1

REVISTA DIXITAL

DE ARTE E CULTURA

Nº 30

XUÑO-XULLO—2016

The Muros

Times

2

Indice:

Fonte e lavadoiro de Cuchariños (p/ Xocas Figueiras) Páx. 3

Poder que los Reyes Católicos otorgaron á D. Diego de Muros III páx. 4-5

A fragata da Virxe do Camiño (p/ Manuel Lago Álvarez) páx. 6-7

Acta municipal que relaciona las casas quemadas

por los Franceses, en la villa de Muros el 28-3-1809 páx. 8-11

Repaso pola historia de Esteiro: O asentamento dos Cataláns (I) (Santi Llovo) páx. 12-15

Garzas y Garcetas (p/ Amado Barrera) páx. 16

Cousas do Facebook (p/ Nieves Formoso Vidal) páx. 17

Dúbidas doi Galego: Grazas e Noraboa (p/ César Lorenzo Gil) páx. 18-19

Declaración Conxunto Histórico Artístico páx. 20-21

¿Cuál es la causa de un ataque cerebral (Dr. Ricardo Castillo) páx. 22-23

Novas de onte (p/ Manuel Lago álvarez) páx. 24-25

Os alcumes de Muros (p/ Antón Lago Barreiros) páx. 26-28

Arquivos parroquiais de Muros páx. 29

Entrevista a Alejandro Miguel Cruz (p/ Cintia París) páx. 30-31

Resumindo: Un ollo de vidro páx. 32-33

A misa de “Mixirica” (p/ José Mª García Rodríguez) páx. 34

A voz dos nosos poetas (Manuel Mª Pena Silva—Manuel Silva Fernández) páx. 35

Franco, sincero e veraz (p/ Marcelino García Lariño) páx. 36

Na noite de San Xoán (p/ M. Lago Álvarez) páx. 37-39

“THE MUROS TIMES” non se responsabiliza nin se identifica coas opinions

verquidas por parte dos seus colaboradores nos materiais publicados.

The Muros Times Nº 30—XUÑO—XULLO —2016

Director: Jorge Lago Rama - Editor: Manuel Lago Álvarez

Difusión da Cultura—

Depósito legal : C2437-2013

3

p/ Xocas Figueiras.

Tipo de ben: Fonte, Lavadoiro,

Concello: Muros

Parroquia: Louro (Santiago)

Outra denominación do ben:

Cronoloxía: Descoñecida,

Descrición: A fonte-lavadoiro sitúase en Cuchari-

ños, ao carón do río do mesmo nome. Non se coñe-

ce a data de construción, malia que na década pa-

sada sufriu unha importante reforma financiada polo

concello. Consistiu na colocación de tres arquetas,

a construción dun muro de contención e o cementa-

do do chan. Ten unha pía dobre, torno e billa. Ade-

mais, un rego de pedra capta a agua da fonte para

o lavadoiro. O seu caudal é de 8928 litros diarios a

a súa temperatura de 15,5º.

Propiedade: Pública

Uso actual: Outros

Código no Catálogo da Xunta:

Categoría do Ben: Catalogado (Catálogo da Xunta

e dos PXOM)

Referencias bibliográficas:

“Louro, guía de fontes”. Equipo de Normalización

Lingüística do Colexio Público de Louro, coa cola-

boración da Mancomunidade de Montes en Man

Común de Louro.

http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/

siotuga/documentos/urbanismo/MUROS/

documents/22396CA018.pdf (pax. 15)

Afeccións:

Ten camiño de acceso?: Si

Está cuberto de maleza: Si

Está afectado por algunha obra: Non

Estado de conservación: Bo

Atópase en perigo nestes momentos?:

Onde está localizado: Latitude: 42.7632301481

Lonxitude: -9.08455610275

Fonte e lavadoiro de Cuchariños

4

Poder que los Reyes

Católicos otorgaron á

D. Diego de Muros III

para construír el

Hospital Real de

Santiago (3 de mayo de 1499).

Don fernando e doña isabel por la gracia de dios

Rey e Reyna de castilla de leon de Aragon de Se-

cilia de granada de toledo de valencia de gallicia

de mallorcas de Sevilla de cerdena de cordoua de

corcega de murcia de jahen de los Algarbes de

Algeciras de Gibraltar e de las yslas de canarias

conde e condesa de barcelona e senores de vizca-

ya e de molina duques de athenas e de neopatria

condes de Rosellon e de cerdania Marqueses de

oriste e de goçiano. Por cuanto nos somos ynfor-

mados e certificados que en la dicha cibdad de

Santyago donde concurren muchos peregrinos e

pobres de muchas naciones a visitar el bienaven-

turado señor Santyago Apostol e Patron de nues-

tras españas ay mucha necesidad de un espital

donde se acojan los pobres peregrinos e enfermos

que alli vinieren en Romeria e por falta del tal hedi-

ficio han perecido e perecen muchos pobres enfer-

mos e peregrinos por los suelos de la dicha yglesia

e otras partes por no tener donde se acojer e quien

los Reciba e aposente. e agora nos por servicio de

dios e devocion del dicho Santo Apostol e por fa-

cer merced e limosna a los dichos pobres peregri-

nos y enfermos mandamos para ello facer un ospi-

tal a nuestras costas el qual entendemos dotar de

nuestras propias Rentas segun lo Requería la cali-

dad del tal hedeficio, e confiando de la fidelidad

diligencia e buena conciencia de vos don diego

de muros dean de la dicha santa yglesia de San-

tiago nuestro capellan e que con toda diligencia e

yndustria e fidelidad entendereis en lo que cerca

desto por nos vos fuere mandado por la presente

VOS mandamos e cometemos e damos poder e

facultad para que vayades a la cibdad de Santiago

e elijays e concerteys el sytio lugar e suelo que vos

pareciere ser mas comodo e convyniente cerca de

la santa iglesia para faser e hedificar el dicho ospi-

tal con todas sus oficinas corrales huertas vergeles

entradas e salidas e todas las cosas cumplideras e

necesarias para ello e asi elegido el dicho sytio e

suelo podades en nuestro nombre e para el dicho

ospital e pobres del comprar el suelo casas huer-

tas corrales de los duenos cuyos fueren e les per-

tenecieren por los precios e con las moderaciones

que justas fueren e pagar a su ducno e duenos el

precio que con ellos convinyeredes e se tasare por

las personas para esto deputadas por el nuestro

gobernador e alcaldes mayores e qualquier dellos

de los dineros que nos vos mandamos librar para

la dicha obra e sobre ello Recibir los contratos e

seguridades e saneamientos que para ello se Re-

quieren. E otrosy para que podades convenir e

concertar la dicha obra con cualesquier maestros e

oficiales e con las condiciones pactos e contratos

que con ellos asentaredes e concertaredes e a vos

bien visto fuere e solas penas vinculos e firmesas

submisiones e obligaciones que con ellos asenta-

redes e concertaredes las cuales nos desde agora

para entonces e de entonces para agora nos ave-

mes e mandaremos ayer por firmes Ratas e gratas

como sy las nos mandaremos fazer e concertar e

otro sy para que podades fazer abrir e sacar las

5

maderas canteras e caleras herrerías por mar e

por tierra e todas las otras cosas e pertrechos que

convengan para la dicha obra de personas particu-

lares. Y podades convenir e concertar con las tales

personas por los precios e con las clausulas e con-

diciones que a vos e a las personas deputadas por

el dicho gobernador e alcaldes mayores e cual-

quier d ellos pareciere. item mas sy para la dicha

obra e para todo lo a ello concerniente vierdes que

es menester tomar carros e carretas o varcos e

trincados o pinaças o peones e otros peones ofi-

ciales los podades tomar en los puertos de la mar

o en los lugares e tierras llanas del dicho Reyno de

Galicia por los precios Rasonables que con ellos

concertardes vos o la persona e personas que pa-

ra ello deputardes e sellalardes. Otro sy vos da-

mos poder e facultad para que podades gastar en

el dicho hedeficio e ospital e en las cosas a el ne-

cesarias todos los maravedis que para ello vos

mandamos librar e libraremos e asy mismo to-do lo

que ha Rentado e rentare la tercia parte de los vo-

tos de granada que nos Usemos merced para el

dicho espital con mas lo que el prior de San venito

de vallid e el abad de San martin de Santiago e

sus factores dieren e señalaren para la dicha obra

segund son obligados por bullas apostolicas e

mandamiento de nuestro muy Santo Padre e con

todas las limosnas e otras qualesquier cosas que

fueren aplicadas dadas e mandadas e legadas en

testamento o en otra cualquiera manera al dicho

ospital e hedificio e pobres del del qual dicho espi-

tal obras e hedí cios nos por la presente vos da-

mos cargo general e especialmente de todo ello

segund mejor lo podemos dar e otorgar e quand

cumplido e bastan te poder nos tenemos para todo

lo susodicho e cada cosa e parte dello otro tal e

tan cumplido e aquel mismo damos cedemos e

traspasamos a vos el dicho dean con todas sus

yncidencias, dependencias emergencias anexida-

des e conexidades e prometemos de ayer por fir-

me Rato e grato e valedero para syempre jamas

todo lo que vos cerca de lo susodicho e cada cosa

e parte dello fisyerdes concertardes e trataredes e

procuraredes. E otro sy por la presente mandamos

al dicho nuestro gobernador e alcaldes mayores

del dicho nuestro Reyno de galisia e a otros qua-

lesquier justicias de guaita. quier cibdades e villas

e hogares del dicho Reyno e a cada uno e qual-

quier dellos en sus lugares e jurediciones que den

a vos el dicho dean e a las personas que para la

dicha obra nombrardes e deputardes todo el favor

e ayuda que ouierdes menester para lo susodicho

e parte dello seyendo Requeridos por vos el dicho

dean o por los dichos vuestros factores segun en

nuestras cédulas a ellos derigidas se contiene. E

los unos ni los otros non fagades nin fagan ende al

por alguna manera so pena de la nuestra merced e

de dies mili maravedises para Ia nuestra camara a

cada uno que lo contrario fesyere e demas manda-

mos al ome que les esta carta mostrare que los

emplase que parescan ante nos en la nuestra cor-

te doquier que nos seamos del dia que los empla-

zare fasta guiase días primeros siguientes so la

dicha pena so la qual mandamos a qualquier escri-

bano publico que para esto fuere llamado que de

ende al que vos la mostrare testimonio sygnado

con su signo porque nos sepamos en como se

cumple nuestro mandado dada en la villa de ma-

drid a tress días del mes de mayo año del nasci-

miento de nuestro Señor JhuXpo de mili e quatro-

cientos e noventa e nueve anos.= yo el Rey =yo la

Reyna= yo gaspar de gazio secretario del Rey e

de la Reyna nuestros señores la fise escribir por su

mandado. (Al dorso) Licenciado Çapata.= Martinus

doctor.= Registrada Bar*(bachalareus) Ochenea =

(esta sellada) Francisco Dias Canciller derechos

nicht (Al pie) poder que v. al. da al dean de santia-

go para haser el ospital de santiago e comprar los

suelos e convenio con los maestros e oficiales en

forma etc.

—-X—-

6

p/ Manuel Lago Alvarez

Na igrexa da Virxe do Camiño, á dereita do presbiterio, no

altar maior, hai unha bellísima maqueta dun buque de

guerra do século XIX: unha fragata de tres paus, que os-

tenta o nome de "Tránsito". Esta maqueta, de antigo,

estaba encostada á parede da esquerda, fronte ao primei-

ro arco carpanel do coro alto.

