko, horregatik Udalak Sarcisar baserrira (Saroizigarrenea) udalbatzako kideentzako eta apaizentzako bazkaria bidaltzen zuen. Eliztarrek etxeko jakiak zeramatzaten xahututako in-darrak berritzeko; hasiera batean, jakiak aske eramaten zi-tuzten, baina, nekagarria zenez, opilak egiteko ohitura sortu zen, eta, horrela, pieza bakar batean ogia, arrautzak, haragia, arraina edo dena delakoa eramaten zuten. Jakina, behar ziren indarrak berritzeko, jakiak txakolinarekin, sagardoarekin edo ardoarekin laguntzen ziren.

Florentino Portuk jarraitzen du:

Gero, hirugarren prozesio bat, Lonjako Gurutze-ra, egiten zen, eta Kabildo eta Herri osoa eta beste

jaun kapitular batzuk hara joaten ziren. Meza Santua entzun ondoren parrokiako prozesioa irteten zen, letaniak abestuz eta gurutzearen ondoan lau puntu kardinaletarantz lau ebanjelioak. Parrokiara berriz itzultzen.

San Markos gurutzea. Egile ezezaguna.Argitaletxea: LL. Hondarribiko Udal Artxiboa. 0445 zenbakia.

Urrutiko ermitetara joaten ziren prozesioak 1787ko apirilaren 15ean, Iruñako apezpiku Esttevan Anttoniok (Hondarribia-ri zegokion elizbarrutia), debekatu zituen Hori dela eta, urte bereko maiatzaren 2an, Udalak, San Marcos de la Lonja gu-rutzera (Puntalean) joaten zen prozesioa bakarrik egingo zela erabaki zuen.

1953. urtean, San Markoseko gurutzea gaur egun dagoen to-kira, Sabino Arana eta Irun kaleen arteko izkinara, aldatu zen,. Prozesioa 1971. urtera arte egiten da, urte horretan gurutze horretara azken prozesioa egiten baita.

San Markos gurutzea (1996). Hondarribiko Udala. Guregipuzkoa.eus (hon003673).

Ditugun datuekin, Euskadin, San Markos egunaren ospaki-zuna, opila eta erromeria tradizionalaren bedeinkapenarekin, Hondarribia, Irun eta Oarsoaldera mugatzen da.

San Markos eguna beste udalerri batzuetan ere ospatzen da: Granada, Zamora, Villanueva de los Infantes (Ciudad Real), Membrilla (Ciudad Real), Cepeda (Salamanca), Tordehumos (Valladolid), etab.

SAN MARKOSEN GURUTZEASan Markos gurutzearen jatorria ezagutzeko XVII. mende ha-sierara jo beharko dugu, izan ere don Juan Ochoa de Alcha-coa, Hondarribian jaioa eta bertako bizilaguna izandakoa, zizelaz landutako harrizko gurutze handia bere kontura bu-rutzea bultzatu zuen. Goikaldean gurutzefika bat zuen alde batean eta Andre Maria bestean.

San Markos gurutzea. Hirian Barrena Hondarribia.

Florentino Portuk idatzi zuen:

1604aren irailaren 30ean, D. Juan Ochoa de Al-cachoa batxilerrak, Elizako onuraduna eta hemengo Artzapezgoaren Artzapeza, Fuenterrabia hiribilduko bizilaguna eta bertan jaioa, alkate jaunei eta Erregi-mentuko gainerako ofizialei esan zien harrian zizelka-turiko gurutze handi bat egin nahi zuela, alde batean gurutzefika batekin eta bestean gure Andra Mariaren irudiarekin lonja ondoan kokatzeko, bere aurrean da-goen belardian. Gurutzearen kokapena onartua izanda.

Gurutze hau 349 urtez Lonja zaharraren ondoan kokatua egon zen, Puntalean (egungo Lapurdi eta Lonja kaleen artean).

