Juan Cristóbal Ramón

Traducción de la Ley de Educación Nacional al Idioma Q´anjob´al,

Para la Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural (DIGEBI), Guatemala

Asesora: Licda. Silvia Patricia Girón López

Facultad de Humanidades Departamento de Pedagogía

Guatemala, mayo de 2017.

Este informe fue presentado por el autor

como trabajo del Ejercicio Profesional

Supervisado –EPS– previo a optar al

grado de Licenciado en Pedagogía y

Administración Educativa.

Guatemala, mayo de 2017.

Índice

Contenido Página

Introducción I

Capítulo I 1. Diagnóstico

1.1 Datos generales de la institución 1

1.1.1 Nombre de la institución 1

1.1.2 Tipo de institución 1

1.1.3 Ubicación geográfica

1.1.4 Misión 1

1.1.5 Visión 1

1.1.6 Objetivos 2

1.1.7 Metas 2

1.1.8 Estructura organizacional 4

1.1.9 Recursos 5

1.2 Técnicas utilizadas para realizar el diagnóstico 5

1.3 Lista de carencias 6

1.4 Cuadro de análisis y priorización de problemas 6

1.5 Problema Seleccionado 7

1.6 Análisis de viabilidad y factibilidad 7

1.7 Solución propuesta como viable y factible 9

Capítulo II 2. Perfil de proyecto 10

2.1 Aspectos generales 10

2.1.1 Nombre del proyecto 10

2.1.2 Problema 10

2.1.3 Localización 10

2.1.4 Unidad ejecutora 10

2.1.5 Tipo de proyecto 10

2.2 Descripción del proyecto 10

2.3 Justificación 11

2.4 Objetivos del proyecto 11

2.4.1General 11

2.4.2 Específicos 12

2.5 Metas 12

2.6 Beneficiarios 12

2.6.1 Directos 12

2.6.2 Indirectos 12

2.7 Fuentes de financiamiento 12

2.8 Cronograma de actividades 13

2.10 Recursos 17

Capítulo III 3. Ejecución 18

3.1 Actividades y resultados 18

3.2 Productos y logros 20

3.2.1 Traducción de la Ley de Educación Nacional, al Idioma

Q´anjob´al 21

Capítulo IV 4 Evaluación 129 4.1 Evaluación del diagnóstico 129 4.2 Evaluación del perfil 129 4.3 Evaluación de la ejecución 129 4.4 Evaluación final 129 Conclusiones 130 Recomendaciones 131 Bibliografía 132 E-grafía 132 Apéndice 133 Anexos 141

I

INTRODUCCIÓN

La elaboración de este informe corresponde al Ejercicio Profesional Supervisado,

EPS, de la carrera de Licenciatura en Pedagogía y Administración Educativa, de la

Facultad de Humanidades, Universidad de San Carlos de Guatemala, en la cual el

estudiante aplica los conocimientos adquiridos a lo largo de la carrera, con el fin de

alcanzar los objetivos planteados para la realización del proyecto.

Constitucionalmente Guatemala es un estado unitario con una población

multiétnica, pluricultural y multilingüe, en el cual se sientan bases del

reconocimiento, respeto y promoción de la diversidad, el desarrollo integral y

sostenible, la democracia y la cultura de paz. Siendo ésta la característica de

nuestro país, la Facultad de Humanidades por medio del Epesista se vio en la

necesidad de brindar sus aportes a la Institución Dirección General de Educación

Bilingüe Intercultural, que es la institución encargada en el fomento y fortalecimiento

de los Idiomas mayas que se hablan en el país.

Para poder llevar a cabo este informe, se efectuaron cuatro capítulos importantes

que se detallan a continuación.

Capítulo I, Etapa del Diagnóstico

Se realizó la evaluación diagnóstica con la finalidad de conocer las fortalezas y

carencias de la institución de Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural

-DIGEBI- para cumplir con la finalidad de esta evaluación, se elaboró un

cuestionario, mediante la cual se obtuvo información acerca de la misión, visión y

las mestas de ésta institución, así mismo se aplicó también la técnica FODA,

mediante la cual se detectaron las carencias de la institución y sus posibles

soluciones, que al someterlas al análisis de viabilidad y factibilidad se determinó y

se priorizó el proyecto a realizar, el cual consiste en la traducción de la ley de

educación nacional al idioma Q´anjob´al.

II

Capítulo II, Etapa del Perfil del Proyecto

En esta etapa se establecieron como objetivo, promover el marco legal de la

educación nacional, a través de la traducción de la misma al idioma Q’anjob’al, así

mismo se estableció como meta, la entrega de la traducción de la ley de educación

nacional al idioma Q´anjob´al como producto de la investigación, a la institución

Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, de igual forma se planificaron

actividades, las cuales permitieron la recopilación de información, acudiendo a las

diferentes instituciones relacionadas con los Idiomas nacionales.

Capítulo III, Etapa de la ejecución del Proyecto

En este capítulo se describen las distintas actividades que se realizaron parar lograr

el producto de la investigación, entre las acciones realizadas se puede mencionar,

la recopilación de material de apoyo para la traducción de la ley, tal es el caso de

un diccionario otorgado por la Academia de Lenguas Mayas y algunos folletos que

sirvieron como fuente consulta en lo referente a la estructura gramatical del idioma

Q´anjob´al.

Capítulo IV, Etapa de la evaluación del Proyecto

En esta etapa se expone la evaluación de cada uno de los capítulos mencionados

anteriormente, la finalidad es verificar que las técnicas utilizadas en cada etapa sean

las correctas para lograr el objetivo de la misma. Para la evaluación de cada etapa,

fue necesario formular una lista de cotejo para cada fase, en las cuales, se resaltan

aspectos fundamentales, en el caso de la etapa diagnóstica, el aspecto más

sobresaliente, trata, sobre si el problema priorizado es el correcto, en la etapa del

perfil, si los objetivos planteados son logrados o no, y en la tercera fase que es la

ejecución del proyecto, se determina si se logró efectuar el proyecto correctamente

o no.

1

Capítulo I

Diagnóstico Institucional

1.1 Datos generales de la institución

1.1.1 Nombre de la institución

Dirección General de Educación Bilingüe DIGEBI

1.1.2 Tipo de Institución

La Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, es una institución

que responde a la educación bilingüe del país, su finalidad es fortalecer la

identidad y los valores culturales de las comunidades lingüísticas de

Guatemala, dicha institución es una dependencia técnico administrativa con

jurisdicción nacional y depende del Despacho Ministerial de Educación.

1.1.3 Ubicación Geográfica

Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural DIGEBI.

Sexta Calle 1 – 87 zona 10, Edificio 2, cuarto nivel a la Norte.

Línea Directa: 2323-1598.

Planta MINEDUC 2323-1585 Ext. 401.

1.1.4 Visión

“Lograr una nueva identidad guatemalteca como una nación multiétnica,

pluricultural, multilingüe, democrática y participativa”1.

1 Ministerio de Educación. (1991). Educación Bilingüe. Ley de Educación Nacional (30). Guatemala: MINEDUC.

2

1.1.5 Misión

Desarrollar en las niñas y niños mayas, Garífunas y xinkas una educación

Bilingüe multicultural, con competencias lingüísticas, culturales,

tecnológicas y científicas.

1.1.6 Objetivos

✓ “Responder a las características, necesidades y aspiraciones de la

población escolar de los pueblos mayas, garífuna, xinka y ladino.

✓ Conocer, rescatar, respetar promover las cualidades morales, espirituales y

éticas de los pueblos guatemaltecos.

✓ Formar una actitud crítica, responsable y de conciencia social, en cada

alumno para afrontar y resolver los problemas atingentes a su comunidad y

vida personal.

✓ Promover la capacidad de apropiación del conocimiento, de la ciencia y

tecnología indígena y occidental, en los alumnos y alumnas para aplicarlos

en la solución de diferentes situaciones de su entorno”2.

1.1.7 Metas

✓ “Ampliación de cobertura de atención de los niños y niñas indígenas en

edad escolar de las comunidades mayas, que tienen mayor número de

hablantes, k´iche´, kaqchikel, mam y q´eqchi´de preprimaria a 60 grado de

primaria.

2 DIGEBI. (Guatemala, 2009). Objetivos. 2014, de MINEDUC Sitio web: https://www.mineduc.gob.gt/DIGEBI/misionVision.html

3

✓ Elaboración y entrega a las escuelas bilingües, libros de texto de

comunicación y lenguaje L1 de los cuatro idiomas mayoritarios k´iche´,

kaqchikel, mam y q´eqchi´ de los grados 40 50 y 60.

✓ Elaboración y entrega a las escuelas bilingües y monolingües, libros de

texto de comunicación y lenguaje L2 de los cuatro idiomas mayoritarios

k´iche´, kaqchikel, mam y q´eqchi´ de los grados de preprimaria a 60 grado.

✓ Revisión e implementación de los libros de textos de matemáticas de

primero a tercer grado contextualizado y con enfoque adecuado del

tratamiento de la L1 y L2 en forma gradual para los cuatro idiomas

mayoritarios.

✓ Capacitación a docentes con nombramiento monolingüe (siendo bilingües)

para el desarrollo de la interculturalidad en las escuelas no bilingües

ubicadas en población escolar indígena”3

3 DIGEBI. (Guatemala 2009). Metas y Acciones de la Educación Bilingüe Intercultural. 2014, de MINEDUC Sitio web: http://www.mineduc.gob.gt/DIGEBI/

4

1.1.8 “Estructura Organizacional: Para el cumplimiento de los objetivos de la Dirección General de Educación Bilingüe

Intercultural DIGEBI está organizado de acuerdo a la siguiente estructura”4.

4 DIGEBI. (Guatemala 2009). Organización. 2014, de MINEDUC Sitio web: http://www.mineduc.gob.gt/DIGEBI/organizacion.html

5

1.1.9 Recursos

Humanos

- Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural

- Subdirector de Educación Bilingüe Intercultural

- Subdirector de políticas culturales y lingüísticas educativas

- Subdirector de equidad educativa

- Subdirector de desarrollo curricular por pueblos

- Subdirector de desarrollo educativo Bilingüe Intercultural

- Personal técnico-administrativo laborando como empleados y funcionarios

Materiales

- Fotocopias

- Hojas

- Tintas de impresión

- Equipo de cómputo

Financiero

Las actividades de la Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural

son financiadas por el Estado con un presupuesto Anual de Q701

000,000.00

1.2 Técnicas utilizadas para realizar el diagnóstico

Se utilizaron las siguientes técnicas:

1.2.1 Observación

A través de la técnica de observación se determinaron algunas necesidades de

la institución, el instrumento que se utilizó para aplicar esta técnica fue una lista

de cotejo.

1.2.2 Entrevista

Está técnica se utilizó para recabar datos de la institución elaborando un

instrumento de cuestionario, siendo entrevistadas las distintas autoridades de

la institución.

6

1.2.3 FODA

La aplicación de la técnica FODA, permitió conocer aspectos significativos

de la institución.

Se elaboró un listado de Fortalezas, oportunidades, debilidades y

amenazas que se trasladaron a la matriz FODA para su análisis respectivo.

1.3 Lista de carencias

- Insuficiencia de materiales didácticos para aprender algún Idioma maya.

- Falta de guías metodológicas para aprender el idioma Q´anjob´al.

- Falta de elaboración de folletos bilingües, para promover en forma oral y

escrita el Idioma Q’anjob’al.

- Carencia de traducción de leyes, para fomentar en forma oral y escrita el

Idioma Q´anjob´al.

- Escaso conocimiento de las actividades realizadas por DIGEBI.

- Falta de credibilidad en las mejoras propuestas.

- Las capacitaciones recibidas no son las adecuadas para mejorar el desempeño

laboral del personal.

1.4 Cuadro de análisis de problemas

Problema Factores que lo

producen

Soluciones

Deficiencia de

traducción de leyes,

para promover las

políticas educativas

nacionales en el

área Q´anjob´al.

1. No se cuenta con la

traducción de la Ley de

Educación Nacional en

el Idioma Q´anjob´al.

2. Falta de organización de personas profesionales, para la traducción de políticas educativas en el área

1. Traducir la Ley de

Educación Nacional

para promover las

políticas educativas

nacionales.

2. Organizar personas

profesionales, para

traducir las políticas

7

Q´anjob´al.

educativas en el área

Q´anjob´al.

Desconocimiento de

las actividades que

realiza la Dirección

General de

Educación Bilingüe.

1. Falta de programas

para fomentar las

actividades en todas

las áreas rurales del

país.

2. Manejo inadecuado de

la información masiva.

1. Crear programas para

llevar a las áreas

rurales las actividades

realizadas por la

Dirección General de

Educación Bilingüe.

2. Establecer una

organización para

llevar toda la

información acerca de

las actividades de la

Dirección General de

Educación Bilingüe.

1.5 Problema seleccionado

En reunión con las autoridades de la Institución de la Dirección General de

Educación Bilingüe Intercultural DIGEBI, se determinó que el problema

priorizado es la Deficiencia de traducción de leyes, para promover las

políticas educativas nacionales en el área Q´anjob´al.

1.6 Análisis de Viabilidad y Factibilidad

Opciones de solución:

1. Traducir la Ley de Educación Nacional para promover las políticas

educativas nacionales.

2. Organizar personas profesionales, para traducir las políticas educativas en

el área Q´anjob´al.

8

Opciones de solución Opción

1

Opción

2

Indicadores para hacer análisis de cada estudio Si No Si No

Financiero

1 ¿Se cuenta con suficientes recursos financieros? x x

2 ¿Se cuenta con financiamiento externo? x x

3 ¿El proyecto se ejecutará con recursos propios? x x

4 ¿Se cuenta con fondos extras para imprevistos? x x

Administrativo legal

5 ¿Se tiene la autorización para realizar el proyecto? x x

Técnico

6 ¿Se tiene bien definida la cobertura del proyecto? x x

7 ¿Se tienen los insumos necesarios para el proyecto? x x

8 ¿Se han cumplido las especificaciones apropiadas

en la elaboración del proyecto?

x x

9 ¿El tiempo programado es suficiente para ejecutar el proyecto? x x

10 ¿Las actividades corresponden a los objetivos del proyecto? x x

11 ¿Existe la planificación de la ejecución del proyecto? x x

Mercado

12 ¿El proyecto tiene aceptación de la población? x x

13 ¿Los resultados del proyecto pueden ser replicados

en otra institución?

x x

14 ¿Se tienen medios de amplia cobertura para la

promoción del proyecto?

x x

Cultural

15 ¿El proyecto está diseñado acorde al aspecto

lingüístico de la región?

x x

16 ¿El proyecto violenta las tradiciones culturales

de la región?

x x

9

17 ¿El proyecto responde a las expectativas culturales de la

región?

x x

18 ¿El proyecto va dirigido a una etnia en específica? x x

19 ¿El proyecto impulsa a la equidad de género? x x

social

20 ¿El proyecto genera conflictos entre los grupos sociales? x x

21 ¿El proyecto beneficia a la mayoría de la población? x x

22 ¿El proyecto promueve la participación de todos los

integrantes de la sociedad?

x x

Económico

23 ¿Se ha establecido el costo total del proyecto? x x

24 ¿Existe un presupuesto detallado de ejecución? x x

25 ¿¿El proyecto es rentable en términos de utilidad? x x

Religioso

26 ¿El proyecto respeta los distintos credos de

la sociedad?

x x

27 ¿El proyecto tendrá aceptación de los diferentes

grupos religiosos?

x x

28 ¿el proyecto va en contra de algunos principios de un

grupo en particular?

x x

Suma total 19 9 11 17

1.7 Solución propuesta Como Viable y Factible

Según estudio de análisis de Viabilidad y Factibilidad, la opción recomendada

para solucionar el problema es el número uno, Traducir la Ley de Educación

Nacional al Idioma Q´anjob´al, para promover las políticas educativas

nacionales en el area Q´anjob´al.

10

Capítulo II

Perfil de proyecto

2.1 Aspectos generales

2.1.1 Nombre del proyecto

Traducción de la Ley de Educación Nacional, Decreto 12-91 al Idioma Q´anjob´al.

2.1.2 Problema

Deficiencia de traducciones de marcos legales, para promover las políticas

educativas nacionales al Idioma Q´anjob´al.

2.1.3 Localización

Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, se encuentra ubicada en la

6ta calle 1-87 zona 10 Edificio 2, 4to nivel a la Norte.

2.1.4 Unidad ejecutora

✓ Facultad de Humanidades, Universidad de San Carlos de Guatemala.

✓ Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, Ministerio de

Educación.

2.1.5 Tipo de proyecto

Procesos y servicios administrativos.

2.2 Descripción del proyecto

El proyecto consiste en la traducción de la ley de educación nacional al Idioma

Q´anjob´al, ya que la misma no está traducida, el objetivo principal es promover

las políticas que determinan las actividades académicas en nuestro país,

posteriormente también se tiene como propósito, ampliar la estructura gramatical y

11

así mismo facilitar la lectura para las distintas personas interesadas en mejorar y

especializarse en el área del Idioma Q´anjob´al.

2.3 Justificación

La importancia de este proyecto es el impacto, del marco legal que promueve y

garantiza la educación a nivel nacional, en este caso, a toda la comunidad

Q´anjob´al, la cual va dirigido a todas las personas, de distintos niveles

académicos, pertenecientes a la cultura mencionada.

Dado a la poca cultura política, que tienen, no solo la población Q´anjob´al, sino

todo el pueblo de Guatemala; existe personal administrativo y docente, que

desconocen el Decreto 12-91, y si lo conocen no le dan mayor importancia y

menos su aplicación en el proceso académico, en los distintos niveles de

educación.

Este proyecto surge con el propósito de brindar, un recurso adecuado y específico

a los responsables de velar el proceso educativo, en el área Q´anjob´al y a

cualquier persona, estudiante, líderes comunitarios, padres de familia, etc. que se

involucran en las actividades académicas.

La iniciativa de traducir la Ley de Educación Nacional al idioma Q´anjob´al, surge

primeramente, para conocer la naturaleza legal de la Educación en Guatemala, y a

la vez brindar recursos didácticos a todos/as los profesores/as y estudiantes, de la

comunidad Q´anjob´al, para reforzar o bien aprender la escritura del Idioma

mencionado.

2.4 Objetivos del proyecto

2.4.1 General

- Promover el Marco Legal de la Educación Nacional de Guatemala, en la

comunidad Q´anjob´al en su Idioma materno.

12

2.4.2 Específicos

- Traducir la Ley de Educación Nacional al idioma Q´anjob´al, para todas las

personas pertenecientes a la comunidad mencionada.

- Reproducción y validez del producto final del EPS por parte de la autoridad

de la Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural DEGEBI.

2.5 Meta

- Entrega de la traducción de la ley de Educación Nacional a la Institución,

Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural.

- Distribución de la Traducción de la Ley de la Educación Nacional por parte

de la Institución.

2.6 Beneficiarios

2.6.1 Directos

- Todas las personas pertenecientes a la comunidad Q´anjob´al.

2.6.2 Indirectos

- Ministerio de Educación

- Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural.

2.7 Fuentes de financiamiento

Fuente de Financiamiento Descripción Monto

Gestiones del Epesista

Transporte Q 400.00

Alimentos Q 350.00

Refacciones Q 200.00

Fotocopias Q 50.00

Equipo de cómputo Q 300.00

Impresiones Q 650.00

Total Q 1,950.00

13

2.8 Cronograma de actividades

No.

Actividad

Re

sp

on

sa

ble

s

2016

En

ero

Fe

bre

ro

Ma

rzo

Ab

ril

Ma

yo

Ju

nio

1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

1 Recopilación de material de apoyo para la traducción

de la ley de Educación Nacional al

Idioma Q´anjob´al en la Institución

Dirección General de Educación

Bilingüe. .

Epesista

14

2 Recopilación de material de apoyo para la traducción de la ley de Educación en la Academia de Lenguas Mayas.

Epesista

3 Viaje al departamento de Huehuetenango para la solicitud de un Diccionario a la sede de Academias de Lenguas Mayas, para la traducción de la Ley de Educación Nacional.

Epesista

4 Viaje a Santa Cruz Barrillas, Huehuetenango para extraer todo tipo de gramática relacionado con el Idioma Q´anjob´al.

Epesista

15

5 Organización de todos los documentos obtenidos como material de apoyo, para la traducción de la Ley.

Epesista

6 Comparación de los documentos entre la Academia de Lenguas Maya y La Institución Dirección General de Educación Bilingüe, para verificar que ambas instituciones tengan la misma estructura gramatical.

7 Traducción de la ley de Educación nacional al Idioma Q´anjob´al.

Epesista

16

8 Entrega de la traducción de la ley de Educación Nacional a la Institución DIGEBI.

Epesista

9 Solicitud de revisión de la traducción a la Institución DIGEBI.

Epesista

10 Aceptación de la Traducción de la Ley de Educación Nacional por parte de la Institución DIGEBI.

11 Extensión de carta por parte de la Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, dando el Visto Bueno al producto final.

Epesista

17

2.9 Recursos

Humanos

✓ Asesora

✓ Epesista

✓ Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural. (Revisión del

Proyecto).

Materiales

✓ Papel Bond tamaño carta

✓ Tinta

✓ Computadora

✓ Impresora

Físicos

✓ Universidad de San Carlos de Guatemala

✓ Oficina de Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural

Financieros

Fuente de Financiamiento Descripción Monto

Gestiones del Epesista

Transporte Q 400.00

Alimentos Q 350.00

Refacciones Q 200.00

Fotocopias Q 50.00

Equipo de cómputo Q 300.00

Impresiones Q 650.00

Total Q 1,950.00

18

Capítulo III

Ejecución

3.1 Actividades y resultados

No. Actividades Resultados

1 Recopilación de material de

apoyo para la traducción de la

ley de Educación Nacional al

Idioma Q´anjob´al en la

Institución DIGEBI.

En esta actividad se visitó la Institución

Dirección General de Educación Bilingüe,

para compilar todos los documentos

relacionados con el Idioma Q´anjob´al

Libros, folletos, etc. Las cuales servirán

como material de apoyo para la

elaboración del proyecto planteado.

2 Recopilación de material de

apoyo para la traducción de la

ley de Educación en la

Academia de Lenguas Mayas.

Se visitó la Institución de Academias de

Lenguas Mayas, para solicitarles

cualquier tipo de material de apoyo para

la traducción de la ley de Educación

Nacional al Idioma Q´anjob´al, la cual; me

otorgó tres libros, unos cuentos

traducidos al Idioma Q´anjob´al.

3 Viaje al Departamento de

Huehuetenango para la

solicitud de un Diccionario a la

sede de Academias de

Lenguas Mayas, para la

traducción de la Ley de

Educación Nacional.

Se realizó un viaje al Departamento de

Huehuetenango para solicitar un

Diccionario del Idioma Q´anjob´al en la

sede de Academias de Lenguas Mayas

de esa localidad, puesto que en la central

no lo tenían, la cual es fundamental para

el desarrollo del proyecto.

4 Viaje a Santa Cruz Barrillas,

Huehuetenango para extraer

todo tipo de gramática

Se efectuó un viaje al Municipio de Santa

Cruz Barrillas, Departamento de

Huehuetenango, lugar en donde se habla

19

relacionado con el Idioma

Q´anjob´al.

el Idioma Q´anjob´al, para recopilar

cualquier tipo de material de apoyo para

el desarrollo de la Traducción de la Ley

de educación Nacional al Idioma

mencionado.

5 Organización de todos los

documentos obtenidos como

material de apoyo, para la

traducción de la Ley.

Clasificar todos los documentos obtenidos

en las diferentes instituciones, para

realizar una futura comparación de la

estructura gramatical, con la finalidad de

verificar si existe algún tipo de

contradicciones.

6 Comparación de los

documentos entre la

Academia de Lenguas Maya y

La Institución DIGEBI, para

verificar que ambas

instituciones tengan la misma

estructura gramatical.

En esta actividad se comparó los

documentos de material de apoyo, que

fueron concedidos por la Institución

DIGEBI y la Academia de Lenguas

Mayas.

7 Traducción de la ley de

Educación nacional al Idioma

Q´anjob´al.

En esta actividad se realizó la traducción

de la ley de Educación Nacional al Idioma

Q´anjob´al.

8 Entrega de la traducción de la

ley de Educación Nacional a la

Institución DIGEBI.

Después de la traducción de la Ley de

Educación Nacional al Idioma Q´ajob´al,

se hizo entrega de la misma a la

Dirección General de Educación Bilingüe

Intercultural, como producto del proceso

del EPS.

9 Solicitud de revisión de la

traducción a la Institución

DIGEBI.

Después de la entrega del proyecto a la

Institución DIGEBI, se solicitó la revisión

de la misma, con la finalidad de que el

20

producto fuera aceptado por los

personales especializados en el área de

Q´anjob´al.

10 Aceptación de la Traducción

de la Ley de Educación

Nacional por parte de la

Institución DIGEBI.

En esta actividad se tuvo una reunión con

personales de la Institución DIGEBI, para

la aceptación del proyecto.

11 Extensión de carta por parte

de la Dirección General de

Educación Bilingüe

Intercultural, dando el Visto

Bueno al producto final.

Posteriormente a la aceptación del

proyecto por parte de la Dirección

General de Educación Bilingüe

Intercultural, se solicitó la extensión de

una carta, en donde se requiere el Visto

Bueno sobre el proyecto.

3.2 Productos y logros

No. Productos Logros

1. Traducción de la Ley de

Educación Nacional al Idioma

Q´anjob´al.

Se realizó la traducción de la ley de

Educación nacional al Idioma Q´anjob´al

para fomentar las políticas educativas del

país.

21

IQELAL YET

KUYOJ YUL

MIMAN KONOB’

Compilador: Juan Cristóbal Ramón

LAJTI’EJ AYOK XOL IQELAL KUYOJ YUL KONOB’

22

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1050-2010 YAYJI EK’ SATAQ YIQELAL

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 202-2010

TXOLIL Q’ANEJ YUJ YAQ’LAY MULNAJ YIQELAL, TXEKLOJ AJ YAJAWILAL K’AL

SMULNAJIL HEB’ WAJANIL YULAQ NAHIL KUYOJ YET YAJAW

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1147-2010 WATX’NELAY AJ B’IJANIL MULNAJILAL

KUYOJ YUJ JUNK’ULAL K’AL Q’INALEJ A KAW

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1176-2010 B’IJANIL MULNAJILAL KUYOJ YUJ YAQ’LAY KUYWINAQIL B’AY MEXHTOL

-PADEP/D-

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1228-2010 YILAY EK’TOQ HEB’ MEXHTOL YET WAJANIL B’ISB’AL XXIII

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1401-2010

LAJLEJB’AHILAL YET MAQANIL B’AB’EL KUYOJ K’AL YALAN B’AB’EL KUYOJ

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 2460-2010 TZ’IB’ELAY HEB’ KUYWOM TOL MAJ YIHELTEQ SKUYOJAL CH’EN

MITX’Q’ABEJ YET TZ’IB’

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 01-2011 TXOLIL MULNAJIL YIQELAL YUJ B’EYB’ALEJ YET JUNK’ULAL YULAQ NAHIL KUYOJ

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 73-2011

TXOLIL Q’ANEJ YIQELAL YUJ B’IJANIL MULNAJILAL SAB’EJAL KUYOJ

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 105-2011 WATX’JI YIN KAYELAL SB’IJANIL LAJTI’ YAJAW 1228-2011

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 391-2011

B’IJANIL MULNAJILAL SAB’EJAL WATX’ILAL YET YAJAWIL KUYOJ

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 3667-2012 POJLAYTOQ XOL NAHIL YILAY B’EY KUYOJ YULAQ KONOB’ YALLAY JANTAQ,

YILAY OK TXOLIL, WATX’NELAYI K’AL YAQ’LAY TUMIN B’AY HEB’ NAHIL KUYOJ YET YAJAW YUJ YIHONB’A MULNAJIL YET KOLWAL

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 0035-2013

B’IJANIL MULNAJILAL IQ’ YUL MIMAN KONOB’ “JAWTEJEQ AJ TZ’IB’ KOMASANIL”

TXOLIL IQELAL B’ISIL 12-91

23

A Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ X’e’q’a’

CHI NAHONI:

Tol a tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’, chi ya’ watx’ilal yet b’eqanil kuyoj k’al snab’al mexhtol, chi yala’ tzet yili smulnajil Yajaw yuj yaq’oni k’al yaq’on sub’osjb’oq kuyoj b’ay heb’ skajyom yin k’am b’uchoj animahil yuj yel lehehoq watx’ilal yin anima, yuj yojtaqnen heb’ yelalil xol sq’inal konob’ yin tuminal, nab’alej yet yajaw, b’eyb’al konob’, kax chi yalon k’apaxoq tol a kaw wal ay yochewal kuyoj yul miman konob’. Yuj q’anab’axi k’apaxoq yuj kawxinaqil konob’ yib’antoq kuyoj yetoq txolil yib’antoq skuyojal tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’ k’al Yalon heb’ Anima Yet axka k’apax Lajti’ Mimeq Konob’laq tol max taq’ej konob’ Xe’q’a’.

CHI NAHONI: Tol atak’ala’ yalon kanlajoneb’ skank’al yetoq olajoneb’ skank’al Yaltuqan yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ X’e’q’a’, a kuyoj tu inej ok aloj yet k’al yiqelal yib’an masanil heb’ aj konob’ Xe’q’a’ yin chahon heb’ Yichb’anil Kuyoj, Yalan-B’ab’el Kuyoj, B’ab’el Kuyoj, Xeb’anil Kuyoj k’al b’ay Yajaw yaltelay Kuyoj A kaw tol Tx’al B’eyi k’al Kuyoj Ek’b’an Yib’an Skuyoj heb’ Kuywom ma Kab’ yin Jun, xol yechel q’inalej tol chi yal Iqelal, tol watx’neb’il yetoq ajnab’alil, xol ak’ mitx’q’ab’ej k’al lit’an animahil, watx’nen ok latz’anil b’eyb’alej yetoq mulnajilal kuyoj icham b’ay heb’ anima.

CHI NAHONI: Tol yowalil chi watx’nelayi k’al yalay ok yip txolil kuyoj tol ay yelapnoq tinani’ k’al sataqtoq, kax tol oqab’ chi paqtzej b’ay kawxinaqil k’al yochwan anima yul kokonob’, k’apaxoq, b’ay yelalil tx’al ti’ej, tx’al b’eyb’alej k’al tx’al nab’alejal tol chi ochen junoq txolil yulaq konob’, kab’ ti’ej, k’al yetoq junoq txolil kawxi yet yokb’anil txolil tol pojb’iltoq yul masanil miman konob’.

CHI NAHONI: Tol a heb’ anima yul konob’ Xe’q’a’ yowalil chi watx’nej aj heb’ junoq konob’ watx’ sb’eyb’al, kax tol chi kolwaj ok yetoq kuylay latz’anil q’inalej b’aytal chi ilay ok lajanil, watx’ b’eyb’alil xol konob’, k’al yelalil b’eqanilal tol chi aq’on satnoq el watx’ilal xol konob’.

CHI NAHONI: Tol a txolil lajanil nab’alej chi yochwanej tol a kuyoj yul miman konob’ chi ilay b’ey yin txolil xol smulnajilal q’anab’axnen yetoq yelalil masanil mitx’q’ab’ej yin amnimahil k’al yin tuminal, kax chi yihon b’ey yin txolil pojlay ek’ tumin yet Masanil Tumin Yajaw yuj kuyoj yet watx’ chi je’ yaq’on lajanil b’eqanilej b’ay heb’ kajyom yul konob’.

CHI NAHONI: Tol a kuyoj yowalil chi kolwaj ok yuj kuylay junoq kuywom yin taynenk’al ayjoq k’apaxoq yuj q’anon kowatx’ilal, yahon ok yip tx’oxb’anil el miman konob’, yihon ajkan yayji ok Waqkonob’ b’ay Nan k’al yaq’on nab’alej yet mimeq konob’laq.

CHI NAHONI: Tol a Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’ ayok yin smulnajil, k’am chi taq’wi xol masanil kawxinaqil k’al ochwanilej yet konob’ Xeq’a’ tinani’, ta tol lajan atak’ala’ yichb’anil txutxal yiqelal, a ton yujtu xan mojalil tol chi watx’nelay elteq junoq ak’ Iqelal yet Kuyoj tol chi mojnejb’a xol txutxal yiqelal kax tol chi paqtzen yochwan jun konob’ b’aytal tol lajan nab’alej, tx’al b’eyb’alej, tx’al nab’alej yin tzettaq yetal tol chi ek’toq kax tol chi yi’ yip yin

24

naq winaq tol ayxa titokoq kax tol kok’taq chi k’epoji axka junoq anima tol a kaw wal tek’an yayji okoq.

CHI NAHONI: Tol a yuj yaq’on watx’ilal xol txolil lajan nab’alejal yet kuyoj kax yaqb’an tol a junoq mexhtol chi ihon b’ey txolilal kuyoj tu, a Yajaw yowalil chi yiltoq yiqelay yin yelalil tzet chi yalkan waxaqlajoneb’ skank’al yaltuqan yetoq waqeb’ swaqk’al yaltuqan yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’.

A YUJTU XAN: A yin watx’nen yayji smulnajil tol chi yal usluk’eb’ b’alonk’al yaltuqan b’ay lostuqan a) yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’.