Non existen datos que fagan historia da presenza

da maqueta no Santuario. Tampouco a tradición oral foi

capaz de achegamos aos feitos de mar que motivaron

que, capitán, oficiais ou mariñeiría, fixesen ofrenda da

maqueta á Virxe do Camiño, seguramente despois de

verse envolvida a nave nalgún perigo de naufraxio, ata-

que ou persecución, dos que se librou grazas á mediación

da Virxe do Camiño.As fragatas a vela eran buques de

guerra cun desprazamento de entre 2000 e 5000 tonela-

das de rexistro bruto. De tres paus e velas cadradas, dis-

poñían de baterías de canóns que nunca superaban o

número de cincuenta. A maqueta da fragata Tránsito,

dispón de vinte e oito por costado, polo que é de supoñer

que fose artillada como navío de liña.

A fragata da Virxe do Camiño

7

Chama a atención que no mastro de proa do barco hai unha bandeira a cadros azuis e brancos. Estas bandeiras

utilízanse na navegación marítima para transmitir mensaxes, xa sexa entre dúas

ou máis barcos, ou entre un barco e a terra ou o porto. Para ese efecto existen

bandeiras de diferentes formas e cores, das cales cada unha representa unha

mensaxe. Cando un barco necesita transmitir unha mensaxe consistente nunha

ou varias palabras, ou números, iza no mastro de proa as bandeiras que repre-

sentan as letras e números da mensaxe, aliñadas de arriba cara abaixo. Se a

mensaxe é máis longo, repetirase a operación cunha letra do alfabeto interna-

cional, así como os números do 1 ao O. No caso da maqueta da fragata

'Tránsito", a bandeira a cadros azuis e brancos (NOVEMBER) é visible, pero nal-

gún momento debeu estar acompañada da bandeira "CHARLIE", o que signifi-

caría que o buque anunciaba que estaba en perigo e necesitaba auxilio inmedia-

to.

A situación de perigo na que se viu a fragata "Transito", debeu suceder despois

do ano 1857, xa que a partir dese ano fíxose mundial o uso do Código Internacional de Sinais (CIS). Con toda segurida-

de, o nome de Tránsito que ostenta a maqueta, non pertence ao buque orixinal. Nos arquivos da Armada Española non

existe buque algún, que fose botado co nome de "Tránsito". Pola contra hai unha referencia a unha Corveta con ese

nome, da que foi terceiro piloto o recoñecido mariño Don Mariano de la Lastra e Aranberry, nacido en Santander no

ano 1827.

8

<<En la Villa de Muros á cinco do Abril de mil

ochocientos y nueve: El Sr. Dn Joaquín Beiro

Regidor Decano del Ayuntamiento de esta dicha

Villa que como tal á falta de Juez y Alcaldes ad-

ministra Justicia en ella y su jurisdicción, Dn Tomás

do Lois y don Benito Costa, Diputados del Común,

y este hace veces do Procurador Sindico General

por no haverlo, y Dn Luis Antº. Llanos y Castilla,

Canónigo Cura de esta misma villa, juntos y

reunidos por ante mi Escribano digeron: ser bien

publica la Guerra que la Nación Española tiene

con el Emperador do los Franceses Napoleón

prime-ro sobre la detención en Francia do Ntro.

legitimo Rey y Sr natural el Sr Don Fernando

Séptimo, y derecho que pretende a su Corona

dicho Emperador por medio de la fuerza, y gran

numero do Exercitos Franceses. Alemanes, y Po-

lacos quo ocupan todas las Provin-cias de Espa-

ña para obligar á sus naturales á que desistan

de la constancia, y firme resolución que tienen do

defender los Derechos do la Nación, la restaura-

ción do su legítimo Rey, y la conservación de la

Fé Católica quo profesan, y no prestarle ovedien-

cia al Sr don José Napoleón primero, hermano del

citado Emperador á quien eligio por Rey do las

Españas, para cuyos motivos los Vasallos de es-

ta Provincia y Reyno de Galicia apesar de verso

rodeados do mu-cho número de dichas Tropas

quo lo, imbadieron en principios de este alto y

asciendo á sesenta mil; sin Exercito ni comando,

determi-naron, con los pocos fusiles y escopetas

que conserbaban y reusaron entregar quando el

Govierno frances mandó recogerlas, hacer varias

correrias, juntandose y formando Guerrillas, con

las que han descalabrado mucha gente do di-

chas tropas, sin embargo do no te-ner una plaza

en donde reunirse y de allí repartir fuerzas que

au-xiliasen a les que andaban en dichas Guerri-

llas, sinó situandose en qualquiera punto que se

hallaba libre de la dominacion francesa, uno de

ellos fue esto Pueblo en donde se reunieron los

vecinos de el con los Paisanos de la Jurisdicción,

armandose cada uno con las que tenia y tomando

las municiones del castillo, que sabido por los

Franceses que ocupaban á Santiago mandó, su

General, una División para sugetarlos, y aun que

hicieron alguna resistencia al fin se apoderaron

del Pueblo, declarando á sus havitantes por in-

surgentes, é incursos en las penas que han esta-

blecido para los que no quisiesen someterse á su

govierno y reconocer su monarca, por lo que die-

ron orden de entrar á saqueo, y enseguida que el

Pueblo fuese incendiado, lo que verificaron; y á

no ser por algunos vecinos, que se refugiaron

por mar y han observado su salida, sin duda se

huviera reducida á cenizas todo él; pero aunque

consiguieron cortar el fuego no pudieron evitar

pereciesen enteramente ciento ochenta y dos ca-

sas, sin que de ellas se reserbase la menor cosa.

Y afin do que en todo tiempo haiga luz de uno y

otro lo atestan por cierto y ver-dadero, y á mayor

abundamiento pasaron personalmente á recono-

cer las casas quemadas especificando los dueños,

quienes las havitan, y situación en donde se halla-

ban, cuya lista es como sigue>>.

Acta municipal que relaciona las casas quemadas,

por los Franceses, en la villa de Muros

el 28 de Marzo de 1809

9

1. Manuela Piñeiro.

2. D. Domingo Gómez de Reloba.

3. Juana de Montes, mujer de Juan A. de Hevia

4. María Antonia Hevia.

5. Herederos de Francisco Louro.

6. María Teresa Martínez, muger de D. An-tonio Ameijenda.

7. Herederos de Javier Caamaño.

8. Florencio González.

9. Luisa Suárez.

10. Herederos de Javier Caamaño.

11. Dª Josefa Maceiras.

12. Dª Josefa Maceiras.

13. D. Joaquín Beiro.

14. María do Castro, muger do José Lojo.

15. Lorenza Calderón, muger do Lorenzo La-go.

16. Teresa Junco, muger de D. An-tonio Lame-la.

17. Pedro Ameijenda.

18. Dª Josefa Maceiras.

19. Rosario Piñeiro.

20. D. José Bueno

21. María Antonia Mayan.

22. Lorenza González.

23. Francisco Nobo.

24. Juan Antonio Gómez.

25. Herederos de D.ª Gaspara Arre-dondo.

26. Dª Josefa Vaamonde, muger de D. Domin-go Gómez de Reloba..

27. Dª Josefa Maceiras.

28. Herederos de D. Pedro Sendón.

29. Francisco da Vila.

30. D. Josefa Porrua.

31. Viuda Juan A. Reloba.

32. Herederos de Pedro Porrua.

33. Dª Josefa Porrua.

34. Dominga Iglesias.

35. Francisco Barreiros.

36. D. Vicente Lojo.

37. Herederos de D. Domingo Gómez de Re-loba.

38. María San Miguel y Figueroa.

39. Teresa Horjas.

40. María Josefa Priegue mujer de Pedro Caa-maño.

41. Herederos de María Ignacia Vaamonde.

42. María Antonia Junco, muger de Alverto Gil.

43. Josefa Orjás y Castilla, muger do D. An-dres Lojo.

44. D. Vicente Lojo.

45. Manuel Reguera.

46. Lorenzo Olivar i.

47. Mar ia Fer re ir o.

48. Alonso Orjás.

49. María Juana Orjás.

50. Pastora Fabeiro.

51. María Lorenza Ameijenda mu-ger de Lo-renzo Malvarez

52. José Asencion.

53. D. Teresa Beiro, muger do Don Juan Ol-veira.

54. Ramon Orjás.

55. D. Bartolome Pat iño..

56. Dª María Calderón, muger de D. Bartolo Patiño.

57. Jacinta Gonzalez.

58. Ana Or jás .

59. D. José Chicharro.

60. Fel ipa Belo.

61. D. Domingo Gomez de Reloba.

62. D. José Caamaño.

63. Baltasar Caamaño.

64. Henrique Dominguez.

65. D. Bartolome Patiño.

66. Agustina (no trae apellido).

67. D. José do Sil.

68. Viuda do Pedro Lamela.

69. María Teresa Martínez, muger do D. Anto-nio Ameijenda.

70. María Ferreiro.

71. Josefa Lustres.

72. Sant iago Gallego

10

73. Vicenta Perez, muger de José Nobo.

74. Jos é Nobo

75. Felipe Lago.

76. D. José Duque.

77. I dem .

78. I dem .

79. I dem .

80. D . A ndr és Lo j o .

81. D . R oq ue G o nz á le z

82. J ua n S om o z a.

83. H er ed er os d e D . D om ing o Mar t i -ne z .

84. B e n i t a B ar r e i r os .

85. Marcela Pardiñas.

86. Henrique Dominguez.

87. José Bueno.

88. Josefa Fontefria, muger de José Bueno.

89. Lorenzo Olveira.

90. D. Juan Antonio Malvarez

91. Idem.

92. i d e m .

93. Fernando Figueroa.

94. Manuela Piñeiros.

95. María Vaamonde, muger de Don Manuel Marino.

96. D. Pedro Benito do Castro.

97. Francisco Figueroa.

98. Bernarda Figueroa

99. Juana Alborés, mujer de Baltasar Llanes

100. D. Juan Riveiro

101. María Ascensión.

102. María Josefa Romero.

103. Herederos de Ramón Lojo.

104. María Antonia Caamaño, mujer de D. Ro-que Diaz

105. Idem.

106. Juana Rama mujer de D. Juan J. Lojo Re-vellón

107. Andrés Lago.

108. D. José Bueno

109. Pedro Caamaño.

110. Rosa Hevia.

111. D. Francisco Guiance

112. Ambrosio Lestón.

113. D. Andrés Patiño.

114. Benito Figueroa.

115. Ramón Priegue.

116. Francisco López.

117. D. Joaquín Martínez.

118. Jacoba Sendón.

119. Lorenzo Gil.

120. Josefa Sanchez, muger de José Fdez.

121. D. Joaquín Tizón.

122. Dominga Bermúdez.

123. D. Simón Gomez de Relova.

124. María Antonia Granero.

125. Luis Avilés

126. Idem.

127. Pedro Figueroa

128. Juan Antonio París

129. D. Francisco Granero

130. Josefa Suarez

131. D. Juan Manuel Suárez.

132. Luisa Hermida.

1 3 3 . D . J o s é L o j o

134. Mateo Priegue

135. Tadea Hermida, mujer de Angel Luces.

136. D. José Malvarez.

137. D. José Calderón

138. Dª Manuela Patiño, mujer de D. José Mal-varez.

139. Idem.

140. Dª Manuela Porrua, mujer de D. José Calderón.

141. A n a N e i r a , m u g e r d e L u c a s B e -l o

142. M a t e o G ó m e z

143. Bernardo Pérez.

144. D. Juan Antonio de Loys

145. Manuela Suárez

146. Idem.

147. Tomás Chouza

1 4 8 . T o m á s L o j o

11

149. Julián Relova

150. Alons o Or j ás .

151. Tadea Hermida, mujer de Ange l Lu-ces

1 5 2. D om ing o B ar r e i r os .