Lehen aipatu dugun bezala, 1953. urtean gurutzea lekuz al-datu zen egungo kokapenera, Sabino Arana eta Irun kaleen arteko bidegurutzera, San Markos parkearen ondoan.

Beste Jaiak liburuan, Mikel Jauregik idatzi zuen arabera Uda-letxeko Batzorde Iraunkorraren bileran, 1953ko ekainaren 6ean, don Francisco Sagarzazu Alkateak jakinarazi zuen,

«[…] bukaerako Gurutze zahar eta ederra salba-tzeko egokitasuna, San Markos Gurutzea deiturikoa izen berdineko ibaiertzean kokatua zegoelako, Lonja auzoan».

Aurrerago, leku hartan opilen bedeinkapena egiten dela aipa-tzen du, baina ekintza horretan

« […] bere balioa galtzen doa jendartea gutxituz doalako, lekuko utzikeria egoerak eraginda eta bereziki Gurutzearena, egizkizun ezberdinez menderatua, hots, egurra zatitzea, arropa esekitzea, etab. ».

Ainara Etxearen parean zegoen eremu libre bat proposatu zuen kokapen berrirako, Batzorde Iraunkorrean guztien ados-tasunarekin onartua izan zena.

2002 urtean, gurutzearen kontserbazio txarraz ohar-tuta, Hondarribiko Historiaren Lagunen Elkarteak es-katua, Hondarribiko Udaletxea zaharberritze eta sen-dotze lanetan hasi zen, Gipuzkoako Foru Aldundiaren laguntzarekin.

San Markos gurutzea (2003). Miren Ayerbe. Hondarribiko Udala.

SAN MARKOS EGUNA. ERLIJIO ETA SUKALDARITZA TRADIZIOA

OPILAHondarribia, Irun eta Oarsoaldean tradizioak aurrera jarraitzen du, ama pontekoek hauen alaba pontekoei eta seme pontekoei opila oparitzen diete, bizkotxo tarta bat da, gorriz tindatuta-ko arrautza egosiekin eta gorringo, erroskilla eta gozokiekin apainduta dagoena, falta ezin den hori koloreko txito batekin.

Juan José Lapitz hondarribiar gastronomoak 2015eko San Markos egunean El Diario Vascoren Saber y Sabor atalean ar-gitaratutako artikuluan honela deskribatzen du:

Bidasoa eta Oarsoaldea eskualdeetan Irun, Hon-darribia eta Errenterian batez ere, apirilaren 25ean San Markos jaieguna ospatzen dute, gure herriko an-tzinako tradizio gastronomiko kulturalaren ondarea aberasten du eta desagertzetik urrun, nire ustez han-dituz eta zabalduz doa.

Zonaldeko ama pontekoek hauen alaba pontekoei (ezkondu arte) gorriz tindatutako arrautza egosiekin eta konfite ezberdinekin apaindutako bizkotxo tarta oparitzen diete. Goiz erdian, opila izeneko tarta hauek, oihaletan ondo bilduta, parrokia elizara eramaten di-tuzte bedeinkatzeko eta arratsaldean San Martzialen, Guadalupen eta San Markos erromeriak antolatzen dira, familian zein lagun kuadrila artean jateko.

Usadioaren arabera, opilak seme pontekoak dituen urteak adina arrautza eduki behar ditu. Ama pontekoek, data zehaz-ten jakin gabe, beraien alaba pontekoei eta seme pontekoei opila oparitzea «behartuta» ikusi ziren (ezkondu arte). Goi-zean opilak oihaletan ondo bilduta, hauek bedeinkatzeko parrokia elizara eramaten dira eta arratsaldean erromeriak antolatzen dira Guadalupen eta herriko beste hainbat bazte-rretan opila hauek dastatzeko.

San Markos Opila. Floren Portu. Beste Jaiak.