CHI LAJTINEJ AYOQ:

Watx’nen elteq:

IQELAL YET KUYOJ YUL MIMAN KONOB’

JOLOMTZ’IB’ I YICHB’ANIL K’AL YOCHWAN KUYOJ

JUN MAQAN YICHB’ANIL

JUN YALTUQAN. Yichb’anil. A kuyoj yul konob’ Xeq’a’ chi yi’ yip sxeb’anil yin juntzan yichb’anilej ti:

a) Yalon yet junoq anima kuywi yettax syaljub’al, ma tol syiqb’ej Yajaw yaq’oni.

b) Yin aynaqil b’ay yalb’anil k’al yokb’anil junoq anima, k’apax yiqelay yin yelalil sq’anejal Yalon Anima Yet.

c) Yin yahon ok junoq kuywom tu sb’ilk’ulaloq xol smulnajil kax ahoqab’ yin junoq

kuywom tu chi yiqej el txolil kuyoj.

d) Yin kuywaj yuj yel lehehoq k’al watx’ji ok snab’al junoq anima xol smaqkixhtaqil kuyoj, yin junelnej, yin tz’ititihal k’al yin yajkan.

e) Yin yok mitx’q’ab’ejal tol chi kolwaj ok yin kuylay konob’ xol watx’ilal k’al lajanil

nab’alejal.

f) Yin nalayi k’al yin watx’nelay xol tx’al ti’ejal, tx’al b’eyb’alejal k’al k’apax xol tx’al nab’alejal yuj swatx’iloq heb’ konob’laq chi watx’nen ajoq.

g) A kuyoj ti a ton txolil yet ajnab’alil, lit’an animahil, tzalojnab’alil, waj nab’alil, k’al yet

k’expojb’ahilal.

25

KAB’ MAQAN SYOCHWAN

KAB’ YALTUQAN. Syochwan. A syochwan kuyoj b’ay yul konob’ Xeq’a’ a ton:

a) Yaq’on junoq kuyoj tol chi yi’ yip yin syichb’anil anima, yin ajnab’alil, yin kuywinaqil, yin b’eyb’alej k’al yin jichk’ulalej, tol chi watx’nen ok snab’al junoq maqtxel chi kuywi, yet watx’ jelanxa kax chi apni ok yin junoq mulnajil, yuj skajojb’ahilal xol konob’ k’apaxoq yet watx’ chi oktoq xol junoqxa latz’anil q’inalej.

b) Yuj jatx’oni k’al yuj yihon ajkan yin junoq anima watx’ilal, jelanil, watx’ b’eyb’alil, jichk’ulal k’al yihon ajkan konob’, tol chi yi’ syip yin yichb’anil k’al yin watx’ b’eyb’alil yetoq yaynaqil b’ay tx’otx’ yib’an q’inal ti k’al b’ay anima.

c) Yahon ok syip nab’alej yin junoq kuywom, yet watx’ chi nachaj el yuj tol miman

yelapnoq junoq nahil anima, yujtol sxe’ konob’ yayji okoq k’apaxoq tol axka wal b’ab’el nahil kuyoj yayji ok yin junelnej.

d) Kuyon heb’ kajyom ajkonob’ yin yilonteq heb’ tzet yayji ok yalalil sq’inal konob’

Xeq’a’, yib’antoq mulnajil yettax yichb’anil, yet watx’ chi jeqokb’a heb’ xol juntzan q’anejti yin yelalil yuj nab’alnen elteq heb’ junoq swatx’jub’al b’ilk’ulalej yin tuminal, xol konob’, xol nab’alej yet yajawilal, xol anima yetoq watx’ b’eyb’alejal.

e) Yihon ajkan yin junoq kuywom ajnab’alil k’al jelanil yin yilay b’ey ch’en ak’ mitx’q’anej, yuj taynelay yib’an q’inalti ma xin yuj watx’nelay okoq, yin k’ojank’ulalil yuj swatx’iloq ok naq winaq k’al heb’ konob’.

f) Yihon b’eyoq k’al yihon ajkan skuyojal yin txolilal masanil tzettaq yetal tol tz’ib’ yayji yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’, k’al yuj yahon ok syip taynelayi k’al yelapnoq Yalon Anima Yet, yetoq k’apax Yallay Yet Heb’ Unin.

g) Kuywaji k’al yahon oktoq yin snab’al junoq kuywom mimeq nab’alej, yet watx’ chi

kolwaj yahon ok syip b’eqanilal yetoq yajawilal k’al ihojb’ey b’ahilal xol tumin, xol nab’alej k’al b’eyb’alej yul konob’ Xeq’a’ xol mimeq konob’laq.

h) Yihon ajkan yin junoq kuywom nab’alej yin tz’aqanil yib’antoq stxolil tzettaq yetal,

tojolal xol mulnajil, txolil k’al kolwalil, yuj yel lehehoq yin snab’al yet watx’ chi michaj tzettaq yetal tol uqteb’il ok yuj, yuj swatx’iloq ok konob’.

i) Yuj yel lehehoq yin junoq kuywom nab’alej k’al b’eyb’alej yet watx’ chi nachaj el yuj

kax chi kuyon tzet chi yun yihon b’eyb’a xol k’expojb’ahilal chi tx’ox konob’.

j) Yuj yel lehehoq yin junoq kuywom tu, yet watx’ chi txekloj el kuywinaqil k’al watx’ b’eyb’alej yuj swatx’iloq ok yin mimanilejal, xol saqach k’al jelanil yin tzet chi watx’nej.

k) Yihon ajkan yin junoq kuywom tu, watx’ b’eyb’alej k’al yaq’on sti’ yuj kolon eloq k’al

yuj yihon ajkan masanil swatx’ilal konob’ yettax yichb’anil, axka tumin, konob’, b’eyb’alej k’al nab’alej yet Mimeq Konob’.

26

l) Yin yahon ok yip yaq’lay kuyoj b’ay winaq k’al b’ay ix yin lajanil xol masanil maqkixhtaqil kuyoj.

m) Yihon ajkan k’al yahon ok syip kuyoj b’ay heb’ icham anima yin txolilal.

JOLOMTZ’IB’ II TXOLILAL KUYOJ YUL MIMAN KONOB’

JUN MAQAN

YAYJI OKOQ, YOKB’ANIL, TXOLILAL KAWXI, YAYJI OKOQ K’AL SMULNAJIL TXOLILAL

OXEB’ YALTUQAN. Yayji Okoq. A Txolilal Kuyoj yul Miman Konob’, a ton sb’ulanil txolil yetoq chalejb’ahilal smitx’q’ab’ejal, kuyojal k’al q’anejal tol chi q’anab’ax yuj yaq’lay kuyoj, yin lajti’al yetoq yokb’anil, kawxinaqil k’al yochwan yelalil yichb’anil, yin tuminal k’al yin nab’alejal yul konob’ Xeq’a’. KANEB’ YALTUQAN. Yokb’anil. Yowalil tol txolil wajnab’alej chi yunej, yulaq konob’, man txekeloq ay sxe’, kax tol chi ilay b’ey yin pojanil. OYEB’ YALTUQAN. Txolilal kawxi. A Txolilal Kuyoj yul Miman Konob’ chi kawxi aj yuj b’ijanil axka ti:

a) Yajawil Kuyoj b) Konob’ Kuywajwom c) Nahil kuyoj

WAQEB’ YALTUQAN. Yayji Okoq. A Txolilal Kuyoj yul Miman Konob’, chi kawxi yuj kab’ yaltxolilal axka ti: a) Yaltxolilal Kuyoj heb’ Kuywom b) Yaltxolilal Kuyoj Ek’b’an Yib’an Skuyoj heb’ Kuywom ma Kab’ yin Jun. UQEB’ YALTUQAN. Xeb’anil Smulnajil. A Xeb’anil Smulnajil Txolilal Kuyoj a ton kuyoni, nab’alnen elteq, yahon ok yin txolilal, yihon b’eyoq, watx’neni k’al yilontoq stxolilal kuyoj yul miman konob’ yin tzank’al tzet txolilal.

KAB’ MAQAN YAJAWIL KUYOJ

WAXAQEB’ YALTUQAN. Yayji Okoq. A Yajawil Kuyoj a ton Nahil yet Yajaw chi ihon b’ey yin junejal k’al watx’nen yayji nab’alej yib’antoq kuyoj, tol chi yal Txolilal Kuyoj yul Miman Konob’. B’ALONEB’ YALTUQAN. Txolilal Kawxi. A Yajawil Kuyoj, yet watx’ chi yi’ b’ey smulnajil, ib’il ok kaneb’ maqan mulnajil yuj axka ti: a) Maqanil Yilay B’ey Mimeqal.

1. Nahil Mimeqal.

27

2. Nahil Kab’yajawilal. 2.1. Kab’yajaw Kuywinaq yib’antoq Kuyojal Kuyoj. 2.2. Kab’yajaw yib’antoq Yilay ok Stxolil.

b) Maqanil yet Mimeq Junanejb’ahilal k’al Mulnajilal.

1. Yilay B’ey Masanil. 2. Yilay B’ey Yulaq Konob’.

c) Maqanil Nab’alej k’al Nalay Elteq.

1. Ipejal A Kaw yin Nab’alejal, Nalay Elteq, Ajnab’alil k’al Ak’ Mitx’q’ab’ej.

d) Maqanil Kolwal.

1. Ipejal yet Mulnajilal Kolwal yin Txolil. LAJONEB’ YALTUQAN. Nahil Yajawilal. A Nahil Yajawilal tu a cham yajaw yib’antoq kuyoj chi iloni. Yin lajti’al yetoq mulnajil tol t’inan chi yunej atak’ala’ yalon kanlajoneb’ lajonk’al yaltuqan yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xeq’a’, yujtol a b’aytu chi yala’ tol smulnajil heb’ yihon b’ey yin junanejb’ahilal yetoq Wajanilal Kuyoj yul Miman Konob’, watx’nen yayji nab’alejal kuyoj yul konob’ k’al yuj yilonteq smulnajil tu k’al yuj yilontoq txolil kuyoj xol masanil latz’anil k’al snahil tol chi ihon okoq. *B’ay chi yalkan axka ti: “Yin junanejb’ahilal yetoq Wajanilal Kuyoj yul Miman Konob’.” yuj tx’an Unej yin B’isil 3595-2013 yet 05-06-2014. USLUK’EB’ YALTUQAN. Nahil Kab’yajawilal. A Nahil Kab’yajawilal chi ilay ok yuj junoq cham Kab’yajaw Kuywinaq chi ilontoq Yilay B’ey Kuywinaqil Kuyoj yul Miman Konob’ yetoq jun cham Kab’yajaw yet Yokob’al Txolil, tol a chi ilontoq Yilay B’ey Txolil Yajawil Kuyoj yetoq syet b’eyom. LAJKAWEB’ YALTUQAN. Wajanil Kuyoj yul Miman Konob’. Sxeb’anil tx’alb’ijanil kuyoj chi ojtaqneni, chi kuyoni kax chi yaq’on mulnaj yin junejal yetoq Nahil Yajawilal yayji okoq, juntzan a kaw nab’alej, txolilal mulnajil k’al ujilal yet yilay ok txolil kuyoj, tol ay syochwan yihonk’al okoq yetoq watx’nen ch’ib’omal smitx’q’ab’il kuyoj tol max nalayi. *B’ay chi yala’: “kax chi yaq’on mulnaj yin junejal yetoq Nahil Yajawilal” yuj tx’an Unej yin B’isil 3595-2013 yet 05-06-2014. OXLAJONEB’ YALTUQAN. Yilay B’ey Masanil. A Yilay B’ey Masanil Kuyoj ipejal yet Kuywinaq-Yokob’al Txolil yul smaqb’ej miman konob’ yayji okoq, kax tol a heb’ chi ihon b’ey yin junejal k’al yiqen txolil yilay b’eyoq tol chi watx’nej Yilay B’ey Mimeqal, k’al kuywaj yib’antoq yiqelay nab’alej, b’ijanil mulnajilal k’al ujilal yet Txolilal Kuyoj yul Miman Konob’. KANLAJONEB’ YALTUQAN. Yilay B’ey Kuyoj xol Junjun Konob’. A Yilay B’ey Kuyoj xol Junjun Konob’, ipejal yet Kuywinaqil Yokob’al Txolil tol max watx’nelay aj yuj pojontoq nab’alej k’al ujilal kuyoj, yuj yahon oktoq xol kawxinaqil k’al yokob’al konob’laq.

28

OLAJONEB’ YALTUQAN. Ipejal yet Nab’alej k’al Nalay Elteq. A Ipejal yet Nab’alej, Nalay Elteq, Ajnab’alil k’al Ak’ Mitx’q’ab’ej, a ton sxeb’anil kuyojal, q’anleb’al k’al kolwal yin nab’alejal yul miman konob’, tol chi aq’on ab’ix b’ay latz’anil yilay b’ey mimeqal, mimeq junanejb’ahilal k’al mulnajil. WAQLAJONEB’ YALTUQAN. Ipejal Mulnajil yet Kolwal. A Ipejal Mulnajilal yet Kolwal yin Txolilal a ton sb’ijanil yet yokob’al txolil chi aq’on sub’ojb’oq, yaq’oni k’al pojon el mitx’q’ab’ej a kaw k’al mulnajil yuj yilay b’ey txolilal kuyoj.

OXEB’ MAQAN

KONOB’ KUYWAJWOM

UQLAJONEB’ YALTUQAN. Yayji Okoq. A ton sb’ijanil tol chi yilej b’eyb’a yetoq tzank’al tzet mitx’qab’ejal chi ayji xol yilay b’ey kuyoj tol chi wajan inej okoq yuj yaq’on q’inb’oq el ssat yichb’anil k’al yochwan kuyoj, k’apax yuj yaq’onk’al ayjoq junjun smitx’q’ab’il atak’ala’ yayji okoq. WAXAQLAJONEB’ YALTUQAN. Yayji Okoq. A Konob’ Kuywajwom chi watx’ji aj yuj heb’ kuywom, heb’ mamej, heb’ kuywajwom k’al wajanilej tol lajan tzet chi yochwanej yetoq kuyoj.

KANEB’ MAQAN NAHIL KUYOJ

B’ALONLAJONEB’ YALTUQAN. Yayji Okoq. A nahil kuyoj a ton juntzan nahej tol yet yajaw k’al konob’, tol txekel syajaw ma xin tol yet junoq wajanil anima, b’aytal chi ilay b’ey txolil kuyoj xol heb’ kuywom. JUNK’AL YALTUQAN. Yayji Okoq. A nahil kuyoj, taxa’ yet yajaw ma konob’, taxa’ txekel syajaw ma xin tol yet junoq wajanil anima, chi watx’ji aj yuj:

- Kuywom. - Mamej. - Kuywajwom. - Mulnajwom Kuywinaq, Yokob’al Txolilal k’al yet Mulnajil.

OYEB’ MAQAN NAHIL KUYOJ YET YAJAW K’AL KONOB’

JUN SKAWINAQ YALTUQAN. Yayji Okoq. A nahil kuyojl yet yajaw k’al konob’ chi illaytoq kax chi tojlanelay yuj Yajaw, Yet watx’ chi ya’ kuyoj b’ay heb’ konob’ yin k’am b’uchoj animahil, a junti b’ay masanil heb’ kajyom yul konob’, atak’ala’ q’inalej xol junjun latz’an k’al maqanil nahil kuyoj, atak’ala’ txolil q’anejal iqelal chi ihon okoq. KAB’ SKAWINAQ YAL TUQAN. Smulnajil. Masanil nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ chi mulnaji atak’ala’ yalon stxolil, b’isb’alk’u kuywom k’al mulnajilal tol alb’ilxa yuj yaq’lay kuyoj yetoq watx’ilal b’ay heb’ kuywom tu, tol chi paqtzen syochwan jun iqelal ti yetoq sq’anejal k’al yochwan konob’ yetoq k’apax syokob’al konob’laq yul komiman konob’.

29

WAQEB’ MAQAN

NAHIL KUYOJ TXEKEL SYAJAW

OXEB’ SKAWINAQ YAL TUQAN. Yayji Okoq. A nahil kuyoj txekel syajaw, a syajawil tu chi alon tzet chi yunej yuj yaq’on kuyoj b’ay heb’ anima, atak’ala’ yalon syiqelalil k’al b’eqanilej taq’eb’il yuj Yajawil Kuyoj tol chi ilonteq yok juntzan iqelal ti yin txolilal k’al yiqelayi. KANEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Smulnajil. a) Masanil nahil kuyoj tol txekel syajaw chi mulnaji atak’ala’ yalon oxlajoneb’ kank’al

yaltuqan yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’, ta tol chi taq’elay yuj Yajawil Kuyoj, yet chi apni yiqen el heb’ masanil tzet chi q’an txolil sq’anejal iqelal yib’antoq.

b) Ta nahil kuyoj ti a snab’al chi na’ k’al b’ijanil mulnajilal chi yihok tu k’exan yel yintaq

smulnajil tol yet yajaw k’al konob’ yayji tu, hoq je’ chalay mulnaj heb’ asan xin ta a Yajawil Kuyoj chi aloni tol chi je’ yihon ok heb’ junoq snab’al yib’antoq tzet hoq yun mulnaj heb’ tu, yet watx’ chi ok yin txolil yetoq yelalil latz’anil kuywinaqil kax tol oqab’ a juntzan ti k’am chi toj ajk’ulal yin syichb’anil k’al syochwan jun iqelal ti.

c) Yuj yalay ok yin txolil smulnajil nahil kuyoj tol txekel ay syajaw, a Yajawil Kuyoj hoq watx’nen aj junoq Txolil Q’anejal Iqelal yib’antoq.

UQEB’ MAQAN

NAHIL KUYOJ YET JUNOQ WAJANIL ANIMA

OYEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yayji Okoq. A nahil kuyoj yet junoq wajanil anima, a ton nahil kuyoj tol chi mulnaj yin k’am sayoj tuminal, b’ay yulaq smaqb’ej konob’ k’al konob’laq, tol chi paqtzen yochwanil kuyoj xol tzank’al tzet latz’anil yet yaltxolilal kuyoj heb’ kuywom. WAQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Smulnajil. A nahil kuyoj yet junoq wajanil anima, chi mulnaj yuj yaq’on kuyoj yetoq tumin chi ya’ nahil yajawilal yul junjun konob’, stumin heb’ mamej k’al yetoq stumin Yajawil Kuyoj. UQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yayji Okoq. A nahil kuyoj yet junoq wajanil anima, yuj yok yin txolil k’al yuj mulnaji, ayok nahil yajawilal yul konob’ yetoq, ayok heb’ mexhtol tol ay syochwan mulnaj yetoq kax ayk’apax ok heb’ mamej tol ayok xol jun wajanil tu yetoq.

WAXAQEB’ MAQAN YALTXOLIL KUYOJ HEB’ KUYWOM

WAXAQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yaltxolil Kuyoj heb’ Kuywom. Yet watx’ chi ilay b’ey stxolil kuyoj, yulaq junjun nahil kuyoj, ayok txolil yin latz’anil, yin yab’ilal, yin maqanil k’al yin b’ijanil yuj kuyoj yin aymanil b’ay heb’ icham anima, yetoq b’ijanil mulnajilal a kaw yin txolilal, yin unejal tol watx’neb’il yayji k’al juntzan tolto hoq watx’nelayoq, yetoq yiqemal yuj yihon b’eyb’a, tz’ititihal k’al yajkan yuj kawxi yin yelalil syochwan kuyoj yul miman konob’.

30

B’ALONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Latz’anil Yaltxolil Kuyoj heb’ Kuywom. A Yaltxolil Kuyoj heb’ Kuywom, chi ayji yin latz’anil, yab’ilal, maqanil k’al tuqanil axka ti: B’ab’el Latz’an: YICHB’ANIL KUYOJ. Skab’ Latz’an: YALAN-B’AB’EL KUYOJ. Yet yalixh unin yin jun, kab’ k’al oxeb’. Syox Latz’an: B’AB’EL KUYOJ. Yin b’ab’el masanta b’ay yet swaq maqanil Kuyoj. Smaqanil Kuyoj yin aymanil b’ay heb’ icham anima yin b’ab’el masanta yin skan txolil.

Skan Latz’an: NAN KUYOJ. Yab’ilal Xeb’anil Kuyoj. Yab’ilal Kuyoj Tx’al B’eyi.

B’ALONEB’ MAQAN YALTXOLILAL KUYOJ EK’B’AN YIB’AN SKUYOJ HEB’ KUYWOM MA KAB’ YIN JUN

LAJONEB’ SKAWINAQ YAL TUQAN. Yayji Okoq. A Yaltxolilal Kuyoj Ek’b’an Yib’an Skuyoj heb’ Kuywom ma Kab’ yin Jun, b’ijanil mulnajilal yilay b’ey kuyoj, tol a Yajaw yetoq nahil mulnajil chi aq’on kuyoj b’ay heb’ konob’ tol max intaqnelay eloq ma xin tol maj je’ kuywi, k’apaxoq yuj b’ik’onen skuyoj heb’ tol max kuywi janik’oq palta tol maj tz’aqnaj yuj. USLUK’EB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yokb’anil. A Yaltxolilal Kuyoj Ek’b’an Yib’an Skuyoj heb’ Kuywom ma Kab’ yin Jun, kaytu yayji ok stxolil axka ti: a) Stxolil yaq’lay kuyoj tol chi yi’ yip yin syichb’anil yaq’lay sub’ojb’oq kuyojal kuyoj. b) Man txekeloq junoq txolil kuyoj tu chi alon jantaq maqanil, tamwal jantaq sq’inal heb’ chi

kuywi tu, tamwal k’apax junoq txolil kuyoj tol ya’ kuyi. c) Chi ya’ jelanb’oq snab’al heb’ chi kuywi tu, yet watx’ chi jaqchaj snab’al heb’ yuj yuqten

heb’ ak’ ochwanilej yib’antoq sq’inal, smulnajilal, skonob’, sb’eyb’al, k’al skuywinaqil. LAJKAWEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Kuyoj Yinel Nahil Kuyoj. A Yajawil Kuyoj hoq ilontoq yok yin txolilal k’al mulnajilal stxolil kuyoj tol k’exanxa yeli, kuyoj xol b’eqanil k’al kuyoj tol chi aq’lay yin najatil. A smulnajil tu hoq ok yin txolil atak’ala’ sq’anejal jun iqelal ti.

JOLOMTZ’IB’ III WATX’ILAL KUYOJ B’AY ANIMA, YALON ANIMA YET K’AL MULNAJILAL

JUN MAQAN MULNAJILAL

OXLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Smulnajil Yajaw. A smulnaji Yajaw kaytu yaq’on axka ti: a) Yaq’on watx’ilal yin b’eqanilal yok kuyoj k’al snab’al kuywajwom. b) Yaq’on kuyoj yin sab’ejal k’al yaq’on yowalil kuyoj b’ay jantaq heb’ anima tol mojalil

chahoni atak’ala’ jantaq q’inalej chi yal jun iqelal ti. c) Yaq’oni k’al yaq’on subojb’oq kuyoj b’ay heb’ kajyom yul konob’ yin k’am b’uchoj

animahil.

31

d) Yilontoq yin yelalil yuj yel lehehoq yin snab’al heb’ anima k’al yuj yojtaqnen el heb’ yelalil kokonob’.

e) Yahon ok yipalil kuyoj yin q’anon tumin b’ay Tumin Miman Konob’. f) Yihon ajkan b’ay chi tit tumin yuj yahon ok syip kuyoj yin txolilal. g) Yihon ajkan txekloj yokb’anil k’al yalb’anil yetoq watx’nelay ok yin txolil kuyojal

mexhtolal. h) Yihon ajkan k’al yilontoq yin yelalil kuyoj xol icham anima yin aymanil, yaq’oni k’al

q’anab’axnen mitx’q’ab’ej tol mojalil q’anlayi. i) Yihon b’ey ujilal yet kuyoj yuj swatx’iloq ok txolilal taynelayi k’al watx’nelay aj tx’otx’

yib’an q’inal ti. j) Yaq’on yul junjun ab’il, b’ay junjun nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’, yetoq Yajawil

Kuyoj, junoq yalixh b’isil mulnajil b’ay heb’ mexhtol chi lajwi elteq skuyoj yin tx’ijanil xol kuyoj, watx’ b’eyb’alil k’al pitz’k’ulal yin skuyoj tu, a heb’ axka tu chi yun yihon elteq skuyoj ti yowalil chi aq’lay smulnajil heb’ yin aymanil k’al yetoq txennej unejal yuj Yajawil Kuyoj.

k) Yaq’on sub’ojboq b’eqanil q’anej k’al yahon ok yip yajkan ajnab’alil, mulnajil watx’ yili,

saqach, tzalojnab’alil, ak’ mitx’q’ab’ej k’al lit’an animahil. l) Yihon b’eyoq k’al yihon ajkan kuyoj yin mimanilejal k’al watx’il yili masanil smulnajil chi

tx’oxo’. m) Yiltontoq yin yelalil smulnajil nahil kuyojlaq yet yajaw k’al konob’, nahil kuyoj tol txekel

syajaw, k’al nahil kuyoj yet junoq wajanil anima yuj swatx’iloq ok yilay b’ey kuyoj. n) Yaq’on b’ay Yajawil Kuyoj masanil mitx’q’ab’ej yet kuyoj, b’ay heb’ tol smulnajil yayji ok

yaq’on kuywoq, k’apaxoq yuj yaq’on watx’ilal lojej b’ay junjun heb’ kuywom tu. o) Yihon ajkan k’al watx’nen yayji b’ijanil mulnajilal, tzalojnab’alil, saqach, b’eyb’alej k’al

mulnajil watx’ yili, yet k’am tzet chi yun heb’ ma xin yet chi toj heb’ xewoq. p) Watx’nen aj b’ijanil mulnajilal yet yillaytoq k’al yet kolwal yuj taynelay ix txutxej, yet

ayok ix yalan unin k’al yet mayal alji syune’ ix tu. q) Yiloni k’al yahon ok yin txolil tx’an unej yuj tzettaq yetal chi q’an junoq anima, ma xin

junoq b’ulan heb’ anima tol chi mulnaj yuj yilay b’ey txolil kuyoj. r) Yaq’on tx’uyal kuyoj, sab’ejal, majan tumin, yin kuyojal k’al juntzanoqxa tzettaq yetal

yuj swatx’iloq ok heb’ kuywom tu atak’ala’ yalon iqelal. s) Kolwaj yetoq nahil kuyoj sab’il tol txekel ay syajaw, atak’ala’ yalon sq’anejal jun iqelal ti. t) Yaq’on kuyoj yin txolilal atak’ala’ yalon tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’

k’apaxoq atak’ala’ Yalon heb’ Anima Yet.

32

u) Yahon ok yip wajanilej k’al junanejb’ahilal yin mimeqal chi watx’nelay yayji yib’antoq kuyoj, tol chi wajanmulnaj yuj watx’ji ajoq k’al yuj swatx’iloq ok junjun heb’ ayok xol juntzan wajanilej tu.

v) Yojtaqnen eloq k’al paqtzen smulnajil heb’ mexhtol, heb’ anima yul yet tx’oqlil k’al heb’ tol ay syiqb’ej kax a kaw wal miman txekel tzet chi watx’nej yuj watx’ji aj txolilal yilay b’ey kuyoj.

w) Yihon ajkan k’al kolwaj yetoq kuyoj tol a kaw, kuyoj tol tx’al b’eyi, k’al kuyoj tol ek’b’an

yib’an skuyoj heb’ kuywom, xol masanil latz’anil kuyoj k’al xol stxolil atak’ala’ yayji okoq.

x) Watx’nen ajoq, yaq’on ayjoq k’al yihon ajkan nahil kuyojlaq yetoq skuyojal mulnajilal,

axka k’apax yihon ajkan kuywinaqil k’al jelanil atak’ala’ syochwan tx’otx’ konob’ tu. y) Watx’nen aj nahej k’al enelej b’aytal watx’ chi ok kuyoj yet yajaw k’al konob’.

z) Yaq’on b’ay masanil nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’, masanil watx’ilal, smitx’q’ab’il k’al jantaq tzettaq yetal chi q’anab’ax yuj yilay ok txolil kuyoj.

KANLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Smulnajil heb’ Kuywom. A smulnajil heb’ kuywom kaytu yaq’on axka ti: a) Yayji ek’ heb’ xol txolil kuyoj tu yechel tax chi el yich masanta chi lajwi ek’oq, yin

txolilal, yowalil tol chi pet apni ok heb’ b’ay nahil kuyoj tu, xol tuqanil k’al b’ijanil atak’ala’ yaq’oni.

b) Yiqen heb’ masanil sq’anejal tol tz’ib’ yayji kan yul tx’an txutxal yiqelal chi ihon b’ey

junjun nahil kuyoj yin txolilal atak’ala’ q’anejal chi yal jun iqelal ti. c) Ayoqab’ yelapnoq masanil smexhtol heb’ sataq yujtol a heb’ ti chi kuywaji. d) Taynen heb’ masanil smitx’q’ab’il nahil kuyoj tu. e) Taynen heb’ yin junejal yetoq heb’ mexhtol tu, sat smulnajil junoq kuyoj yin wajanil tol

chi watx’ji yuj swatx’iloq ok heb’ k’al yuj swatx’iloq ok skonob’ heb’ tu. f) Yayji ek’ heb’ yin watx’nelay aj nab’alej k’al tzettaq yetal chi watx’nej heb’ konob’

kuywajwom tu. OLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Smulnajil heb’ Mamej. A smulnajil heb’ mamej kaytu yaq’on axka ti: a) Kolwaj ok heb’ yetoq nab’alej yib’antoq yilay b’ey txolil kuyoj tol chi cha’ syuninal heb’

tu. b) Cheqontoq heb’ syuninal b’ay nahil kuyoj yul skonob’al heb’ tu atak’ala’ yalon

kanljoneb’ skan winaq yaltuqan yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’. c) Yaq’on heb’ b’ay syuninal tu kolwal yin watx’ b’eyb’alil k’al yin mitx’q’ab’ejal tol chi

q’anab’ax yuj yilay b’ey yin watx’ilal txolil kuyoj tu.

33

d) Yilontoq heb’ syuninal tu yuj yiqen heb’ smulnajil chi yal jun Iqelal ti k’apax tzet chi yal

txolilal q’anej yiqelalil yul nahil kuyoj tu. e) Yojtaqnen heb’ mamej ti yin kok’taqil tzetb’il yili jelanil k’al watx’ilal chi kuy syuninal

heb’ tu. f) Yayji ek’ heb’ yin wajanilej chi watx’nelay yayji yin txolil yul nahil kuyoj tu. g) Kolwajk’al heb’ yetoq konob’ kuywajwom atak’ala’ yalon txolil q’anej iqelal b’ay yul nahil

kuyoj tu. h) Yihon b’ey heb’ yin junejal yiqelay sq’anejal jun iqelal ti. WAQLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Smulnajil heb’ kuywajwom. A smulnajil heb’ kuywajwom tol chi mulnaj yuj yilay b’ey stxolil kuyoj, kaytu yaq’on axka ti: a) Kolwaj heb’ yin yaq’lay nab’alej yib’antoq kuyoj tol chi yi’ yip yin stxolil yichb’anil,

konob’ k’al b’eyb’alej yul konob’ Xeq’a’. b) Yowalil tol ay yaynaqil yin heb’ kax tol oqab’ chi yihajkan heb’ yaynaqil yin heb’

kuywom tu yuj swatx’iloq ok konob’, yin watx’ b’eyb’alejal, k’al watx’ nab’alejal. c) Tol oqab’ k’am chi k’ay heb’ junoq k’u yin smulnajil yuj yilay b’ey txolil kuyoj tu. d) Kok’taqk’al oqab’ chi yahok b’a heb’ yin txolil yib’antoq kuyoj chi pojil heb’ k’al txolil chi

yihok heb’ tu. e) Yojtaqnen el heb’ yib’an q’inal tol oyan ok yin tu, yelalil yin tuminal, yichb’anil, sq’inal

konob’, nab’alej xol yajawilal k’al b’eyb’alej yul konob’ Xe’q’a’ yuj michaj watx’ilal nan xol txolil kuyoj yetoq kawxinaqil yuj yel lehehoq yin kokonob’.

f) Watx’nen aj heb’ yin kok’taqil nab’alej yib’antoq junoq txolil mulnajil xol smulnajil tu. g) Yayji ek’ heb’ xol kuyoj chi aq’lay yin kok’taqil yib’antoq kuyojal kuyoj. h) Yiqen heb’ stxolilal b’isb’alk’u k’al b’eqanil tol yowalil chi mulnaj heb’ yin mexhtolal tu. i) Kolwaj heb’ yib’antoq yokb’anil txolil k’al watx’nelay ujilal yib’antoq kuyoj k’al b’eyb’alej

yul konob’ yin masanil. j) Yaq’on heb’ yojtaqnej el junjun kuywom tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’,

Yallay Yalon heb’ Anima Yet, k’al Mimeq Lajti’ yul Yib’an Q’inal yuj Yallay Yet heb’ Unin.

k) Watx’nen heb’ yayji b’ulanil cheqb’ej yul nahil kuyoj tu. l) Yahon ok heb’ yin snab’al junjun kuywom k’al yin snab’al heb’ tx’oqlil, b’eyb’alej yuj

k’expojb’ahilal k’al b’inaj txolil kuyoj. m) Yahon ok heb’ yin snab’al heb’ kuywom tu nab’alej yet kamk’ulal yin kokonob’.