1 5 3 . F r a nc i s c o L a g o

154. Josefa Suárez, mujer de Marcos Vaamaonde

155. Felipa Belo, muger de Lorenzo Gil

156. José Fernández

157. J ul ián Re lov a

158. Manuel Gonzá lez

159. Luis Lago

160. Juliana Relova

161. José Torrens

162. Ambrosio Leston.

163. Dª María Antonia Calderón, mujer de D. Joaquín Bueno

164. Angela G i l , mujer de Mateo Pr iegue

165. Manue l Fernández

1 6 6 . D . J u a n A n g u i a n o

167. Idem.

168. Herederos de D. Manue l Por rua

169. Ros a Malvarez

170. D. Julián Gil.

171. Baltasar Fernández

172. Francisco Fernández

173. Luis González

174. Ramón Lago

175. D. Pedro Díez Porrua

176. Idem.

177. Julián Relova

178. D. Julián Gil.

179. Idem.

180. Dª María Cruces de la Cruz, mujer de D. An-drés I Gil.

Y no obstante que algunas otras fueron incendiadas, por no haberlo sido en un todo no se espresan

aqui: con lo cual dichos sono-ros Regidor y restantes dan por concluso esto reconocimiento que firman.

Y visto por el Señor Presidente ofrece, en orden á dicha quema, recibir informacion para mas bien

justificarlo, de todo lo qua! Yo Escribano hago fe=Joaquin Beyro=Benito Costa=Luis Anto. Llanos y

Castilla=Thomas Lois= Ante mi Luis Cayetano Cereijo=rubricado

Do ataque francés tamén quedou constancia nos

arquivos parroquiais de Muros. Concretamente no

libro 32 de defuncións da parroquia de Muros,

agora depositado no Arquivo Histórico Diocesano

de Santiago, nunha das súas follas hai unha nota

marxinal que dí: “Estos ocho fallecidos lo fueron

en el ataque de los franceses... ocurrido el 26 de

marzo de 1809:

Luis Suárez, del barrio de la mano derecha

Ramón Caamaño, id

Ramón Porrúa, id

Pedro Caamaño, id

Felix de Lariño

Juan Francisco Figueroa, barrio de la mano iz-

quierda

Antonia Rodríguez, id

Josefa Maceiras, id”

O día 27 de marzo aparece inscrito, José das

Fontes, alias Cubelo, do barrio da man derei-

ta, do que non se describe a causa da súa

morte. Non hai incripcións posteriores ata o

día 6 de abril, e que resulta ser un párvulo.

12

REPASO POLA HISTORIA DE ESTEIRO.

O ASENTAMENTO DOS CATALÁNS (I)

Do libro de Santi Llovo

"MEMORIA SALGADA DUN POBO"

Os mariñeiros e industriais cataláns establecéron-

se nun primeiro momento en lugares onde existía

xa algunha actividade pesqueira ou de salgadura.

Na nosa Ría, probablemente nas vilas de Muros e

Noia. Posteriormente, aproveitando a ausencia de

piratas e corsarios, buscaron outros lugares aínda

sen infraestrutura portuaria e industrial pero que

estiveran ben situados para a pesca e de fácil

abrigo. Nese contexto, nos primeiros anos do sé-

culo XIX Esteiro foi, xunto con Portosín, o lugar

onde se estableceu unha das colonias de cataláns

máis importantes de Galicia que, partindo practi-

camente de cero, converteu á localidade nunha

referencia, tanto da industria da salgadura como

do cabotaxe asociado.

Aínda que con seguridade en Esteiro existía tra-

dición pesqueira e probablemente contaba con

algunha pequena salgadura, cando os cataláns

chegaron á bisbarra atopáronse unha sociedade

famenta e moi deteriorada pola leva da Marina

derivada das guerras. A idoneidade do lugar,

xunto coa pouca ou nula oposición inicial da ve-

ciñanza, fixo que se estableceran un considerable

número deles.

Os terreos onde construíron os seus almacéns

eran normalmente improdutivos dende o punto

de vista agrícola e gandeiro, de pouco valor. Polo

que, ou ben se asentaron sen máis ou ben os

compraron a moi baixo prezo. Tanto os Portals

como os Romaní construíron as súas infraestrutu-

ras practicamente na praia. Así como noutros lu-

gares son abundantes as escrituras notariais de

foro e subforo outorgadas aos cataláns por insti-

tucións eclesiásticas ou por titulares de casas no-

biliarias, na bisbarra de Esteiro non fun quen de

atopar ningún documento que acredite negocios

xurídicos similares.

Xa fora como propietarios ou encargados das

salgaduras, xa como mestres pescadores para in-

troducir as novas artes pesqueiras, ou mesmo co-

mo capitáns ou pilotos das embarcacións com-

plementarias da súa actividade industrial, nesta

época chegaron e se estableceron en Esteiro fa-

milias de cataláns cos seguintes apelidos: Boris,

Bruset, Costa, Cruz, Domenech, Fábregas, Fe-

rrer, Gallart, Gelpi, Gil, Jover, Portals, Pou, Ri-

bas, Rius, Rollá, Romaní, Rutllá, Torrent, Urgell,

Vieta, Vilas, Vilat, Villoch e Xemper, apelidos

que en moitos casos desapareceron totalmente da

nosa bisbarra. Nembargante, houbo dous, Portals

e Romaní, que están totalmente espallados por

ela.

Aproveitando as potentes ferramentas que nos

aporta internet, podemos saber que aproximada-

mente a metade das persoas empadroadas na ac-

tualidade en toda España que levan o apelido

Portals, viven en Galicia. Das cales, a súa vez,

máis da metade viven no Concello de Muros,

unhas 50 persoas. Polo que se refire ao apelido

Romaní, aínda que é máis numeroso non está tan

concentrado como o de Portals. En Galicia exis-

ten 361 persoas que levan ese apelido, que supón

o 23% do total nacional, das cales no concello de

Muros viven 96, o que a súa vez supón máis du-

nha cuarta parte. Pódese concluír que, salvo

error, a práctica totalidade dos galegos que levan

13

algún deses dous apelidos proceden dos cataláns

que se estableceron en Esteiro a principios do sé-

culo XIX .

A primeira referencia sobre os cataláns e Esteiro

atopámola na constitución en Blanes da compañía

denominada “Joseph Romany i Itllas” para explo-

tar a pesca no Reino de Galicia. Nesa sociedade

estaba inicialmente, aparte de José, que daba no-

me á compañía, o seu irmán Mariano. Con poste-

rioridade incorporáronse José Portals e Francisco

Romaní, o outro irmán de José Romaní, que ta-

mén se estableceu en Esteiro.

Non hai certeza de quen foi o primeiro catalán

que se estableceu en Esteiro, quizais o propio Jo-

sé Romaní, pero o que si está claro é que todos

viñeron do mesmo sitio, Blanes, unha vila mari-

ñeira da Costa Brava na provincia de Girona. De

igual xeito que está a suceder na actualidade, un

foi turrando por outro. A maioría dos cataláns que

naqueles tempos se estableceron na Ría de Muros

e Noia viñan desa localidade e, en Esteiro, practi-

camente todos.

A chegada dos cataláns a Esteiro coincidiu coa

guerra da independencia contra os franceses. As

tropas francesas chegaron a Galicia a primeiros

do ano 1809, en persecución do exército británico

de John Moore .

En Astorga, as tropas de Moore atopáronse co

que quedaba do exército español comandado polo

Marqués da Romana, pero nin españois nin ingle-

ses foron quen de facer fronte ás tropas francesas.

Na súa retirada, o exército inglés, despois de per-

der Lugo e Betanzos, foi derrotado na cidade dá

Coruña . O groso das tropas británicas embarcan

na Royal Navy, mentres que Romana e a súa xen-

te retirábase á zona sur da provincia ourensá, pre-

to dá fronteira portuguesa.

Retirado o exército inglés de Galicia, a capitula-

ción e ocupación das principais cidades galegas

polas tropas napoleónicas fíxose en pouco máis

de dúas semanas. Así pois, rendida a cidade da

Coruña, as demais foron caendo sen dificultade

para as tropas francesas: o xeral Franceschi, per-

tencente á división do mariscal Soult, toma San-

tiago o día 17 de xaneiro de 1809 e catro días des-

pois cae Padrón. A ela seguiranlle Caldas e Pon-

tevedra (a entrada na cidade do Lérez foi o 26). O

día 30 os franceses toman Redondela e ao día se-

guinte cae Vigo. Poucos días despois, o 3 de fe-

breiro, toman Tui e xa controlan a fronteira portu-

guesa. Na zona norte de Galicia a ocupación ta-

mén foi rápida. Ferrol, con parte da Armada espa-

ñola e os seus castelos, caeu tras catro días de

asedio, do 24 ao 27 de xaneiro.

En maio dese ano 1809, o xeneral español Nico-

lás Mahy coa súa división, unha das do exército

de Galicia que mandaba o marqués de La Roma-

Vista da praia de Blanes a primeiros do século pasado

14

na, composta de 6.000 infantes e 200 xinetes,

achegouse a Lugo co intento de recuperala do

exército francés. O xeneral francés Fournier, ó

mando da guarnición da cidade, saíulles ó paso en

Feria de Castro, a dúas leguas de Lugo, cunha

columna de 1.500 homes, pero viuse obrigado a

refuxiarse dentro da cidade, que naqueles tempos

estaba perfectamente amurallada.

Ao día seguinte, Fournier coa maior parte dos

seus homes saíu da cidade dispoñendo as súas

forzas en liña, apoiando a súa esquerda nos muros

da praza e a dereita nun piñeiral próximo, contan-

do con escarmentar aos soldados de Mahy. Nem-

bargante, os forzas asaltantes, logo de loitar bra-

vamente pero con moitas baixas, venceron aos

franceses que volveron a guarecerse dentro da

cidade. Mahy e a súa xente cercaron a praza, pero

a aproximación do exército francés ao mando do

mariscal Soult, en retirada de Portugal, obrigou

aos españois a repregarse a Mondoñedo o 22 de

maio, desistindo por entonces da empresa.

Fálase da Guerra da Independencia e especial-

mente do sitio a esta cidade de Lugo porque alí

faleceron varios soldados veciños de Esteiro. Se-

gundo unha inscrición no libro sacramental de

defuntos de 10 de outubro de 1810 , o párroco

daba conta do pasamento, un ano antes, no sitio

de Lugo dos seguintes veciños: José Montes, Ma-

nuel Veloso, Jacobo do Maio, Manuel Martínez,

Felipe Rama e José Olveira.

Aparte do recrutamento obrigado para servir nos

diferentes exércitos, que trouxo moita desgraza e

fame para a maioría de familias, a Guerra de In-

dependencia non se sufriu directamente na bisba-

rra, agás na vila de Muros, que foi arrasada por

varios barcos franceses, dando morte a algúns ve-

ciños e queimando preto de 200 vivendas, aparte

de moitos documentos que de vello había nos ar-

quivos. Por outra banda, segundo consta no libro

de actas das sesións da corporación municipal de

Muros, dende 1808 ata 1814 non se celebrou nin-

gún pleno. No ano 1814, unha vez rematada a

contenda, restituíuse nos seus cargos ás persoas

que os ostentaban en 1808 e aparecen novos

apuntes no mencionado libro de actas.

No terreo socioeconómico, a guerra supuxo para

España unha perda neta de poboación moi impor-

tante, por causa directa da violencia e da fame. Á

Xeneral Moore

15

devastación humana e material sumouse a debili-

dade internacional do país que, privado do seu

poderío naval e excluído do panorama xeopolíti-

co de Europa, vía perder unha tras outra as súas

prezadas colonias. No plano político interno, o

conflito fraguou a identidade nacional española e

abriu as portas ao constitucionalismo. No ano de

1812 promulgouse a primeira constitución do

pais, a Constitución de Cádiz, popularmente cha-

mada “A Pepa”.

Nese contexto xeral, a Galicia costeira estaba a

sufrir unha auténtica revolución contra outros

“invasores”, os cataláns, que tivo o seu punto ál-

xido nos graves enfrontamentos ocorridos en 18-

12 na Ría de Muros e Noia e especialmente en

Esteiro.