Dakigunez, usadio hau Bidasoaldea eta Oarsoaldean ospa-tzen jarraitzen da soilik. Hasiera batean eta aurretik esan be-zala opila hau txorizo, aurrautza, etab.ekin egindako ogi bat zen, gerora moldatzen joan dena.

Aipatutako artikuluan Juan José Lapitz gastronomo honda-rribiarrak opilaren bilakaera honela deskribatzen du:

López Mendizabalen hiztegiaren arabera, opil hi-tzaren esanahia ogia edo taloa da. Ez da tarta bat, ogi bat baizik. Nire aitak haurtzaroan (1905) jasotzen zuen oparia horrelakoa zen. Ogi orea gurina eta azukreare-kin hobetua eta usaingozatua, labean sartu aurretik arrautza batzuk gehituaz. Ogi lehor hau (nire garaian) bilakaera jasan zuen: lehenik bizkotxo batean bihurtu zen eta beranduago ehotako almendra irina gehitu zitzaion. Aurrautzak aparte egosten dira eta tartaren gainean kopuru bat jartzen da (seme pontekoen ur-teak adina arrautza). Dioni vda. De Díaz, nire laguna eta pastelgile bikaina, 25 jartzera iritsi zen kale Nagu-sian duen gozogintza lantegian.

1953ra arte, San Markoseko gurutzearen aurrean egiten zen bedeinkapena, eta Sorkundek 1988ko apirilean Hondarribia al-dizkarirako idatzi zuen artikulu batean halaxe kontatzen zuen.

Oroitzen naiz, 1940. urtearen inguruan, neskato txikia nintzelarik, nolako ilusio eta ezinegonaz egoten ginen apirilaren 24ean opila ekartzen zuten maidien zain. Egun hartan gai bera entzunten zen haur guz-tien hizketan: opila eta non jango ote genuen hurrengo egunean.

Hogeitabosteko goizeko 8,30etan, kanpai hots artean aurretik Gurutze altxatua zeramatelarik, Parro-kiatik ateratzen ziren apaizak prozesioan, haur askok lagunduta, opila serbilleta batean bilduta generamala, Lonjako San Markosen Gurutzera joaten ginen eta ber-tan zain egoten ziren beste haur batzuk ere. Gurutzea-ren ondoan belar gainean uzten genituen geure opilak eta apaizek, bakoitza puntu kardinal batera begira lau Ebanjelioak kantatzen zituzten bitartean, serbilleta-ko korapiloak askatzen genituen opila agerian utziz. Huraxe izaten zen nere txanda! Tarta plateretik jaso eta azpitik zimikoka jateari ekiten nion. Bedeinkazioa bukatutakoan serbilletak lotzen genituen eta proze-sioan Parrokiara itzultzen ginen meza entzutera. Behin etxera ezkero, arrautza zeukan tarta zati bat ebaki eta maidiari eskainzen genion. Arratsaldean kanpora joaten ginen opil zati batekin. Gogoan daukat, etxean arrautzak gorde egiten zirela biharamuneko bazkarian tomatearekin jateko.

San Markos egunean soroen bedeinkapena. Egilea eta argitaletxea T. Berrotarán. Hondarribiko Udal Artxiboa 1512 zenbakia.

1954 eta 1971 urteen artean, opilen bedeinkapena, gaur egungo gurutzearen tokian egin zen, letaniak abestuz proze-sioan jaisten zena, ondoren, meza entzutera parrokiara itzul-tzen zen.

1972tik aurrera, opilaren bedeinkapena parrokiaren barruan egiten da, eta, jakina, Hondarribiko beste eliza batzuetan.

Opilen bedeinkapena (2019). ARMA PLAZA Fundazioa.

Opilak azken urteetan eboluzionatzen jarraitu du. Lehen amabitxiek etxean egiten zuten, baina urteak dira hiriko go-zotegietan egiten dituztela. Opilak arto irinarekin egiten ziren, gero gari irinarekin eta ondoren almendra irinduarekin ho-betzen joan ziren. Azken urteotan, halaber, gero eta gehiago arrautza egosi koloredunak txokolatezko arrautzekin ordez-katzen direla ikusi dugu.