34

UQLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Smulnajil heb’ Yajawil Nahil Kuyoj. A heb’ chi ihon ok txolil kuyoj yul junjun nahil kuyoj, kaytu yaq’on smulnajil heb’ axka ti: a. Yowalil tol watx’ yojtaqnen heb’ k’al yihon ok heb’ yokb’anil txolil kuywinaq-Kuyojal

kuyoj k’al k’apax txolil iqelal chi ihon ok kuyoj yin lajanil tol chi chalejb’a yetoq syiqb’ej heb’ tu k’al yetoq jun nahil kuyoj chi yiltoq heb’ tu.

b. Watx’nen yayji nab’alej yin k’ojank’ulalil, yahon ok yin txolil, kuywaji, yihon b’ey yin

junejal, yilontoq k’al kuyon masanil ujilal yib’antoq yokb’anil txolilal junoq nahil kuyoj yin a kaw.

c. Yiqon ok yin junanejb’ahilal yetoq masanil heb’ mexhtol chi yiltoq tu yin yelalil yet watx’

chi ok yin txolil kuyoj tu, atak’ala’ syichb’anil k’al syochwan kuyoj tu. d. Yahon ok yin txolil yuj taynelayi k’al q’anlay yin watx’ masanil smitx’q’ab’il yul k’al snahil

junoq nahil kuyoj. e. Ayoqab’ k’al ab’ix b’ay heb’ mexhtol tu yuj, yib’antoq masanil q’anej chi yal Yajawil

Kuyoj. f. Tx’oxq’ab’nen el nahil kuyoj tu xol masanil ujilal yet yajaw k’al junoqxa ujilal b’aytal tol

moj yayji ek’oq. g. Watx’nen yayji wajanil yin kok’taqil yetoq heb’ mexhtol chi yiltoq tu, yuj wajan alnen

heb’ mulnajil tu, yuj yokb’anil txolilal, heb’ kuywom yetoq heb’ mamej b’ay nahil kuyoj. h. Yaq’oni k’al kolwaj yetoq txolilal wajojb’ahilal k’al junanejb’ahilal heb’ kuywom yul nahil

kuyoj. i. Kolwaji k’al yihon b’ey watx’nelay ujilal yet b’eyb’alej, nab’alej yul konob’ k’al saqach

yul nahil kuyoj chi yiltoq tu. j. Yaq’on watx’ chalejb’ahilal nan xol heb’ kuywom yul nahil kuyoj, k’apax b’ay xol anima

yul konob’ yin masanil. k. Ayoqab’ yelapnoq b’ay kax tol oqab’ chi yihaj kan yelapnoq yokb’anil k’al yalb’anil

syanimahil junjun anima chi watx’nen aj konob’ kuywajwom tu. l. Yihon ajkan ujilal yet yojtaqnelay yin kok’taqil tzet b’ey kuyoj k’al kuyon kuywinaqil

kuyoj k’al yokb’anil stxolilal yin junanejb’ahilal yetoq heb’ mexhtol. m. Kolwaj yetoq swajanil heb’ mulnajwom yib’antoq kuyoj tol chi yiltoq tu. WAXAQLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Smulnajil heb’ Kab’yajaw Yib’antoq Nahil Kuyoj. A smulnajil heb’ kab’yajaw yib’antoq nahil kuyoj, kaytu yaq’on axka ti: a) Smulnajil heb’ masanil tzettaq q’anejal chi yalkan b’ay juntzan lostuqan a, b, c, d, i, j, k,

k’al l, b’ay uqeb’ skawinaq yal tuqan yul jun iqelal ti.

35

b) Smulnajil heb’ masanil tzettaq q’anejal chi yalkan b’ay juntzan lostuqan b, e, f, g, h, k’al m, b’ay uqeb’ skawinaq yaltuqan yul jun iqelal ti, a jutzanti chi yiqej ta k’am cham b’ab’el yajaw chi ihon ok kuyoj tu ayik’oq.

KAB’ MAQAN ALOJ YET

B’ALONLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yalon Yet heb’ Kuywom. A yalon yet heb’ kuywom kaytu yaq’on axka ti: a) Yaynaqil b’ay swatx’ilal k’al sb’eyb’al chi yihokoq, k’al k’apax yalon yet tol ib’il ok yettax

yaljub’al yin animahil. b) Yahon okb’a xol junanejb’ahilal yet kuywom tol man yob’oq tzet chi yochwanej. c) Yayji ek’ xol masanil ujilal chi kawxab’anej konob’ kuywajwom. d) Chahoni k’al yihon jelanilej xol ajnab’alil, kuywinaqil k’al lit’an animahil yetoq junoq txolil

tol mojalil. e) Yillayteq yetoq watx’ ochwanil k’al yetoq watx’ b’eyb’alil. f) Yalon yet yayji ek’ xol junoq kuyoj tol ek’b’an yib’an juntzan kuyoj t’inan k’alta’ chi cha’

tu. g) Chahon nab’alej yuj swatx’iloq okoq. h) Chahon sab’il kuyoj, tx’uyal kuyoj k’al juntzanoqxa sab’ejal yuj swqatx’iloq okoq. i) Yayji ek’ xol ujilal yet saqach, tzalojnab’alil, sq’inal konob’ k’al yet b’eyb’alej tol chi

watx’ji yayji yuj konob’ kuywajwom. j) Yilay ajwan yin watx’ilal xol masanil sq’inal yaqb’an ayok chahon txolil kuyoj tu. k) Yalon yet chahon tx’al kuyoj xol masanil latz’anil kuyoj. l) Yayji ek’ xol b’ijanil mulnajilal chalay watx’ilal kuyoj, tzalojnab’alej, saqach k’al b’eyb’al

konob’ yet kolan k’al k’apax yet chi toj heb’ yin xewilal yul junjun ab’il. m) Tz’ib’chaj sb’i b’ay tzank’al tzet nahil kuyoj atak’ala’ yalonkan yul Txutxal Yiqelal Tz’ib’

yet Konob’ Xeq’a’ k’al juntzanoqxa iqelal tol txekel yayji. SKAWINAQ YALTUQAN. Yalon Yet heb’ Mamej. A yalon yet heb’ mamej kaytu yaq’on axka ti: a) Sayon heb’ junoq kuyoj tol moj chahon syuninal heb’ tu. b) Wajon b’ulayb’a heb’ yin mojalil yuj mamejal.

36

c) Yojtaqnen heb’ nab’alej chi watx’ji yayji yin k’ojank’ulalil, b’ijanil mulnajilal k’al tzet kuyojal chi cha’ syuninal heb’ tu.

d) Yojtaqnen heb’ yin ewantaqil tzetb’il b’ey syuninal heb’ tu xol txolil kuyoj chi cha’. e) Q’anon heb’ k’al yilontoq heb’ yet watx’ tol ahoqab’ kuyoj a kaw chi aq’lay b’ay syuninal

heb’ tu. JUN YOXK’AL YALTUQAN. Yalon Yet heb’ Kuywajwom. A yalon yet heb’ kuywajwom, kaytu yaq’on axka ti: a) Yaq’on heb’ kuyoj yetoq b’eqanilal k’al yaq’on heb’ snab’al yin mexhtolal. b) Yayji ek’ heb’ xol nalay elteq nab’alej yuj swatx’iloq ok txolil kuyoj b’ay yul k’al b’ay yin

nahil kuyoj tu. c) Wajon b’ulayb’a heb’ yetoq b’eqanil xol junanejb’ahilal yet kuywajwom, b’ulanil, wajanil

anima ma xin yetoq watx’ilal tol moj watx’nelayi yuj yihon b’ey heb’ aloj yet tx’oqlil k’al yuj aloj yet yin b’ulanil k’al yuj kuyoj, yuj watx’nelay okoq k’al taynelay syochwan yin tuminal k’al yin sq’inal konob’.

d) Yayjik’al ek’ yin yab’en chihal k’al tzaloj xol yalon yet atak’ala’ yalon Txolil Iqelal 1485,

Iqelal yet Yokob’al k’al Yalb’anil yetoq Tx’oxb’anil Mexhtolal yul Miman Konob’, b’ay iqelal yet mulnajil yul kokonob’, Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xeq’a’ k’al Mimeq Lajti’ yet Mimeq Konob’laq.

e) Chahon junoq iqb’ej xol stxolil kuyoj tol chi watx’nen ok yayji ek’ xol kuywinaqil, xol

sq’inal konob’, k’al xol tumin atak’ala’ sjelanil. f) Yayji ek’ xolaq ujilal yet tzalojnab’al, b’eyb’al konob’, sq’inal konob’ k’al xolaq saqach. g) Yab’en chihal watx’ilal tumin k’al watx’ilal xol sq’inal konob’, tol chi aq’lay yuj Yajaw. h) Chahon sab’il kuyoj yuj yajkan yin skuywinaqil. i) Yilay ajwan yin skuyoj xol ajnab’alil k’al yaq’on satnoq el tz’ib’. j) Yayji ek’ yin kok’taqil yetoq wajanilej, yin kuyojal, xol lajti’ q’anej k’al watx’noj nab’alej

yin k’ojank’ulalil, b’ijanil mulnajilal k’al mulnajil yib’antoq kuyoj. k) Yayji ek’ xol watx’noj nab’alej yin k’ojank’ulalil k’al xol yilay b’ey kuyoj b’ay heb’ icham

anima. l) Yaq’lay masanil mitx’q’ab’ej yet aq’oj kuyoj b’ay. m) Yiqen el mitx’lay ay chotan yin syiqb’ej tu, atak’ala’ yalon Iqelal yet Tx’oxb’anil k’al

Yokob’al yetoq Yalb’anil Mexhtolal. n) Yalay ok yetoq yelalil yin syiqb’ej atak’ala’ latz’anil b’aytal tol moj yalay okoq.

37

o) Yalon yet yin yalonb’a b’ay heb’ yajaw yib’antoq kuyoj tu ma xin yib’antoq junoq tzet yetal tol man mojaloq chi yun yalay ok yib’an chi yila’.

KAB’ YOXK’AL YALTUQAN. Yalon Yet heb’ Yajaw k’al heb’ Kab’yajaw yib’antoq Nahil Kuyoj. A yalon heb’ yajaw k’al heb’ kab’yajaw yib’antoq nahil kuyoj, kaytu yaq’on axka ti: a) Yihon ok heb’ syajawilal tu yuj watx’nen heb’ yayji junoq kuyoj chi elapnoq yaq’on

syochwan heb’ konob’ kuywom tol chi yiltoq, yin junanejb’ahilal yetoq heb’ Mexhtol. b) Yihon ok syajawilal tu atak’ala’ mojalil, yuj yihon b’ey nahil kuyoj.

JOLOM TZ’IB’ IV STXOLIL KUYOJ

JUN MAQAN

YICHB’ANIL KUYOJ OXEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Yayji Okoq. Chi allayi tol yichb’anil kuyoj, jun chi cha’ junoq unin yettax ayik’ yin stxutx, masanta chi yal yapni ok yin kaneb’ ab’il sq’inal; yuj yajkan xol watx’ nab’alejal k’al yuj kolwaj yetoq sch’ib’omal nahil heb’ anima b’ay chi illay ch’ib’ tu. KANEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Syochwan. Ay kab’ syochwan yichb’anil kuyoj ti, a ton juntzanti: a) Yilontoq yin yalalil yilay b’ey masanil anima yecheltax yet ayok yin stxutx, yiktzoj ek’oq

k’al yalon yet kajay ek’ xol sq’inal nahil anima k’al b’ay sat tx’otx’ tx’otx’ ti atak’ala’ smojalil, yalan syiqelal Yajaw.

b) Yilontoq yajkan snab’al junoq unin xol watx’ilal xol sq’inal k’al xol sq’inal konob’ yetoq

b’ijanil mulnajilal yuj yillay ix txutxej nan xol yiqalil unewal k’al yet mayal alji syune’ ix tu, yuj kolwaji k’al taynen junjun nahil anima.

KAB’ MAQAN

KUYOJ YIB’ANTOQ JUNOQ TZET YETAL

OYEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Yayji Okoq. A kuyoj yib’antoq junoq tzet yetal, a ton stxolilal kuyoj b’aytal tol yin txolilal, tzank’al tzet yetal chi oktoq yul tx’an unej, chi kankan ok yuj yillayteq yin kok’taqil k’al yuj kuychaji yet watx’ chi ayji smulnajil xol yelalil kuyoj yul miman konob’. WAQEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Syochwan. A syochwan kuyoj yib’antoq junoq tzet yetal, kaytu yaq’on axka ti: a) Yihon ajkan kuylay tzetb’il yayji junjun maqanil kuyoj. b) Yahon ok yip k’al watx’nen ok kuyoj yul miman konob’. c) Yahon ok yin konob’ kuywajwom yul miman konob’, ssat masanil kuyoj max watx’nelay

elteq. OXEB’ MAQAN

38

KUYOJ A KAW

UQEB’ YOXK’AL YAL TUQAN. Yayji Okoq. A Kuyoj A Kaw, ib’il ok txolil kuyoj tol chi yihok watx’nelay b’ijanil mulnajilal yaq’lay tz’aqnaj kuyoj, b’ay heb’ anima tol pural chi kuychaj q’anjab’i, pural chi kuychaj kuyoj tu yuj, yin smimanil k’al yiloni, ma xin tol a kaw wal chi ek’aj yib’an jehon yuj yib’an smojalil. WAXAQEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Syochwan. A syochwan kuyoj yin a kaw, kaytu yaq’on axka ti: a) Yaq’oni k’al yihon ajkan yel lehehoq yin heb’ anima tol ay skawxinaqil yin kuyoj a kaw. b) Yihon ajkan yochelayi k’al yillayteq heb’ anima tol man tz’aqanoq kawxi smimanil. B’ALONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A yajawil Kuyoj hoq watx’nen ajoq, hoq yi’ b’eyoq kax hoq kolwaj yetoq b’ijanil mulnajilal, mulnajil yin nab’alejal k’al nahil kuyoj tol itz’at maqwaji k’al yahon ok tzettaq yetal chi ek’toq tol a kaw yin txolil. A Yajaw hoq alonoq jantaq kax hoq yaq’on k’apax tumin yuj mulnaj Yajawil Kuyoj tol chi ilontoq Kuyoj A Kaw. LAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Kuyoj A Kaw yet Yajaw k’al Konob’ yetoq heb’ Txekel ay Syajaw. A Kuyoj A Kaw chi aq’lay b’ay nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ k’apax nahil kuyoj tol txekel ay syajaw, hoq yiqej teloq atak’ala’ taq’elay yillaytoq k’al kuylay yet Yajawil Kuyoj, yetoq ipejal yin txolil. USLUK’EB’ YOXK’AL YALTUQAN. Nab’alej k’al Kuyojal Mulnajil A Kaw. A Yajawil Kuyoj, hoq yi’ b’eyoq kax hoq kolwaj yin watx’nelay aj nahil k’al b’ijanil mulnajilal nab’alej k’al kuyojal mulnajil a kaw yuj heb’ tol man tz’aqanoq smimanil, yet watx’ chi je’ yilonb’a heb’ tx’oqlil k’apaxoq yet watx’ chi je’ yok heb’ xol nan mulnajil.

KAN MAQAN KUYOJAL MULNAJIL WATX’ YILI

LAJKAWEB’ YOXK’AL YAL TUQAN. Yayji Okoq. A Kuyojal Mulnajil Watx’ Yili a ton stxolilal k’al yilay ajwan yochwanil mulnajil watx’ yili yin junoq anima, tol a yet chi junanenb’a yetoq juntzanoqxa kuyojal, chi junanejb’a yuj chaloj watx’ilal k’al a kaw tx’ijanil yin junoq anima yuj. OXLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Syochwan. A syochwan Kuyojal Mulnajil Watx’ Yili, kaytu yaq’on axka ti: a) Yihon ajkan yel lehehoq jelanilej yin junoq maqtxel tol chi kuywi. b) Yihon ajkan yel lehehoq jelanilej yib’antoq watx’nelay aj junoq tzet yetal, axka junoq

mitx’q’ab’ej chi ihon ok xol txolil kuyoj. c) Yihon ajkan yel lehehoq yin junoq kuywom tu, yochwanil yilonteq sq’inal konob axka

wal sxe’ pitz’k’ulalil yet yichb’anilej, yin tx’oqlil k’al yin b’ulanil.

OYEB’ MAQAN

KUYOJ YIN NAJATIL

39

KANLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Yayji Okoq. A Kuyoj yin Najatil a ton chi aq’on kuyoj b’ay junoq anima, tol najat kajan yinel nahil kuyoj, yetoq tzank’al tzet txolilal tol mojalil chi je’ q’anlayi kax tol txekel yayji, tol taq’eb’il, tol chi ilay b’ey yin junejal kax tol chi illaytoq yuj ipejal tol ay yalon yet yilontoq. OLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Syochwan. A syochwan Kuyoj yin Najatil kaytu yaq’on axka ti: a) Yaq’on b’eqanilej yet kuyoj yin tzank’al tzet latz’anil kuyoj k’al yel lehehoq, yuj kuylayi

k’al yuj michaj kuywinaqil yin junoq mulnajil yuj junoq anima chi kuywi tu. b) Yaq’on sub’ojb’oq yok txolil kuyoj yuj swatx’iloq ok kuychaji.

WAQEB’ MAQAN KUYOJ YIN KAB’ TI’EJAL

WAQLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Yayji Okoq. A Kuyoj yin Kab’ Ti’ejal chi paqtzej b’ay yokob’al, kawxinaqil k’al ochwanilej yul konob’, yulaq konob’laq b’aytal tol tx’al b’eyb’alej chi ilay b’eyoq kax tol tx’al ti’ej chi q’anlayi kax tol k’apax chi aq’lay yun yetoq b’ijanil mulnajilal k’al yetoq yaltxolil kuyoj b’ay heb’ kuywom k’al kuyoj tol ek’b’an yib’an skuyoj heb’ kuywom ma tol kab’ yin jun. UQLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Syochwan Kuyoj yin Kab’ Ti’ejal. A Kuyoj yin Kab’ Ti’ejal chi aq’layi yet watx’ chi jichanb’i k’apaxoq yet watx’ ok syip sxeb’anil yetoq watx’ilal b’eyb’alej xol konob’laq tol tx’al sti’. WAXAQLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Swatx’ilal. A kuyoj yin juntzan ti’ej tol ib’il k’alta’ ok yuj juntzan konob’ tol a kaw, hoq ok swatx’iloq tzank’al tzet latz’anil k’al maqanil kuyoj.

UQEB’ MAQAN KUYOJ YIB’ANTOQ MIMANILEJ

B’ALONLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Yayji Okoq. A Kuyoj Yib’antoq Mimanilej axka wal junoq b’ijanil kuyoj tol miman yelapnoq yayji ok b’ay heb’ anima, yujtol a chi ihon ajkan syanimahil, snab’al, smimanil k’al syesalil anima tu, yetoq ujilal yin mimanilejal tol watx’ chi yun nalay watx’joq, yetoq ajnab’alil chi chalayi kax tol etk’ub’il chi yun yaq’lay yuj yaq’lay mulnaj yetoq txolilal yin junjun maqan sq’inal naq winaq, tol chi chalay el yich ta b’ay yichb’anil kuyoj, kax chi lajwi kantoq b’ay yin skuyoj heb’ icham anima. YOXK’AL YALTUQAN. Syochwan. A syochwan Kuyoj Yib’antoq Mimanilej, kaytu yaq’on axka ti: a) Tayneni k’al watx’nen aj skawil anima. b) Yiq’oni k’al taynen ayjoq jelanil yin mimanilejal k’al saqach. c) Yihon ajkan q’anlay q’inalej yet xewilal yin tzettaq yetal tol watx’.

40

d) Kolwaj yuj yel lehehoq yin watx’il b’eyb’alej k’al watx’ilal mimanilej yin tz’aqanil, jelanil k’al watx’ilal xol sq’inal konob’ yin junoq anima. A yujtu xan hoq je’ yaq’on txolil k’al nab’alejal, skuyojal, b’ijanil mulnajilal k’al yillayteq yetoq txolil yin a kaw.

JUN SKANWINAQ YALTUQAN. Aloj Yet tol Xeb’anilej. A Yajaw chi yiltoq q’anlay Kuyoj yib’antoq Mimanilej, kax tol axka wal junoq Aloj Yet tol Xeb’anilej yayji ok b’ay masanil anima, kax tol yowalil chi aq’lay mulnaj xol junjun latz’an, xol junjun tuqan k’al xol junjun maqanil kuyoj xol Txolil Kuyoj yul Miman Konob’, axka xol smulnajil yib’antoq Kuyoj tol Mojalil k’al Kuyoj tol Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom ma Kab’ yin Jun. A txolilal hoq yun watx’nelay yin unejal, yowalil tol chi chalejb’a yetoq stxolil junjun latz’an, txolilal k’al konob’al.

WAXAQEB’ MAQAN KUYOJ YIN AYMANIL B’AY HEB’ ICHAM ANIMA

KAB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Yayji Okoq. A Kuyoj yin Aymanil b’ay heb’ Icham Anima, a ton maqanil kuyoj tol chi aq’on sub’ojb’oq yel yich ma yaq’lay tz’aqnaj el b’ab’el kuyoj, b’ay heb’ anima tol maj je’ yihon elteq skuyoj ma xin tol maj tz’aqnaj el yuj heb’ yetoq nab’alej yin k’ojank’ulalil, b’ijanil mulnajilal k’al kuylay yin a kaw. OXEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Syochwan. A syochwan Kuyoj yin Aymanil b’ay heb’ Icham Anima, kaytu yaq’on axka ti: a) Kolwaj ok yetoq yajkan watx’ nab’alej yin snab’al heb’ chi kuywi tu. b) Yilonteq k’al watx’nen aj jelanilej yin mimanilejal, yin b’eyb’alejal, yin kuywinaqil k’al yin

jichk’ulalej. c) Yok yin mitx’q’ab’ejal yet k’expojb’ahilal yuj watx’nelay aj junoq b’eyb’alej yul miman

konob, tol chi ya’ beqanil, tol a kaw kax tol a kaw wal saq snab’al xol sq’inal konob’.

B’ALONEB’ MAQAN KUYOJ B’AY ICHAM ANIMA

KANEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Yayji Okoq. A Kuyoj b’ay heb’ Icham Anima a ton jun chi aq’on tz’aqnaj el skuyoj heb’ anima tol a yuj k’am tuminal maj je’ yihon elteq heb’ Nan Kuyoj, yahon oktoq xol txolil tumin, sq’inal konob’, nab’alej yet yajawilal k’al b’eyb’alej yul konob’. OYEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Syochwan. A syochwan Kuyoj b’ay heb’ Icham Anima, kaytu yaq’on axka ti: a) Yaq’on b’ay maqtxel chi kuywi tu, b’eqanilej yuj yel lehehoq yin snab’al xol watx’ilal. b) Yok yin stxolil masanil nab’alej chi cha’ junoq kuywom tu, yuj yilonteq, kuyoni k’al

nachaj el yelalil yuj. c) Yaq’on tz’aqnaj eloq k’al b’ik’onen kuyoj tol chi cha’ junoq kuywom tu.

41

d) Yahon ayjoq xol konob’ yin kok’taqil, yetoq masanil snab’al k’al b’eqanilal junoq kuywom tu.

OYEB’ MAQAN WATX’ILAL KUYOJ

JUN MAQAN TOL ASNNEJ OKOQ

WAQEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Watx’ilal Kuyoj. Smulnajil Yayajawil Kuyoj yiloni k’al yaq’on watx’ilal kuyoj tol chi pojlay el b’ay junjun nahil kuyoj yul konob’, juntzan tol yet yajaw k’al konob’, juntzan txekel syajaw k’al juntzan tol yet junoq b’ulan anima. A watx’ilal kuyoj chi yi’ yip yin tol a kuyoj ti ajnab’al ton wali, tol chi yilteq, chi ayji k’al, lajan nab’al kax tol chi tzaloji. A yujtu xan yowalil tol chi alay ok yul b’e watx’nelay ok yel lehehoq stxolilal tol akaw axka nab’alej chi watx’nelay yin k’ojank’ulalil, kuylayi, yilay b’eyoq k’al yillaytoq sb’ijanil mulnajilal kuyoj. UQEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Kuylay Kuyojal Kuyoj k’al Chalayi. A Yajawil Kuyoj hoq ihon b’ey watx’nelay elteq nab’alej yuj kuylay skuyojal koyuj, yin unejal k’al kuylay heb’ mexhtol, yin junanjeb’ahilal yetoq Wajanil Kuyoj yul Miman Konob’, atak’ala’ yalon sq’anejal jun Iqelal ti. *B’ay chi yalkan axka ti: “Yin junanejb’ahilal yetoq Wajanil Kuyoj yul Miman Konob’.” Atak’ala’ tz’ib’elay yul tx’an Unej yin B’isil 3595-2013 yet 05-06-2014.

WAQEB’ MAQAN

NALAYI K’AL KUYLAYI

JUN MAQAN TOL ASNNEJ OKOQ WAXAQEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Nalayi. A Yayajawil Kuyoj, hoq ihon b’eyoq, atak’ala’ nab’alejal chi watx’nej elteq Txolilal Kuyoj yul Miman Konob’, watx’nelay aj nab’alej yin k’ojank’ulal yuj swatx’iloq ok kuyoj yin junanejb’ahilal yetoq Wajanil Kuyoj yul Miman Konob’. A juntzan nab’alej ti yowalil hoq pojlay eloq kax hoq kuylay yin kok’taqil, atak’ala’ kawxinaqil watx’nelayi. B’ALONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Kuylayi. A yillaytoq stxolil tol ib’il ok yuj watx’nelay kuyoj yayji okoq, kax tol yowalil chi ilay ok yetoq kuyojal kuyoj tol ayk’al, yuj yilontoq heb’ jantaq ssat k’al tzetb’il yayji ok kuyoj tu yin smulnajil xol syochwan k’al yichb’anil. LAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Kuylay Stxolil. A Kuylay Stxolil Kuyoj yul Miman Konob’ yowalil hoq ilayk’al b’eyoq atak’ala’ yalon sq’anejal jun Iqelal ti. USLUK’EB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Kuylay heb’ kuywom. A kuylay tzetb’il yili ok heb’ kuywom, yowalil tol asannej yin b’ijanil k’al txolil tol yowalil kax tol ayk’al hoq yib’a, tol chi yi’ yip xol skawxinaqil konob’ yin kuyoj. Hoq alay ok yin txolil yuj sq’anejal Iqelal.

JOLOM TZ’IB’ VII YILLAYTOQ KUYOJ

JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ

42

LAJKAWEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Yayji Okoq. A yillaytoq kuyoj smulnajil kuywinaqil yokb’anil stxolil tol chi watx’nen nab’alej yib’antoq yayji okoq, yuj nachaj eloq, yuj yilay okoq, yin junanejb’ahilal k’al kuylay txolil kuyoj tu nan xol Txolil Kuyoj yul Miman Konob’. OXLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Syochwan. A syochwan Yillaytoq Kuyoj kaytu yaq’on axka ti: a) Watx’nen ok kuyoj akaw. b) Yihon ajkan b’eyb’alej yet watx’ilal yuj yilay b’ey kuyoj yet ajnab’alil k’al yet lajan

nab’alil yuj swatx’iloq ok konob’ kuywajwom. KANLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Syochwan. A syochwan Yillaytoq Kuyoj tu, kaytu yaq’on axka ti: a) Yihon ajkan watx’ilal k’al smulnajil mitx’q’ab’ejal k’al mulnajil chi yaltej Yajawil Kuyoj. b) Yaq’on junoq b’eyb’alej tol chi ilontoq yok yin junejal kax tol chi wajan inej ok stxolil

kuyoj heb’ mexhtol atak’ala’ yalon Yokb’anil k’al Yalb’anil junoq Kuywajwom. c) Yihon ajkan junoq watx’ilal yin akaw k’al tzalojk’ulal yin chalejb’ahilal xol heb’ konob’

kuywajwom.

JOLOM TZ’IB’ VIII YELAPNOQ KUYOJ, MIMEQ UNEJ K’AL YALIXH UNEJ

JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ

OLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Yelapnoq Kuyoj. A Yelapnoq Kuyoj chi yib’a yul junjun nahil kuyoj yet stxolil, chi txekloj yetoq tx’an unej chi ya’ junjun nahil kuyoj tol a Yajawil Kuyoj chi ahon ok yin txolil, a junti yet chi lajwi yiqelay masanil nab’alej k’al b’ijanil mulnajilal kuyoj tol alb’il yuj yajaw. WAQLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Yillaytoq Kuyoj. Chi je’ yillaytoq masanil kuyoj heb’ kuywom xol txolil k’al kuyoj tol ek’b’an yib’an skuyoj heb’ kuywom ma kab’ yin jun. A Yatutal Yilay B’ey chi ilontoq hoq watx’nen yayji jun mulnajil ti. A kuyoj tol max ilay elteq b’ay tx’oq konob’al, yin slatz’anil b’ab’el kuyoj, nan kuyoj, hoq ayjoq yelapnoq atak’ala’ yiqelay tzet chi yal iqelal tol chi ahon ok yin txolil. UQLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Yalixh Unej k’al Mimeq Unej. A Yajawil Kuyoj yetoq Yilay B’ey yulaq Konob’laq, hoq ya’ heb’ tx’an yalixh unej k’al tx’an mimeq unej tol chi aq’on yelapnoq kuyoj max ilay elteq yin slatz’anil k’al stxolil atak’ala’ yayji okoq.

JOLOM TZ’IB’ IX B’IJANIL MULNAJILAL KOLWAL

JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ

WAXAQLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. B’ijanil Mulnajilal Kolwal. A Yajawil Kuyoj hoq watx’nej ajoq kax hoq yihon b’ey b’ijanil mulnajilal kolwal yuj watx’ji aj kawilej, txolil yok loj k’al tzalojnab’alil yin junjun kuywom xol tzank’al tzet latz’anil b’aytal tol yowalil.

43

B’ALONLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Mitx’q’ab’ej yet kuyoj. A Yajawil Kuyoj hoq aq’on mitx’qab’ej yet kuyoj yin sab’ejal, yet chi el yich junjun ab’il kuyoj, b’ay masanil heb’ kuywom yin latz’anil b’aytal tol yowalil. KANWINAQ YALTUQAN. Manlay Mitx’q’ab’ej yet Kuyoj. Masanil manoj mitx’q’ab’ej yet kuyoj chi watx’nej Yajawil Kuyoj, chi ilay kan el tojlob’al yib’an a yujtu xan k’am yalon yet yaq’on stojlob’al. JUN YOK’AL YALTUQAN. Tz’ib’ yet Kuyoj. A Yajawil Kuyoj hoq watx’nej ajoq, hoq pojik’oq kax hoq kuyon tz’ib’ yet kuyoj tol chi q’an heb’ chi kuywi yin Yalan-B’ab’el Kuyoj, B’ab’el Kuyoj k’al Nan Kuyoj. Kax hoq yaq’on k’apax mitx’q’ab’ej yuj kolwaj yetoq kuyoj tu. KAB’ YOK’AL YALTUQAN. Tz’ib’ yet Ajtz’ib’ yul Miman Konob’. A Yajawil Kuyoj hoq yihajwan kax hoq kolwaj yin tuminal yuj yilay elteq yin mimantaqil smulnajil heb’ ajtz’ib’ yul konob’ tol max watx’nej yuj swatx’iloq ok kuyoj, yuj kolwaj ok yetoq smulnajil heb’ tu k’al yuj yajkan yojtaqnelay el heb’. OXEB’ YOK’AL YALTUQAN. Taq’eb’al Q’anlay Tz’ib’. A tz’ib’ k’al yetoq tx’an unej chi q’anab’ax yuj yaq’lay kuyoj tol max allay el yuj junoq anima ma xin yuj junoq nahil mulnajil yul konob’ ma yuj junoqxa tx’oq konob’al, yowalil hoq taq’elay yuj Yajawil Kuyoj, katatu chi jehon q’anlay yin yilay b’ey stxolil kuyoj tu, asan xin tol oqab’ k’amok ajk’ulal yin syochwan, syichb’anil k’al tzettaq yetal tz’ib’ yayji yul jun Iqelal ti. KANEB’ YOK’AL YALTUQAN. Tz’ib’ Asannej Okoq. A Yajaw man hoq taq’ej watx’nelay aj junoq tz’ib’ tol asannej ok yul miman konob’.

JOLOM TZ’IB’ X SAB’EJAL

JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ

OYEB’ YOK’AL YALTUQAN. Sab’ejal. Hoq aq’lay sab’ejal b’ay heb’ kuywom ajkonob’ Xe’q’a’ tol a kaw wal pitz’an sk’ul yin kuyoj tu, kax tol chi je’ k’apax yuj, yin tzank’al tzet latz’anil kuyoj, palta tol k’am stumin heb’ manon kuywoqb’a. WAQEB’ YOK’AL YALTUQAN. A Yajawil Kuyoj hoq yaq’a’ ma xin hoq kolwaj yetoq sab’il kuyoj yuj yilay elteq kuyoj yul konob’ ti ma xin yul junoqxa tx’oq konob’al, b’ay heb’ chi mulnaj yuj swatx’iloq ok kuyoj, palta xin ahoqab’ heb’ tol a kaw wal watx’ yihon b’eyoq. A heb’ anima chi chahon sab’ejal yul junoqxa tx’oq konob’al, yowalil chi mulnaj heb’ yulaq nahil mulnajil tol yet yajaw yayji okoq, yin kab’ q’inalejal skuyoj tu, k’al k’apax yaq’on k’al mexhtolal atak’ala’ kuyoj max cha’ tu. UQEB’ YOK’AL YALTUQAN. A kuyoj chi ilay elteq yul junoqxa tx’oq konob’al ay yelapnoq yul konob’ ti, ta a jun maqtxel max kuywi tu chi watx’nej yayji syunal sataq Yajawil Kuyoj, yet watx’ chi lajlejb’a juntzan kuyoj tu yetoq juntzan chi chalay yul konob’ Xe’q’a’ ti. WAXAQEB’ YOK’AL YALTUQAN. A Yajawil Kuyoj yowalil chi yilteq yin watx’ilal q’anlayi k’al yok heb’ anima chi cha’ sab’il kuyoj tu, xol smulnajil nahil mulnajil yet yajaw yayji atak’ala’ tzet max kuy tu.