Como é ben sabido, a chegada dos cataláns ás

nosas costas a mediados do século XVIII supuxo

unha grande transformación, tanto da pesca como

do tratamento, explotación e comercialización da

incipiente industria da sardiña. Se respecto aos

innovadores métodos de salgado e á apertura de

novos mercados significou para os veciños im-

portantes melloras sen excesivos traumatismos,

os novos sistemas de pesca e a propia explotación

en terra, deron lugar a importantes enfrontamen-

tos, como os que aconteceron en Esteiro en 1812,

que foron os máis graves que se produciron en

toda Galicia contra os cataláns.

Antes de relatar os pormenores do acontecido en

outubro dese ano 1812 en Esteiro, cómpre lem-

brar a situación de partida e o que estaba a acon-

tecer dende a chegada dos fomentadores.

Os problemas coa pesca na Ría de Muros e Noia

veñen de lonxe, antes incluso da chegada dos ca-

taláns. Segundo Manuel R. Pazos, autor do libro

“Un pleito de pesca en la Ría de Muros y Puerto

del Son” existiu, dende mediados do século XVI

ata finais do século XVIII, un enfrontamento per-

manente entre os mariñeiros de Muros, pescado-

res de sardiña co xeito, e os do Porto do Son, pes-

cadores a súa vez de pescadas e abadexos coas

volantas, rodaballo, raia, centola e lagosta coas

raeiras. Os mariñeiros de Muros botábanlle a cul-

pa aos do Son no sentido de que as súas volantas

e raeiras espantaban a sardiña. O asunto foise

complicando con accións violentas (perda e quei-

ma de aparellos) duns e outros, ata que o conflic-

to chegou aos tribunais. Estes, logo de moitas

instancias e informes periciais, déronlle a razón

definitivamente aos mariñeiros de Porto do Son

en 1787. O certo foi que o litixio non contentou a

ningún dos dous bandos, xa que os gremios de

pescadores de ambas localidades quedaron arrui-

nados polos custos dos longos procesos xudiciais.

Os mariñeiros de Muros, ao igual que o resto de

pescadores de Galicia e simultaneamente co final

do litixio cos do Son, empezaron a ter problemas

cos cataláns que ían chegando as súas costas. Se-

gundo o ilustrado José Antonio Cornide de Saa-

vedra os primeiros cataláns chegaron a Galicia en

1750. (continuará)

16

p/ Amado Barrera

Gráciles Garcetas y Reales Garzas ya se

están yendo, ya se nos van a las tierras

del Norte a veranear, que hace mucho ca-

lor para ellas en la Europa Meridional.

Que no se van todas, que va. Se quedan

algunas, no muchas, a nidificar acá. Por el

cambio climático será, o no será, pero el

caso es que se quedan cada vez más.

Vuelan garzas y garcetas con el cuello en

S, curiosa cosa: toda la familia (Ardeidae)

vuelan así, mientras que todas las demás

zancudas lo llevan bien estirado cuando

volando van.

La garceta, ágil ella, para pescar utiliza

tácticas variadas, la muy espabilada: A la

espera, a la carrera, al salto, incluso se las

puede ver cómo corren por la orilla del

agua cuando un cormorán anda pescando

cerca, para capturar los peces que de ése

escapan.

La Garza Real es más metódica, improvisa

menos y es menos variado su repertorio,

aunque sus presas son más variadas: In-

vertebrados, Peces, Ranas y cualquier otro

despistado de tamaño adecuado, que pue-

de ser apreciable, porque tiene un pico

bien grande.

Mucho gustan garcetas y garzas de posar-

se bien alto, en los árboles de la ribera. La

Real Garza se siente feliz en lo más alto de

un pino, la garceta no suele subirse tan

arriba.

Ambas son muy asustadizas, pero todo es

cuestión de acosumbrarse: en Noia no se

espantan de la gente que pasa por el

puente, a pocos metros de ellas, pero en

las playas de Muros levantan el vuelo, es-

pecialmente las Garzas, a muchísima más

distancia.

Qué bonitas son las unas y las otras, con

sus penachos al viento y sus "capas" col-

gando de los hombros.

—-=—-

GARZAS Y GARCETAS

17

Cousas de facebook

Baixar vídeos

p/ Nieves Formoso Vidal.

Son moitas as veces que nos encontramos en Fa-

cebook con un vídeo que nos gustaría gardar. Hai

unha maneira sinxela que non precisa de baixar ao

PC ningunha aplicación. A forma é:

Simplemente entramos no vídeo que queremos

descargar e no navegador cambiamos “www” por

unha “m”. dámoslle “play”, i estando reproducíndo-

se o vídeo dámoslle clic co botón dereito sobre o

vídeo. Aparecerá unha ventana de comandos. Cli-

camos “guardar vídeo”, e listo·. Por exemplo:

Entramos ao vídeo e aparecerá no navegador un

link como este:

https://www.facebook.com/xocasrt/videos/

t.100003883403448/4770600300319/?

type=2&theater

Cambiamos “www”. Pola letra “m”, e vai quedar así:

https://m.facebook.com/xocasrt/videos/

t.100003883403448/4770600300319/?

type=2&theater

Clicamos co botón dereito sobre o vídeo, abrirase

una nova ventana de comandos, na que escollemos

“guardar vídeo” e pediranos que lle deamos nome e

onde queremos gardar o vídeo. Gardado o vídeo,

xa podemos reproducilo sin necesidade de estar

conectados a internet.

Si pondo a reproducir o vídeo no navegador apare-

ce a dirección: https://www.facebook.com/, clicar co

botón dereito sobre a pantalla. Aparecerá unha ven-

tana con comandos. Escoller o que pon “show vídeo

URL”. Copiar a URL do vídeo (control + C). Unha

vez copiada a URL pegámola (control + V) no nave-

gador, e de aí seguimos os outros pasos. (cambiar

a “www” por unha “m”, etc.).

18

Dúbidas do Galego

Grazas e Noraboa

P/ César Lorenzo Gil

Grazas

Grazas e graciñas son as formas do galego para

mostrar agradecemento, sexa este auténtico ou

obrigado polos protocolos sociais. É certo que a

forma máis habitual na fala viva é gracias, entre

outras cousas porque foi a forma admitida no gale-

go até o cambio normativo de primeiros do século

XXI. É por iso que a forma grazas gaña usuarios

día a día entre os galegofalantes. Como ocorre con

todas as formas pouco habituais ao oído, faise ne-

cesario un período de adaptación, un adestramen-

to que só se consegue escoitando e lendo unha

palabra en variados contextos até que se naturali-

za. Non é un caso moi diferente ao da música fór-

mula. Cantos de nós marmuriamos o soniquete da

canción de moda logo de sentila unha única vez na

radio? Poucos. En cambio, a base de oíla e oíla,

acaba colonizando a melodía o noso cerebro e ca-

se sen sermos conscientes cantamos a canción do

momento na ducha, por moi pouco que nos preste.

Afortunadamente, o idioma non ten unha dimen-

sión vírica tóxica coma as cancións das emisoras

comerciais pero na normalización do idioma é bo

contar con ferramentas que a priori parecen desti-

nadas para outras cousas. O galego, pola súa pro-

pia condición de lingua subalterna a nivel legal e

por sufrir preconceptos de todo o tipo que reprodu-

cen moitos dos seus falantes, ve como anómalos

procesos que son “habituais” noutros idiomas. Por

exemplo, considerar que o galego “cambia a todas

as horas” ou que “o galego normativo é inventado,

o auténtico é o da aldea” é un pensamento que

non se lle aplica ao castelán, malia que incorpora

palabras novas ano tras ano e incluso fracasa en

aplicacións normativas superficialmente innovado-

ras, caso da eliminación do acento diacrítico en

sólo, unha reforma que a Academia Española tivo

que enterrar.

Xosé Ramón Freixeiro Mato, un dos gramáticos

máis importantes da lingua galega, recomenda que

para que sexa máis doada a transición entre o gra-

cias e o grazas, podemos usar o graciñas. A forma

graciñas está moi estendida, marca complicidade e

incluso cariño.

A forma grazas como xeito de agradecemento xa

se documenta no galego medieval.

19

Noraboa

A palabra noraboa é unha contracción da frase

feita en hora boa, un dos xeitos de felicitar algunha

efeméride, boa noticia… Noraboa está considera-

da unha forma incorrecta pola Real Academia Ga-

lega, seguramente por considerala un castrapismo,

calco do castelán norabuena, hoxe en desuso pero

admitido polas autoridades lingüísticas.

O caso é que noraboa é unha palabra que xa apa-

rece nos dicionarios do século XIX e foi referida

por Eladio Rodríguez e Xosé Luís Franco Grande,

entre outros lexicógrafos. Ademais, a fórmula nora-

boa xeneralizouse na linguaxe institucional da au-

tonomía e a través da radio e da televisión gale-

gas. Hoxe é unha forma habitual entre galegofalan-

tes de todas as idades e todos os rexistros. Até

que punto é conveniente apartala do noso vocabu-

lario?

Tras o rexeitamento a noraboa está o intento de

darlle pulo á forma parabén (ou parabéns). Esta é

a fórmula xeneralizada en portugués hoxe en día,

apartada da tradición galega por noraboa. Para-

béns é, por tanto, a mellor opción para as nosa

comunicacións en galego e cómpre revitalizala do

único xeito que se coñece: usándoa en todos os

contextos posibles, desde o encabezamento dunha

felicitación de Nadal ou aniversario até as cotiás

congratulacións por un bo resultado nun exame, un

éxito laboral e demais momentos de felicidade

compartida.

Ao tempo, non se debería apartar a forma nora-

boa. Malia o seu uso crecente entre os galegofa-

lantes aínda nos encontramos diariamente con

quen utiliza habitualmente a forma enhorabuena.

Coma noutros casos, estas galeguizacións son

sempre preferibles, a pesar dos “pecados” etimo-

lóxicos de palabras como noraboa, aos castelanis-

mos puros e duros.

Coas palabras boa e hora en galego tamén conta-

mos coa forma embora (en boa hora). Tampouco

está aceptada pola norma estándar pero é grande

a súa presenza histórica, como se transmite nos

distintos dicionarios. Xa no século XVIII frei Martiño

Sarmiento a anotaba no seu vocabulario galego

como fórmula admirativa para desexar un bo fin a

algunha angueira.

Embora é unha palabra moi usada no portugués,

idioma no que tanto se usa para enfatizar algúns

actos: “Vou embora sem vocês” coma co significa-

do de non obstante. Na nosa lingua é preferible

circunscribir o seu significado á fórmula de felicita-

ción ou alegría: “Embora vos encontro, compañei-

ras!”

20

Texto do Decreto

1774/1970, de 23 de maio

polo que se declara Conxun-

to Histórico Artístico á Vila

de Muros.

La villa marinera de Muros, en La Coruña, con-

serva sus valores ambientales típicos y pintores-

cos, al lado de la severa grandeza monumental

de góticos palacios y templos como el de la anti-

gua Colegiata y el Santuario de la Virgen del Ca-

mino.

Los duros picachos del monte Pindo. que coro-

nan los alrededores de la villa han contribuido

formar la erudita tradición que pretende asignar

a Muros remotos orígenes griegos.

Las primeras menciones históricas de la

«Puebla del Muro>> y también <<Puebla de Mu-

ros>> son de mil doscientos ochenta y seis, a

nombre de Sancho IV, de Fernando IV en su do-

nación a la Mitra compostelana, ambas con reco-

nocimiento de muy anterior existencia. El Gre-

mio del Mar dio a Muros su mayor esplendor, a

mediados del siglo XVI. Aquellos tiempos nos

traen el recuerdo de las fortificaciones del obispo

don Alonso de Fonseca, la victoria de don Álva-

ro de Bazán sobre las naves francesas; las Ata-

razanas famosas y, sobre todo, la memoria de

aquellos capitanes de navío, contratados a porfía

por las flotas europeas de entonces, surcadoras

bajo su mando de todos los mares conocidos.