Arrautzak koloreztatzeko, Mikel Jauregik Beste Jaiak lanean kontatzen du

«[…] Francisco Elgorriagari leporatzen zaion gerta-kizun batean lortu zen, […] opiletarako arrautzak egosten hasi zela, aurrez almendra garrapiñatuak egin ziren ontzi berdinean jarriz. Urak bere kolorea eman zion arrautzen oskolari, eta emaitza ikusgarria izan zenez, koloragarri bat gehitu zitzaion, salmentetan erabateko arrakasta lortuz ».

Tradizionalki, opilak bereziki horretarako gordeta izan diren zapi edo ezpainzapietan, korapilo batekin lotuta eta, batzue-tan, haurraren izen brodatuarekin, ongi bilduta eraman dira. Hondarribiko parrokian eta beste eliza batzuetan bedeinkatu egiten dira 10:30etan, eta gero, edo agian ere arratsaldean, Guadalupeko zelaietara edo hiriko hainbat lekutara bazkal-tzera joaten dira.

Aurten, opila leihora edo balkoira ateratzearekin konformatu beharko dugu, horrela, esaten zenez, opila ere bedeinkatua geratzen baita. Eta opilaren dastaketa ere balkoian, terrazan, egongelan, sukaldean… egin beharko dugu. Lurrean eseri, leihoak ireki, barruan bagaude, eta Guadalupeko zelaietan gaudela imajinatu.

San Markos egun zoriontsua opa dizuegu!On egin!

SAN MARKOS EGUNA. ERLIJIO ETA SUKALDARITZA TRADIZIOA

BIBLIOGRAFIAAYERBE, Miren. «Cruz de San Marcos». Informa Zaitez aldiz-karian, azaroa 2001.

DE ARAMBURU, Javier y SAGARZAZU Javier. Hirian barrena HONDARRIBIA. Hondarribia: Hondarribiko Udala, 2006.

ITURBE, Martín. « San Markosetako opilak ». Hondarribia aldizkarian, maiatza 1994.

LAPITZ, Juan José. «Opillas de San Marcos en Saber y Sa-bor». El Diario Vasco egunkarian, apirila 2018.

PORTU, Florentino. Hondarribia: notas históricas y curiosida-des. Hondarribia: Hondarribiko Udala, 1969.

PORTU, Florentino, JAUREGI, Mikel y GUEVARA, Kote. Beste Jaiak. Hondarribia: Hondarribiko Udala, 2010.

SORKUNDE. «San Markos eguna eta opillak ». Hondarribia aldizkarian, maiatza 1988.

UGALDE, Martin Ugalde. «Opil eguna Hondarribian ». Hondarribia aldizkarian, maiatza 1987.

San Marcos Evangelista. https://www.vaticannews.va/es/santos/04/25/s--marcos--evangelista.html

En el día de la robigalia romana, los científicos ponderan la batalla contra la roya.. https://www.cimmyt.org/es/uncate-gorized/en-el-dia-de-la-robigalia-romana-los-cientificos-ponderan-la-batalla-contra-la-roya-enfermedad-que-tie-ne-siglos-de-antiguedad/

Rogativas de tierra de Campos http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/rogativas-de-tierra-de-campos/html/

Festividad de San Marcos http://aunamendi.eusko-ikaskun-tza.eus/es/festividad-de-san-marcos/ar-154379/

Hondarribiko San Markos egunaren inguruan prestatu dugun informazioa zuen interesekoa

izango delarik espero dugu. Daturenbat eman nahi izan ezkero, e-mailez egin dezakezu:

armaplaza@armaplaza.eus

Apirila, 2020

SAN MARKOSEN GURUTZEA

SAN MARKOS EGUNA.ERLIJIO ETA SUKALDARITZA TRADIZIOA