44

JOLOM TZ’IB’ XI YIQELAL TUMIN K’AL YOKOB’AL TUMIN

JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ

B’ALONEB’ YOK’AL YALTUQAN. Tumin k’al Yokob’al Tumin. A Yiqelal Tumin k’al Yokob’al Tumin Yuj yilay b’ey Kuyoj yul Miman Konob’ chi titok yin juntzanti: a) Tumin chi titok xol olajoneb’ skawinaq yin ok’al tumin chi el yin masanil tumin chi okteq

b’ay Yajaw k’al juntzanoqxa yokb’anilteq tumin. b) Tumin chi salayi, chi aq’layi, yetoq lajti’al ma xin yin tzank’al tzet txolilal yokb’aniltoq

tumin yin yune’ejal ma xin yin txutxejal, tol chi titok yin junoq anima tol yetb’a tx’oqlil ma yin junoq b’ulan anima, tol aj konob’ ma xin tol tx’oq konob’al. A tumin chi titok yin junoq anima ma yin b’ulanil, tol yetb’a tx’oqlil, yowalil chi ya’ stojlob’al.

c) Tumin chi titok xol stumin heb’ kuywom ma xin yin tumin chi wajb’aj aj heb’ konob’

kuywom tu, atak’ala’ yalon Lajti’ Yajaw 399 yet oxeb’ k’u wahay lajoneb’ xajaw yul ab’il 1968.

d) Tumin chi michaj yetoq smulnajil nahil kuyoj, yowalil chi q’anab’ax yuj watx’nelay ok

nahil kuyoj tu. A juntzan tumin ti yowalil chi ok yin txolil axka junoq tumin tol yetb’a tx’oqlil, yuj heb’ Syajawil Tumin yul junjun nahil kuyoj.

e) Kolwal yin tuminal chi ya’ junjun Nahil Yajawilal yul junjun konob’laq, yuj yilay b’ey

b’ijanil mulnajilal yet yalay ok yip k’al yuj mulnaji. f) Juntzanoqxa tumin chi michaj yin ujilal tol yet yokb’anilteq tumin yayji okoq.

JOLOM TZ’IB’ XII B’EQANIL XOL MASANIL

JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ

LAJONEB’ YOK’AL YALTUQAN. Txolil Kawxi Pojanil. A Txolil Kawxi Yajawil Kuyoj yowalil tol hoq tx’oq’ab’nelay el yin pojanil yetoq kuywinaqil yokb’anil txolil, yetoq txolil yin b’ulanil atak’ala’ yalon waqlajoneb’ skanwinaq yaltuqan yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’. USLUK’EB’ YOK’AL YALTUQAN. Mitx’q’ab’ej yet Q’umb’al. A Yajawil Kuyoj hoq yihaj kan kax hoq yilontoq b’ay sataq masanil mitx’q’ab’ej yet q’umb’al yulaq konob’, smulnajil kuyoj yuj taynelayi k’al yuj yajkan yallay el tzettaq mulnajil tol watx’ yili yul miman konob’, watx’il b’eyb’alej k’al watx’il yin kanalil, yihon ok yetoq yiqelal yet watx’ k’amoqab’ owal, mulej yin matz’il k’al yetnelaytoq ti’ej yin q’anejal, yet watx’ ayoqab’ yelapnoq watx’ilal, watx’ nab’alil k’al watx’ b’eyb’alil. LAJKAWEB’ YOK’AL YALTUQAN. Kuyojal B’eyb’alej Watx’ Nab’alej k’al Pitz’kulal yuj Konob’. A b’ay masanil nahil kuyoj yulaq konob’, yowalil tol chi ilay b’ey junoq b’ijanil mulnajilal tol ayk’al yin ujilal yib’antoq kuyojal b’eyb’alej, watx’ nab’alej k’al pitz’k’ulal yuj konob’ yetoq yayji ek’ masanil konob’ kuywajwom, yuj yilay ajkan watx’ilalej.

45

OXLAJONEB’ YOK’AL YALTUQAN. Q’axponelay Ek’toq Iqelal yin Junoqxa Ti’ej yetoq Sq’anejal. A jun Iqelal ti yetoq masanil sq’anejal hoq q’axponelay ek’toq yin junoqxa ti’ejal, axka yin sti’ heb’ kaneb’ konob’ a kaw tol yin mimantaqil ay yul konob’ ti axka: Kiche’, Kakchikel, Q’eqchi’ k’al yin Mam. KANLAJONEB’ YOK’AL YALTUQAN. Smulnajil heb’ Ajtx’otx’ Pojom Tx’otx’. A heb’ tol ajtx’otx’ pojom tx’otx’ b’ay yulaq konob’laq, kawilal konob’laq ma xin yulaq k’ultaq, yowalil hoq ya’ heb’ junoq b’ijan stx’otx’ tu yetoq Yajaw, tx’otx’ej yin mimantaqil yuj watx’nelay aj nahil kuyoj k’al yet tzalojnab’alil. *B’ay chi yalkan axka ti: “Atak’ala’ b’isb’alej chi yal yiqelal yib’antoq.” Yul tx’an Unej yin B’isil 264-2004 yet 31-08-2005. OLAJONEB’ YOK’AL YALTUQAN. Q’anab’axnelay Iqelal. A tzettaq yetal chi yal jun Iqelal ti, hoq alay ok yib’an junoq maqtxel yuj swatx’iloq okoq yib’antoq kuyoj atak’ala’ tzet yalon juntzanoqxa iqelal. A Yajawil Kuyoj, yetoq juntzanoqxa Yajawil yet Yajaw, k’al juntzanoqxa tol chi yi’ b’ey b’ijanil mulnajil yib’antoq kuyoj ti, yowalil hoq yi’ b’ey heb’ jun mulnajil ti yin junanejb’ahilal. WAQLAJONEB’ YOK’AL YALTUQAN. Smulnajil heb’ Yajaw yul Junjun Konob’laq. A jujun nahil yajawilal yul junjun konob’laq b’ay yul masanil Miman Konob’ k’al juntzanoqxa yajaw yulaq konob’laq, chi okkan syiqb’ejoq heb’ kolwaj yetoq Yajawil Kuyoj yuj yiqelay el tzet chi yal jun Iqelal ti yetoq sq’anejal. UQLAJONEB’ YOK’AL YALTUQAN. B’isb’al K’u k’al B’eqanil kuyoj. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq konob’, hoq alon b’isb’al k’u k’al b’eqanil kuyoj xol tzank’al tzet latz’anil kuyoj, atak’ala’ yili stx’otx’ junoq konob’ tu, sq’inal konob’ xol tumin, yet watx’ axka tu chi chalejb’a smulnajil heb’ tu yetoq syochwan konob’. WAXAQLAJONEB’ YOK’AL YALTUQAN. Smulnajil heb’ Yajawil Mimeq Txonej. Yet a heb’ yajawil mimeq txonej ma mimeq mulnajil yib’antoq watx’noj tzettaq yetal, job’oj alom, ma xin iwom b’ey txonej; k’am chi yiqej watx’nen ajoq ma xin taynen ayjoq nahil kuyoj, nahil tayneb’al unin, k’al nahej yet ihojkan b’eyb’alej yuj watx’iloq ok smulnajwom tu k’al yuj watx’iloq ok heb’ kuywom, hoq tenchanelay heb’ yuj Yajawilal atak’ala’ yalon iqelal yib’antoq. B’ALONLAJONEB’ YOK’AL YALTUQAN. Kuyoj yet Icham Anima. A Yajawil Kuyoj, yowalil hoq yahok xol smulnajil b’ijanil mulnajilal yet yaq’lay kuyoj b’ay icham anima, junti xol kuyoj b’ay heb’ kuywom k’al kuyoj tol ek’b’an yib’an skuyoj heb’ kuywom ma kab’ yin jun. OK’AL YALTUQAN. Tayneb’al Konob’ Kuywajwom. A Yajawil Kuyoj hoq yiltoq heb’ konob’ kuywajwom yet watx’ k’am chi jeqokb’a junoqxa nab’alej tol yet heb’ chi yochej chi ok yin yajawil xol heb’, nab’alej yet heb’ aq’om owal ma junoqxa nab’alej tol chi je’ yetnen el b’ey stxolil kuyoj tu. JUN SWAQK’AL YALTUQAN. Yaq’lay Mulnajil. A yet chi aq’lay mulnajil yuj Yajawil Kuyoj, yowalil chi iqelay yetoq yelalil tzettaq yetal tol tz’ib’ yayjikan yul tx’an Iqelal yet Tx’oxb’anil k’al Yokob’al yetoq Yalb’anil Kuyoj yet Mexhtolal yul Miman Konob’. Smulnajil Yajawil Kuyoj, yaq’on b’ay B’ulanil heb’ chi Ilontoq heb’ Mulnajwom, tumin, mitx’q’ab’ej, ak’ mitx’q’ab’ej, k’al anima yuj mulnaj yetoq watx’ilal yin yelalil.

46

KAB’ SWAQK’AL YALTUQAN. A Yajaw yowalil hoq yihaj b’isil tumin yuj swatx’iloq ok kuyoj, masanta chi yal michaj jun yin ok’al yet Sat Mulnajil yul konob’ yin chalejb’ahilal yetoq yajkan heb’ konob’ kuywom k’al watx’ji ok slatz’anil kuyoj yul konob’. A juntzan mulnajil ti yowalil chi watx’nelay junjun ab’il.

JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ KUYOJ YIB’ANTOQ JICHK’ULALEJ

OXEB’ SWAQK’AL YALTUQAN. Kuyoj yib’antoq Jichk’ulalej. A kuyoj yib’antoq jichk’ulalej a nahil kuyoj chi nahoni ta chi yaq’a’ ma k’amaq, axka b’ay yulaq nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ hoq je’ yaq’lay xol txolil mulnajil axka k’alta’ yihon ok heb’ smulnajil tu, yin k’am b’uchoj animahil.

JOLOM TZ’IB’ XIII B’EQANILEJ CHI B’EYI K’AL SLAJUB’AL

JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ KANEB’ SWAQK’AL YALTUQAN. A Yajawil Kuyoj, yin junoq kab’ ab’il ta chi ek’xa’ yib’an, yechel tax k’al yet chi ok jun Iqelal ti yin smulnajil, yowalil tol chi ya’ iqelay tzet tz’ib’ yayji kan yul tx’an Iqelal ti b’ay jun yoxk’al yaltuqan, b’ay lostuqan “n”. OYEB’ SWAQK’AL YALTUQAN. Watx’jub’al aj Txolil Q’anej. Chi kankan ok junoq yoxk’al k’u yechel tax yet chi allay el jun Iqelal ti, yuj watx’nelay ajoq k’al yuj taq’elay txolil q’anej, a yujtu xan a Yajawil Kuyoj yowalil hoq yab’enej heb’ Cheqb’ej Tx’al b’ijanil yet Kuyoj tol ayxa k’alta’ ek’ yetoq. WAQEB’ SWAQK’AL YALTUQAN. Taq’elay Jayeb’oq K’u. A juntzan txolil q’anej tol chi ihon ok kuyoj tu tinani’ hoq alay k’al ok yib’an masanil tzettaq yetal tol chi chalejb’a yetoq jun Iqelal ti masanta chi yal yilay el yuj juntzan ak’ txolil q’anej tu. UQEB’ SWAQK’AL YALTUQAN. Yilay eloq. Chi ilay kan el Lajti’ Yiqelal 73-76 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xeq’a’, yechel tax chi el yich mulnaj jun Iqelal ti. WAXAQEB’ SWAQK’AL YALTUQAN. Yayji Ek’oq. A jun Taolil Iqelal ti hoq el yich mulnaj yet yewihal yallay el yul tx’an un yet ab’ix tol a kaw.

CHI EK’TOQ B’AY XEHAL MULNAJIL YUJ YALLAY ELOQ K’AL YUJ YIQELAYI.

YUL YATUTAL XEHAL KAWXIB’AL MULNAJIL YET IQELAL, B’AY KONOB’ XE’Q’A’ YET B’ALONEB’ K’U WAHAY B’AB’EL XAJAW YUL AB’IL 1991

MARCO ANTONIO DARDON CASTILLO

SAT YAJAW MIGUEL PONCIANO CASTILLO

AJTZ’IB’ SARA MARINA GRAMAJO SOTO

AJTZ’IB’

YATUTAL YAJAWILAL YUL MIMAN KONOB’: Xe’q’a’, usluk’eb’ k’u wahay b’ab’el xajaw yul ab’il 1991

ALLAYOQAB’ ELOQ KAX IQELAYOQAB’I

47

CEREZO AREVALO

AJTZ’IB’ YIB’ANTOQ MASANIL SMULNAJIL SAT YAJAWIL YUL MIMAN KONOB’

CARLOS DIAZ DUBON OLIVERO

TXOLIL Q’ANEJAL

IQELAL YET KUYOJ YUL MIMAN KONOB’

48

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL M. YET 13-77

Yatutal Yajawil Miman Konob’: Xe’q’a’ uqlajoneb’ k’u wahay usluk’eb’ xajaw yul ab’il 1977

A cham Sat Yajaw yul Miman Konob’

Yuj q’anon cham masanil watx’ilal chi yal kan lastuqan kaneb’ b’ay b’aloneb’ yok’al Yaltuqan yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’.

CHI LATI’NEJ AYOQ:

Taq’en:

TXOLIL Q’ANEJAL IQELAL YET KUYOJ YUL MIMAN KONOB’

B’EQANIL TOL XEB’ANILEJ

JUN YAL TUQAN. A juntzan Txolil Q’anej Iqelal ti chi yihajkan smulnajil Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’ (Txolil Iqelal 73-76 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’). KAB’ YAL TUQAN. A sb’ijanil Kuyoj, Ajnab’alil k’al B’eyb’al konob’ chi yihok Yalb’ijanil Kuyoj (Yet heb’ Kuywom k’al Ek’b’an yib’an heb’ Kuywom), B’eyb’alej, Ajnab’alil k’al ch’en Ak’ Mitx’q’ab’ej.

JOLOM TZ’IB’ I TXOLIL YAYJI OKOQ

KAB’JOLOM TZ’IB’ I

XEHAL MULNAJIL YUL YAJAWILAL

OXEB’ YALTUQAN. A heb’ Cheqb’ej yib’antoq Kuyoj yul Miman Konob’, Ajnab’alil k’al B’eyb’alej, chi ya’ nab’alej, chi wajan inej b’eyoq kax chi yilontoq smulnajil Nab’alej yet Yilay B’eyoq yul Miman Konob’ yib’antoq b’ijanil chi yiltoq. Chi watx’ji aj yuj Yajawil Kuyoj tol chi ihon okoq, Yajawil Mulnajil yib’an Tx’otx’ Tx’otx’, Yajawil Taynelay Kokonob’, Yajawil Tumin, Yajawil Skawil Konob’ k’al Yillaytoq Konob’, Yajawil Mulnajil, Taynelay Sataq Q’inal Konob’ k’al Ajtz’ib’ Yib’antoq Masanil smulnajil Wajanil Miman Konob’ yet Nab’alej yin Tuminal. KANEB’ YALTUQAN. A Wajanil yul Kokonob’ yib’antoq Kuyoj tol Ekb’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom, chi yib’ey yin junanejb’ahilal ujilal yin junejal yetoq tzank’al tzet maqkixhtaqil nahil mulnajil yet Yajaw tol chi watx’nen juntzan ujilal ti kax tol chi yahok yip mulnajil yib’antoq. Chi watx’ji aj yuj cham Kab’yajawil Kuyoj, tol chi ihon okoq, cham Iwonb’ey Txolil Mulnajil yet Nahil Kuywinaqil yet Kuyoj k’al sat Mulnajil (INTECAP), cham chi Ihon B’ey yel Lehehoq yin Konob’ k’al cham chi Ihon B’ey Masanil Mulnajil yib’an Tx’otx’ Tx’otx’ (DIGESA), cham chi Ihon b’ey Masanil Kuyoj tol Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom yet Yajawil Kuyoj, k’al cham Yajawil Lajti’al yet Skuyoj heb’ Aq’om Owal, cham chi Ihon B’ey Masanil Mulnajil yib’antoq Kawilej, k’al jun Scheqb’ej Nahil Tz’ib’ yib’antoq Masanil smulnajil Wajanil Miman Konob’ yet Nab’alej yin Tuminal. Yowalil chi watx’nej smulnajil tu atak’ala’ yalon Cheqb’ej yib’antoq Kuyoj yul Miman Konob’, Ajnab’alil k’al B’eyb’alej.

49

OYEB’ YALTUQAN. A B’ulanil heb’ chi Ihon ok Kuyoj tol Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom yul Miman Konob’ hoq tz’ib’en masanil b’ijanil mulnajilal chi watx’nej nahil mulnajil yet yajaw yuj watx’ji yayji txolilal yilay b’ey yin junanejb’ahilal. A yujtu xan yowalil tol ay junoq Nahil yet Tz’ib’ chi Mulnaj yetoq.

KAB’JOLOM TZ’IB’ II TXOLILAL YAYJI OK YAJAWIL KUYOJ

WAQEB’ YALTUQAN. A Yajawil Kuyoj, chi yi’ syip yin juntzan ipejal ti: a) Ipejal yet Yilay B’ey Mimeqal:

1. Junanejb’ahilal B’ijanil Kuyojal k’al Nab’alejal Kuyoj (USIPE). 2. Wajanil Kuywinaqil. 3. Yillaytoq yin Watx’ilal Snahil. 4. Yajawil Mimeqal. 5. Yatutal Yilay B’ey Masanil Yokb’anil Txolilal. 6. Nahil Yiqelal. 7. Nahil Chalejb’ahilal yetoq Konob’. 8. Nahil Kuyoj Tz’ib’. 9. Nahil Yilay Okoq k’al Watx’nelay elteq Nab’alej yin Tuminal. 10. Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’.

b) Ipejal yet Yalb’ijanil Mulnajilal Kuyoj:

1. Yatutal Yilay B’ey Masanil Skuyoj heb’ Kuywom. 2. Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom. 3. Wajanil heb’ chi Kuyon Smulnajil heb’ Mulnajwom.

c) Ipejal yet Yalb’ijanil Mulnajilal B’eyb’alej:

1. Yatutal Yilay B’ey Masanil Mulnajil Watx’ Yili. 2. Nahil Watx’ilal B’eyb’alej yul Miman Konob’. 3. Nahil Ach’ej Anima yul Miman Konob’ (INAJU).

d) Ipejal yet Yalb’ijanil Mulanjilal Ajnab’alil k’al Ak’ Mitx’q’ab’ej:

Nahil Ajnab’alil k’al Ak’ Mitx’q’ab’ej yul Miman Konob’.

KAB’JOLOM TZ’IB’ III IPEJAL YET YILAY B’EY MIMEQAL

JUN MAQAN

JUNANEJB’AHILAL B’IJANIL KUYOJAL K’AL NAB’ALEJAL KUYOJ (USIPE)

UQEB’ YALTUQAN. A Junanejb’ahilal B’ijanil Kuyojal k’al Nab’alejal Kuyoj (USIPE), a ton Ipejal chi ya’ Kuywinaq-ajnab’alil, chi ilontoq kuyojal, nab’alejal k’al yokb’anil txolil maqkixhtaqil b’ijanil mulnajilal yet smaqanil tu, kax tol chi yi’ yip yin jichanil b’ay Snahil. Ay jun maqtxel yajaw chi ilontoq, ay jun kab’yajaw, kax chi watx’ji aj yuj juntzan Pojanil: Kuyoj yib’antoq sq’inal Konob’ xol Tumin, Watx’ilal Mimanilej, Unej k’al B’isilej, Yilay B’ey yin Unejal, Yilay B’ey xol Yokb’anil Stxolil k’al juntzanoqxa chi watx’ji yayji.

50

WAXAQEB’ YALTUQAN. A Junanejb’ahilal B’ijanil Kuyojal k’al Nab’alejal Kuyoj (USIPE), kaytu yaq’on smulnajil axka ti: a) Yilay b’eyoq, yillay k’altoq k’al kuylay syechel jantaq iqelal k’al txolil q’anej tol yowalil

chi iqelay yuj yilay b’ey smulnajil Yajawil Kuyoj, yuj watx’ji Nab’alej yib’antoq Kuyoj yul Miman Konob’, Ajnab’alil k’al B’eyb’alej.

b) Watx’nelay aj nab’alej yet yillaytoq ma xin yet tojolnelay okoq, tol yowalil chi q’anab’ax

yet watx’ chi elol yin watx’ilal masanil smulnajil tol alb’ilkan tu. c) Yilay b’ey yin junanejb’ahilal yetoq Nahil Tz’ib’ yet Masanil Wajanil Miman Konob’ yet

Nab’alej yin Tuminal k’al juntzanoqxa ipejal ma nahil mulnajil tol ayok xol jun b’ijanil ti yuj watx’nelayi k’al yiqelay jun nab’alej tol ay yin k’otxan q’inalejal, yin nan joqan q’inalejal k’al yin joqan’ q’inalejal.

KAB’ MAQAN WAJANIL KUYWINAQIL

B’ALONEB’ YALTUQAN. A Wajanil Kuywinaqil, sxehal nab’alej k’al q’anleb’alej yayji okoq. Chi watx’ji aj yuj jun Sat Yajaw, jun Ajtz’ib’ k’al heb’ Aq’om nab’alej tol mojalil yok xol. A sb’isil heb’ Aq’om Nab’alej hoq allay yuj Snahil kax yowalil tol kuywinaq heb’ yib’antoq junoq mulnajil tol chi aq’lay yiltoq heb’ yuj Yajawil tu, yuj tx’oxq’ab’nelay el yin mojalil masanil juntzan b’ijanil mulnajilal tu. LAJONEB’ YALTUQAN. A smulnajil Wajanil Kuywinaqil kaytu yaq’on axka ti: a) Kuyoni k’al yalon yet yib’antoq q’anej tol a cham Yajaw ma xin tol a cham Kab’yajaw

chi ahon ok yul sq’ab’. b) Kuyoni, sayon yila’ k’al watx’nen aj iqelal yuj yaq’on sub’ojb’oq smulnajil Yajawilal tu. c) Yalon yet yib’an mulnajil tol chi allay el yuj Nahil Kuyojal Tz’ib’.

OXEB’ MAQAN YILLAYTOQ YIN WATX’ILAL SNAHIL

USLUK’EB’ YALTUQAN. A Yillaytoq yin Watx’ilal Snahil a ton Ipejal yet Yokb’anil txolilal tol chi ilontoq yiqelay tzettaq yetal chi ali yul Snahil k’al Yillaytoq maqkixhtaqil b’ijanil mulnajilal yib’antoq maqanil yayji okoq.

KANEB’ MAQAN YAJAWIL MIMEQAL

LAJKAWEB’ YALTUQAN. A Syajawil Mimeqal Ipejal yet Yokb’anil Stxolil tol chi ilontoq yok yin txolil k’al yillaytoq unej yul Snahil Yajawil k’al Kab’yajawil, k’apax tz’ib’eni k’al taynen tx’an unej chi ilay ok yib’antoq jun mulnajil ti. A cham Mimeq Yajawil Owal, ayok Syajawiloq heb’ Anima chi mulnaj ok yuj yilay b’ey Yokb’anil Stxolilal tol chi mulnaj b’ay yul Jolom Nahil Yajawilal.

51

OYEB’ MAQAN YILAY B’EY MASANIL YOKB’ANIL TXOLILAL

OXLAJONEB’ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Manasanil Yokb’anil Txolilal chi wajb’aj ok masanil smulnajilal yokb’anil txolil k’al Smulnajil Yajawil kax chi yilontoq watx’nelay yin junanejb’ahilal. Chi watx’ji aj yuj juntzan Pojanil Mulnajil axkati: Watx’nelay nahej, Mitx’q’ab’ej, Taynelay Mulnajoq; Snahil Mitx’q’ab’ej k’al Yiqlay Iqatzej. KANLAJONEB’ YALTUQAN. A Pojlaytoq heb’ mulnajwom yet Yajawil Kuyoj tol hoq je’ k’exlayi hoq yiq sb’i “Yilay b’ey Mulnajwom”, kax a hoq ilontoq kuylayi k’al sik’lay heb’ mulnajwom tu, k’al k’apax masanil juntzan ujilal yuj yalay ok yin txolil k’al yillaytoq smulnajil heb’ smulnajwom Yajawil Kuyoj tu, kax asannej ton wal jun Ipejal ti hoq alon nab’alej yib’antoq txolilal tzet chi yun sik’lay heb’ mulnajwom sataq Snahil Yajawilal. A Spojanil watx’nelay nahej, mitx’q’ab’ej k’al taynelay ayjoq, a chi ilontoq watx’nelay masanil mulnajil tol chi yal Snahil. A Snahil Mitx’q’ab’ej chi ilontoq pojlay el masanil mitx’qab’ej tol chi q’anab’ax yuj Yajawil. Axa Snahil Yiqlay Iqatzej hoq ilontoq txolil, watx’nelay okoq k’al taynelay mulnaj ch’en iqtzom ch’en tol chi q’an Yajawil Kuyoj. *Max watx’nelay yin kayelal yuj jun yaltuqan yet Lajti’ Yajaw B’isb’al 1-85 yet 18-04-1985.

WAQEB’ MAQAN

NAHIL IQELAL

OLAJONEB’ YALTUQAN. A Nahil Iqelal, a ton Ipejal tol chi kolwaj yin nab’alejal yetoq jichanil b’ay Snahil yib’antoq q’anej yet iqelal tol chi nalayi kax a k’apax chi watx’nen yayji yin unejal atak’ala’ smojalil tol chi q’anab’axi.

UQEB’ MAQAN NAHIL CHALEJB’AHILAL YETOQ KONOB’

WAQLAJONEB’ YALTUQAN. A Nahil Chalejb’ahilal Yetoq Konob’ a ton Ipejal Kuywinaq-Yokb’anil txolil tol chi aloni k’al pojon ek’ ab’ix yib’antoq ujilal k’al bijanil mulnajilal chi watx’nej Yajawil.

WAXAQEB’ MAQAN NAHIL KUYOJ TZ’IB’

UQLAJONEB’ YALTUQAN. A Nahil Kuyoj Tz’ib’ a ton Ipejal Kuywinaqil-Yokb’anil Txolil chi ilontoq yok yin txolil, watx’nen yayji yin b’ijanil mulnajilal k’al watx’nen mulnajil yib’antoq tz’ib’ tol yet Yajawil yayji okoq.

B’ALONEB’ MAQAN

NAHIL YILAY OKOQ K’AL WATX’NELAY ELTEQ NAB’ALEJ YIN TUMINAL

WAXAQLAJONEB’ YALTUQAN. A Nahil Yilay Okoq k’al Watx’nelay Elteq Nab’alej yin Tuminal a ton Ipejal Kuywinaq-Yokb’anil Txolil tol chi ilontoq yilay okoq k’al watx’nelay nab’alej yin tuminal. Chi watx’ji aj yuj Junanejb’ahilal yet Yilay Okoq k’al Watx’nelay Elteq Nab’alej yin Tuminal.

52

LAJONEB’ MAQAN YATUTAL YILAY B’EY KUYOJ YULAQ KONOB’

B’ALONLAJONEB’ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ a ton Ipejal Kuywinaq-Yokb’anil Txolil chi ilontoq yilay b’eyoq, yin junanejb’ahilal, watx’nelayi k’al yok yin txolil smulnajil kuyoj k’al b’eyb’alej yul junoq konob’ b’ay chi ayji tu. Junjun Yajaw yulaq Konob’ a ton chi tx’oxq’ab’nen el Yajawil Kuyoj b’ay junoq konob’ tu. JUNK’AL YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ chi illaytoq yuj junoq Yajawil Yilay B’ey yulaq Konob’, kax chi ok yin txolil yetoq Nahil Yokb’anil Txolil; Kolwal Kuywinaqil; k’al Nab’alej yin K’ojank’ulal, k’al Bisilej. Chi Yi’ heb’ yip yin nab’alejal b’ay Wajanil Kuyoj yulaq Konob’ k’al Wajanil Kolwajwom yib’antoq Kuyoj. JUN SKAWINAQ YALTUQAN. A Wajanil Kuyoj yulaq Konob’ chi kolwaj yin nab’alejal yetoq Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yib’antoq nab’alej yin k’ojank’ulalil, yilay b’ey yin junejal k’al kuylay mulnajil yul junoq konob’; chi watx’ji aj yuj heb’ scheqb’ej tzank’al tzet Yajawil yul mimeq konob’ k’al heb’ yajaw yul junoq Konob’ tu. KAB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Wajanil Kolwalwom yib’antoq Kuyoj (Yul junoq konob’ tu), syochwan kolwaj yetoq junjun konob’ yib’antoq yilay b’ey ujilal yet kuyoj, k’al watx’nen ok yul sb’ehalil axka yayji ek’ heb’ konob’ tu, axka wal yib’antoq watx’nelay aj nahej, taynelayi k’al watx’nelay okoq, k’apaxoq yaq’on nahil kuyoj tu; chi watx’ji aj yuj jun Sat Yajaw, jun Ajtz’ib’ yetoq kanwan heb’ Kolwajwom (yowalil tol a b’ay jun konob’ tu kajan heb’ masanil kax tol icham anima oqab’ sq’inal heb’ masanil k’apaxoq), junjun ab’il chi sik’lay heb’, kax tol yowalil chi mulnaj heb’ yetoq watx’ilal.

KAB’JOLOM TZ’IB’ IV IPEJAL B’AY KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

JUN MAQAN YILAY B’EY MASANIL SKUYOJ HEB’ KUYWOM

OXEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Yilay B’ey Masanil Skuyoj heb’ Kuywom a ton Ipejal Kuywinaq-Yokb’anil Txolil chi ihon okoq, chi ihon b’ey yin junanejb’ahilal, yillaytoq, watx’nelayi k’al kuylay mulnajil yetoq nab’alej yib’antoq mulnajil yul junjun ab’il k’al unejal yet cham Kab’yajaw yib’antoq Skuyoj heb’ Kuywom. A jun mulnajil ti chi yiltoq Yajawil k’al yuj jun Kab’yajawil kax chi watx’ji aj yuj juntzan Pojanil axka ti: Yet Syiqelal heb’ Kuywom, yet Kuylayi k’al yaq’lay Kuywinaqil b’ay heb’ Mexhtol; yet Yillaytoq Kuywinaqil; k’al yet Tz’ib’elayi k’apaxoq yet Yilay ok Txolil Nahil heb’ Mexhtol. KANEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A cham Yajawil Yilay b’ey Masanil Kuyoj heb’ Kuywom, ayok smulnajiloq yihon b’ey ujilal kuyoj yet Yalb’ijanil Kuywom, yihon b’ey yin junanejb’ahilal smulnajil yetoq Ipejal k’apaxoq yetoq juntzanoqxa Mulnajil. Yowalil chi yala’ tzet txolil q’anej yiqelal chi q’anab’ax yuj watx’ji smulnajil Nab’alej yet Yalb’ijanil. Chi yiqej el txolilal mulnajil yet chalejb’ahilal yetoq Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ k’al yetoq juntzanoqxa Ipejal yet Yajawil, atak’ala’ b’eqanil chi yal Snahil. Ta k’amik’ cham Yajaw tu a cham Kab’yajaw chi alon tzet chi yun yok mulnajil tu.

53

OYEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Spojanil Yiqelal heb’ Kuywom chi ilontoq mulnajil chi watx’nej junjun latz’an k’al unej chi yi’ b’ey Yalb’ijanil Kuywom xol kuywinaq-kuyojal kuyoj k’al yin yillaytoq heb’ kuywom xol sab’il kuyoj, xol b’ijanil mulnajilal yet nab’alej, syuk’a’ heb’ kuywom k’al juntzanoqxa mulnajil. WAQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Spojanil Yilay b’ey Kuywinaqil smulnajil yin a kaw yillaytoq masanil Yaltxolil Kuyoj sataq Yajaw. A chi aq’on nab’alej k’al kolwal yin kuywinaqil b’ay mexhtol chi mulnaji, k’al yilontoq yiqelay masanil tzettaq yetal chi ali yuj watx’ji aj kuyoj k’al kuywinaqil yin heb’ mulnajwom chi mulnaji. Chi kolwqaj yetoq USIPE yuj yillaytoq nahil kuyoj tol ay bijanil smulnajil yin kuyojal tzettaq yetal. Yowalil tol kok’taqk’al chi kuy yokb’anil txolilal k’al smulnajil Yillaytoq Kuywinaq-Mexhtolal yuj yaq’on tz’aqnaj yin watx’ilal pojlay el heb’ chi ilontoq. UQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Spojanil Kuylayi k’al yaq’lay Kuywinaqil b’ay heb’ Mexhtol, chi ilontoq b’ijanil mulnajilal yet Kuyoj k’al Yaq’lay Ab’ixej Kuywinaq-Ajnab’alil b’ay heb’ mexhtol, yilay ajkan watx’ilal k’al pitz’k’ulal yin heb’ kuywom yib’antoq kuyoj k’al yaq’on heb’ watx’ilal yin q’anlay sab’il kuyoj, yunal kuyoj k’al kuyoj yin b’ijanil tol chi altelay b’ay heb’ mexhtol chi mulnaj tu. WAXAQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Spojanil Nahil heb’ Mexhtol yet Ipejal tol chi taq’eni, chi ahon ok yin txolil, kax tol chi ihon ok nahil mexhtol, yet yajaw ma juntzan tol txekel syajaw chi mulnaj yul konob’.

KAB’ MAQAN YATUTAL YILAY B’EY MASANIL KUYOJ EK’B’AN YIB’AN SKUYOJ HEB’ KUYWOM

B’ALONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj Ek’b’an Yib’an Skuyoj heb’ Kuywom a ton Ipejal Kuywinaq-Yokb’anil Txolilal tol chi ilontoq yilay b’eyoq, watx’nelayi, yillaytoq k’al yilay ok kuyoj ek’b’an yib’an skuyoj heb’ kuywom tol chi watx’nej Yajawil. Chi illaytoq yuj jun Yajaw k’al jun Kab’yajaw kax tol chi watx’ji aj yuj Pojanil Kuyoj b’ay Icham Anima k’al Kuyoj yin Txolil; Nab’alej yin K’ojank’ulalil xol Txolil, Tz’ib’elayi k’al yilay ok B’ijanil Mulnajilal k’al juntzanoqxa chi watx’nelay ajoq. LAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Spojanil Kuyoj b’ay heb’ Icham Anima k’al kuyoj yin Txolil chi watx’nej yayji nab’alej, chi yahok yin txolil, chi yib’ey yin junanejb’ahilal, chi yib’eyoq kax chi taq’en b’ijanil mulnajilal kuyoj ek’b’an yib’an skuyoj heb’ kuywom, axka Yajawil Kuyoj k’apaxoq axka juntzanoqxa komon nahil mulnajil tol chi yahokb’a xol. USLUK’EB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Spojanil B’ijanil Mulnajilal yin Txolil, chi ilontoq b’ijanil mulnajilal ujil tol chi watx’nelayi, axka watx’nelay aj yin unejal, yaq’lay satnoq eloq k’al watx’nelay aj mitx’q’ab’ej yet kuyoj chi q’anab’axi. LAJKAWEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Pojanil Yilay Okoq k’al Tz’ib’elay B’ijanil Mulnajilal chi ilontoq tz’ib’elay tzank’al tzet maqanil b’ijanil mulnajilal tol chi watx’ji yin yunal kuyojal tol yet heb’ ek’b’an skuyoj yib’an yet heb’ kuywom k’al nab’alej chi aq’lay yul Yalb’ijan, yetoq syochwan kuyoni k’al yalteni.