El Caserío de Muros esta situado en una curva

de la ría, <<la conca>>. Una plaza abierta al

mar, divide a uno y otro lado las dos zonas de le

villa. Del costado Sur el barrio de la Cerca y el

Castillo, presidido por Ja Colegiata y formado por

las casas de mayor prestancia, alzadas varias de

ellas sobre tres arcos apuntados góticos o de

tradición gótica. Del otro lodo de la plaza <<La

Xesta>> barrio de pescadores tendido a lo largo

de la ribera. Irregular y pintoresca, hasta rematar

en el Santuario de le Virgen del Camino, fruto de

la expansión de rutas jacobeas, de arquitectura

gótica como la Colegiata, unido después el hos-

pital de San Lázaro. Termina la Villa por ente

lado un pintoresco grupo de hórreos que acen-

túan la nota original típica de todo el conjunto.

Declaración Conxunto Histórico Artístico

21

Destaca sobre todo la fachada frente al mar, consti-

tuida por casas de dos a tres pisos montadas sobre

porches, de arco encristaladas o con balcón corrido

en lo alto. De allí nacen las calles cerradas y estre-

chas, alguna con sugestivo nombre corno la de Don

Diego, recuerdo aún permanente de aquel Don Die-

go de Muros gran mecenas del Renacimiento en

Compostela.

Tanta historia, tanta tradición y tan definido y auten-

tico carácter justifican la necesidad de incluir a Mu-

ros en el Catálogo de Conjuntos Históricos-

artísticos, mediante' la oportuna declaración para

preservarlo de reformas e innovaciones que pudie-

ran perjudicar su ambiente.

En su virtud, a propuesta del Ministerio de Educa-

ción y Ciencia y previa deliberación del Consejo de

Ministros en su reunión del día veintidós de mayo de

mil novecientos setenta.

DISPONGO:

Artículo primero—Se declara Conjunto Histórica-

artístico a la villa de Muros (La Coruña). Artículo

segundo.--La Corporación Municipal. así como los

propietarios de las inmuebles enclavados en el mis-

mo, quedan obligados a la más estricta observancia

de las Leyes del Tesoro Artístico, del Suelo y Orde-

nación Urbana.

Artículo tercero.--La tutela de este Conjunto, que

queda bajo la protección del Estado. Será ejercitada

a través de la Dirección General de Bellas Artes por

el Ministerio de Educación y Ciencia, el cual queda

facultado para dictar cuantas disposiciones sean

necesarias para el mejor desarrollo v ejecución del

presente Decreto.

Así lo dispongo por el presente Decreto, dado en

Madrid a veintinueve de mayo de mil novecientos

setenta. Francisco Franco. El Ministro de Educa-

ción y Ciencia, José Luís Villar Palasí.

22

p/ Dr. Ricardo Castillo.

El ataque cerebral es una enfermedad que afecta

los vasos sanguíneos que irrigan sangre al cerebro.

Se produce cuando un vaso sanguíneo que trans-

porta oxígeno y nutrientes al cerebro estalla (ataque

hemorrágico al cerebro) o está obstruido por un coá-

gulo u otra masa (ataque isquémico al cerebro).

Cuando ocurre una ruptura o una obstrucción, algu-

nas partes del cerebro no reciben la sangre y el oxí-

geno que necesitan. Sin oxígeno, las neuronas del

área afectada del cerebro no pueden funcionar ade-

cuadamente y mueren en pocos minutos (por lo ge-

neral de 3 a 4 minutos). Cuando las neuronas no

funcionan, la parte del cuerpo que controlan tampo-

co funciona. Los efectos devastadores de un ataque

cerebral grave con frecuencia son permanentes por-

que las neuronas muertas no se reemplazan.

Existen dos tipos de ataque cerebral: Uno, el ataque

isquémico al cerebro, es causado por la obstrucción

de un vaso sanguíneo, mientras que el otro, el ata-

que cerebral hemorrágico, es provocado por sangra-

do. Los ataques cerebrales sangrantes tienen un

índice de mortalidad mucho más alto que los causa-

dos por coágulos.

¿Qué es un ataque isquémico al cerebro?

Es el tipo más común de ataque cerebral. Represen-

ta, aproximadamente, el 87 por ciento de todos los

ataques cerebrales. Se produce cuando se forma un

coágulo (trombo) y obstruye el flujo sanguíneo en

una arteria que transporta sangre a parte del cere-

bro. Los coágulos generalmente se forman en las

arterias dañadas por la acumulación de grasa, lla-

mada aterosclerosis.

Cuando un coágulo se forma dentro de una arteria

del cerebro, se llama ataque cerebral trombótico.

Con frecuencia, estos ataques ocurren por la noche

o en las primeras horas de la mañana. Otra caracte-

rísticas distintiva es que con frecuencia están prece-

didos por un ataque isquémico transitorio al cerebro.

A esto también se le llama AIT o "ataque cerebral de

advertencia". El AIT tiene los mismos síntomas de

un ataque cerebral pero sólo duran algunos minutos.

Los síntomas del ataque cerebral duran mucho más

y con frecuencia son permanentes. Si alguien expe-

rimenta un AIT, debe buscar atención médica urgen-

te en forma inmediata.

¿Qué es una embolia cerebral?

Un coágulo que viaja (émbolo) u otra partícula que

se forma lejos del cerebro, generalmente en el cora-

zón, también podría causar un ataque isquémico al

cerebro. A esto se le llama embolia cerebral. El coá-

gulo viaja por el torrente sanguíneo hasta que se

aloja en una arteria del cerebro o que conduce al

cerebro y obstruye el flujo de sangre.

La causa más común de estos émbolos son los coá-

gulos que se forman durante la fibrilación auricular

(FA). La fibrilación auricular es un trastorno presente

en cerca de 2.2 millones de personas en los Esta-

dos Unidos. Es responsable de entre 15 a 20 por

ciento de todos los ataques al cerebro. En la fibrila-

ción articular, las dos cavidades superiores del cora-

zón (las aurículas) tiemblan como un plato de gelati-

na en lugar de latir con fuerza y efectividad. Parte de

la sangre no se expulsa completamente fuera de

ellas cuando late el corazón, por lo que se acumula

y se pueden formar coágulos. Cuando un coágulo

entra en circulación y se aloja en una arteria estre-

cha del cerebro, se produce un ataque cerebral. A

esto se le llama ataque cardioembólico al cerebro,

¿Cuál es la causa de un ataque cerebral?

23

es decir, un ataque cerebral que se produce debido

a un problema cardiaco.

¿Qué es un ataque hemorrágico al cerebro?

Hay dos tipos de hemorragias cerebrales: hemorra-

gia subaracnoidea y hemorragia intracerebral. Una

hemorragia subaracnoidea se produce cuando un

vaso sanguíneo de la superficie del cerebro se rom-

pe y sangra en el espacio entre el cerebro y el crá-

neo (pero no en el cerebro mismo).

La hemorragia cerebral ocurre cuando una arteria

enferma (por lo general una muy pequeña) en el

cerebro estalla e inunda de sangre el tejido circun-

dante.

La hemorragia (o sangrado) de una arteria en el ce-

rebro puede ser causada por la ruptura de un pe-

queño vaso sanguíneo o de un aneurisma. Los

aneurismas son bolsas llenas de sangre que se hin-

chan y sobresalen en áreas débiles de las paredes

arteriales. Con frecuencia son causados por la pre-

sión arterial alta o empeoran con ésta. Los aneuris-

mas no siempre son peligrosos, pero si un aneuris-

ma estalla en el cerebro provoca un ataque hemo-

rrágico al cerebro.

Cuando ocurre una hemorragia intracerebral, hay

una pérdida de irrigación sanguínea constante y las

células cerebrales dejan de funcionar. La sangre

acumulada de la arteria estallada también puede

ejercer presión sobre el tejido cerebral circundante

e interferir con el funcionamiento del cerebro. En

consecuencia, puede haber síntomas graves o le-

ves, según la cantidad de presión.

La cantidad de sangrado determina la gravedad de

las hemorragias intracerebrales. En muchos casos,

las personas con hemorragia intracerebral mueren

debido al aumento de la presión en el cerebro. Sin

embargo, quienes sobreviven se recuperan mucho

más que aquellos que sufrieron ataques cerebrales

causados por un coágulo. Esto se debe a que cuan-

do se obstruye un vaso sanguíneo, parte del cere-

bro muere y no se regenera, es decir, las neuronas

no se pueden reemplazar. Sin embargo, cuando

estalla un vaso sanguíneo del cerebro, la presión de

la sangre comprime parte del cerebro. Si la persona

sobrevive, la presión desaparece gradualmente.

Entonces, el cerebro podría recuperar parte de su

función anterior.

24

Novas de onte

P/ Manuel Lago Álvarez

A prensa de 1974 faciase eco do concerto da

orquesta de Cámara Checa LEOS JANACEK, que

na súa xira por Europa foi escollida pola Obra

Cultural da Caixa de Aforros de Santiago, para

ofrecer un concerto na Ex-Colexiata de Muros, o 9

de novembro de 1974.

25

Novas de Agosto de 1910

Bien venido

Regresó de la Capital de la Región, nuestro muy

querido Vicepresidente y valiente concejal de la mi-

noría D. Jacobo Formoso Porrúa.

Enhorabuena

Ha tomado posesión de su cargo de Actuario, de

este Juzgado el joven abogado Don Cesar Varela

Enríquez, a quien gustosos felicitamos muy de ve-

ras.

Buque de guerra.

Estuvo en nuestro puerto, girando su acostumbrado

Crucero por las rías gallegas, el cañonero español

Hernán Cortés. . .

De veraneo

Con objeto de pasar una temporada en nuestra

villa han llegado de Carballo el presbítero D. Fran-

cisco Fernández Iglesias, de Santiago, D. Manuel

Louro y D. Joaquín Malvarez Dubert, y de Madrid D.

Javier Hidalgo. A todos damos, desde estas colum-

nas, nuestra felicitación de bien venidos.

Cargamento de sal

Fondeó en bahía el Bergantín Goleta «Paquito>

con una importante partida de sal para la industria

de esta plaza.

¡Por fin…….¡

Tras larga ausencia etc. etc. apareció por fin la sar-

dina en nuestra ría. Deseamos que su permanencia

sea duradera.

Tren de dragado

El 6 llegaron remolcadas por el vaporcito <Pasaje>,

las dragas destinadas a las obras de abrigo de

nuestro puerto.

Cargamento de pinos

Con destino a Cardiff, salió con un importante car-

gamento de pinos un buque inglés.

Diploma de honor

En el certamen histórico que acaba de celebrarse

en Santiago, fue premiado con mención honorífica

el tema 8º San Francisco de Asís y su orden terce-

ra, obra de nuestro paisano el culto escritor, y Cro-

nista de la villa, nuestro buen amigo D. Ramón de

Artaza y Malvarez, á a quien con tal motivo, nos es

altamente grato felicitar desde estas columnas.

Romería

El día 6 se celebró en la Virgen del Camino la tradi-

cional romería, viéndose muy concurrido el flore-

ciente y alegre pueblecillo de pescadores.

Fallecimiento

Después de larga y penosa enfermedad falleció en

esta villa el piloto de la marina mercante D. Manuel

María Romero. ¡Descanse en paz!

Nuevo Capitán de Puerto

Hace unos días tomó posesión de su destino el

muevo Ayudante de Marina D. Fernando Bruquetas,

a quien enviamos un cariñosísimo saludo de bien-

venida, deseando que su permanencia entre noso-

tros le sea grata y satisfactoria.