54

OXEB’ MAQAN WAJANIL HEB’ CHI KUYON SMUNAJIL HEB’ MULNAJWOM

OXLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Wajanil heb’ chi Kuyon Smulnajil heb’ Mulnajwom, chi yiqej el tzet tz’ib’ yayji b’ay Txolil Iqelal 1485, Maqan yet Yokb’anil k’al Yalb’anil Tx’oxb’anil el Mexhtolal yul Miman Konob’, Oyeb’ yok’al Yaltuqan yul tx’an Txolil Iqelal 1748 “Iqelal yet Mulnajil Konob’.”

KAB’JOLOM TZ’IB’ V IPEJAL YET YALB’IJANIL MULNAJILAL B’EYB’ALEJ

JUN MAQAN

YATUTAL YILAY B’EY MASANIL MULNAJIL WATX’ YILI

KANLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Masanil Mulnajil Watx’ Yili, a ton ipejal tol chi ahon ok yin txolil, yilay b’eyoq, yilay b’ey yin junanejb’ahilal k’al yillaytoq ujilal tol watx’ yili yul konob’, axka k’apax kuylay heb’ tol a kaw kuywinaq yib’antoq mulnajil tol watx’ yili tu. Chi yihajwan mulnajil watx’ yili yul konob’, kuyoni k’al yalten b’eyb’alej yin kanalil yul miman konob’ kax chi watx’nen b’ijanil mulnajilal tzettaq yetal tol oyb’il yuj tx’oxb’anil mulnajil tol watx’ yili. Ay jun Yajaw chi ilontoq kax chi watx’ji aj yuj Pojanil Yaltelayi k’al Pojlay el Kuyoj yib’antoq Mulnajil tol Watx’ Yili; k’al mulnajil tol watx’ yili xol heb’ kuywom. A Nahil Elaw yul Miman Konob’ a chi ilontoq. OLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Spojanil Yaltelayi k’al k’al Pojlay Ek’oq, a chi ilontoq masanil smulnajilal b’eyb’al konob’ xol kanal, mulnajil tol watx’ yili, son, kanal, mulnajil tz’ib’ tol watx’ yili k’al yali yetoq k’apax elaw. Chi watx’ji aj yuj Nahil Elaw xol Konob’ (Txolil Iqelal B’isb’al 574) k’al Chalejb’ahilal yetoq Konob’. WAQLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Spojanil Kuylay Mulnajil tol Watx’ Yili chi watx’ji aj yuj Tayneb’al Son yul Miman Konob’, Nahil Kuyojal Mulnajil tol Watx’ Yili, Nahil Kuyojal Kanal, Nahil Kuyojal Elaw k’al juntzanoqxa tol chi watx’nelay ajoq. UQLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Spojanil Kuyoj Mulnajil tol watx’ yili yul Nahil Kuyoj chi yib’ey ujilal chi ihon ajkan kuylay mulnajil tol watx’ yili yin snab’al junoq kuywom, axka k’apax kolwaj yetoq b’ijanil mulnajilal tol chi ya’ b’eqanil yilay b’ey ujilal tol chi ihon ajkan yochelay ok mulnajil watx’ yili. Chi mulnaj ok yin kuyoj son, mulnajil watx’ yili, kanal k’al elaw, k’al juntzanoqxa tol chi oktoq xol yunal kuyoj yet txolilal kuyoj heb’ kuywom.

KAB’ MAQAN NAHIL WATX’ILAL B’EYB’ALEJ YUL MIMAN KONOB’

(INPACU)

WAXAQLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Nahil Watx’ilal B’eyb’alej yul Miman Konob’ (INPACU), Ipejal Kuywinaq-Ajnab’al, tol chi ilontoq b’isil mitx’q’ab’ej, tx’oxlay eloq, taynelayi, taynelay ayjoq, watx’nelay aj yin kayelal, yillaytoq, kuylayi, saylay ila’, yallay eloq k’al yok yin txolilal watx’ilal b’eyb’alej yul konob’ Xe’q’a’. Taq’eb’il yib’an tol a’ hoq chahonoq kax hoq yihon b’ey mitx’q’ab’ej yin tuminal tol chi q’anab’ax yuj yilay b’ey b’ijanil mulnajilal chi watx’nej tu. Chi illaytoq yuj jun Yajaw k’al jun Kab’yajaw, a heb’ ti chi yiltoq heb’ Yalb’ijanil Mulnajilal: Kuyojal, Watx’ilal B’eyb’alejal, Nahil Smitx’qab’ heb’ Jichmam, K’uhanb’al Unej k’al Yallay Eloq.

55

B’ALONLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. A Yalb’ijanil Mulnajilal yet Kuyojal chi yihok juntzan Pojanil axka ti: Kuyojal Mitx’q’ab’ heb’ Jichmam, Tzettaq yetal max Ek’toq k’al Kuyojal Smimanil heb’ Anima, a yetoq juntzanti chi watx’nelayi, chi altelayi kax chi illaytoq tzank’al tzet mulnajilal yul konob’. A yujtu xan masanil kuyoj chi watx’nej junoq anima ma xin junoq nahil mulnajil tol yet yajaw ma tol yetb’a tx’oqlil, kajan yul konob’ ti ma xin tol tx’oq konob’al, yowalil hoq tz’ib’ejb’a b’ay Spojanil yin mojalil yet watx’ a b’aytu hoq taq’elay yuj yihon b’ey junoq mulnajil tu. KAWINAQ YALTUQAN. A Yalb’ijanil Mulnajilal Watx’ilal B’eyb’alej chi yihok juntzan Pojanil axka ti: Tz’ib’elayi k’al Taynelay Ayjoq; Nahil Watx’neb’al Watx’ilal Mitx’q’ab’ej yin Kayelal k’al Yalnanej yet Mulnajil Watx’ Yili k’al Mulnajil Watx’ Yili yulaq Konob’. JUN YOXK’AL YALTUQAN. A Pojanil yet Tz’ib’elayi a chi ilontoq Tz’ib’elay Watx’ilal Smitx’q’ab’ heb’ Jichmam, Tzettaq Yetal max Ek’toq k’al Mulnajil tol Watx’ Yili xol watx’ilal b’eyb’alej, mitx’q’ab’ej tol chi je’ b’ili yetoq k’apax tx’otx’ej yet yajaw k’al konob’ k’apax juntzan txekel syajaw, tol a kaw wal ay yelapnoq yin ichmamejal, axka smitx’q’ab’ jichmam, tzettaq yetal max ek’toq, mulnajil tol watx’ yili k’al b’eyb’alej. KAB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Pojanil Taynelay Ayjoq, chi ilontoq taynelayi, watx’nelay aj yin kayelal k’al yokb’anil stojol juntzan mulnajil tu, tx’otx’ej yet mulnajil jichmam tol watx’ yili, b’ulanil mulnajil, awen te’ej yul konob’, k’al masanil watx’ilal b’eyb’alej. Chi yihok Junanejb’ahilal Kuyoj tol chi ilontoq taynelayi k’al kollay eloq; k’al Junanejb’ahilal yet Mulnajil tol chi ilontoq taynelay ayjoq, watx’nelay aj yin kayelal k’al yokb’anil yelapnoq. OXEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Yalb’ijanil Mulnajilal Smitx’q’ab’ heb’ Jichmam chi ilontoq juntzan Nahej hoq b’inajti: Nahil Smitx’q’ab’ heb’ Jichmam k’al Ti’ej yul Miman Konob’, Nahil Tzettaq yetal max Ek’toq yul Miman Konob’, Nahil Ak’ Mulnajil yul Miman Konob’, Nahil Mulnajil Watx’ Yili k’al Tzettaq Yetal Watx’ Yili Yulaq Konob’, Nahil Mitx’q’ab’ej yin Sq’inal Icham Konob’ Xe’q’a’, Nahil Tzeqteb’al (Icham Konob’ Xe’q’a’), Nahil Mitx’q’ab’ej chi yiq sb’i Sivanus G. Morley (Awen te’ej yul Miman Konob’ b’ay Tikal) Nahil Mitx’q’ab’ej b’ay konob’ Chichicastenango, Nahil Mitx’q’ab’ej b’ay Zaculeu k’al Nahil Mitx’q’a’b’ej b’ay Democracia (B’ay Escuintla) k’al juntzanoqxa hoq watx’nelayoq. KANEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A juntzan Yalb’ijanil Mulnajilal yet K’uhanb’al Unej chi yihok Pojanil Kub’alay Unej k’al k’apax Nahil Kuhanb’al Unej. A Pojanil K’ub’alay Unej chi ilontoq K’uhanb’al Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan, k’al juntzanxa k’uhanb’al unej yulaq konob’laq tol yet yajaw chi watx’ji ajoq. A ton chi ilontoq taynelay masanil tx’an unej yib’antoq tzettaq yetal max ek’toq yet yalan tol txekel ay syajaw, k’al k’apax yallay eloq. A Pojanil Nahil K’uhanb’al Unej, a ton chi ilontoq K’uhanb’al Masanil Unej yul Miman Konob’, Nahil Unej yul Miman Konob’ K’al Txolil K’uhanb’al unej yet Yajaw yul Miman Konob’. OYEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Yalb’ijanil Mulnajilal Yallay Eloq ayok syochwanoq yaq’on ojtaqnelay el swatx’ilal b’eyb’alej yul konob’ Xe’q’a’ k’al jichb’an ok yin heb’ aj konob’ Xe’q’a’ k’al yin heb’ ula’wom yelapnoq swatx’ilal b’eyb’alej yul miman konob’. WAQEB’ YOXK’AL YALTUQAN. Yetb’eyom k’apaxb’a yetoq (INPACU), yin Yalb’ijanil Mulnajilal, Nahil heb’ Anima tol A Kaw yul Miman Konob’ k’al B’ijanil Kuyojal Yokb’anil xol Konob’ b’ay Xe’q’a’.

56

UQEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Nahil Watx’ilal B’eyb’alej yul Miman Konob’, ay Swajanil chi Ihon B’eyoq, tol chi watx’nen yayji snab’al, txolilal yilay b’ey smulnajil yin junanejb’ahilal k’al yin yillaytoq watx’nelayi. Chi watx’ji aj yetoq Syajawil tol chi ihon okoq k’al yetoq heb’ scheqb’ej junjun nahil mulnajil atak’ala’ yalon txolil q’anej iqelal chi ihon okoq. Chi yi’ k’apax ok jun Wajanil yet Q’anleb’al tol chi watx’ji aj yuj scheqb’ej heb’ nahil mulnajil yet ajnab’alil k’al b’eyb’alej tol chi aq’on nab’alej xol smulnajil k’al ujilal.

OXEB’ MAQAN NAHIL HEB’ ACH’EJ ANIMA YUL MIMAN KONOB’

(INAJU) WAXAQEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Nahil Ach’ej Anima yul Miman Konob’ ipejal kuywinaq-yokb’anil txolil chi ihon ok nab’alej, yokb’anil txolil, yilay ajkan, watx’nelayi k’al kuylay b’ijanil mulnajilal yet saqach, yet b’eyb’alej, yet tzalojnab’alil, yet mulnajil watx’ yili k’al juntzanoqxa tol yet heb’ ach’ej anima tu yayji okoq, nan xol lajkaweb’ k’al junk’al ab’il q’inalej. Chi yahok smulnajiloq yahon ok heb’ ach’ej anima tu yul sb’ehal yilay ajkan watx’ b’eyb’alej tol chi watx’nen ok syanimahil heb’ yetoq watx’ilal yin nab’alejal, yuj swatx’iloq ok heb’ yet ajnahil k’al skonob’ heb’ tu. Chi illaytoq yuj jun Yajaw k’al ipejal tol chi ihon ok yin txolil axka ti: Nab’alej k’al Kuyojal, yilay ajkan k’al chalejb’ahilal xol konob’, wajojb’ahilal yet heb’ ach’ej anima, sqach k’al tzalojnab’alil, b’ijanil mulnajilal k’al yokb’anil txolil. Chi yi’ k’apax ok jun Wajanil chi Ihon B’eyoq tol ib’il ok yuj Syajawil, watx’neb’il aj yuj heb’ scheqb’ej b’ijanil chi chalejb’a smulnajil yetoq yataqil chi ek’ xol heb’ ach’ej anima. B’ALONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Nahil heb’ Ach’ej Anima, txennej chalenb’a yetoq Yatutal Yilay B’ey Masanil Mulnajil Watx’ Yili, Nahil Watx’ilal B’eyb’alej yul Miman Konob’, Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj heb’ Kuywom k’apax Kuyoj Ekb’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom tu, k’al juntzanoqxa ipejal yet Yajaw, komonal, k’al juntzanoqxa yul yet tol lajan k’al smulnajil chi watx’nej yetoq juntzanti.

JOLOM TZ’IB’ II TXOLILAL KUYOJ YUL MIMAN KONOB’

KAB’JOLOM TZ’IB’ I

YOKB’ANIL TXOLILAL

JUN MAQAN KUYOJ HEB’ KUYWOM

LAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Kuyoj heb’ Kuywom, chi yihok masanil xeb’anil kuyoj tol a kaw (b’aloneb’ maqan) k’al kuyoj tx’al b’eyi yin txolilal, yin yab’ilal k’apaxoq yin maqanil axka ti: B’AB’EL TUQAN: Xeb’anil Masanil Kuyoj. Kuyoj b’ay Yalixh Unin k’al Kuyojal Sti’ Moso yin: Jun, Kab’ Oxeb’ k’al Kaneb’ maqan b’ab’el kuyoj. KAB’ TUQAN: Oyeb’ k’al Waqeb’ Maqan b’ab’el kuyoj; Jun, Kab’ k’al Oxeb’ Tuqanil yet B’eyb’alej yib’antoq Masanil.

57

OXEB’ TUQAN: Kuyoj Tx’al B’eyi; Jun, Kab’ k’al Oxeb’ maqan: Kuyoj yet Kuywinaqil Mulnajil (A ton junti sb’isil maqanil kuyoj yin junjun kuyojal mulnajil atak’ala’ yayji ok syunal kuyoj). USLUK’EB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Kuyojal Sti’ Moso, a ton txolilal kuyoj tol chi ya’ b’ay heb’ konob’ a kaw, nab’alejal yuj yojnaqnelay eloq, nachaj eloq k’al q’anon heb’ sti’ heb’ aj España, yuj sub’ojb’i q’umelenb’a heb’ k’apax yuj chalenb’a kajay heb’ yul konob’. LAJKAWEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Kuyoj b’ay Yalixh Unin, a ton maqanil kuyoj b’ay junoq unin yet k’amto chi oktoq xol b’ab’el kuyoj. OXLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A B’ab’el Kuyoj yochwan yaq’on b’ay heb’ kuywom masanil mitx’q’ab’ejal k’al jelanilej tol a kaw, yuj yihon heb’ sjelanil yib’antoq tzet chi yun yihon b’ey heb’ junoq watx’ nab’alej k’al b’eyb’alej yet watx’ axka tu sub’oj chalay heb’ xol sq’inal konob’. KANLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A B’ab’el Kuyoj tu chi je’ chalay yul te’ nahej ta chi iqelay juntzan yiqelal ti: a) Yihon taq’eb’al yet Yatutal Yilay B’ey Masanil Skuyoj heb’ Kuywom. b) Tz’ib’elay heb’ kuywom tu b’ay nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’, yet chi chahon el yich

kuyoj yul ab’il. c) Yillay yin unejal yet chi lajwi ek’ junoq ab’il, tzet yili skuyoj junoq kuywom tu. OLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Nan Kuyoj, chi yihok kab’ tuqan b’eyb’alej xol masanil yin oxeb’ maqan yetoq kuyoj tx’al b’eyi, tol man txekeloq jantaq q’inalejal chi yitoq. A Tuqanil Kuyoj Tx’al B’eyi, chi yihok skuyoj heb’ Kuywinaq, heb’ Mexhtol, heb’ Kuywinaq Nan Kuyoj, heb’ B’isom Tumin k’al juntzanoqxa.

KAB’ MAQAN KUYOJ EK’B’AN YIB’AN SKUYOJ HEB’ KUYWOM

WAQLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Kuyoj Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom, ay syochwan yalten b’eqanilej b’ay heb’ anima tol maj je’ kuywi b’ay junoq nahil kuyoj yin tzank’al tzet maqanil ma txolilal, axka juntzan kuyoj tol a kaw watx’ chi yun yaq’lay tilaq nahej. Chi watx’ji aj yuj masanil maqanil ujilal yet kuyoj chi ilay b’ey yinel Yalb’ijanil Kuyoj heb’ Kuywom kax man txekeloq tzet q’inalejal b’ay chi je’ yaq’layi, man txekeloq tzet nahil kuyoj b’ay chi je’ yaq’layi, tamwal k’apax jantaq maqanil kuyoj tu chi je’ yaq’layi axka tu. UQLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Kuyoj Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom ayok yin txolil yetoq kaneb’ echb’al xol tzank’al tzet maqanil konob’ axka ti: Echb’al I. Heb’ mulnajwom tol man kuywinaqoq. Echb’al II. Heb’ mulnajwom tol janik’ ch’an kuywinaq. Echb’al III. Kuywi heb’ mulnajwom tol kuywinaq xol latz’anil nan kuyoj. Echb’al IV. Kuywi heb’ mulnajwom tol a kaw wal sik’b’il yin kuywinaqil ma yin ajnab’alil.

58

JOLOM TZ’IB’ III YIQELAL KUYOJ

KAB’JOLOM TZ’IB’ I

YIQELAL HEB’ KUYWOM

WAXAQLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A Yab’ilal Kuyoj heb’ Kuywom chi yihok kab’ q’inalejal, axka Iq’ k’al Xewilal. A sq’inal Iq’ tu chi yihok lajoneb’ xajaw mulnajil heb’ mexhtol, tol chi yitoq b’alonk’al k’u kuyoj. A junti yowalil tol chi chalejb’a yetoq b’ay chi kankan okoq tx’otx konob’ tu k’apaxoq yetoq tzet yayji ok sq’inal tx’otx’ konob’ tu xol tumin tzank’al b’aytal yul smaqb’ej mimeq konob’ ti. Axa q’inalej yet Xewilal tu kab’ xajaw. BALONLAJONEB’ YOXK’AL YALTUQAN. A yet ayok heb’ kuywom tu yin xewilal yowalil chi cha’ heb’ mexhtol chi kuywaj tu kuyoj yuj jichlonelay smulnajil heb’ tu, k’apaxoq b’ay heb’ man lananoq mulnaji, kax a jun kuyoj tu man hoq je’ yek’el yib’an lajoneb’ skawinaq k’u. Chi je’ k’apax yaq’lay kuyoj b’ay heb’ kuywom tu yib’antoq kuyoj watx’ilal ma b’eyb’alej axka: Ek’jab’il ma Tojilal, Nahil ma K’ultaq yet xewilal k’al ujilal tol lajan yetoq juntzanti, asan xin tol oqab’ chab’il yuj Yajawil Kuyoj k’al juntzanoqxa nahil mulnajil. OXK’AL YALTUQAN. A b’isb’alk’u kuywom k’al q’inalej yet nab’alej yin k’ojank’ulal, tz’ib’elay kuywom, yichb’anil k’al lajub’ mulnajil yet aq’oj kuyoj, kuylayi k’al jichlonelay heb’ mexhtol tu hoq kawxoq yin yab’ilal, yet ayoqto, yuj Yatutal Yilay B’ey Masanil Skuyoj heb’ Kuywom. A jun nahil mulnajil tu hoq ilontoq yiqelay mulnajil yul b’isb’alk’u kuywom tu, yet watx’ chi ilay b’ey mulnajil yin yelalil.

KAB’JOLOM TZ’IB’ II YELAPNOQ KUYOJ

JUN SKANWINAQ YALTUQAN. Ay yelapnoq tx’an yunal kuyoj, tx’an yalixh unej, tx’an mimeq unej chi aq’lay k’al tx’an txekel yayji atak’ala’ yalon iqelal. A tx’an yunal kuyoj chi aq’lay yuj yajawil nahil kuyoj yetoq nahil kuyoj, atak’ala’ tzet chi yal tx’an unej yet kuyojal chi alay ok yib’an junoq kuywom. Masanil yunal kuyoj k’al tx’an yalixh unej yet kuyoj tol chi ilay elteq yin b’ab’el echb’al Kuyoj Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom, k’al tx’an yalixh unej tol chi aq’on yelapnoq kuyoj chi ilay elteq b’ay nahil kuyoj, chi aq’lay yuj Yatutal Yilay B’ey Masanil tol chi ilontoq yok yin txolil. Axa tx’an mimeq unej yib’antoq chi watx’nelay elteq yul Tuqanil Kuyoj Tx’al B’eyi k’al tx’an yalixh unej chi aq’lay yin Echb’al III k’al IV yet Kuyoj Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom, chi aq’lay yuj Yajawil Kuyoj. KAB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Lajan yelapnoq kuyoj tol chi ilay elteq xol Kuyoj heb’ Kuywom yetoq kuyoj chi ilay elteq xol kuyoj Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom; a Yatutal Yilay B’ey Masanil tol chi ilontoq, hoq ahon ok juntzan lajlejb’ahilal ti yin txolil yetoq junanejb’ahilal. OXEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Yuj yaq’lay slajanil kuyoj tol max ilay elteq b’ay junoq tx’oq konob’al, yowalil chi iqelay juntzan q’anej axka ti: a) Ayoqab’ yelapnoq juntzan kuyoj tu atak’ala’ iqelalej yul junoq konob’ b’ay max ilay elteq

tu. b) Tol oqab’ chi aq’lay yelapnoq yetoq unej tol chi iqen el masanil sq’anejal iqelal yin

txolil.

59

Ta k’am chi je’ lajlenb’a junoq maqan kuyoj tu axka yalon jun tz’ib’ max ek’el ti yuj junoq tzank’al tzet yetalil, chi je’ taq’elay yuj Yajawil Kuyoj, atak’ala’ yalon Wajanil Kuywinaqil. K’apaxoq chi je’ taq’elay slajanil kuyoj tol chi watx’ji elteq b’ay junoq nahil txaj yin tzank’al tzet jichk’ulalil. KANEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A Syunal Kuyoj yet B’ab’el Kuyoj k’al Nan Kuyoj, ma xin slajanil, tol chi aq’lay yuj yajawilal chi ilontoq Yajawil yib’antoq lajti’ej tol taq’eb’il yuj konob’ Xe’q’a’, hoq aq’lay yelapnoq palta yowalil chi yiqej masanil yiqelal yul konob’. A tx’an mimeq unej k’al tx’an yalixh unej chi aq’lay yuj Yajaw yet Lajti’ Waqkonob’ b’ay Nan yib’antoq Junanejb’ahilal Xeb’anil yet Kuyoj, tol man mimeq koyujoq, chi txekloj aj sataq Yajawil, asan xin ta chi apni ok yin txolilal. OYEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A tx’an mimeq unej k’al tx’an yalixh unej yet Nan Kuyoj chi ya’ junoqxa tx’oq konob’al, hoq ayjoq yelapnoq yul konob’ Xe’q’a’, asan xin ta chi iqelay masanil tzet chi yalkan oxeb’ skanwinaq yaltuqan.

KAB’JOLOM TZ’IB’ III KUYLAY KUYOJ

WAQEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A kuylay kuyoj smulnajil kuywinaqil, yin txolil tol ayk’al, tol chi ya’ b’eqanilej xol tx’al maqanil mulnajilal, watx’nen yayji maqanil watx’ilal tol chi q’anab’axnej txolil kuyoj yuj yiqen el syochwan yib’antoq masanil k’al syochwan tol txekel. Chi yihok kuywom k’al mexhtol, nahil kuyoj, yajawil, yiqelal, nab’alejal, kuyojal, txolil k’al mulnajilal, yunejal, nab’alejal k’al b’ijanil mulanjilal. UQEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A kuylay Txolilal Kuyoj chi watx’nelay yuj Yatutal Yilay B’ey Masanil tol chi ilontoq, atak’ala’ txolil q’anejal iqelal tol watx’neb’il aj yuj Yatutal Junanejb’ahilal B’ijanil Kuyojal k’al Nab’alejal Kuyoj (USIPE).

KAB’JOLOM TZ’IB’ IV MITX’Q’AB’EJ KOLWAJWOM YET KUYOJ

WAXAQEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Smulnajil heb’ chi ilontoq Kuyoj k’al heb’ yajawil kuyoj b’ay junjun nahil kuyoj, yillaytoq yin watx’ilal q’anab’ax tx’an tz’ib’ unej yet iq’ k’al mitx’q’ab’ej yet kuyoj tol chi q’anab’ax yul junjun nahil kuyoj chi yiltoq heb’ tu, yet watx’ chi ya’ tx’an tzet chi yochwanej kuyoj tu atak’ala’ smojalil. B’ALONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A Yajawil Kuyoj, atak’ala’ yalon Wajanil Kuywinaqil ma xin heb’ tol cheqb’ej yayji yib’antoq, yet tol kawxinaqil yili ok chi yala’, hoq yiltoq yin kuyojal smitx’q’ab’il kuyoj k’al tx’an tz’ib’ unej chi q’anab’ax yuj yaq’lay kuyoj. LAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A tx’an tz’ib’ unej k’al mitx’q’ab’ej tol a Yajawil Kuyoj chi watx’nen elteq kax chi pojon eloq yowalil tol a heb’ ajtz’ib’ ajkonob’ yul konob’ ti chi watx’nen elteq. Man hoq je’ q’anlay junnej tz’ib’ unejal b’ay junjun nahil kuyoj.

KAB’JOLOM TZ’IB’ V SAB’EJAL

USLUK’EB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A Yajawil Kuyoj hoq ya’ sab’ejal yuj yilay elteq kuyoj xol tzank’al tzet tuqanil ma echb’alil, yuj yihon ajwan heb’ anima tol ay sjelanil k’al kuywinaqil yin a kaw k’al k’apax b’ay heb’ tol k’am stumin manon kuywoqb’a.

60

LAJKAWEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A Pojanil Yiqelal heb’ Kuywom yet Yatutal Yilay B’ey Masanil Skuyoj heb’ Kuywom, chi ilontoq yokob’al txolil k’al yilay ok b’ijanil mulnajilal sab’ejal yet Yalb’ijanil Kuyoj Kuywom. A juntzan sab’ejal tu a b’ay heb’ ajkonob’ Xe’q’a’ chi je’ yaq’layi. OXLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A Yajawil Kuyoj, hoq yaq’a’ ma xin hoq kolwaj ok yetoq sab’ejal yuj yilay elteq kuyoj yul konob’ ti ma xin yul junoqxa tx’oq konob’al b’ay heb’ smulnajwom Yajawil Kuyoj tu, b’ay heb’ mexhtol ma xin b’ay junoqxa anima tol kuywinaq kax tol sik’b’il yayji atak’ala’ yalon iqelal.

KAB’JOLOM TZ’IB’ VI WAJANILEJ YET MAMEJ K’AL MEXHTOL

KANLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A heb’ mamej ma heb’ chi ilontoq junoq kuywom tol chi yahokb’a xol wajanilej yuj kolwaj ok yetoq nahil kuyoj tu, yowalil hoq yiqej heb’ masanil txolil q’anej iqelal chi yal Yajawil Kuyoj. OLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Ay yalon yet heb’ mexhtol wajb’an okb’a yuj junoq syochwan yib’antoq kuywinaqil, lajq’anejal, junanejb’ahilal, xol konob’ k’al b’eyb’alej. A Yajawil Kuyoj asannej juntzan wajanil tol txekel yayji sataq Yajaw hoq yojtaqnej eloq. WAQLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. Junjun nahil kuyoj chi je’ yahon ok yin txolil heb’ smexhtol tu yuj yalay ok q’anleb’alej k’al yuj yaq’lay nab’alej, tol hoq wajan inej ok heb’ yuj michaj syochwan kuyoj. Ay jun txolil q’anej yiqelal hoq ihon ok jun mulnajil ti.

KAB’JOLOM TZ’IB’ VII KUYOJ TOL TOJB’IL

JUN MAQAN

NAHIL KUYOJ

UQLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A yet k’amto chi taq’elay junoq nahil kuyoj tol txekel syajaw, yowalil chi yatoq tx’an unej yet q’anwal b’ay Yajawil Kuyoj, kax chi tx’oxq’ab’nen el yiqen juntzanti: a) Tol oqab’ ajkonob’ Xe’q’a’ cham Yajawil Kuywinaqil tu, tol oqab’ ib’il elteq tx’an mimeq

unej yet Mexhtolal yib’antoq Kuyoj ma xin tx’an yet junoq maqanil kuyoj xol mimeq kuyojal yib’antoq kuyoj yuj cham, kax tol oqab’ chi yiqej el cham masanil tzet chi yalkan yul tx’an Txolil Iqelal 1485.

b) Tol oqab’ a cham Yajawil Yokb’anil Txolilal, ta k’exan yel yintaq cham Yajawil

Kuywinaqil tu, yowalil k’apax tol kuywinaq cham yib’antoq kuyoj tu. c) Tol oqab’ a cham Yajawil ma heb’ Yajawilal tu ojtaqneb’il swatx’ b’eyb’al heb’, kax tol

oqab’ ayik’ heb’ yin watx’ilal yin yalon heb’ yet yuj ajkonob’al xol konob’. d) Tol oqab’ a masanil nahej, enelej, mitx’q’ab’ej k’al masanil tzettaq yetal tol chi je’ b’ili tol

oqab’ chi chalejb’a yetoq kuyoj tu, kax tol oqab’ k’apax saq yet watx’ k’am ilya’ chi je’ chalay yin.

61

e) Tol oqab’ chi yalil masanil maqanil kuyoj chi yaltej, syochwan k’al txolil q’anejal iqelal chi ilay ok b’ay nahil kuyoj tu, jantaq sb’isil heb’ kuywom hoq cha’ yin junjun maqan kuyoj k’al jantaq stojol kuyoj tu yuj.

f) Yowalil chi iqchaj masanil txolilal chi yal Yatutal Yajawilal yuj heb’ mexhtol hoq man tu.

Axa pax yuj heb’ mexhtol tx’oq konob’al, yowalil chi illayi ta tol chi yiqej el heb’ masanil tzettaq yetal tol tz’ib’ yayji kan yul tx’an Iqelal yet Mulnajil.

g) Yalon heb’ masanil tzettaq yetal chi watx’nej tu atak’ala’ yalon iqelal k’al txolil sq’anejal,

k’al b’eqanilej chi ya’ Yajawil Kuyoj. Yihon ok heb’ yillaytoq yin watx’ yilay b’ey masanil tx’an unej k’al mulnajilal kuyojal snahil tu yin watx’ilal, ta axka tu hoq je’ taq’elay mulnaj oyeb’oq ab’il. WAXAQLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A yak’b’anelay aj taq’elay mulnaj junoq nahil kuyoj tol txekel ay syajaw tu, hoq yib’a junjun oyeb’ ab’il. Palta xin, junjun ab’il a Pojanil Tz’ib’elayi k’al Yilay ok Nahil Mexhtol yet Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj Kuywom yowalil chi cha’ junoq ab’ix yuj Yilay B’ey junjun nahil kuyoj, a jun ab’ix tu yowalil chi yihok juntzanti: a) Tol oqab’ masanil heb’ mexhtol k’al heb’ yajawil chi yiqej el heb’ masanil tzettaq yetal

chi yal Iqelal. b) Ujilal max watx’ji, sat smulnajil tu, b’isil heb’ kuywom, k’al nab’alej, k’apaxoq tzet nab’il

ok yuj heb’ watx’nen yul junxa ab’il yet kuyoj iq’ chi ayol tu. c) Ta max allay b’ay junoq nahil kuyoj tu tol yowalil chi watx’nej okoq, ma xin tol yowalil

chi k’ex junoq txolil xol smulnajil tu, yowalil chi tx’oxq’ab’nej eloq tol max watx’nej tzet max allay b’ay tu.

d) Yowalil chi yala’ jantaq stojol kuyoj hoq yihok yul junxa ab’il tu. e) Junoq tx’an unej b’ay chi tx’oxq’ab’nelay eloq tol max tojlanelay heb’ mexhtol tu. B’ALONLAJONEB’ SKANWINAQ YALTUQAN. A yet chi ak’b’anelay aj taq’eb’al heb’ mulnaj tu yin junjun oyeb’ ab’il, yowalil chi yiqej heb’ masanil tzettaq yetal tz’ib’ yayji kan b’ay uqlajoneb’ yaltuqan yul jun Iqelal ti. KANWINAQ YALTUQAN. A Pojanil Tzib’elayi k’al Yilay ok Nahil Mexhtol yowalil chi yihok junoq tz’ib’ yet sb’i junjun nahil kuyoj tol txekel syajaw yul masanil konob’. Smulnajil yilontoq yin yelalil yet watx’ axka tu a kuyoj chi aq’lay yul juntzan nahil kuyoj tu chi yiqej el iqelal k’al masanil tzet chi yal Yajawil Kuyoj. JUN YOK’AL YALTUQAN. A junoq nahil kuyoj txekel syajaw k’am chi iqen masanil tzettaq yetal chi yal iqelal, ma xin k’am chi iqen masanil tzettaq yetal chi yal heb’ yajaw yib’antoq, hoq cha’ juntzan tencheb’alej axka ti: Hoq aq’lay yojtaqnej yin tz’ib’al, hoq ya’ junoq tojlob’al, atak’ala’ smul tu, kax axa yet slajub’al, chi mitx’lay way taq’eb’al mulnaj tu yet watx’ k’amxa chi je’ mulnaji. A jun lajub’al tencheb’alejti hoq aq’lay yet mayal lajwi yaq’on tx’an unej yet yokob’al txolil.