Fiestas

Estos días se vienen celebrando las funciones

anuales en honor al glorioso San Roque. Para el 4

de Septiembre se anuncia una animada Romería en

el Santuario de Muestra Señora de las Nieves a

cuyo efecto nuestro. querido consocio D. José Pi-

ñeiro, de Alivia, como organizador, de la fiesta re-

parte con profusión programas anunciadores. Nues-

tra felicitación al Sr. Piñeiro.

Buen negocio

Acaba de llegar a esta población el acaudalado

banquero corcubionés, nuestro particular amigo D.

Plácido Castro, con el objeto de entrar en negocia-

ciones para la adquisición del vapor Inglés que car-

gado de maíz cerca de dos meses se halla surto en

nuestra bahía, con el fin de dedicarlo a pontón de

carbón en nuestro puerto. Deséanosle buen nego-

cio en la adquisición y celebraríamos fuese pronto

un hecho la inauguración de los pontones.

26

Os alcumes de Muros.

p/ Antón Lago Barreiros.

Os alcumes forman parte da cultura autóctona de moitos pobos. Algúns nacen suscitados por un apelido,

outros por pura deformación da linguaxe e outros tantos se xeran de maneira totalmente anecdótica e

particular.

Hai varios tipos de alcumes, existen os alcumes ofensivos e os 'aceptados' que, en ocasións,

enorgullecen ao posuidor honrando a súa imaxe. Da mesma forma, poden dividirse en individuais, que só

afectan a unha persoa, ou familiares que se transmiten de xeración en xeración e forman parte da

herdanza da liñaxe.

Un gran grupo de alcumes son os referentes a labores profesionais existentes desde épocas

inmemorables. Outras veces, apelan a determinadas características físicas máis peculiares e que resaltan.

Tamén poden xurdir como derivados do nome dalgún familiar, dun lugar de procedencia, animal ou

vexetal... As posibilidades son infinitas na arte de crear alcumes, disciplina que require de sobriedade,

perspicacia, enxeño e dunha técnica sobradamente aguda.

A gran maioría de alcumes están creados desde o agarimo dos veciños e de forma totalmente

desintencionada, como un xogo ou un entretemento co que se estreita a unión na súa contorna máis

próxima e créanse tradicións locais propias.

Aí vai, (un pouco ordenada), unha pequena escolma dos alcumes polos que conocemos a moitos

amigos e veciños de Muros.

Xeografía Galega

Baonas

Camañeras

Carnotiñas

Carnotáns

Currubedos

Lariñáns

Muxías

Palmeirana

Toreáns

Vimianseira

e de máis alá

Alemán

Arxentino

de América

Asturianos (Muros e Tal)

Cataláns

Chinitas

Chinotes

Cubanos

Españoles (Esteiro)

do Iraní

da Meca

Portugheses

do Ruso

da Valensia

da Saraghosa

Concretando máis na

oroxenía

do Arro

do Cabo

Cacholos (Esteiro e

Badernado)

de Campio

Carballeira (Abelleira)

Cobiñas

da Costa

da Costiña

Cuneta (Abelleira)

Montañeses

do Outeiro

Pardiñas (1)

do Prado

da Posa

das Pontes

da Vila

(1)coto, chousa.

Ou na Arquitectura

do Bar

de Brecha (1)

Cabaseira

Casiña (Esteiro)

de Castro

Cubelo (2)

Murrillas

Tejadas (Esteiro)

(1)fenda nunha parede. (2)torre

militar.

Patronímicos

Antonáns

Catuxa (1)

Leladas

Leletas

Manelos

Petriñas

Petruscas

Petróns

Puchetos

Ricardóns

Roi (Pepe) (1)

Sildas

Xancadas (Esteiro)

Xandemón

Xanquias

Xelotos

Xoaneras

Oficios

Albeite (1)

Boleira

27

Canteiro

Carabeira (2)(Esteiro)

Carpintero

Sereiro (3)

Churrero

Cunqueiro

Ferreiro (Tal)

Florera

Latoneiro

Laghoeiro (4)

Meleiro

Mineiro

Panadeiro

Paraghuero (Abelleira)

Santero

Sistillero

Turrilo (5)(Tal)

Sapateiro

(1)veterinario sen ítulo. (2)a que

coida as cabras. (3) o que fai as

velas. (4) os que limpan os

camiños. (5) encargado de vixiar

da torre.

Titulos e mandamais

Conde (Tal e Sestaio)

Marquesa da Reina

da Rondina (1)

Mandelo

Patronsiño

Gerente (Esteiro)

(1)o que comproba que todo está

en orde.

E como non... do mar

Ballena

Baleiró (1)

Caramuxas

Caruxas (2)(Tal)

de Chona

de Chopas

Fanecas

Focas

do Ghaxapo

da Lura

da Malla

Maraghotas (Baño)

do Mariñeiro

Mexillóns

Papo de Orola

Parrotas

Pateiros

da Pesca

do Pesco

de Pica

Pintos (Abelleira)

Rabato (3)

Rederos

Salitre

Tolete

Trillas (4)

da Veta

(1)que pesca co balo (2)especie

de solla.(3) cría do bacallau. (4)

arte de pesca parecida á rapeta.

Aparencia

do Ancho

da Largha

Cachote (1)

Canchín (2)

Calilas (3)

Camastróns

Carcamán (4)

Delicadas

Fetas (5)

Fetosas (5)

Maghachas (6)

de Pepe Ghordo

da Pequena

Lindas

Hermosas

Presiosas

Saladas

Sequita

Rucho

Rapasona

Mugherita

de Xan Pequeno (Abelleira)

(1)pequeno e poludo.(2)que xunta

os xeonllos ao andar. (3)fermosa.

(4)vello e achacoso. (5)pouco

agraciado da cara. (6)pouco

delicado.

Segundo o Xeitiño

Andares

Canchanas (1) (Esteiro)

Chimpotes (2)

do Chulo (Abelleira)

da Cula

do Firme Landáns (3)

(Tal)

Latáns (4)

do Manso

Pachudas (5)

Pousa

Tóquenes (6)

(1)que xunta as pernas o camiñar.

(2) que chimpa lonxe cando pega.

(3)mozo talludo que gosta de

xogar cos rapaces. (4)folgazán. (5)

parsimonia. (6)escotrado, que

deita para unl ado.

Gastronómicos

Biandeira

Boroeira (Abelleira)

Cachelada

Cachasa (1)

Caldeirada

Calleira

Carocho

Chichapán

Chourisa

Comeghalos

Comelóns

Empanada

do Forno

da Tahona

Freixán

Ghindas

Pasitas

Madalenas

Moletes (Esteiro e Acea)

Papeiros

Recho (2)

28

Salghadas

Talladas

(1)augardente. (2)estómago de

vaca para facer callos

Relixión

Angel Rebelde

Anxeliñas (Baño)

Beneditas (Baño)

do Cristo

do Cura

Curiñas

Jesuitas

Pereghrinas

Romaxes

Santeros

Cores

Bighote Pinto

Barrigha Verde

Vaca Negra

de Blanco

da Negra

do Roxo (Abelleira)

do Rubio

Pardelo

Colorada

Sexual

Boliñas

Coghonudos

de Cachas

do Chocho

Cocoño

Chochóns

da Cuca

Coñito de Oro

Coneros

Cochechas

Fochechas

Fuchicas (Esteiro)

Ghodienda

Pichita

Perechas

Perrechas

Cursileria

Cucurulo

Chinchina

Marujita Pu

Pepita Oñó

Pepudita

Pituscas

do Tupé

Utensilios, apaños

artesanais

Buriñas (Esteiro)

Cacharola

Cacharros

Cadolos (Muros e Abelleira)

Campana (Esteiro)

Canisa

Canllóns

Cascarillas

Chatolas

Ferro Vello

da Ghancha

de Laghar

Lerexos

Minguilete (1)

Pistillas

Piogha (Abelleira)(2)

Pioghito

Sachaso

(1)trade pequeno.

(2) corda ca que se amarran as

vacas o xugo.

Motorizados

Carretos

do Ghaldrán

Ghincanas

Motorrolas

Belicosos

Carabinas

Carcallos (1)

Requetés

Tiritos

Trincheros

(1)nome que se lles daba aos

Carlistas nas guerras de idem.

Enredos

Carracás

Cotelos

Moñecas

Pichichana (1)

Pitilán

(1)¿o que marca máis goles?.

Parentesco

da Curmánde Hermano

(Louro)

de Mamá (Baño)

do Neto (Esteiro e Baño)

de Primo

do Sivil

Indumentaria

Biseras

Caxutos (1) (Esteiro)

Chalecos

(1)bastón

Alusions Corporales

Barrigha Verde

Bighote Pinto

Cabesas

Cabesa Douro

de Cachas

Carrillos (Esteiro)

de Comechona

Pes de Plomo

Sete Linguas

Xan Ollete

Economía

Cachiños

de Chica

da Moca

Perra Chica (Abelleira)

Peseta (Esteiro)

Ricos (Abelleira)

Ricotonos

Flora:

Fiunchala

Parra

29

Arquivos parroquiais de Muros:

A partir do Concilio de Trento, desde 1563 as

parroquias quedaron encargadas de recoller

en libros os datos dos seus fregueses,

especialmente os datos sobre nacemento,

matrimonio e defunción. Estes documentos

son fundamentais para o coñecemento de

datos familiares, a través das partidas de

bautismo, matrimonio e defunción, grazas á

información que inclúen de cada persoa.

Estos libros tamén ofrecen outro tipo de datos

moi variados. Son as notas marxinais que os

sacerdotes encargados de facer os rexistros

redactaban para clarexar datos sobres as

inscripcións que facían nos libros.

Salvo os da parroquia de Louro, os libros do

restos das parroquias do concello de Muros

están depositados nas instalacións do Arquivo

Histórico Diocesano de Santiago, onde poden

ser consultados de forma gratuíta.

Relación de libros coas datas que

comprenden:

Abelleira: Bautizados: desde 1605 a 1908

Casados: desde 1630 a 1910

Defuntos: desde 1630 a 1897

Esteiro: Bautizados: desde 1620 a 1918

Casados: desde 1636 a 1895

Defuntos: desde 1619 a 1934

Louro: non depositados no AHDS

Muros: Bautizados: desde 1605 a 1908

Casados: desde 1630 a 1910

Defuntos: desde 1630 a 1897

Tal: Bautizados: desde 1620 a 1918

Casados: desde 1636 a 1904

Defuntos: desde 1619 a 1934

Torea: Bautizados: desde 1689 a 1930

Casados: desde 1689 a 1895

Defuntos: desde 1689 a 1895

Serres: Bautizados: desde 1646 a 1858

Casados: desde 1648 a 1886

Defuntos: desde 1661 a 1960

Sestaio: Bautizados: desde 1646 a 1858

Casados: desde 1648 a 1886

Defuntos: desde 1661 a 1960

30

Entrevista a Alejandro Miguel Cruz p/ Cintia París

Como cada mércores, achegámonos á sede de

Anajata onde se encontra Alejandro Miguel Cruz,

Director de Pasakan9, disposto a resolver as nosas

dúbidas respecto ó mundo canino. Falaremos dos

adestramentos que desenrola e das prácticas que

ofrece a todo aquel interesado no mundo do adies-

tramento.

Boas Alex, antes de profundar na túa labor, se-

ría convinte establecer a diferenza entre entre-

namento e adestramento.

En realidad la diferencia entre adiestramiento y en-

trenamiento es poca pero, sin embargo, la dispari-

dad entre adiestramiento y educación canina sí que

varía bastante. Desde mi punto de vista, el término

de educación canina se refiere a todo lo relacionado

con establecer unas rutinas básicas en el perro que,

a su vez, garanticen una mejor adaptación de este

en la sociedad. Sería establecer un programa de

obediencia básica para tener un mejor control del

perro y crear un fuerte vínculo con su propietario. El

término adiestramiento lo enfoco más a trabajos

específicos como perros de rescate, perros detecto-

res o perros de alta competición.