62

KAB’ MAQAN NAHIL KUYOJ YULAQ STX’OTX’ MIMEQ MULNAJIL

KAB’ YOK’AL YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj Kuywom, yetoq Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ tol chi ilontoq, hoq watx’nen elteq kuyoj yuj watx’nelay ayjoq stx’otx’ mimeq mulnajil ma nahil mimeq txonej tol, atak’ala’ yalon Iqelal, yowalil chi tz’un nahil kuyoj k’al yalon tzet kuyojal hoq yaq’a’. OXEB’ YOK’AL YALTUQAN. A ssat mulnajilal kuyoj chi yal jun yaltuqan max ek’el ti, yowalil chi aq’lay yojtaqnej Yajawilal Konob’laq yet watx’, yin junanejb’ahilal yetoq xehal mulnajil yet Yajawil Kuyoj, chi alon tzet txolilal chi ilay okoq yuj yiqelay yin sub’ojal Iqelal. KANEB’ YOK’AL YALTUQAN. A heb’ mexhtol tol hoq mulnaj b’ay yul juntzan nahil kuyoj tol chi yal juntzan yaltuqan chi ek’el ti, yowalil chi yiqej el heb’ iqelal chi yiqej heb’ chi mulnaj b’ay juntzanxa nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’, kax a stojol heb’ yowalil chi lajlejb’a yetoq tojolej chi yal iqelal. OYEB’ YOK’AL YALTUQAN. A yet a stx’otx’ mimeq mulnajil ma nahil mimeq txonej tu chi man mulnajwom yin jayeb’oq k’u, yowalil tol chi ya’ kuyoj b’ay heb’ uninalej tol a jun yetoq smam tu, b’ay yulaq nahil kuyoj tol chi mulnaj b’ay yulaq juntzan mimeq mulnajil tu.

JOLOM TZ’IB’ V KUYOJ A KAW K’AL KUYOJAL TZETTAQ YETAL

WAQEB’ YOK’AL YALTUQAN. A Yajawil Kuyoj, yetoq masanil b’ay syipejal, hoq yiltoq skawil mimanil, sq’inalej k’al snab’al heb’ unin anima. Yet watx’ chi watx’ji ok sk’exanil low heb’ kuywom tu, a yujtu xan yowalil chi watx’nelay ayjoq b’ay junjun nahil b’ab’el kuyoj Bijanil Mulnajilal Slob’ej Kuywom. UQEB’ YOK’AL YALTUQAN. A heb’ nahil kuyoj tol yet yajaw k’al konob’ ma xin heb’ tol txekel syajaw chi mulnaj yin axka porob’al kuyoj ma yin kuyojal tzettaq yetal, yowalil chi yitoq heb’ sataq Yatutal Junanejb’ahilal B’ijanil Kuyojal k’al Nab’alejal Kuyoj (USIPE) junoq ab’ix yul ab’il tol ib’il ok nab’alej yet mulnajil, sat mulnajil chi watx’nej tu, k’al kuyojal tzettaq yetal, axka k’apax tencheb’alej mojalil kax tol chi je’ yok yib’an juntzanoqxa nahil kuyoj tol yet yajaw k’al konob’ ma xin tol txekel syajaw.

JOLOM TZ’IB’ VI YIQELAL TUMIN K’AL YOKOB’ANIL TUMIN

WAXAQEB’ YOK’AL YALTUQAN. A Pojanil k’al B’ijanil Mulnajilal Kuyojal Sq’inal Konob’ xol Tumin yet Yatutal Junanejb’ahilal Sb’ijanil Kuyojal k’al Nab’alejal Kuyoj (USIPE), hoq watx’nej mulnajil tol yowalil chi watx’ji yuj tx’oxon heb’ yet uqeb’ xajaw way junjun ab’il smulanajil k’apax nab’alej yin tuminal yuj yokb’anil txolil tumin yul junxa ab’il. B’ALONEB’ YOK’AL YALTUQAN. A tumin chi nalay yaq’lay xol Masanil Tumin yet Manej hoq watx’nelayoq atak’ala’ txolil q’anejal iqelal yet Yajawil Tumin Konob’. Ch’en tumin tol max wajnaj yuj Wajanil Kolwajwom yet Kuyoj, stumin heb’ nahil yajawil konob’laq, yichb’anil, sab’alej yetoq juntzanoqxa hoq alay ok yib’an atak’ala’ beqanilej chi yal heb’ ay syochwan tu.

63

LAJONEB’ YOK’AL YALTUQAN. A tumin tol k’uhan yuj ipejal yet Yajawil Kuyoj, chi kankan ok yul sq’ab’ Yajawil Kuyoj, atak’ala’ yalon Txolil Iqelal chi ilontoq jun q’anej ti.

JOLOM TZ’IB’ VII B’EQANILEJ CHI B’EYI

USLUK’EB’ YOK’AL YALTUQAN. Masanil xeb’anil mulnajil, junenejb’ahil, nahil mulnajil, yilay b’ey masanil k’al juntzanoqxa ipejal yet Yajawil Kuyoj, yowalil chi yitoq heb’ sataq nahil, yin junoq q’inalej tol k’am chi ek’ yib’an oxeb’ xajaw yechel tax yet chi el yich mulnaj aj jun txolil q’anejal iqelal ti, Mulnajilal Txolilal Iqelal Yul yet Yokob’al Txolil k’al Smulnajil, yuj taq’elayi atak’ala’ smojalil. LAJKAWEB’ YOK’AL YALTUQAN. Yowalil chi watx’nelay aj txolil q’anej iqelal yuj yok yin txolil masanil juntzan tzettaq yetal tol tx’al ipejal chi maqa’ yet sat yajaw ma yajawil k’al b’aytal tol, a yujtu xan yowalil tol chi pojlaytoq mulnajil k’al yihon b’ey yin junejal smulnajil tu. OXLAJONEB’ YOK’AL YALTUQAN. A Nahil Kuyojal Anima, Yab’ixal k’al masanil b’ijanil mulnajilal hoq junanejb’a yetoq Nahil Watx’ilal B’eyb’alej yul Miman Konob’ (INPACU) KANLAJONEB’ YOK’AL YALTUQAN. A jun Lajti’ ti hoq el yich mulnaj yin aymanil kax tol yowalil hoq allay el xol konob’ yul tx’an Alom Ab’ix.

ALLAYOQAB’ B’AY

LAUGERUD G. YAJAWIL KUYOJ

GUILLERMO PUTZEYS ALVAREZ

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1050-2010

Konob’ Xe’q’a’, kaneb’ skawinaq k’u wahay waqeb’ xajaw yul ab’il 2010

A CHAM YAJAWIL KUYOJ

CHI NAHONI: Tol smulnajil Yajawil konob’ Xe’q’a’ q’anab’axnen yin watx’ masanil tumin, konob’, maqkixhtaqil ti’ej k’al b’eyb’alej yul junjun konob’ yul smaqb’ej, yuj yel lehehoq yin konob’. K’apaxoq smulnajil Yajaw tu yayji ok yaq’oni k’al yaq’on sub’ojb’oq kuyoj b’ay heb’ skajyomal tx’otx’ konob’ ti yin k’am b’uchoj animahil, kax ahoqab taynelayi k’al yel lehehoq watx’ nab’alej yin junoq anima chi ok satoq smulnajil yin a kaw.

CHI NAHONI: Tol a Yayawil Kuyoj snahil mulnajil yet Yajaw yayji okoq, kax a chi ilontoq yok yin txolil, yilay b’eyoq, yin junanejb’ahilal k’al yaq’on mulnaj nab’alej yib’antoq kuyoj tol chi yal Txolilal Kuyoj yul konob’, yujtol smulnajil kuyoni, nab’alnen elteq, watx’neni, k’al yilontoq tzet b’ey txolilal kuyoj tu.

64

CHI NAHONI: Tol a Lajti’ yet Junk’ulal, tol taq’eb’il smulnajiloq Yajaw yuj Txolil Iqelal B’isb’al 52-2005, a Watx’nelay ok Kuyoj yin Kayelal chi ya’ ayjoq xol nab’alej chi yihokoq K’expojb’ahilal Unej yet Txolilal Kuyoj. A junti a ton yaq’on ak’b’oq aj yin kok’taqil kuywinaq-kuyojal kuyoj tol ayok smunajiloq, b’ijanil, txolil, yayji okoq k’al txolil sub’ojal kuyoj, txolil tol yowalil chi ilay ok xol masanil latz’anil yet Txolilal Kuyoj, tol chi yihok b’ijanil, maqanil, tuqanil, txolil k’al kuyojal mulnajil.

A TON YUJTU XAN: A yin watx’nen smulnajil chi yal kanlajoneb’ lajonk’al Yaltuqan b’ay lostuqan a) k’al f) yul tx’an Txutxal Yiqelal Tzib’ yet Konob’ Xe’q’a’; uqeb’ skawinaq Yaltuqan b’ay lostuqan a) k’al m) yul tx’an Txolil Iqelal B’isb’al 114-97 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’; uqeb’ Yaltuqan k’al oxlajoneb’ skawinaq Yaltuqan b’ay lostuqan e) yet tx’an Txolil Iqelal B’isb’al 12-91 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’.

CHI LAJTI’NEJ AYOQ:

JUN YALTUQAN. Yayji ek’ kuyojal mulnajil. A junjun nahil kuyoj tol txekel yayji sataq yajaw, atak’ala’ yunejal ma q’anejal sataq Yajaw tu, yuj yilay b’ey kuyojal mulnajil xol kuywinaqil, ajnab’alil k’al lit’an animahil hoq mulnajk’al, masanta yet a Yajawil Kuyoj hoq ihon b’ey junoq kuyoj yuj yillayteq tzet yok kuyoj tu, kax chi yaloni tzet chi yun yilay b’ey k’expojb’ahilal unej yuj swatx’iloq ok kuyojal mulnajil tu. KAB’ YALTUQAN. Txekloj aj Sataq Yajaw. A yet a juntzan kuyojal mulnajil tu man txekeloq yayji, yujtol max lajwi yayji ek’oq atak’ala’ yalon slajti’al, yunejal, q’anejal ma xin junoqxa tzet yetal, a nahil kuyoj tu yowalil chi q’an junoqxa q’inalejal yet watx’ chi aq’lay sb’eqanil yihon b’ey kuyojal mulnajil tu ma xin yuj taq’elay b’ay; axa yet chi tz’aqnaj yiqen el masanil tzettaq yetal chi q’anlay yuj Nahil Yajawil, yowalil k’apax chi taq’elay yuj Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ tol chi ilontoq. OXEB’ YALTUQAN. Ak’ Kuyojal Mulnajil. A watx’nelay aj ak’ kuyojal mulnajil yuj Tuqanil Tx’al Kuyoj yet Latz’anil Nan Kuyoj, chi kankan ok yalan syajawil kuywinaqil yet Yatutal Yilay B’ey Masanil Unej yet Yajawil Kuyoj, xol nab’alej yet k’expojb’ahilal unej. KANEB’ YALTUQAN. Txolil Kuyojal Mulnajil. Jujun nahil kuyoj yowalil hoq yi’ b’ey yalay ok txolil yiqelal sataq Yatutal Yilay B’ey Masanil Taq’eb’al k’al Yaq’lay Unej –DIGEACE-. Yet watx’ axka tu, junjun nahil kuyoj yowalil chi yitoq sataq Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ atak’ala’ txolil yuj yajaw, yunejal ma lajti’ yajaw. OYEB’ YALTUQAN. Yilay Eloq. Chi ilay kan el Lajti’ Yajaw B’isb’al 2584-2009 yet waqeb’ skawinaq k’u wahay usluk’eb’ xajaw yul ab’il 2009. WAQEB’ YALTUQAN. Tzettaq yetal tol man nahanoq eloq. A tzettaq yetal tol man nahanoq eloq hoq watx’nelay ay yuj Wajanil yet Unej yin junejal yetoq Nahil Yajawil Kuyoj. UQEB’ YALTUQAN. Yayji ek’oq. A jun Iqelal ti chi el yich mulnaj yet yewihal yallay el yul tx’an Ab’ix Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

ALLAYOQAB’ B’AY

DENIS ALONZO MAZARIEGOS

65

MIGUEL ANGEL FRANCO DE LEON KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 202-2010

Xe’q’a’, waqeb’ k’u wahay uqeb’ xajaw yul ab’il 2010

CHAM SAT YAJAWIL MIMAN KONOB’

CHI NAHONI:

Tol a tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’ chi yala’ tol, smulnajil Yajaw yaq’oni k’al yaq’on sub’ojb’oq kuyoj b’ay heb’ kajyom yul konob’ ti yin k’am b’uchoj animahil, kax tol a yokb’anil txolilal kuyoj tu yowalil tol pojan kax tol ayoqab syajawil yulaq konob’laq.

CHI NAHONI: Tol smulnajil Yajawil Kuyoj yihon b’ey pojlay ek’ tumin, yihon ajwan k’al wajan inej ok swajanilal heb’ mamej k’al heb’ txutxej, k’apax yayji ek’ heb’ mexhtol yetoq b’eqank’ulalil k’al cham yajawil nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’, k’al k’apax yetoq heb’ yajaw yulaq tx’otx’ k’ultaq tu.

CHI NAHONI: Tol a yuj michaj syochwan Kuyoj yul konob’ ti, yowalil chi junanelay ok yin junnej mitx’q’ab’ejal, masanil wajanilej tol ikis yet juntzan k’uhalil tu, yetoq k’apax yayji ek’ heb’ Yajawil K’ultaq, yet watx’ axka tu chi ayji ek’ masanil heb’ konob’ kajan yul k’ultaq tu, yet chi aq’lay masanil mulnajil k’al b’ijanil mulnajilal tol chi paqtzen kawxinaqil k’al yochwan heb’ kuywom, xol yelalil tx’al ti’ejal, tx’al b’eyb’alejal k’al tx’al nab’alejal. A yujtu xan yowalil tol chi watx’nelay elteq b’eqanilej yin txolil atak’ala’ mojalil, yet watx’ chi ok jun mulnajil ti yin txolil, yuj swatx’iloq ok txolil kuyoj.

A TON YUJTU XAN: A yin watx’nen smulnajilal chi yal oxeb’ lajonk’al Yaltuqan b’ay lostuqan e) k’al kanlajoneb’ lajonk’al Yaltuqan b’ay lostuqan c) yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’, k’al k’apax b’ay uqeb’ skawinaq Yaltuqan b’ay lostuqan j) k’al oxlajoneb’ skawinaq yaltuqan b’ay lostuqan c) k’al f) yul tx’an Lajti’ Yajaw 114-97 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Xehalil Mulnajil, jun, oxeb’, kaneb’, oyeb’, k’al waxaqeb’, Yaltuqan yul tx’an Txolil Iqelal 12-91, yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’.

CHI LAJTI’NEJ AYOQ Watx’nen elteq:

TXOLIL Q’ANEJAL IQELAL YUJ TAQ’ELAY TXOLIL Q’ANEJ, TXEKLOJ AJ YAJAWILAL K’AL SMULNAJIL WAJANIL YUL NAHIL KUYOJ YET YAJAW K’AL

KONOB’

JUN MAQAN JUN YALTUQAN. SYOCHWAN: A jun iqelal ti ayok syochwanoq watx’nen yayji txolil, watx’ji ajoq, smulnajil, txekloj aj sataq iqelal, taq’elay txolil q’anej, txekloj aj yajawilal k’al smulnajil WAJANIL KUYWAJWOM b’ay nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’.

66

KAB’ YALTUQAN. YAYJI OK WAJANIL KUYWAJWOM: A Wajanil Kuywajwom chi watx’ji aj yuj wajanil heb’ tol yajaw yayji, axka heb’ mamej k’al heb’ txutxej, heb’ mexhtol, heb’ yajawil kuyoj b’ay nahil kuyoj k’al heb’ tol yajaw yul tx’otx’ k’ultaq tu, tol chi ayji ek’ yetoq b’eqank’ulalil, b’ay junoq nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’, yuj kolwaj ok yetoq pojlay ek’ tumin, yaq’on mulnajil ajkonob’, kuyoni, watx’nen elteq k’al yahon ok txolil nab’alej yetoq tencheb’alej yuj swatx’iloq ok kuyoj. A smulnajil yib’antoq masanil a ton tx’oxq’ab’nen el masanil q’anleb’alej, nab’alej k’al yillayteq konob’.

KAB’ MAQAN WAJANIL KUYWAJWOM

OXEB’ YALTUQAN. TXOLIL YAYJI OKOQ: A Wajanil Kuywajwom hoq watx’nelay aj yuj heb’ mamej k’al heb’ txutxej, heb’ mexhtol yetoq heb’ yajaw yulaq k’ultaq tol chi ayji ek’ yetoq b’eqank’ulalil. KANEB’ YALTUQAN. YICHB’ANILEL CHI IHON OK WAJANIL KUYWAJWOM: a) Yayji Ek’oq: Yihon ajkan txolil lajan nab’alejal xol konob’, yuj watx’nen yayji lajanil

watx’ilal xol anima k’al lajanil b’eqanilej yin k’am b’uchoj animahil. b) Smulnajil: Yihon ok smulnajil yin yayji ek’ yetoq kok’taqil xol masanil tzettaq yetal chi

watx’nej ma chi aq’lay yun yuj wajanil kax chi mulnaj atak’ala’ yalon iqelal tol ayok yin smulnajil yul konob’.

c) Txolilal xol Lajan Nab’alejal: Ahoqab’ yet chi watx’nelay yayji junoq nab’alej yuj nalay

tzet chi yun junoq mulnajil, yowalil tol ay b’eqanil yok q’anej k’al kuylay tzank’al tzet nab’alejal chi allayi. Ayoqab’ yelapnoq snab’al junjun heb’ ayok xol wajanilej tu, kax junoq tzet yetal chi watx’nelayi tol oqab’ yin masanil konob’ ayok xol tu chi watx’nelayi.

d) Tx’oxlay Eloq: A junoq yajawil yul k’ultaq hoq je’ yaq’on k’exelejal xol wajanil tu, kax

yowalil chi yiqej sq’anej junoq maqtxel chi ya’ sk’exeloq tu yet k’amto chi watx’nej junoq tzet yetal, yet k’amto chi yal junoq sq’anej, yet k’amto chi yal junoq nab’alej yin txolil.

e) Yoktoq xol: Yihon ajkan k’al watx’nen mulnajil yuj yoktoq heb’ yajawil k’ultaq xol

smulnajil. f) Watx’ Nab’alil: Kolwaj yetoq b’eqank’ulalil xol masanil latz’anil k’al b’ijanil yul sk’ultaq

tu. OYEB’ YALTUQAN: SMULNAJIL WAJANIL KUYWAJWOM: A Wajanil Kuywajwom kaytu yaq’on smulnajil axka ti: a) Tx’oxq’ab’nen el konob’ kuywajwom b’ay ayik’ tu. b) Yilonteq mimeq kawxinaqilej xol heb’ konob’ kuywajwom. c) Yihon b’ey mulnajil tol nab’ilxa k’al nab’alej yul miman konob’ atak’ala’ yili yelalil yul

tx’otx’ konob’ b’ay ayik’ tu. d) Kolwaj yetoq yilay b’ey b’ijanil mulnajilal yet kolwal chi watx’ji yul nahil kuyoj chi yiltoq

tu, k’apax yalon tzet chi yun watx’nelay ok masanil juntzan mulanjil tu.

67

e) Kolwaj yetoq b’eyb’alej yet mulnajilal, yelalil k’al yillayteq konob’, yetoq yilay b’ey xol watx’ilal k’al yallay b’ay konob’ masanil tzet yin chi lajwi stumin konob’ tu.

f) Kolwaj yetoq pojlay ek’ tumin chi aq’lay yuj swatx’iloq ok nahil kuyoj yet yajaw k’al

konob’. g) Yahon ok yip yayji ek’ lajan nab’alejal xol b’ijanil yet txolilal kuyoj yul miman konob’. WAQEB’ YALTUQAN: TXUTXAL YIQELAL TZ’IB’ YET WAJANIL KUYWAJWOM: A Wajanil Kuywajwom yowalil chi watx’ji aj yetoq junoq tx’an unej yet yiqelal tz’ib’, tol chi tz’ib’elay kan ay yul junoq tx’an unej tol taq’eb’il yuj Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ tol chi ilontoq. A tx’an unej tu yowalil chi yihok tx’an juntzanti: a) B’aytal k’al tzet k’uhalil chi watx’nelayi. b) B’eqanil b’ay chi el yich k’al b’eqanil b’ay chi lajwi watx’nelay tu. c) Sb’i yin tz’aqanil, sq’inal, nupan ma k’amaq, tzet konob’al, tzet kuyojal mulnajil ib’il

elteq yuj, tzet yin chi mulnaji ma xin tzet chi yun masanil heb’ tol ayok xol jun wajanil tu, tzet b’isil tx’an unej chi tx’oxq’ab’nen el junjun heb’.

d) Tzet chi yochwanej Wajanil Kuywajwom. e) Yowalil chi yalkan yul tx’an unej tu tol a jun nahil mulnajil xol konob’ tu man yujoq tumin

xan ay, kax tol k’am k’apax b’uchoj b’eyb’alej, jichk’ulalej tamwal animahil yet. f) Tzet konob’al k’al b’ay chi kankan ok jun nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ tu. g) Tzet txolil chi ilay b’ey xol wajanil masanil heb’ anima yet chi sik’lay heb’ tol chi aq’on

yajawil yib’an, kax tol yowalil chi tz’ib’elay kan sb’i heb’ yin tz’aqanil k’al iqb’ejal hoq yihok heb’ b’aytal tol max sik’lay kan ok heb’ tu.

h) Chi junanelay kan ok yetoq tx’an txutxal unej tu masanil txolil q’anejal iqelal tol hoq

ahon ok yin txolilal smulnajil Wajanil Kuywajwom tu. i) Syechel tz’ib’ masanil heb’ chi ok yin wajanil tu k’apaxoq yin unjeal yuj heb’ tol maj je’

yapni ok xol wajanil tu, ahoqab’ yin tx’an unej tu chi yal heb’ tol yel toni max uj jun wajanil tu.

UQEB’ YALTUQAN: XEHALIL WAJANIL KUYWAJWOM: A Xehalil Wajanil Kuywajwom kaytu yaq’on axka ti: a) Masanil heb’ tol ayok xol. b) Wajanil Yajawilal. A syiqb’ej, smulnajil, wajanil k’al yayji ok juntzan xehalil ti, hoq alay ok yin txolil yuj txolil q’anej iqelal tz’ib’ yayji tu k’apaxoq yuj tzettaq yetal tol tz’ib’ yayji yul jun Lajti’ ti.

68

WAXAQEB’ YALTUQAN: YAYJI OKOQ: A Wajanil Kuywajwom chi watx’nelay aj yuj heb’ mamej k’al heb’ txutxej yib’an heb’ kuywom tol tz’ib’ yayji b’ay nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ tu, heb’ mexhtol, heb’ yajawil nahil kuyoj k’al heb’ yajaw yulaq k’ultaq. A heb’ tol ayok xol Wajanil Kuywajwom tu, yowalil hoq tz’ibelay kan aytoq sb’i heb’ yuj txekloj kanoq tol Wajanil Kuywajwom yayji ok heb’ kax tol hoq je’ yayji ek’ heb’ xol masanil wajanil b’aytal tol ay yip sq’anej heb’ kax ay k’apax yalon heb’ yet. A masanil heb’ anima ayok xol wajanil tu hoq sik’ heb’ syajawil xol wajanil tu, asan xin tol oqab’ chi yiqej el heb’ masanil tzettaq yetal chi q’an jun txolil q’anej iqelal ti. B’ALONEB’ YALTUQAN: SYIQB’EJ WAJANIL YAJAW: A wajanil yajawil yet Konob’ Kuywajwom yowalil tol chi watx’ji aj yuj jun sat yajaw, jun k’ub’on tumin, jun ajtz’ib’ yetoq kawan heb’ kolwajwom. A txolil sik’wal k’al smulnajil junjun iqb’ej hoq tz’ib’elay kan ay yul tx’an un yet txolil q’anej iqelal chi ihon ok nahil kuyoj tu. A jun sat yajaw, k’ub’on tumin k’al jun ajtz’ib’ tu, yowalil tol ay skuyoj heb’. A cham yajawil nahil kuyoj tol yet yajaw k’al konob’ man hoq je’ yok xol heb’ yajawil Wajanil Kuywajwom, atak’ala’ b’aytal ayik’ tu. LAJONEB’ YALTUQAN: IQELAL CHI ILAY OK YUJ WATX’NELAY AJ WAJANIL YAJAWILAL: A yet watx’ji aj sb’ulanil yajawilal Wajanil Kuywajwom tu yowalil chi iqelay juntzanti: a) Yowalil tol ajkonob’ Xe’q’a’. b) Yowalil tol mamej ma txutxej yib’an junoq kuywom, ma xin junoq kuywom tol tz’ib’ yayji

b’ay jun nahil kuyoj tu, max xin junoq mexhtol yul nahil kuyoj b’ay ayok’ tu, ma xin tol oqab’ k’apax yajaw yul tx’otx’ k’ultaq tu.

c) Tol oqab’ ay tx’an syun chi tx’oxq’ab’nen eloq. (DPI) d) Tol oqab’ watx’ sb’eyb’al sataq anima yul tx’otx’ k’ultaq tu. e) Tol oqab’ lajan syochwan yetoq syochwan Wajanil Kuywajwom tu. USLUK’EB’ YALTUQAN: Q’INALEJ K’AL TXOLIL: A heb’ ayok yin yajawil yib’an Wajanil Kuywajwom yet latz’anil yalan-b’ab’el kuyoj, yowalil tol lajkaweb’ xajaw hoq yihok heb’ syiqb’ej tu; hoq yihok heb’ syiqb’ej tu yin lajkaweb’ xajaw, sk’exanil tol asannej jun b’ab’el wajanil heb’ yajaw tu chi el yich mulnaj yecheltax chi ok yin syiqb’ej tu, masanta yet lajoneb’ xajaw yul junxa ab’il. A heb’ ayok xol wajanil yajaw yib’an juntzanxa wajanil kuywajwom yet nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’, hoq yihok heb’ syiqb’ej tu yin waxaqeb’ yoxk’al xajaw; sk’exanil tol asannej jun b’ab’el wajanil heb’ yajaw tu chi el yich mulnaj yecheltax chi sik’lay tu masanta yet lajoneb’ xajaw yet yox ab’il yok heb’ yin syiqb’ej tu atk’ala’ yalon junxa b’isb’alk’u chi jayokoq.

69

A yilay ok juntzan iqb’ej yuj wajanil yajaw tu hoq je’ yaq’lay watx’ilal b’ay kax a heb’ ayok xol tu chi je’ yok heb’ yin jun iqb’ej tu junelxa ta chi sik’lay ok heb’ yin, atak’ala’ txolil tol tz’ib’ yayji yul jun Lajti’ ti. A heb’ yajaw tu chi mulnaj k’al heb’ masanta chi yal yihon kan heb’ ak’ yajaw tu syiqb’ej. LAJKAWEB’ YALTUQAN: SIK’WAL YIN KAYELAL: A heb’ ayok xol wajanil heb’ yajaw yib’an Wajanil Kuywajwom, hoq je’ sik’lay ok heb’ yin kayel yuj masanil anima ayok xol wajanil tu, asan xin, junelxanej iqb’ejal chi to je’ yihon ok heb’. OXLAJONEB’ YALTUQAN: WAJANIL K’AL SIK’WAL YIN KAYEL: A heb’ yajaw tol lanan mulnaj tu hoq wajb’an ok masanil heb’ anima tol ay yalon yet yuj sik’lay junoqxa ak’ wajanil heb’ yajaw tu, yul b’ab’el suqk’u yet lajoneb’ xajaw yul ab’il b’aytal tol mojalil, kax a jun sik’wal tu yowalil chi yib’a yul lajub’ suqk’u yet jun xajaw tu. A jun ak’ wajanil yajaw tu chi yihok syiqb’ej tu yin aymanil. A Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj yulaq Konob’, yul masanil ab’il kuyoj tu, hoq je’ wajb’an ok heb’ anima yuj sik’lay heb’ wajanil kuywajwom b’ay junjun nahil kuyoj tol k’am juntzan wajanilej ti b’ay. KANLAJONEB’ YALTUQAN: KOLANIL XOL WAJANIL YAJAW: Ta ay junoq kolanil xol wajanil heb’ yajaw tu, a heb’ tol ayxa ok yin yajawil tu chi wajb’an ok masanil anima junelxa yin aymanil, yuj sik’lay junoq maqtxel chi aq’on tz’aqnaj el wajanil yajaw tu, yet watx’ chi laj heb’ smulnajil tu yin txolil. OLAJONEB’ YALTUQAN: WAJANIL MASANIL ANIMA: A juntzan wajanil yet masanil anima tu chi yib’a axka ti: Wajanil tol tok’alta’ chi yi’b’a, k’al wajanil tol chi nalay yihonb’a yin aymanil, a juntzan wajanil ti chi ilay b’ey yuj sat yajaw yet b’ulanil yajawilal tu, ma xin yuj junoq maqtxel chi ihon ok junjuntaq el. Axa maqtxel ayok yin ajtz’ib’al yowalil chi tz’ib’ej kan ay yul tx’an unej yet wajanil, masanil tzet chi watx’ji xol jun mimeq wajanil tu, k’al xol q’umb’alb’a chi watx’nej wajanil yajaw tu. A nab’alej chi watx’nelay ay tu chi wajan alnej heb’ yin smasani. Kax a junjun wajanil chi yib’a hoq ilay okoq atak’ala’ txolil q’anej iqelal. WAQLAJONEB’ YALTUQAN: YALLAY TZET MULNAJILAL MAX UJI: A wajanil yajawil chi elkan tu yowalil chi yalkanoq tzet mulnajilal max watx’nej k’apaxoq junoq tx’an unej b’aytal tol tz’ib’ yayjikan yab’ixal smulnajil tu b’ay xol masanil anima ayok xol wajanil tu, yet junoqto xajaw yel yin syiqb’ej tu, kax yowalil tol chi tz’ib’elay kan aj tx’an unej yet wajanil. Kax yowalil chi yaq’kan b’ay heb’ ak’ yajaw tu juntzanti: a) Masanil jantaqto ch’en tumin max kanjikan q’anlay yul k’uhanb’al yetoq syunal yin

txolilal. b) Masanil tx’an unej yul k’uhanb’al tol yet k’alta’ yajawil tu yayji okoq. c) Slatanil tx’an unej yet yokb’anilteq k’al yelb’aniltoq tumin. d) Tx’an un b’aytaq tol tz’ib’ yayji masanil watx’ilal tol max alay ok yul sq’ab’ heb’ tu. e) Masanil tx’an unej yet b’isb’al tumin yin txolilal.

70

UQLAJONEB’ YALTUQAN: TXEKLOJ AJ SATAQ YAJAW: Axa yuj txekloj aj Wajanil Kuywajwom tu sataq yajaw, yowalil chi tx’oxlay tx’an unej b’aytal tz’ib’ yayji masanil txutxal yiqelal tz’ib’ yet Wajanil Kuywajwom tu b’ay Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj yulaq Konob’ atak’ala’ txolil, yuj yaq’lay tx’an unej b’ay heb’ yet watx’ chi taq’elay txolil q’anej iqelal kax chi txekloj aj syajawil Wajanil Kuywajwom tu, a junti yet chi lajwi ek’ oyeb’oq k’u tx’oxlay tx’an unej tu yin txolil. A tx’an unej b’aytal tol tz’ib’ yayji masanil txutal yiqelal tz’ib’ yet Wajanil Kuywajwom tu hoq tz’ib’elay kantoq yul tx’an unej yet watx’ilal nahil kuyoj yin txolil, chi lajwi tu xin chi tz’ib’elay k’apax kantoq yul tx’an unej yet wajanil chi yihok Wajanil Kuywajwom tu yin txolil. A tx’an unej yet wajanil chi yihok Wajanil Kuywajwom yowalil tol taq’eb’il yuj Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj yulaq Konob’ b’aytal chi kankan ok tu. WAXAQLAJONEB’ YALTUQAN: TAQ’ELAY TXOLIL Q’ANEJ IQELAL K’AL TXEKLOJ AJ YAJAWILAL: Yet watx’ a Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj yulaq Konob’ atak’ala’ b’aytal ayik’ tu, chi ya’ yin txolil juntzan tzet yetal max allay yul jun yaltuqan max ek’eloq, yowalil chi yiqej juntzan q’anejti: a) Tx’oxon tx’an un yet q’anwal. b) Tx’oxb’anil tx’an unej b’aytal tol tz’ib’ yayji masanil txutxal yiqelal tz’ib’ yet yayi okoq. c) Syetz’eb’al tx’an unej yet txolil q’anej iqelal. d) Tx’oxb’anil tx’an unej yet wajanil b’aytal max sik’lay sat yajaw yib’an Wajanil

Kuywajwom tu. e) Syetz’eb’al tx’an unej chi tx’oxon el junjun heb’ chi ok yin yajawil yib’an Wajanil

Kuywajwom tu yin tz’aqanil. B’ALONLAJONEB’ YALTUQAN: YUNEJAL K’AL TAQ’ELAYI: A syunejal k’al taq’elay txolil q’anej iqelal yetoq txekloj aj yajawilal Wajanil Kuywajwom tol chi watx’nej elteq Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ atak’ala’ b’aytal ayik’oq, yowalil chi yihok juntzanti: a) B’aytal k’al tzet k’uhalil max watx’nelay elteq. b) Sb’isil tx’an unej tu ib’il okoq. c) Sb’i jun nahil kuyoj, b’aytal tol chi mulnaj Wajanil Kuywajwom tu. d) Taq’elay txolil q’anej iqelal k’al txekloj aj yajawilal. A tx’an unej ti yowalil chi yilok heb’ tol ay syochwan yilon okoq yin junoq lajoneb’ k’u yecheltax chi watx’nelay elteq tx’an tu. JUNK’AL YALTUQAN: TX’OXLAY SATAQ TZ’IB’ELAY CHI ILONTOQ: A yet chi lajwi taq’elay tu k’al txekloj aj yajawilal tu, a Wajanil Kuywajwom yowalil chi toj tx’ox b’ay chi tz’ib’elay unej yul konob’ b’ay ayik’ tu, tx’an akaw k’al junoq yetz’eb’al tx’an unej yet taq’eb’al k’al yet txekloj aj yajawilal, yetz’eb’al txolil q’anej iqelal hoq ihon ok tu k’al tx’an unej yet wajanil b’aytal max sik’lay heb’ sat yajawil.