¿Cantos anos levas exercendo o adestramento

canino?

Llevo trabajando con perros de forma profesional

desde el año 1996.

Dende a Asociación Anajata, estamos informa-

dos sobre a posibilidade de poder aprender e

participar nunha serie de clases a cargo de Pa-

sakan9 ¿Que tipos de cursos impartes?

En Pasacank9 ofrecemos diferentes cursos y pro-

gramas formativos:

Cursos de obediencia básica para propietarios.

Curso de ciudadano canino ejemplar.

Cursos de socialización de cachorros.

Cursos de Educador canino.

Curso de Adiestrador canino profesional.

Cursos de guías de perros detectores.

También tenemos grupos de mantrailing que con-

siste en la búsqueda de personas por olor de refe-

rencia entre otros servicios dedicados al perro.

Cóntanos un pouco en que consisten os ades-

tramentos que levas a cabo.

Los entrenamientos que hago están enfocados a

mejorar la relación de los perros con sus dueños,

hacerlos más educados y que se adapten mejor a la

sociedad. También hago modificaciones de conduc-

tas no deseadas, trato fobias y ansiedad y trabajo

“Sería interesante que

todo propietario de un

perro acuda a clases para

saber cómo tratarlo”

31

con perros de búsqueda y rescate y perros detecto-

res de sustancias.

Todos os mércores pola mañá estás na sede de

Anajata para atender as consultas caninas dos

voluntarios da asociación. ¿Poden persoas

alleas achegarse para aclarar dúbidas sobre os

seus cans?

Sí, estoy todos los miércoles en la sede de Anajata

atendiendo las consultas de los socios y voluntarios

para ayudar a resolver los problemas que tengan

con sus perros. Estas consultas están abiertas a

todo propietario que esté interesado; para ello, de-

ben ponerse en contacto con la asociación donde

les informarán cómo tienen que hacer.

¿Cres que todas as persoas que teñen cans de-

berían asistir ós cursos?

Sería interesante que todo propietario de un perro

acuda a clases para saber cómo tratarlo y saber,

también, cómo premiarlo o corregirlo y establecer,

así, un buen vínculo social con su perro. En estas

clases se le enseña a ser dueños responsables y así

evitar que el perro se descontrole y cause proble-

mas y, del mismo modo, rehuir posibles abandonos.

¿De que maneira motivarías á xente a participar

nos adiestramentos e nas clases que ofreces?

Lo de motivar a un propietario a que acuda a estas

clases es un poco complicado porque es una activi-

dad que tiene que hacer por el bien de su perro pe-

ro, si finalmente lo hace, debe de hacerlo a concien-

cia pues es una responsabilidad que asume desde

el minuto uno. De todas maneras, una vez que deci-

de contar con nuestros servicios, le ofertamos un

sistema de trabajo basado en el respeto por el perro,

un sistema de educación en positivo, un ambiente

de relax donde podrá disfrutar, aprender y conocer a

más personas con la misma ilusión de tener un pe-

rro educado.

Moitas grazas Alex.

Recordamos que o horario de atención é todos os

mércores de 10:00 a 14:00 na sede de Anajata, en

Muros. As consultas son gratuítas para os socios e

colaboradores de Anajata e teñen un custo de 15

euros para calquera persoa que necesite unha con-

sulta. Para máis información non dubidedes en cha-

mar ó 622730333.

32

a) Nome do autor: Alfonso Rodríguez Castelao.

b) Título da obra: Un Ollo de Vidro.

Breve resumo: O protagonista da historia é un es-

quelete que contanos a súa vida de morto,as his-

torias dos seus compañeiros os esqueletes e o

que lle pasou o seu pai.

1.Autor.Bibliografía e obra: Alfonso Rodríguez

Castelao

Alfonso Daniel Manuel Rodríguez Castelao, naceu

en Rianxo no ano 1886, e morreu no exilio -en Bos

Aires- en 1950. Foi emigrante nos primeiros anos

da súa vida. Pai do nacionalismo galego, Castelao

foi un intelectual comprometido coa terra e co pa-

ís. Estudiou medicina, pero confesaba: "Fíxenme

médico por amor a meu pai; non exerzo a profe-

sión por amor á humanidade". Polifacético novelis-

ta, debuxante, caricaturista, pintor, teórico da arte,

político, sempre reflexou na súa obra o seu com-

promiso co galeguismo e co mundo. Durante o

exilio franquista, e no 1944 publica "Sempre en

Galiza", e convértese en primeiro presidente do

Consello de Galiza, o goberno do país no exilio.

Os seus debuxos, complementados con agudos

textos, amosan a Galicia rural, o caciquismo, os

pobres, os cegos, os desamparados, o pobo que

sofre... E nos últimos álbumes, os horrores da

Guerra Civil. Como narrador, comeza con 'Un ollo

de vidro' en 1922 e con Cousas, Retrincos e Os

dous de sempre, establece un conxunto único na

narrativa galega que culmina con Sempre en Gali-

za, conectando literatura e política e teoría do ga-

leguismo, o que o fai e un dos principais impulso-

res do Estatuto Galego de 1936. Castelao é sen

dúbida o galego máis destacado do século XX. En

1964 adicanrolle o Día das Letras Galegas

2.Temas principais e secundarios da obra: O tema

principal da obra é a vida do esquelete o que lle

pasou co seu ollo de vidro,e os temas secundarios

son as breves historias que conta das vidas dos

seus compañeiros os esqueletes.

3. Argumento: O protagonista cóntanos que un día

enfermoulle un ollo e foi o médico, non lle fixeron

nada pero quitáronlle unha chea de cartos. Un día

estaba agachado dándolle de comer da man o seu

galo Tenorio; acercouse e picoulle no ollo deixan-

dolle o seu ollo torto. Volveu o médico e despois

de quitarlle outra chea de cartos puxéronlle un ollo

de vidro.

Resumindo:

Un ollo de vidro

33

Morreu entre cobertores como morren os bos ho-

mes, afeitado, peiteado e co seu traxe de festa. En-

terráronno sen quitarlle o seu ollo de vidro. Despois

de que os vermes deixáronno sen nada ata que

quedouse sen a pouca febra que levaba.

Unha noite de luar foi cando erguiuse e saiu por

primeira vez da súa cova. Estaba sorprendido aquel

ollo que non lle servía para nada de vivo servíalle

para ver de morto. Estaba tolo de contento e foi ca-

ra ó rueiro dos esqueletes.Fixouse nun esquelete

que tiña a calivera ladeada,axiña decatouse que

era un esquelete de muller e preguntoulle porque

razón había morto.A muller díxolle que morrera de

tristura,morrera namorada do home que descansa-

ba debaixo da pedra que estaba sentada.Non quixo

saber nada máis daquela muller e foise.

Para matar o tempo acercouse o cemiterio civil,alí

todos son máis serios.Acercouse a un grupo de es-

queletes pero ningún de eles falaba galego.

Un esquelete varudo e forte afastouno do grupo.

¡Era un inglés que falaba galego!

É moi amigo do inglés, xuntos paseaban moitas

veces.Explica que hai moitos esqueletes que apro-

beitanse de outros,como por exemplo un esquelete

que era poeta pedíalle a outro a calivera para poder

recitar o poema de Hamlet. Agora entendía porque

o inglés tíñalle tanto aprecio,pedíalle o ollo para po-

der ver pero el dixéralle que non.

Empezou a contarlle a unha moza a historia da sua

vida.Lembraba que cando era pequeno o seu pai

viñera da América pero non trouxera nada máis que

uns borceguíns vellos e un tarro de bicarbonato;o

seu pai viña enfermo e morreu axiña.Mais el dicía

que era digno de voltar millonario e san.

Un día estaban no rueiro falando das súas vidas e

tocoulle o turno de contar a súa.Aínda non rematara

de contar a súa cando un esquelete ergueuse e

deulle unha forte aperta. ¡Era o seu pai!

Despois duns días o seu pai cun lagarto nas masn

díxolle que tiña que ir a San Andrés de Teixido para

cumprir unha ofrenta que non cumpliu en vivo.

Contoulle que a súa alma tíñase que encarnar en

aquel lagarto e que iba tardar bastante en voltar;

así que encargouno de cuidar a súa cova.

Desde facía uns días ía reparando a un home de

carne e óso que saía dunha cova e ía cara á cida-

de. Unha noite foi detrás del. O principio cría que

era un pantasma pero non,era un vampiro.Como

non estaba tranquilo foi a informarse e preguntar

sobre os vampiros…O seu amigo,cheo de ciencia

oficial cría que os vampiros eran os mortos que mo-

rreron cos ollos abertos,o coiro sonrsado,a boca e a

nariz chea de sangre fresca ....

Despois de acabara de decir todo iso...preguntou

como se lle podía dar morte a un vampiro e o seu

amigo respondeulle que queimando o cadávere.

Non quixo saber máis e foise pensando que debían

queimar a tódolos cacíques.

4. Personaxes: Os persoaxes principais son dous:

- O Esquelete: conta que lle tiveron que sacar un

ollo e de vivo non vía con el e de morto ese ollo ser-

víalle para ver.

-O Inglés: é o seu mellor amigo e a pesar de ser

inglés fala galego.

34

A MISA DE "MIXIRICA"

p/ José Mª García Rodríguez.

Eu son o cura de Muros,

e chámanme "Mix ir ica" ,

porque os lat íns barbol leo,

grol iño a grolo, na m isa.

Tamén me chaman "O Rápido",

por d ic ir l le a un fe l ig rés:

—irmauc iño, vén pra eirexa,

que eu m iso nun sant iamén.

Mar icola desper tóume.

—Domingo de Adevento

hoxe é. Enxergue as gáveas,

vaia aos seus deberes cedo.

Dun pul iño chego alá.

A xente me cumpr imenta:

—Moi bon día, noso abade,

que o Señor nolo protexa.

Na sancr is t ía revís tome:

estola, a lba e casula.

—Coma é día de col le i ta,

ténde preparada a ucha.

Int ro ibo ad al tare Dei. . .

Hai xente que non chegóu.

V inde cor rendo, meus vel los ,

que vóu no Kyr ie Ele isón.

A epísto la fó i tafedendo

e o evanxeo tamén.

No Credo, todos creemos.

¡Sexa abenzoado Deus!

O sermón tampouco e longo:

—Levádevos coma irmáns,

dáde súa esmola ao cura,

ios probiños moito máis.

—Bota v iño e toca a Sanc tus,

eu dígol le ao sacr istán.

Cambea o l ibro d impóis ,

que erguendo a Cr isto estóu xa.

—Axoel ládevos, xente,

pónde o pensamento en Deus,

que trouxo saúde ao mundo,

e a todos nos rediméu.

—

Dominus vobiscum, sexa.

Repet ide o Pater nos ter ,

pra que nos pozos do inferno,

nunca Luc i fer vos toste.

O que quer ven comungar .

Aos demáis deixo bie i tos,

e con tres Ave Mar ías,

a m isa de hoxe fecho.

—Idevos en paz, meus f i l los,

cumpr ir coas obr igac iós.

Os meniños a br incar ,

os máis mozos a troular ,

os homes a t rabal lar ,

as mul leres a lavar,

os vel l iños a rezar ,

e que vos garde o Señor .

Compañeir iños, cantade,

cantade e cantade ben,

porque tén un bó crego,

non sabe ben o que tén.

35

A voz dos nosos poetas

p/ Manuel M Pena Silva

Bendito can de palleiro..!