71

JUN SKAWINAQ YALTUQAN: TZ’IB’ELAYI: Axa yet mayal iqchaj el masanil tzet max yal jun yaltuqan max ek’eloq, a Wajanil Kuywajwom, yul junoq lajoneb’ k’u yechel tax tz’ib’elay tu, yowalil chi yal yin unejal b’ay Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ b’aytal ayik’ tu, yet watx’ chi tz’ib’elay jutzan tx’an unej ti: a) Yetz’eb’al tx’an un b’aytal tz’ib’ yayji txutxal txolil yayji okoq k’al txolil q’anej iqelal. b) Yetz’eb’al tx’an unej yet taq’eb’al txolil q’anej iqelal yin k’al yet txekloj aj yajawilal. c) Tx’oxb’anil tx’an unej yet tz’ib’elay b’ay chi tz’ib’elay unej yul konob’ atak’ala’ b’ay ayik’

tu. d) Yetz’eb’al tx’an unej yet wajanil b’aytal max sik’lay sat yajaw tol tz’ib’ yayji b’ay chi

tz’ib’elay unej yul konob’ b’aytal ayik’ tu. KAB’ SKAWINAQ YALTUQAN: YILAY OK YIN TUMINAL: A tumin chi cha’ heb’ Wajanil Kuywajwom a b’ay xol Masanil Tumin Yajaw chi Okteq k’al chi Eltoq chi ya’ b’ay Yajawil Kuyoj, k’al sab’alej chi ya’ heb’ anima tx’oqlil ma xin tol chi ya’ junoq nahil mulnajil yet yajaw ma nahil mulnajil tol txekel ay syajaw. Yuj junjun Wajanil Kuywajwom yowalil chi tz’ib’elay aj junoq lajti’ yib’antoq kolwal yet yokb’anil txolilal tumin yetoq Yajawil Kuyoj. OXEB’ SKAWINAQ YALTUQAN: YILLAYTEQ TUMIN: A ch’en tumin k’al swatx’ilal Wajanil Kuywajwom hoq ilaytoq yuj Yatutal Yilay Ok Tumin yin Tz’ib’al k’apax yuj Yajawil Kuyoj. KANEB’ SKAWINAQ YALTUQAN: B’AYTAL CHI TOJ TUMIN: A tumin k’al watx’ilal yet Wajanil Kuywajwom chi aq’lay yuj swatx’iloq ok masanil heb’ kuywom, a yujtu xan man hoq je’ q’anlay yin junqoxa mulnajil. OYEB’ SKAWINAQ YALTUQAN: WATX’NELAY OKOQ MA YETNELAYTOQ: Tzank’al tzet chi watx’nelayi ma chi etnelaytoq yin txolil q’anej iqelal Wajanil Kuywajwom tu, hoq yib’a atak’ala’ yalon stxolil chi ihon okoq. WAQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN: TENCHEB’ALEJ: A Yajawil Kuyoj hoq je’ yalon b’ay Masanil heb’ Anima chi yiltoq Wajanil Kuywajwom, yaq’lay lajwoq ay wajanil heb’ yajawil, ta a heb’ ti k’am chi yiqej heb’ tzet chi yalkan yul tx’an iqelal yet kuyoj k’apax yuj yunen el syochwan tol a yuj xan max watx’nelayi, k’apaxoq ta chi ab’lay ajoq tol a jun wajanil yajaw tu man watx’oq chi yun q’anon juntzan tumin tol chi aq’lay yuj yihon b’ey smulnajil tu. UQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN: TENCHEB’AL HEB’ AYOK XOL WAJANIL YAJAW: A heb’ ayok xol wajanil yajawilal k’am chi iqen tzettaq yetal tol tz’ib’ yayji kan yul tx’an unej txolil q’anej iqelal yuj Wajanil Kuywajwom, hoq tenchanelay heb’ atak’ala’ yalon txolil q’anej iqelalil tu, palta xin atak’ala’ yalon Iqelal.

OXEB’ MAQAN B’EQANILEJ LAJUB’AL TOL CHI B’EYI

WAXAQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN: KOLWAL YATUTAL MULNAJIL: A Yajawil Kuyoj hoq watx’nej aj b’ijanil mulnajilal kolwal yuj yaq’lay yojtaqnej konob’ k’al watx’nen ok heb’ wajanil kuywajwom yin txolil yetoq Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’.

72

B’ALONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN: YUNAL MULNAJIL: A Yajawil Kuyoj hoq watx’nej elteq tx’an yunal txolil q’anej yet mulnajil k’al yilay b’ey yokb’anil txolil k’al tuminal yet wajanil kuywajwom, k’apax mulnajk’al yuj yilay b’ey xol watx’ilal k’al yelalil jantaq tumin chi aq’layi. LAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN: YILAY ELOQ: Chi ilay kan el Lajti’ Yajaw B’isb’al 327-2003 yet junk’al k’u wahay oyeb’ xajaw yul ab’il 2003, Txolil Q’anej Iqelal yuj taq’elay txolil q’anejal nahil kuyoj, Txekloj aj Yajawilal k’al Mulnaj Wajanil heb’ Mamej yet junjun Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al konob’ k’apaxoq tzank’al junoqxa tzet yetal tol k’am chi yiqej jun Lajti’ Yajaw ti. A yuchlaytoq juntzan Yajawil Kuyoj –COEDUCA- tol lanan mulnaj tinani’, Wajanil Kuywom k’al juntzanoqxa wajanil tol chi yiqej el tzet chi yal jun Lajti’ Yajaw B’isb’al 327-2003, hoq watx’nelayoq atak’ala’ yalon txolil q’anej iqelal. USLUK’EB’ SKAWINAQ YALTUQAN: Q’UMB’AL ALOJ YET: A masanil anima yet wajanil kuywom, wajanil yajawil kuyoj, wajanil heb’ mamej, k’al juntzanoqxa wajanilej tol ayik’oq, chi watx’nelay aj yuj Lajti’ Yajaw B’isb’al 327-2003, hoq je’ yaq’on heb’ b’ay Wajanil Kuywajwom tzet chi yal jun lajti’ ti, yalon yet k’al smulnajil tol chi el yin lajti’ yet kolwal yokb’anil txolil tumin, tol tz’ib’ yayji b’ay sataq Yajawil Kuyoj. LAJKAWEB’ SKAWINAQ YALTUQAN: TAQ’ELAY TX’AN UNEJ: A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, yowalil hoq taq’ej tx’an unej tol chi q’anab’ax yuj mulnaj Wajanil Kuywajwom chi watx’nelay ajoq. OXLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN: TX’OXB’ANIL B’ISILEJ: A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yowalil chi watx’nej elteq heb’ yab’ixal smulnajil tu yul junjun xajaw yin txolil wajanil kuywajwom tol max watx’nelay ajoq. KANLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN: TZETTAQ YETAL TOL MAN NAHANOQ ELOQ: A tzettaq yetal tol man nahanoq el tz’ib’elay kan yul jun Lajti’ ti, hoq watx’nelay yayji yuj Nahil Yajawil Kuyoj, hoq je’ q’anon skolwal kuywinaqil k’al yajawilal tol mojalil nahoni, atak’ala’ junoq tzet yetal max watx’nelay yayji tu. OLAJONEB’ SKAWINAQ YAL TUQAN: YAYJI EK’OQ: A jun Lajti’ ti hoq chahil yich mulnaj yet yewihal yallay el yul tx’an ab’ix unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

ALLAYOQAB B’AY ALVARO COLOM CABALLEROS

DENNIS ALONZO MAZARIEGOS

YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

CARLOS LARIOS OCHAITA AJTZ’IB’ YIB’ANTOQ MASANIL TZET CHI WATX’NEJ SAT YAJAWIL

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1147-2010

Xe’q’a’, lajkaweb’ k’u wahay uqeb’ xajaw yul ab’il 2010

A CHAM YAJAWIL KUYOJ

73

CHI NAHONI: Tol a tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet konob’ Xe’q’a’, chi yojtaqnej el yalon yet heb’ anima kax tol a konob’ Xe’q’a’ kajeb’il yuj tx’al b’ulanil anima b’aytal tol ayoktoq heb’ anima tol a kaw chi titok syinatil yin heb’ maya. A Yajaw chi yojtaqnej eloq, ay yelapnoq b’ay kax chi yihon ajkan txolil sq’inal heb’, sb’eyb’al heb’, snab’al heb’, txolil yayji ok konob’, q’anon heb’ anima tol a kaw tu spichil winaq k’al ix, q’anjab’ heb’ yin sti’ junjun.

CHI NAHONI: Tol atak’ala’ yalon Iqelal yet Xehal Mulnajil, a Yajawil Kuyoj chi ilontoq txolil kuyoj chi ya’ Yajaw tol chi kolwaj ok yetoq yel lehehoq watx’ilal yin anima, k’apaxoq tol chi xeb’anejb’a yin yichb’anil txutxal yiqelal b’ay q’inalej, b’eqanil, watx’ b’eyb’alil, watx’ilal k’al junk’ulal, k’apaxoq axka tx’al b’eyb’alej, tx’al nab’alej k’apax tx’al ti’ej yul konob’ Xe’q’a’.

CHI NAHONI: Tol a Yajawil Kuyoj hoq ilontoq, tzettaq yetal tol yetb’eyomb’a yetoq yalay ok iqelal tu yib’an smulnajilal kuyoj kuywom k’al kuyoj ek’b’an yib’an skuyoj heb’ kuywom, yuj kuychaj heb’ ajkonob’ Xe’q’a’; a yujtu, juntzanoqxa, tol chi yiltoq, k’apaxoq smulnajil yilontoq yaq’lay kuyoj a kaw, yetoq lajanil, tol chi chalejb’a yetoq b’ayb’alej k’al ti’ej yuj swatx’iloq ok heb’ konob’ tol ay yul smaqb’ej konob’ ti, yalan syiqelal Lajti’ Junk’ulal, a watx’jub’al kuyoj yin kayelal k’al tx’an unej yul miman konob’ tol xe’ej yayji.

A TON YUJTU XAN: A yin watx’nen yayji smulnajil chi yal kalajoneb’ skanwinaq k’al kanlajoneb’ lajonk’al yaltuqan b’ay lostuqan a) f) k’al i), yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’, b’ay oxlajoneb’ skwinaq yaltuqan yin lostuqan k) k’al lajkaweb’ yoxk’al yaltuqan yul tx’an Txolil Iqelal 12-91 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’ k’al uqeb’ skawinaq yaltuqan, b’ay lostuqan a) k’al m), k’apax b’ay oxlajoneb’ skawinaq yaltuqan yin lostuqan a), c) k’al e) yul tx’an Txolil Iqelal B’isb’al 114-97 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Xehalil Mulnajil.

CHI LAJTI’NEJ AYOQ:

JUN YALTUQAN. Watx’nen aj B’ijanil Mulnajilal Junk’ulal k’al Q’inalej A Kaw. A jun b’ijanil mulanjilal tu chi yihok jun nab’al miman konob’ tol yet Yajawil Kuyoj yayji yuj watx’jub’aloq aj kuyoj tu; chi yahoktoq xol kax chi yaq’on mulnaj konob’ kuywajwom yib’antoq, yajawil kuyoj k’al heb’ tol miman yelapnoq xol sq’inal miman konob’. KAB’ YALTUQAN. A B’ijanil Mulnajilal Junk’ulal k’al Q’inalej A Kaw, ayok syochwanoq, yihon ajkan yayji ek’ heb’ tol miman yelapnoq tzet chi watx’nej yuj konob’ kuywajwom xol txolil nalayi, kuylayi k’al watx’nelay aj nab’alej xol b’eyb’alej k’al xol sb’eyb’al tx’otx’ yul yib’an q’inal yib’antoq nab’alejal kuyojal kuyoj yuj kuychaj anima xol watx’ilal, yuj jehon watx’nen aj heb’ chalejb’ahilal yetoq juntzanoqxa anima ta b’ay nahil kuyoj masantaq xolaq konob’ yul smaqb’ej Yajaw. OXEB’ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Masanil Watx’nelay Kuyoj A Kaw –DIGECADE- yet Yajawil Kuyoj, yujtol ay yalon yet watx’nen aj jun B’ijanil Mulnajilal tu, a yujtu xan yowalil hoq yahok yin txolil Nab’alejal Mulnajil yul Ab’il, kax yowalil hoq watx’nej elteq nab’alej yuj wajb’an tumin yet masanil manej chi uj yuj yiqen el smulnajil k’al syochwan. KANEB’ YALTUQAN. A tzettaq tol man nahanoq el tz’ib’elay kan yul jun Lajti’ ti, hoq watx’nelay yayji yuj Nahil Yajawil Kuyoj.

74

OYEB’ YALTUQAN. A jun Lajti’ ti hoq el yich mulnaj yet yewihal yallay el yul tx’an Ab’ix Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

ALLAYOQAB’ B’AY

DENNIS ALONZO MAZARIEGOS XAL KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

MARTA JUANA LOPEZ BATZÍN

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1176-2010

Xe’q’a’, olajoneb’ k’u wahay uqeb’ xajaw yul ab’il 2010

A CHAM YAJAWIL KUYOJ

CHI NAHONI:

Tol a tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet konob’ Xe’q’a’, chi aloni tol a kuyoj ayok satiloq syochwan yihon el lehehoq watx’ilal yin anima, yuj yojtaqnen el heb’ yelalil, b’eyb’al miman konob’ k’al tx’otx’ yib’an q’inal ti.

CHI NAHONI: Tol a Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’ chi yala’ tol smulnajil Yajaw yihon ajkan yokb’anil k’al yalb’anil yetoq yajkan stxolil Kuyojal Mexhtolal yul Miman Konob’ kax tol a Yajawil Kuyoj chi ilontoq watx’nelay nab’alej yuj kuylay skuyojal kuyoj, yilay b’ey yin unejal k’apax kuylay heb’ mulnajwom, yin junanejb’ahilal yetoq Wajanil Kuywajwom yul miman Konob’. Axka k’apaxoq, tol ay yalon yet heb’ kuywajwom tu chahon sab’il kuyoj yuj yajkan heb’ yin kuywinaqil kax tol smulnajil heb’ yaq’onk’al ak’b’oq masanil kuyoj chi ya’ b’ay heb’ kuywom tu, k’apaxoq axka txolil kuyoj chi q’an heb’ tu.

CHI NAHONI: Tol a Lajti’ Junk’ulal chi yala’ tol a kuyoj k’al kuylayi chi yiqej el xeb’anil mulnajilal yin yel lehehoq xol tumin, xol b’eyb’alej, xol konob’ k’al nab’alej yul konob’.

CHI NAHONI: Tol a yet b’aloneb’ skawinaq k’u wahay oyeb’ xajaw yul ab’il 2009, a Yajawil Kuyoj yetoq k’apax Mimeq Nahil Kuyoj San Carlos yet Xe’q’a’ max tz’ib’ej aj heb’ jun Mimeq Lajti’ yet Junanejb’ahilal, b’aytal tol chi watx’nej kan yayji heb’ xeb’anil masanil junanejb’ahilal yet tx’al maqkixhtaqil mulnajilal kuyoj, axka k’apax yok yechel tz’ib’ yin Tx’an Ab’ix Unej yet Nab’alej k’al Mimeq Lajti’ yet Junanejb’ahilal Yib’antoq Tumin yuj watx’nelay B’ijanil Mulnajilal Kuyojal Kuywinaqil Mexhtol, axka junoq txolil tol txekel sataq yajaw yuj junanenb’a kuywinaqil xol smulnajilal kuylay heb’ mulnajwom yib’antoq kuyoj tu.

A TON YUJTU XAN: A yin watx’nen yayji smulnajil chi yal kanlajoneb’ lajonk’al Yaltuqan b’ay lostuqan a) k’al f) yul tx’an Txutxal Yiqelal Tzib’ yet Konob’ Xe’q’a’; b’ay uqeb’ skawinaq yaltuqan yin lostuqan c) k’al m) yul tx’an Iqelal yet Xehalil Mulnajil, Lajti’ Yajaw B’isb’al 114-97, waxaqlajoneb’ skawinaq yaltuqan b’ay lostuqqan d) k’al g) k’apax b’ay waqeb’ yok’al yetoq b’ay uqeb’ yok’al yaltuqan yul tx’an Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’, Txolil Iqelal B’isb’al 12-91, tol max watx’nelay elteq yuj Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’.

75

CHI LAJTI’NEJ AYOQ

WATX’NEN AJ B’IJANIL MULNAJILAL KUYOJ YUJ YAQ’LAY KUYWINAQIL B’AY MEXHTOL –PADEP/D-

JUN YALTUQAN. Yayji Okoq. A PADEP/D b’ijanil mulnajilal kuywinaqil b’ay heb’ mehxtol yetoq heb’ yajaw b’ay junjun nahil kuyoj tol lanan mulnaj yayji okoq, yet b’ijanilal smaqb’ej Yajawil Kuyoj, yet latz’anil yalan-b’ab’el kuyoj k’al b’ab’el kuyoj, tol ayok syochwanoq yihon ajkan jelanil k’al watx’nen ok yilay b’ey mulnajil, nan xol tx’al ti’ejal, tx’al b’ayb’alil k’apax yuj chalejb’ahilal. KAB’ YALTUQAN. Syochwan. A syochwan PADEP/D a ton juntzanti: 1) Yihon b’ey txolilal mulnajil yet nahojb’ahilal yin heb’ mexhtol kax tol chi pojlay ek’ xol

kuyojal kuyoj. 2) Watx’nelay yin kayelal smulnajil tu, stxolil k’al yokob’al txolil syunejal yet watx’ chi je’

yahon ok heb’ mexhtol tu yin txolilal k’al watx’nen elteq heb’ yin unejal yuj yok yip yin junanejb’ahilal yetoq yokob’al sb’eyb’al konob’ k’al ti’ej yul junoq konob’ ma k’ultaq b’ay chi mulnaj tu.

3) Yihon ajkan watx’nelay elteq kuyojal-ujilal nahojb’ahilal, axka wal junoq mitx’q’ab’ejal

yilay b’ey kuywinaqil. 4) Yilay b’ey jelanilej tol a kaw k’al mulnajwomal xol smulnajil kuyojal tzettaq yetal k’al

sayon yil uqtelejb’ahilal yib’antoq. 5) Yilay b’ey nab’alej, jelanilej, watx’ilal k’al b’eyb’alej; axka k’apax q’in ajnab’alil, jelanilej

yin k’exojb’ahilal k’al jelanilej yin watx’nelay ayoq k’al yin yilay b’ey watx’nelay ay yataqilal chi ek’toq xol kuyoj, yetoq mulnajwomal k’al yetoq tek’anil tx’oqlil.

OXEB’ YALTUQAN. Yilay B’ey yin junanejb’ahilal. A PADEP/D hoq ilay ok yuj Yatutal Yilay B’ey Masanil Mulnajil yet Kuyoj tol A Kaw –DIGECADE- k’al Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj xol Kab’ Ti’ej k’al Chalejb’ahilal B’eyb’alej –DIGEBI- axa yuj watx’nelay xin yowalil tol chi ilay b’ey yin junanejb’ahilal yetoq juntzanoqxa Yatutal Yilay B’ey yet Yajawil Kuyoj atak’ala’ txolil, yetoq k’apax mimeq nahil kuyoj tol chi yahokb’a xol. KANEB’ YALTUQAN: Yokb’anil. A PADEP/D kaytu yayji ok axka ti: 1) Ayik’ yuj heb’ mexhtol tol lanan mulnaj, yin txolil jit’il yiqelal tz’ib’ 011 “Mulnajwom tol

k’am lajub’ smulnajil”, xol latz’anil yalan-b’ab’el kuyoj ma b’ab’el kuyoj xol txolil jun ti’ej k’al kab’ ti’ej tol a yajaw chi ilontoq.

2) Kuyoj yib’antoq latz’anil mimeq kuyojal, yetoq unej tol a mimeq nahil kuyoj chi aq’on yib’antoq Mexhtolal.

3) A jun kuyojal mulnajil tu kab’ ab’il chi yitoq kuylayi, yujtol chi yiltoq skuywinaqil heb’

mexhtol chi chahon jun kuyoj ti. 4) Chi ilay b’ey yin nan-kuyojal, yet man lananoq mulnaj heb’ mexhtol tu. 5) A yet yichb’anil, chi mulnaj yuj swatx’iloq ok heb’ konob’ b’aytal tol a kaw wal ayajkan

meb’ilal.

76

6) Chi yahoktoq xol smulnajil tu txolil Yillaytoq Kuyojal Kuyoj yul b’ijanil nahil kuyoj tu. 7) Chi ilay b’ey yetoq sab’il kuyoj. OYEB’ YALTUQAN. Yiqelal Q’anej yet Yokb’aniltoq. A tzettaq yetal chi q’anlay b’ay junoq mexhtol yuj yoktoq b’ay PADEP/D tu, a ton juntzanti: 1) Yowalil tol lanan mulnaj yin mexhtolal xol latz’anil yalan-b’ab’el kuyoj ma b’ab’el kuyoj

tol a yajaw chi ilontoq, yin txolil jit’il yiqelal tz’ib’ 011. 2) Yayji ek’ yetoq snab’al tx’oqlil yin b’eqank’ulalil. 3) Yiqen el masanil tzettaq yetal chi q’an yokb’aniltoq b’ay mimeq nahil kuyoj tol chi

ilontoq. 4) Tz’ib’enb’a b’ay xol kuywinaqil mexhtolal tol mojalil atak’ala’ latz’anil k’al txolil kuyoj chi

ya’ tu, atak’ala’ sik’layi. Axa pax yuj heb’ mexhtol tol a kuyoj yin junnej ti’ej max yihelteq, palta axa pax kuyoj yetoq kab’ ti’ej chi yaq’a’, hoq je’ kuywi yin junoq kuyojal mulnajil b’aytal tol kab’ ti’ej ib’il ok yuj, axka yin yalan-b’ab’el kuyoj k’al yin b’ab’el kuyoj.

5) Chi yakan ok syechel tz’ib’ yin tx’an ab’ix unej yet ti’ej chi aq’layi yuj yayji ek’ b’ay sataq

Yajawil Kuyoj. WAQEB’ YALTUQAN. Uk’leb’ejal Kuyojal Kuyoj. A mimeq nahil kuyoj tol chi ayji ek’ yetoq PADEP/D, hoq ya’ ayjoq txolilal uk’leb’ejal kuyojal kuyoj yuj yilon yulaq nahil kuyoj ta chi q’anlayi ma k’amaq, masanil juntzan nab’alej k’al juntzan kuywinaqil chi aq’lay xol nan kuyoj tu, a junti hoq ilay b’ey yuj junoq b’ulan heb’ tol kuywinaq atak’ala’ jantaq heb’ chi ayji yin jun kuyoj tu k’apax junoq b’isil toj yillay junjun heb’ mexhtol tu. UQEB’ YALTUQAN. Stojol PADEP/D. A Yajawil Kuyoj hoq aq’on tojlob’al b’ay mimeq nahil kuyoj tol chi watx’nen elteq txolilal tu, atak’ala’ jantaq heb’ mexhtol tu chi yila’, yin sq’inal yayji ek’ tol chi yi’k’alta’ ok PADEP/D, atak’ala’ yalon mimeq lajti’ tol tz’ib’xa yayji yib’antoq. WAXAQEB’ YALTUQAN. Watx’nelayi. A yuj yaq’lay mulnaj PADEP/D, a Yajawil Kuyoj, hoq watx’nej yayji mimeq lajti’ yetoq mimeq nahil kuyoj tol chi yahok yin sk’ul mulnaj yetoq jun mulnajil ti. B’ALONEB’ YALTUQAN. Yillaytoq PADEP/D. A Yajawil Kuyoj hoq yib’ey yin junanejb’ahilal yetoq mimeq nahil kuyoj tol chi mulnaj yetoq, yuj yillaytoq k’al kuylay yel lehehoq yin PADEP/D tu. A ton yujtu xan hoq yi’ yip yin Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj yulaq Konob’ yet Yajawil tol ayok xol. LAJONEB’ YALTUQAN. Smulnajil heb’ chi kollay yuj PADEP/D. A heb’ mexhtol tol chi kollay yuj PADEP/D hoq yahok heb’ syechel tz’ib’ yin tx’an unej b’ay chi ya’ heb’ sti’, yujtol a tx’an chi aq’on syiqb’ej heb’ b’ay sataq Yajawil Kuyoj, yuj tojlanen heb’ sab’il kuyoj tu. Ta yuj junoq tzet yetal tol a kaw wal miman yelapnoq chi ek’toq yib’an sq’inal heb’ mexhtol tu k’amxa chi je’ lajon elteq heb’ skuyoj tu, palta axa yintaqil chi yochen pax heb’ chi laj skuyoj tu, yowalil tol chi watx’nej heb’ yayji junoq mimeq lajti’ yetoq Yajawil Kuyoj. USLUK’EB’ YALTUQAN. Tzettaq yetal tol man nahanoq eloq. Tzank’al tzettaq yetal tol man nahanoq eloq, hoq watx’nelay yayji yuj Nahil Mimeqal Yajawil.

77

LAJKAWEB’ YALTUQAN. Yayji ek’oq. A jun Lajti’ ti hoq el yich mulnaj yet yewihal yallay el yul tx’an Ab’ix Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

DENNIS ALONZO MAZARIEGOS

MARTA JUANA LOPEZ BATZíN

KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYWINAQIL KUYOJ

JORGE MANUEL RAYMUNDO VELÁSQUEZ KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ XOL KAB’ TI’EJ K’AL CHALEJB’AHIL B’EYB’ALEJ

MIGUEL ANGEL FRANCO DE LEON

KAB’YAJAW YIB’ANTOQ WATX’NELAYI K’AL YILLAYTOQ KUYOJ A KAW

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1228-2010

Xe’q’a’, kab’ skawinaq k’u wahay uqeb’ xajaw yul ab’il 2010

A CHAM YAJAWIL KUYOJ

CHI NAHONI: Tol a yuj yiqelay Lajti’ Yajaw 1485 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’ max watx’nelay elteq Lajti’ Yajaw b’isb’al 193-96 yet waqeb’ k’u wahay waqeb’ xajaw yul ab’il 1996 k’al Lajti’ Yajaw b’isb’al 704 yet oyeb’ skawinaq k’u wahay oyeb’ xajaw yul ab’il 2005, a yuj juntzanti max watx’nelay ay txolil wajojb’ahilal, sik’layi k’al yawtelay heb’ mexhtol yin mulnajil yul junoq konob’ xol latz’anil yalan-b’ab’el kuyoj k’al b’ab’el kuyoj b’ay nahil kuyoj yul konob’.

CHI NAHONI:

Tol a yet junk’al k’u wahay usluk’eb’ xajaw yul ab’il 2009 max watx’nelay elteq Lajti’ Yajaw 2544-2009, tol a yetoq max watx’nelay yin kayelal Lajti’ Yajaw 704 yet oyeb’ skawinaq k’u wahay oyeb’ xajaw yul ab’il 2005. A juntzan iqelal max watx’nelay ti chi yal heb’ txolilal yilay ok k’exanil tol chi satni el yin yaq’on sb’i jaywanoq heb’ mexhtol chi ihon yul junoq konob’, kax a heb’ chi ihon tu chi sik’lay ok heb’ yuj Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ atak’ala’ b’ay chi kankan okoq, b’ay nahil kuyoj yul junoq konob’ b’aytal tol chi ochelay kuyoj tu, atak’ala’ txolil chi yal Lajti’ Yajaw tol chi ilay elteq yujk’al.

CHI NAHONI:

Tol a yet k’amto chi watx’nelay ek’toq yin junelnej juntzan q’anej chi yal jun tuqan tz’ib’ max ak’el ti, yowalil k’apax chi ok yin txolilal heb’ mexhtol chi ihon xol Wajanil XXIII; kax chi yaq’on ayjoq heb’ mexhtol tu atak’ala’ b’aytal mojalil chi kankan ok heb’, axka b’ay nahil kuyoj b’aytal hoq mulnaj heb’ yin mexhtolal yul ab’il tu, ta tol a juntzan mexhtol tu lananto yoktoq heb’ yowalil tol watx’ chi yun yaq’lay kan heb’ b’aytal tol chi ayji k’alta’ heb’ mexhtol, tol a yet juntzan k’uhalil ti lanan mulnaj heb’ yin mexhtolal yin txolil jit’il yiqelal tz’ib’ 021 ma 011, atak’ala’ yok yin txolil yuj Lajti’ Yajaw 2545-2009 yet junk’al k’u wahay usluk’eb’ xajaw yul ab’il 2009 atak’ala’ b’ey kuyoj yul ab’il, tol chi aloni, k’apaxoq tol a kaw wal yowalil chi taynelay heb’ konob’ kuywom.

78

A TON YUJTU XAN A yin watx’nen smulnajil tol chi yal kanlajoneb’ lajonk’al yaltuqan yin lostuqan a) k’al f) yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’; b’ay kanlajoneb’ k’al waqlajoneb’ yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yajaw b’isb’al 1485 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’; k’apax b’ay lajoneb’ yaltuqan yul tx’an Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’, Txolil Iqelal 12-91 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’; axka k’apax tzet chi yal Lajti’ Yajaw B’isb’al 193-96 yet waqeb’ k’u wahay waqeb’ xajaw yul ab’il 1996 k’al syiqelal; k’al, Lajti’ Yajaw b’isb’al 704 yet oyeb’ skawinaq k’u wahay oyeb’ xajaw yul ab’il 2005 k’al watx’nelay yin kayelal.

CHI LAJTI’NEJ AYOQ:

JUN MAQAN. Tzet Yuj. Watx’nen elteq Iiqelal yuj sik’wal yin kok’ q’inalejal k’al yilay ek’toq heb’ mexhtol chi ihon tu b’ay smulnajil yin junelnej, yin mexhtolal xol latz’anil yalan-b’ab’el kuyoj k’al b’ab’el kuyoj b’ay heb’ mexhtol yet maqanil kuyoj b’ay nahil kuyoj yet yajaw yul konob’, b’aytal tol chi ochelay mexhtol. KAB’ YALTUQAN. Syochwan. A jun Lajti’ Yajaw ti ayok syochwanoq yiqelay tzet yetal chi yal kanlajoneb’ Yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yajaw b’isb’al 2544-2009 k’al b’ay usluk’eb’ skawinaq yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yajaw B’isb’al 2545-2009, a kab’ ti yet junk’al k’u wahay usluk’eb’ xajaw yul ab’il 2009, a ton yujtu xan chi watx’nelay aj yetoq juntzan txolil axka ti: a) Sik’lay heb’ mexhtol yin kok’ q’inalej tol chi okkan yetoq yajaw yul junjun konob’ b’ay

junjun nahil kuyoj yet yajaw yul mimeq konob’laq, a junti yet k’amto chi ek’kantoq b’ay hoq kankan ok yin junelnej tu, xol heb’ mexhtol chi ihon yin txolil xol Wajanil b’isb’al XXIII.

b) Yillay jantaq yochwanil heb’ mexhtol tu b’ay yulaq nahil kuyoj yul junjun konob’, yuj

yilay kan ek’toq heb’ mexhtol chi ihon tu b’aytal tol t’inan chi kankan ok yin junelnej, xol txolil Wajanil b’isb’al XXIII.

c) Yilay kan ek’toq heb’ mexhtol chi ihon tu b’ay t’inan k’alta’ chi kakan ok xol txolil

Wajanil b’isb’al XXIII. OXEB’ YALTUQAN. Txolilal yuj Sik’wal yin Kok’ Q’inalejal. A txolilal chi ilay b’ey yuj yok sik’wal yin kok’ qinalejal yet k’amto chi ilay ek’toq heb’ mexhtol chi ihon tu b’ay t’inan k’alta’ chi kankan ok yin junelnej xol txolil Wajanil b’isb’al XXIII b’ay nahil kuyoj tol yet yajaw yayji yul konob’, a ton: Yul ab’il kuyoj 2010, a sik’lay heb’ mexhtol tol yet yajaw yulaq konob’, tol chi mulnaj k’alta’ yetoq txolil jit’il yilqelal tz’ib’ 011 “heb’ mulnajwom tol k’am lajub’ smulnajil” k’al 021 “heb’ mulnajwom chi kanji kanoq”, axka k’apax heb’ mulnajwom tol ayxa mulnaji palta tol k’amok xol junoq txolil jit’il tz’ib’ chi ali ti, yowalil chi watx’ji axka ti: a) Heb’ mexhtol lananto yoktoq chi mulnaj yetoq Yajawil Kuyoj yetoq txolil jit’il yiqelal tz’ib’

021: Hoq mulnajk’al heb’ yin kok’ q’inalejal b’ay nahil kuyoj b’aytal tol lanan mulnaj heb’ tinani’.

b) Heb’ mexhtol tol lananto yoktoq kax tol manaq yetoq Yajawil Kuyoj chi mulnaji: Hoq

sik’lay ok heb’ jayeb’oq k’u yuj cham Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ atak’ala’ b’ay chi kankan okoq, b’ay yulaq nahil kuyoj yulaq konob’ b’aytal tol ay yochewal mexhtol tu.