Vas recibir, sen ter dado,

adoptando un compañeiro

agarimoso, argalleiro,

contra a tristura, apropiado;

cando llo indiques, calado;

sen llo pedires, porteiro;

en campo aberto, aplicado

explorador pioneiro;

sempre gardián de poleiro,

fronte ao raposo, arriscado,

coma vixía apostado,

a pé do lar, cancerbeiro.

Gloria a quen foi desprezado,

bendito can de palleiro..!

(Rioderradeiro)

Manuel Silva Fernández

(Manuel da Roura)

Soledades.

Soledad que me corroe,

soledad que tengo dentro.

Llevadme a mi casa blanca.

Ponedme en medio del pueblo.

Llevadme a mi puerta parda,

bajo el tejado bermejo.

Dadme fresco en el verano,

Dadme cobijo en invierno.

Arda leña en mi cocina

como anticipo del sueño

y entre un credo y un rosario

caiga afuera un aguacero.

Quiero la luna rielando

entre el Son y Corrubedo,

quiero la nube que tapa

a Montelouro en invierno.

Dadme suradas lluviosas,

dadme los nordestes secos,

dadme el sol de los veranos,

dadme los fríos de Enero.

Dame, Dios, mi hermosa tierra,

dame, Dios, mi viejo techo,

dame mi piedra de lar,

la tertulia con mis viejos

y el "boas noites" de ley

Cuando nos invade el sueño.

Pongan en mi acera gris

una losa como asiento.

Que yo, sentado en la losa,

repasaré mis recuerdos.

Vengan, pues, amigos todos,

vengan jóvenes y viejos.

Acudan para abrazarme

mis queridos compañeros.

Compañeros de la vida,

de la escuela y los rueiros.

¡Cómo no querer lo mio!,

¡cómo no querer lo nuestro!,

si lo que el pueblo me dio,

es lo que tengo de bueno.

"¡COMPANEROS DEL ALMA!, ¡COMPAÑEROS!"

Nota: El último verso se lo pedí prestado a Miguel

Hernández. Yo lo pongo en mayúsculas.

36

p/ Marcelino García Lariño

Dicía sempre a defunta de miña avoa (a filósofa,

non a mística), que soamente os tolos e os nenos

din, en todo momento, a verdade. E é ben certo.

Tamén é ben certo que estes curtos de intelixen-

cia, tolos, parvos, apampados ou pasmados, os

mais deles, por non dicir todos, collen a teima

relixiosa á que son profundamente afeccionados.

A moitos destes desasisados vémolos con moita

frecuencia nas igrexas axudando ou colaborando

nos cultos que nelas a cotío se celebran. E aínda

que na maioría dos casos non sexan retribuídos,

non lle importa. Eles confórmanse e gozan co

chope honorífico que eles mesmo, sen necesida-

de de acudir ás oposicións, se asignan.

Aí, nas igrexas, ninguén lle priva a súa colabora-

ción, todo á contra, son moi considerados, esti-

mados e tratados con todo agarimo; por iso eles

encóntrase tan a gusto e satisfeitos considerán-

dose útiles e importantes, que en realidade si que

o son. Non lle pasa iso, por exemplo, nos conce-

llos ou axuntamentos, que se entra un infeliz des-

tes, aínda que sexa coa maior boa intención de

facer algo de proveito, de seguidiña chímpano a

rúa, e non sempre de boas maneiras. Desgracia-

damente é así.

Pois un destes beneméritos altruístas e filántro-

pos, aínda que subdesenvolvido, évos Xosé de

Tiná, da parroquia de Lira, pero coñecido en tó-

dalas freguesías de esta bisbarra e de outras.

Un domingo pola tarde entrou, como tan-

tas veces, na ex-colexiata de Muros, e como

adoita facer en tódolos templos da cristiandade

nos que entra, foise dereitiño para a sancristía. Ó

pouco comezou a santa misa, e o Xosé, coma

tantas outras veces, axudou ó párroco no servicio

do altar. Rematada a misa, axudou tamén ó cele-

brante, don Casimiro, a quitar os ornamentos que

puxera para a celebración litúrxica, intre este que

aproveitou don Casimiro para, por dicirlle algo,

facerlle esta pregunta.

–¡Ai Xosé! ¿Cal dos dous predica mellor as

homilías, o cura de Lira ou eu?

Respondéndolle moi concienciudo e segu-

ro do que dicía, Xosé, con esa espontaneidade e

veracidade propia dos nenos e desta clase de

enfermos mentais:

–Os dous vos facedes moi longos.

—X—

FRANCO, SINCERO E VERAZ

37

p/ Manuel Lago Álvarez

A festividade de San Xoán Bautista celebrase o

vinte catro de xuño. Aínda que a Igrexa celebra

normalmente a festa dos Santos no día da súa

morte, no caso de San Xoán Bautista, faise unha

excepción e celébrase o día do seu nacemento.

Co da Virxe e o de Xesús, o nacemento de San

Xoán Bautista é dos tres únicos que celebra a

Igrexa.

A noite de San Xoán é unha festividade que se

perde no principio dos tempos, que adoita ir liga-

da a acender fogueiras ou lumes para festexar a

chegada do solsticio de verán. A pesar de que o

solsticio -no hemisferio norte- é o 21 de xuño, é

na véspera de San Xoán cando se fan os ritos

nunha noite que se considera “máxica” e que es-

tá relacionada con antiquísimas tradicións e len-

das.

O rito principal consiste en acender unha foguei-

ra. A finalidade deste rito era "dar máis forza ao

Sol" que, a partir deses días, ía facéndose máis

débil ao facerse os días máis curtos ata o solsti-

cio de inverno. Simbolicamente, o lume tamén

ten unha función "purificadora" nas persoas que

o contemplan.

En Muros, a tradición máis estendida é a de

prender “lumiños” ou “laradas”, para saltar o lume

purificador e librarse así de bruxas e malos ollos.

Pese a que hai quen está empeñado en chamar-

lle “cacharelas”, o noso é chamarlle “lumiños”.

O de “cacharela” é tratar de impor un nome que

non é noso. Aínda que no galego existe o termo,

non está demais lembrar que os muradáns temos

unha FALA PROPIA que temos que coidar e pre-

servar. A diferenza entre lumiño e larada non é

máis que diferenciar os materiais aos que se lle

prende lume. No lumiño quéimanse arbustos

(loureiros, toxos, xestas, etc), e na larada, madei-

ras máis consistentes (rachas). A larada tamén é

o lume que se acende dentro do fogar (lar).

Lembrades o de: lares, manes e penates?. Pois

iso.

Vou explicar varias tradicións deste día. Unhas

aínda se practican e outras caeron en desuso,

pero non elo deixará de ser interesante coñece-

las. Presentes e futuros temos que coñecelas,

como parte que son do noso patrimonio cultural

inmaterial.

Na mañá do 23 era de costume coller auga da

Na noite de San Xoán...

38

Fonte Santa, tamén coñecida por Fonte das Nevi-

ñas e que se atopa ao pe da capela. Unha copla

moi muradana di:

Irás ao abrente do día

a auga fresca a catar,

da auga do paxariño,

que saúde che a de dar.

Esta auga reservase para poñer a mollo as coñe-

cidas como herbas de San Xoán (Fento macho,

Fiúncho, Herba Luísa, Herba de San Xoán, Malva,

Romeu, Sabugueiro, Croque, Nogueira, Trobisco,

etc). As herbas que nese día acadan o mellor das

súas propiedades curativas e máxicas, son atadas

nun feixe, e deixábanse nun caldeiro a remollo e ó

sereno, toda a noite, mergulladas na auga collida

da Fonte Santa. A mañá seguinte, lavábase a cara

coa esta auga e gardabanse as herbas logo de

secalas ao sol, para logo usar algunhas delas co-

mo menciñas e tamén para algúns outros ritos co-

mo o de que si as mozas solteiras meten as her-

bas baixo da almofada, coñecerán quen vai se-lo

seu home ou o de que, pendurando da cabeceira

da cama as herbas de San Xoán, pódese sabe-la

sorte dos ausentes.

Xa na noite préndense os lumiños e arredor

deles a xente contemplado como arde todo o que

ten que arder: o material e o inmaterial. E no inma-

terial: malos ollos, pesares, envexas, encantamen-

tos, etc. Cando o lume baixa, a xente ponse a sal-

tar os lumiños, cos que se quer tamén afumar ás

bruxas e as malas persoas. Mozas e mozos que

salten o lumiño un número impar de veces, sen

toca-lo lume, casarán dentro dun ano. As nais que

están presentes caladiñamente fan esta invoca-

ción: "Deus te dou, Deus te criou, Deus che

saque esta ollada se alguén cha botou. Antes

que o mal sexa visto, naceu Cristo. Morra este

mal e viva Cristo". Os que saltan, ao calado din:

Eu paso polo lumiño de San Xoán /

para que non me morda /

nin cadela nin can /

nin bicho vivinte /

que ande polo chan.

E despois, coas brasas tempradas... póñen-

se a asar as sardiñas, que se comen acompaña-

das de pan de boroa. E veña festa cantando sáti-

ras, e bailando ata que o corpo aguante.

Pero hai máis. Nunha parroquia de Muros, na me-

dia noite de San Xoán de curábase tamén ós ne-

nos do enganido (raquitismo infantil) fendendo en

dous unha ponla de carballo e pasando ó neno

polo arco da fenda. O propio era que estiveran

presentes dúas Marías, ou unha María e un Xoán,

dicindo:

"Toma María, toma Xoán.

Doucho crebado.

Darasmo san".

Logo disto, atan de novo a ponla ao árbore e se

solda, o neno cura.

Noutra, a borralla do lumiño tírase ao río

dicindo: "Demo maldito vaite de aí. Aí vai a bo-

39

rralla de San Xoán atrás de ti. Deus te leve ó

mar onde non cantou galiña nin galo. E a que

cantou, levouna o diaño".

E na noite máxica non podían faltar as artes

adivinatorias. De costume tamén era estrelar un

ovo nun vaso ou prato fondo con auga, remexelo

no líquido e deixalo ao orballo. Pola maña apare-

cerá formando estranas figuras. Si aparece unha

raia gorda quererá dicir que teremos moita vida; se

aparece a forma dun barco, que vas a embarcar

pronto; a forma dunha igrexa, que te vas a casar,

e outras formas posibles, que non menciono por-

que non me gustan nadiña.

Os mariñeiros, acostumaban poñer unhas

ramas de codeso nas proas dos barcos co fin de

que as bruxas non lle fixeran mal. Tamén se puña

ramas de codeso tapando o fecho da porta princi-

pal da casa para que durante o ano non entrase

nada malo nos fogares.

Tamén de costume, bañarse na alborada

nunha praia de areas gordas, como maneira de

curarse de certos males de corpo e cabeza. Ta-

mén era de costume que mozos e mozas, na noite

máxica, e logo de participar nos lumiños, se adica-

sen a cambiar de sitio todo canto atoparan e que

se podera mover con facilidade. (carros, macetas,

bancos, etc.), para que os afectados pensaran que

foron as bruxas quen os moveron na súa fuxida,

escapando de tanta invocación na súa contra.

Para os días de San Xoán hai moitos ditos e

refráns. Entre outros:

Na noite de San Xoán non te deites ata a

mañán.

No lumiño de San Xoán, todos caen ao

chan.

No San Xoán as bruxas fuxirán.

Polo San Xoán, as nove co día darán.

O día de San Xoán, é o día máis longo do

verán.

Mañanciñas de San Xoán, unhas corren e

outras van.

Polo San Xoán, calquera burro gaña o

pan.

Quen xexuna polo San Xoán, é tolo ou

non ten pan.

Na noite de San Xoán, bebe viño e come

pan.

Polo San Xoán a sardiña molla o pan.

Os allos postos no San Xoán, son dentes

de can.

40

COLABORA:

CONCELLO DE MUROS