79

c) Heb’ mexhtol chi ilay ek’toq: Hoq mulnaj k’al heb’ b’ay nahil kuyoj b’aytal tol lanan k’alta’ mulnaj heb’ yetoq yajaw tu tinani’, masanta chi yal michaj sik’wal tu yuj heb’ yin txolil, yahon ok yin txolil tzettaq yetal chi yal jun yoxk’al Yaltuqan yul tx’an Txolil Iqelal 1485.

KANEB’ YALTUQAN. Txolilal yuj Yayji Yochwanil Mexhtol. A txolil chi ilay b’ey yuj yilay ek’toq heb’ mexhtol chi ihon xol wajanil b’isb’al XXIII b’ay t’inan chi kankan ok yin junelnej, a ton junti: Yet chi lajwi jun wajanil tu kax tol txekelxa sb’i heb’ mexhtol max ihon yulaq konob’ tu, a Yatutal Yilay B’ey Nab’alejal Kuyoj –DIPLAN-, hoq ya’ ayjoq nahil kuyoj b’ay junjun konob’ tol chi yochwanej mexhtol tu; tol hoq illay yuj heb’ Yajawil Kuyoj yulaq Konob’, yet watx’ a junti chi aq’on b’eqanil sik’wal yin tz’aqanil heb’ mexhtol chi ihon xol Wajanil XXIII. A heb’ Cheqb’ej Kab’mulnajil hoq yihok smulnajil atak’ala’ yalon lajkaweb’ yaltuqan yul jun Lajti’ ti. *Max watx’nelay yin kayelal yuj jun Yaltuqan, yet Lajti’ Yajaw B’isb’al 2772-2010 yet 16-12-2010. *Max watx’nelay yin kayelal yuj jun Yaltuqan, yet Lajti’ Yajaw B’isb’al 3550-2011 yet 17-12-2011. KANEB’ YALTUQAN KAB’.* Txolilal yuj Watx’nelay ok Yochwanil Mexhtol. Hoq je’ watx’nelay ok yochwanil mexhtol ta manaq txolil chi yun tz’ib’elay xol yelalil skawxinaqil heb’ mexhtol b’ay junjun nahil kuyoj. Palta a pax yuj b’ik’onelay yochwanil mexhtol tu, yowalil chi ilay b’ey axka ti: a) Yet yichb’anil, hoq alay ok xol jun q’anejti masanil nahil kuyoj tol chi yochwanej

mexhtol kax tol k’am jaywanoq chi je’ sik’lay xol tu. b) Ta a yet chi lajwi yiqelay masanil tzet chi yal b’ay yul jun b’ijan tz’ib’ yin jun lostuqan

max ek’el ti, a kawxinaqil yin mexhtol tu chi ayji k’al yuj yillay b’ay chi kankan ok heb’ mexhtol chi ihon xol wajanil XXIII yin junelnej, chi je’ b’ik’onelay yochwanil kuyoj, yetoq heb’ nahil kuyoj tol a kaw wal chi yochwanej mexhtol, kax tol chi je’ yok sik’wal xol syet tu, a junti yet ta a heb’ mexhtol chi je’ sik’lay tu ek’b’an sb’isil heb’ yib’an heb’ chi ochelay tu, chi el yich yin heb’ nahil kuyoj tol txennej maqtxel chi je’ sik’lay xol yet tu.

c) Chi lajwi tu xin, a Yajawil Kuyoj hoq watx’nej mulnajil tol mojalil yet watx’ a heb’

mexhtol chi yal jun Iqelal ti, tol ayok xol heb’ chi sik’lay b’ay junoq nahil kuyoj b’aytal tol max watx’nelay ok yochwanil kuyoj tu, chi aq’lay b’eqanilej b’ay heb’ yuj yihon heb’ junoq mulanjil yin mexhtolal, a yujtu xan yowalil chi watx’nelay elteq txolil q’anej iqelal yib’antoq. A Yatutal Yilay B’ey Smulnajwomal jun Yajawil ti, hoq watx’nej smulnajil atak’ala’ txolil yuj yiqen el tzettaq yetal tol mayal allayi.

*Tzetal chi yal kab’ Yaltuqan, yet tx’an Lajti’ Yajaw B’isb’al 3550-2011 yet 17-12-2011. OYEB’ YALTUQAN.* Txolilal yuj Yilay Ek’toq yin Junelnej. A txolil chi ilay b’ey yuj yilay ek’toq heb’ mexhtol chi ihon xol wajanil XXIII yin junelnej a ton axka ti: Chi yi’ yip yin yochwanil mexhtol chi yal jun yaltuqan max ek’eloq, junjun Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ yowalil chi watx’nej b’ay yul junoq konob’ b’ay ayik’ tu, yetoq masanil yiqelalil, txolilal sik’wal yin junelnej heb’ mexhtol chi ihon tu b’ay nahil kuyoj tol yet yajaw. A jun txolilal ti yowalil chi watx’nelay yet lananxa mulnaj jun Lajti’ ti, kax tol yowalil chi watx’ji eloq yet uqeb’ k’u wahay b’ab’el xajaw yul ab’il 2011.

80

*Max watx’nelay yin kayelal yuj kab’ Yaltuqan, yet Lajti’ Yajaw, B’isb’al 2772-2010 yet 16-12-2010. WAQEB’ YALTUQAN. Yawteb’al heb’ Mexhtol Chi Ihoni. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ b’aytal ayik’ tu, hoq watx’nej elteq unej tol hoq q’an yuj wajb’an ok masanil heb’ mexhtol chi watx’nen aj sb’i heb’ chi ihon b’ay yul junjun konob’, kax tol a yul tx’an tu chi yalkan tzet k’uhal, b’eqanil k’al b’aytal chi ilay b’ey swajanil sik’wal tu. Yowalil chi ilay b’ey junoq wajanil yul junjun konob’, b’aytal tol ayik’ cham Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ k’al Snahil, Txolil ma B’ijanil heb’ Mulnajwom yet Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’. A jun txolil ti yowalil chi illaytoq yuj heb’ B’eyk’ulnewom K’exanil yul Miman Konob’, B’eyk’ulnewom Kolwajwom yulaq Konob’ yib’antoq K’exanil yet Cheqb’ej Kab’mulnajil, yetoq stxolil chi yihokoq. UQEB’ YALTUQAN. Yillayteq Wajanil. A jun wajanil chi yal jun yaltuqan ti, yowalil tol chi illay yin animahil, junoq oxeb’ k’u yalan, yetoq tx’an unej yet yillayteq masanil heb’ mexhtol chi ihon b’ay junjun konob’, yetoq heb’ mulnajwom tol a cham Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ chi sik’on yuj yilay b’ey jun mulnajil tu, kax a jun mulnajil ti chi ilay b’ey b’ay sxe’. Kax tol smulnajil junjun Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ tol masanil heb’ mexhtol chi yiltoq, tol ayok sb’i xol heb’ chi ihon tu, yowalil tol chi illay heb’ yin watx’ xol jun wajanil max watx’ji tu. Tzank’al tzet animahil chi mulnaj yetoq Yajawil Kuyoj tol k’am chi iqen tzet tz’ib’ yayji yul jun yaltuqan ti hoq yiqel masanil echb’alej yet tencheb’al tol chi q’anlay k’alta’a. *Max watx’nelay yin kayelal yuj oxeb’ Yaltuqan, yet Lajti’ Yajaw B’isb’al 2772-2010 yet 16-12-2010. WAXAQEB’ YALTUQAN. Nab’alej yuj Sik’wal Yin Junelnej. A yuj yok sik’wal yin junelnej yet nahil kuyoj b’ay chi mulnaj junoq mexhtol max ihon tu, hoq aq’lay b’eqanil b’ay junjun mexhtol tol ayok sb’i xol heb’ max ihon tu yuj sik’on heb’ xol txolil nahil kuyoj b’aytal ay junoq b’ay chi je’ kankan okoq. A jun sik’wal tu hoq yib’a yalay ok yip yin smulnajil junoq mexhtol tol ayok sb’i xol heb’ chi ihon tu, atak’ala’ jantaq b’isil watx’ilal chi yi’ heb’, atak’ala’ tx’an Txutxal Unej tol tz’ib’ yayji yuj heb’ B’eyk’ulnewom K’exanil yulaq Konob’laq, k’apax yetoq tx’an unej elnaqteq yuj heb’ B’eyk’ulnewom K’exanil Kolwajwom yulaq Konob’ ma k’apax B’eyk’ulnewom K’exanil yul Mimeq Konob’, atak’ala’ yok txolil. B’ALONEB’ YALTUQAN. Wajanil yet Sik’wal b’ay Nahil Kuyoj. A k’uhal k’al b’eqanil jun wajanil tu, a cham Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ chi ilontoq, yet mayal lajwi yilon cham sataq heb’ chi ochen tu, a heb’ ti chi je’ yahontoq heb’ sk’exel, palta xin yowalil tol yetoq junoq tx’an ab’ix unej tol ayok syechel tz’ib’ heb’ yin kax tol ayok syip jun unej tu yuj junoq lextol kolwajwom, hoq ya’ ojtaqnelay stxolil nahil kuyoj b’aytal tol ay b’eqanil sik’on heb’ mexhtol max ihon tu. Yintaqil tu xin hoq q’anlay b’ay junjun heb’ mexhtol max ihon tu, tol chi yal heb’ yin tz’aqanil b’aytal ay junoq nahil kuyoj chi yochej heb’ chi ayji yin junelnej tu, kax a tu chi je’ sik’on heb’ syochwan, atak’ala’ txolil b’ihej b’ay ayok heb’ tu, chi chahil yich yin junoq maqtxel tol max b’ab’ji yihon xol juntzan b’ihej tu. A junoq mexhtol tol k’am chi ayji yin jun wajanil chi yal jun yaltuqan ti, ma xin yuj junoq tzank’al tzet yujal kax chi mitx’on wahayb’a ma xin a junq maqtxel chi yatoq sk’exeloq tu, ta axka tu a cham Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ hoq ahon kantoq b’ay tzank’al junoq nahil kuyoj tol ayok xol, yet chi lajwi jun sik’wal tu.

81

A heb’ mexhtol tol chi ihon xol jun sik’wal yulaq konob’ xol XXIII wajanil tu, k’am chi je’ sik’lay kan ok heb’ yin junelnej b’ay junoq nahil kuyoj yet yajaw, yujtol k’am junoq mulnajil chi je’ yaq’lay b’ay heb’ yet jun b’eqanil tu, hoq sik’lay heb’ jayeb’oq k’u yuj cham Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ chi ilontoq yuj mulnaj junoq mexhtol tu yul ab’il kuyoj yet iq’ 2011, yetoq jun txolil axka ti: a) Yin b’ab’elal, hoq sik’lay ok heb’ b’ay nahil kuyoj b’aytal max mulnaj heb’ yul ab’il kuyoj

2010, asan xin ta manaq b’aytu max sik’lay kan ok junoqxa mexhtol yin junelnej tol max ihon xol wajanil XXIII, ma xin yet mayal sik’lay ok heb’ kax ak’ala’ yochwanil mexhtol.

b) Ta k’am chi txekloj b’ay chi kankan ok heb’ mexhtol tu axka txolilal chi yal jun lostuqan

max ek’eloq, hoq sik’lay ok heb’ jayeb’oq k’u yuj cham Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ yin txolil, atak’ala’ kawxinaqil mexhtol b’ay junjun konob’ tu.

Asan xin atak’ala’ tzet yetal max allay tu, a heb’ mexhtol tol chi sik’lay ok jayeb’oq k’u yul ab’il kuyoj iq’ 2011, yowalil hoq sik’lay ok heb’ yin junelnej b’ay junoq nahil kuyoj tol a kaw wal ay yochwan yin mexhtol, a yet k’amto chi yun junti yowalil chi kuylay yin watx’ yuj Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ –DIDEDUC-, atak’ala’ yilay b’ey yin junanejb’ahilal yuj Yatutal Yilay B’ey Nab’alejal Kuyoj –DIPLAN- yetoq skolwal Yatutal Yilay B’ey Masanil Junanejb’ahilal yet Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ –DIGECOR- yul ab’il 2011, atak’ala’ stxolilal chi yal Nahil Mimeqal yet jun Yajawil ti, yin k’am b’uchwalil yalon yet heb’ mexhtol max ihon tol ayok xol b’isilej tu. Masanil tzet max yal juntzan tz’ib’ max ek’el ti yowalil chi tz’ib’elay kantoq yul junoq tx’an unej yet wajanil yet Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ chi ilontoq, kax yowalil tol chi el yetz’eb’al tx’an kax chi jehon yaq’lay junjunoq yet heb’ mexhtol chi ocheni. A sik’wal yin junelnej k’al jayeb’oq k’u b’ay heb’ mexhtol tol max sik’lay yetoq txolil jit’il yiqelal tz’ib’ 011, tol chi yal jun lajti’ ti yowalil chi watx’nelayi yet k’amto chi ok yin txolil b’aytal ayik’ heb’ mexhtol max aq’lay smulnajil yetoq txolil jit’il yiqelal tz’ib’ 021 yul ab’il kuyoj iq’ 2011. *Max watx’nelay yin kayelal yuj kaneb’ Yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yajaw B’isb’al 2772-2010 yet 16-12-2010. LAJONEB’ YALTUQAN. Txolilal Sik’wal yul Konob’al Xe’q’a’. A b’ay konob’al Xe’q’a’, junjun Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ hoq ilontoq txolil chi yal jun Yaltuqan max ek’eloq b’ay konob’laq yul smaqb’ej, axa pax yet konob’al Xe’q’a’, tol yowalil chi ilay ok yuj kanwanoq heb’ Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ b’ay Konob’ Xe’q’a’. USLUK’EB’ YALTUQAN. Yilay Ek’toq Tumin. A yet mayal watx’ji jun sik’wal xol nahil kuyoj tu, a Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ chi ilontoq tu, hoq watx’nej elteq junoq tx’an unej tol chi alon txolilal sik’lay yin junelnej junoq mulnajwom xol konob’ b’ay junoq nahil kuyoj b’ay hoq mulnaj tu kax, axa sataqtoq, yin junanejb’ahilal yetoq Yatutal Yilay B’ey heb’ Mulnajwom hoq chahil yich watx’nen syunal yuj yilay ek’toq yin junelnej nab’alej yin tuminal b’ay juntzan nahil kuyoj tu.

B’EQANIL XOL MASANIL LAJKAWEB’ YALTUQAN. Cheqb’ej Kab’mulnajil. Yet watx’ chi ilaytoq yiqelay juntzan txolil chi yal jun Lajti’ ti, hoq alay ay junoq b’ulan heb’ cheqb’el kab’mulnajil, chi watx’nelay aj yuj Yajawil Kuyoj k’al Mansanil Mexhtol yul Miman Konob’ k’al yulaq Konob’, tol a yilontoq ayok smulnajiloq.

82

OXLAJONEB’ YALTUQAN. Tzettaq yetal tol Man Nahanoq Eloq. A tzettaq yetal tol man tz’ib’oq yayji yul jun Lajti’ ti, hoq watx’nelay ay yuj Nahil Mimeqal yet Yajawil Kuyoj. KANLAJONEB’ YALTUQAN. Jolom tz’ib’. A juntzan jolom tz’ib’ ib’il ok yuj juntzan yaltuqan yul jun Lajti’ ti, kam yelapnoq nachaj eloq kax tol k’am chi je’ yawtelay yib’antoq tzet ay yul k’al tzet chi michaj yuj juntzan yaltuqan ti. OLAJONEB’ YALTUQAN. Yayji Ek’oq. A jun lajti’ ti chi el yich mulnaj yet yewihal yallay el yul tx’an Ab’ix Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

ALLAYOQAB’ B’AY

DENNIS ALONZO MAZARIEGOS KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

JAIME ROBERTO MONROY RIVAS

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1401-2010

Xe’q’a’, lajoneb’ k’u wahay waxaqeb’ xajaw yul ab’il 2010

A CHAM YAJAWIL KUYOJ:

CHI NAHONI: Tol a b’ay konob’ Xe’q’a’ a yochwanil kuyoj yin Latz’anil Yalan-B’ab’el Kuyoj, jujuntaq k’al el chi ch’ib’i kax tol a kaw wal k’am mimanoq heb’ mexhtol tol ib’il elteq skuyoj yuj yilontoq heb’ yalixh winaq unin k’al heb’ yalixh ix unin yin jun latz’anil kuyoj tu.

CHI NAHONI:

Tol a xol nab’alej yib’antoq kuyoj watx’neb’il yayji yuj Yajawil Kuyoj, chi ilchaj yalay ok yip b’ay tzank’al tzet latz’anil k’al jit’il yet Txolil Kuyoj kax tol yowalil chi sik’layi ma chi aq’lay smulnajil junoq mexhtol sik’b’il xol b’ab’el latz’anil kuyoj yuj yillaytoq ochewal yin yalan-b’ab’el kuyoj.

CHI NAHONI: Tol a heb’ mexhtol yet taxa’ ayik’ tx’an mimeq unej yul sq’ab’ heb’ yib’antoq Mexhtolal xol B’ab’el Kuyoj yin tzank’al tzet b’ijanil k’al txolilal, k’am sb’ijanil yuj yillaytoq yin txolil ma smojalil heb’ naq unin k’al heb’ ix unin yet Yalan-B’ab’el Kuyoj, yetoq kuywinaqil a kaw yib’antoq juntzan maqanil kuyoj chi ochelay tu.

CHI NAHONI: Tol a Yatutal Yilay B’ey Masanil Taq’eb’al k’al Yaq’lay Unej –DIGEACE- mayal watx’nej elteq yillaytoq k’al yokb’anil xol Nab’alejal Kuyoj tol chi aq’on b’eqanil heb’ Mexhtol yet B’ab’el Kuyoj tu yuj chahon heb’ kuyoj k’al tx’an mimeq unej tol chi aq’on Mexhtolal yib’antoq B’ab’el Kuyoj tol Junnej ma Kab’ Ti’ej chi yihokoq.

83

A TON YUJTU XAN: A yin watx’nen smulnajil tol chi yal kanlajoneb’ Yaltuqan, b’ay lostuqan a) k’al f) yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’; tol chi yi’ yip yin tzet tol tz’ib’ yayji yul lajkaweb’ skanwinaq, kanlajnoneb’ skanwinaq k’al jun lajonk’al Yaltuqan yul tx’an Txutxal Yiqelal Tzib’ yet Konob’ Xe’q’a’; b’ay jun, kab’, oxeb’, lajoneb’, waxaqeb’ skawinaq, b’aloneb’ skawinaq, b’alonlajoneb’ skawinaq, jun yoxk’al yetoq b’ay olajoneb’ skanwinaq yul tx’an Txolil Iqelal B’isb’al 12-91 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’; b’ay uqeb’ skawinaq yaltuqan yin lostuqan m) k’al k’apax b’ay oxlajoneb’ yaltuqan yin lostuqan c) k’al e) yet Txolil Iqelal B’isb’al 114-97 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Xehalil Mulnajil; b’ay lajkaweb’ yaltuqan b’ay lostuqan I, oxlajoneb’ yaltuqan yin lostuqan I, k’apax b’ay junk’al yaltuqan yul tx’an Txolil Iqelal Bi’sb’al 1485 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Maqanil yet Yokb’anil k’al Yalb’anil yetoq Tx’oxb’anil Kuyoj Mexhtolal yul Miman Konob’.

CHI LAJTI’NEJ AYOQ: Watx’nen yayji iqelal ib’il ok txolilal tol yowalil chi yib’ey mexhtol tol ayok xol lajlejb’ahilal yet Latz’anil B’ab’el Kuyoj k’al Yalan-B’ab’el Kuyoj. JUN MAQAN. Nab’alejal Kuyoj. Taq’eb’al Nab’alejal Kuyoj yuj Tz’aqnaj eloq, yet watx’ a heb’ mexhtol yib’antoq B’ab’el Kuyoj yin tzank’al tzet b’ijanil k’al txolil, chi je’ yihon heb’ tx’an mimeq unej yet Mexhtolal yin Yalan-B’ab’el Kuyoj yin Jun Ti’ej ma Kab’ ti’ej tol chi kankan ok yin txolil axka ti:

MEXHTOL YIB’ANTOQ B’AB’EL KUYOJ YIN JUN TI’EJ B’isb’al KUYOJAL BEQANIL CHI AYJI EK’OQ

Jun Kuyoj yul Miman Konob’ k’al Yilay B’ey Kuyoj Waqlajoneb’

Kab’ Yel Lehehoq yin Anima Waxaqlajoneb’

Oxeb’ Kuyojal Nab’al heb’ Unin Waxaqlajoneb’ skawinaq

Kaneb’ Sub’ojal k’al Yak’b’anelay aj Kuyoj Kawinaq

Oyeb’ Yunejal yul Konob’ Sxe’ Latz’anil Yalan B’ab’el Kuyoj Kawinaq

Masanil Lajkaweb’ swaxaqk’al

MEXHTOL YIB’ANTOQ B’AB’EL KUYOJ YIN KAB’ TI’EJ B’isb’al KUYOJAL BEQANIL CHI AYJI EK’OQ

Jun Kuyoj yul Miman Konob’ k’al Yilay B’ey Kuyoj Waqlajoneb’

Kab’ Yel Lehehoq yin Anima Waxaqlajoneb’

Oxeb’ Kuyojal Nab’al heb’ Unin Waxaqlajoneb’ skawinaq

Kaneb’ Sub’ojal k’al Yak’b’anelay aj Kuyoj Kawinaq

Oyeb’ Yunejal yul Konob’ Sxe’ Latz’anil Yalan-B’ab’el Kuyoj Kawinaq

Masanil Lajkaweb’ swaxaqk’al

B’isb’al KUYOJ TOL KAB’ TI’EJ BEQANIL CHI AYJI EK’OQ

Jun Kuyoj Kab’ Ti’ej xol Chalejb’eyb’alil B’alonlajoneb’

Kab’ Yel Lehehoq yin Anima II B’alonlajoneb’

Oxeb’ Kuyojal Nab’al heb’ Unin B’alonlajoneb’ skawinaq

Kaneb’ Sub’ojal k’al Yak’b’anelay aj Kuyoj II B’alonlajoneb’

Yalan-masanil Waqlajoneb’ skanwinaq

Masanil Waxaqeb’ lajkawk’al

84

KAB’ YALTUQAN. B’eqanil Kuyoj. A kuyoj yuj tz’aqnaji, nab’alej tol chi taq’elay yin jun Lajti’ ti, hoq pojlay el b’ay nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ chi yal Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, axk’a k’apax: Yuj Yalan-B’ab’el Kuyoj yin Jun Ti’ej yet sa’k’u yin kab’ mulnajilal; yuj heb’ Yalan-B’ab’el Kuyoj yin Kab’ Ti’ej chi yihokoq yet b’ik’u, yin mulnajil yet q’inib’alil, axa yet sa’k’u xin kab’ mulnajilal yet q’inib’ k’al yet yayk’uhalil. OXEB’ YALTUQAN. Yilay Tx’an Mimeq Unej xol Lajlejb’ahil. A txolil Lajlejb’ahil yet Latz’anil B’ab’el k’al Yalan-B’ab’el Kuyoj asannej heb’ mexhtol yet Latz’anil B’ab’el Kuyoj tol max yi’ tx’an mimeq Unej, tol max yihelteq masanil kuyojal kab’ ti’ej ma xin jun ti’ej tol max yi’ heb’ yoxk’al watx’ilal, kax, axka tu hoq je’ yihon heb’ tx’an mimeq unej yin Mexhtolal yin B’ab’el ma Yalan-B’ab’el Kuyoj yin Kab’ ti’ej ma xin Jun Ti’ej. KANEB’ YALTUQAN. Yilay elteq tx’an Mimeq Unej. A yuj yok yin txolil k’al watx’nelay elteq tx’an mimeq unej yet mexhtolal tol max ok xol lajlejb’ahilal heb’ mexhtol yet b’ab’el k’al yalan-b’ab’el kuyoj, chi ochelayi tol a smulnajil Yajawil Kuyoj ayok xol, chi yiqej el smulnajil axka ti: A. Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’. Junjun Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’

yowalil chi sik’ junoq anima tol chi mulnaj ok yuj yilay b’ey lajlejb’ahilal tu b’ay Yilay B’eyoq, tol hoq ilontoq yalay ok yin txolil masanil tx’an syun heb’ mexhtol yin b’ab’el kuyoj tol hoq lajlejb’a, axka k’apax sik’lay junoq nahil kuyoj, ma xin junoq Nahil Nan Kuyoj yet Yajaw tol hoq ahon ok yip tx’an mimeq unej yet Mexhtol yin Yalan-B’ab’el Kuyoj yin txolil Lajlejb’ahilal tu; atak’ala’ stxolil kuyoj xol kab’ ti’ej ma xin jun ti’ej; axka k’apax tx’oxlay yili slajub’ sat kuyojal yin kanpak’il yet Tz’ib’elay Masanil Lajub’ Sat MED-D ma xin MED-BI yetoq tx’an syun heb’ mexhtol tol hoq ok xol txolil lajlejb’ahilal tu b’ay Nahil Kuyoj, ma xin b’ay junoq Nahil Nan Kuyoj chi allay tu, k’al k’apax yaq’lay meltzoj tx’an mimeq unej ma xin tx’an unej b’ay heb’ mexhtol tol max tz’aqanaj yihon elteq kuyojal lajlejb’ahilal.

B. Yatutal Yilay B’ey Masanil Taq’eb’al k’al Syunal Kuyoj –DIGEACE-, a Yatutal Yilay

B’ey Masanil Taq’eb’al k’al Syunal Kuyoj –DIGEACE- yaq’lay syunal b’ay heb’ mexhtol tol chi tz’aqnaj yihon elteq kuyojal lajlejb’ahilal yuj.

C. Nahil kuyoj ma Nahil Nan Kuyoj yet yajaw. A Nahil Kuyoj ma Nahil Nan Kuyoj yet

Yajaw hoq ilontoq tx’an mimeq unej yet heb’ mexhtol yin yalan-b’ab’el kuyoj tu: Watx’nelay aj masanil tx’an unej yet slajub’ kuyoj tu yin txolil; watx’nelay aj tx’an unej yet junjun kuyoj max ilay elteq; watx’nelay elteq tx’an mimeq unej yetoq yechel tz’ib’ yin txolil; k’al, yaq’lay meltzoj jun anima max mulnaj ok yin yilal b’ey txolil lajlejb’ahilal yet Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, masanil tx’an unej k’al tx’an mimeq unej.

D. Heb’ chi aq’on Sub’ojb’oq Kuyojal Lajlejb’ahilal. A heb’ Mexhtol yib’an kuyojal

lajlejb’ahilal, chi ihon ok juntzanti: Yilay ok junoq txolil tz’ib’, tol chi yi’ yip yin yilay ok tz’ib’; yaq’lay noj kanpak’ Tz’ib’elay Masanil Lajub’ Sat MED-D ma MED-BI yetoq slajub’ sat kuyoj; k’al, yilay b’ey syechel tz’ib’ heb’ mexhtol, yajawil kuyoj b’ay Nahil Kuyoj ma Nahil Nan Kuyoj yin txolil, tol hoq taq’en tx’an Mimeq Unej yet heb’ kuywom tol hoq oktoq xol txolil lajlejb’ahilal.

85

E. Smulnajil junoq mexhtol chi q’anon Slajlejb’ahilal. Yet watx’ tol a yalay ok yin txolil tx’an mimeq unej tu chi elol yin watx’ilal, smulnajil jun mexhtol tol hoq ok xol lajlejb’ahilal tu; yaq’on syunal lajlejb’ahilal tu b’ay Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ atak’ala’ b’ay kajan tu, a tx’an unej tol ib’il ok masanil yiqelal chi q’an DIGEACE yet watx’ chi je’ yok xol txolil lajlejb’ahilal tu, atak’ala’ yalon Yajawil Kuyoj; k’al, yiqelay sb’eqanil k’al junjun kuyoj ayok yin txolil.

OYEB’ YALTUQAN. Mimeq Unej max Aq’layi. A tx’an mimeq unej hoq aq’lay b’ay heb’ tol max elteq xol kuyoj tu, chi chalejb’a yetoq tzet chi yal Lajti’ Yajaw yib’antoq tx’an mimeq unej yet watx’nelay ajoq k’al mulnaj junoq Nahil Kuyoj ma Nahil Nan Kuyoj yet Yajaw tol hoq ahon ok tx’an mimeq unej yet lajlejb’ahilal tu yin txolil ma xin yet Mexhtolal yib’an Yalan-B’ab’el Kuyoj yin Jun Ti’ej ma Mexhtol yib’antoq Yalan-B’ab’el Kuyoj yin Kab’ Ti’ej, a junti atak’ala’ konob’ b’ay ayik’ tu, a yujtu xan yowalil tol chi yiqej el masanil nab’alej k’al txolil b’eqanil kuyoj tu, atak’ala’ yalon Lajti’ Yajaw 670-97 yetoq watx’nelay okoq; axka k’apax jun yetoq kab’ yaltuqan yul jun Lajti’ ti. Axa yuj konob’laq yul Miman Konob’ Xe’qa’ tol k’am Nahil kuyoj ma Nahil Nan Kuyoj yet Yajaw yin Yalan-B’ab’el Kuyoj yetoq txolil yin jun ti’ej ma kab’ ti’ej yul, atak’ala’ yaq’oni, hoq je’ q’anon heb’ b’ay Nahil Kuyoj ma Nahil Nan Kuyoj yet Yajaw tol chi kankan ok yul junoqxa konob’ yet watx’ a heb’ ti chi ahon ok tx’an mimeq unej tu yin txolil b’ay heb’, q’anwal tol yowalil chi ilay ok sataq Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yin txolil, yuj yaq’lay yojtaqnej Nahil Kuyoj ma Nahil Nan Kuyoj tol hoq ahon ok tx’an mimen unej tu yin txolil. WAQEB’ YALTUQAN. Tzettaq yetal man Nahanoq Eloq. A tzettaq yetal tol man tz’ib’oq yayji yul jun Lajti’ ti, hoq watx’nelay ay yuj Nahil Mimeqal Yajawil Kuyoj. UQEB’ YALTUQAN. Yayji ek’oq. A jun Lajti’ ti hoq el yich mulnaj yet yewihal yallay el yul tx’an Ab’ix Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

ALLAYOQAB’ B’AY

DENNIS ALONZO MAZARIEGOS

MIGUEL ANGEL FRANCO DE LEÓN KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

JORGE MANUEL RAYMUNDO VELÁSQUEZ

KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

LAJTI’ YAJAW B’IB’AL 2460-2010

Konob’ Xe’q’a’, olajoneb’ wahay xajaw noviembre yul ab’il 2010

A YAJAWIL KUYOJ

86

CHI NAHONI: Tol a yuj Lajti’ Yajaw 178-2009 yet lajoneb’ skawinaq k’u wahay b’ab’el xajaw yul ab’il 2009, a Yajawil Kuyoj max taq’ej tx’an Xe’ Unej yul Miman Konob’, b’ay Latz’anil Nan Kuyoj, Tuqanil Kuyoj A kaw, tol ayok xol masanil txolilal iqelal chi alon mimeq jit’ilal unej yet yillay b’ay nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ k’apax nahil kuyoj txekel ay syajaw yul konob’, b’aytal tol chi illaytoq jun tuqanil tu.

CHI NAHONI: Tol a Lajti’ Yajaw 1377-2009 yet oxeb’ k’u wahay waxaqeb’ xajaw yul ab’il 2009 max watx’nej yayji yin kayelal Lajti’ Yajaw 178-2009, yetoq tzet chi yal waxaqeb’ Yaltuqan kab’*, tol ayok yin iqelalil yib’an yilay b’ey kuyojal ch’en Mitx’q’ab’ej yet Tz’ib’.

CHI NAHONI: Tol a yul jun ab’il kuyojti k’al tzank’al tzet yujal, k’am chi je’ yok yib’an heb’ kuywom, ay junoq b’isil heb’ yin mimantaqil maj yihelteq skuyojal ch’en mitx’q’ab’ej yet tz’ib’ atak’ala’ yalon b’ay yul tx’an Lajti’ Yajaw 1377-2009, a yujtu xan txekelnej heb’ hoq je’ yoktoq xol maqanil mimeqal kuyoj yin aymanil, a ton yujtu xan yowalil tol chi watx’nelay elteq jun Lajti’ ti.

A TON YUJTU XAN: A yin watx’nen smulnajil chi yal waxaqlajoneb’ skanwinaq yaltuqan k’al kanlajoneb’ lajonk’al yaltuqan yin lostuqan f) yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xeq’a’ yetoq sxe’ b’ay waqeb’ skanwinaq yaltuqan k’al usluk’eb’ skanwinaq yaltuqan yul tx’an Txolil Iqelal B’isb’al 12-91 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’ k’al oxlajoneb’ skawinaq yaltuqan yin lostuqan a) yul tx’an Txolil Iqelal B’isb’al 114-97 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Xehalil Mulnajil.

CHI LAJTI’NEJ AYOQ: Yihon elteq juntzan b’eqanil yet iqelal tol chi ahon ok yin txolil tz’ib’elay yin maqanil mimeqal kuyoj yin aymanil b’ay heb’ kuywom tol maj ihon elteq skuyojal ch’en mitx’q’ab’ej yet tz’ib’ yul ab’il kuyoj 2010. JUN MAQAN. Yuj heb’ Kuywom yet B’ab’el Maqan yet Yab’ilal Xeb’anil Kuyoj. Taq’elay, b’ay heb’ kuywom tu yet junel ti, b’ay heb’ kuywom max yihelteq B’ab’el Maqanil Kuyoj yet Tuqanil Xeb’anil Kuyoj yul ab’il kuyoj 2010, tol max ek’aj xol masanil kuyojal k’al maqanil chi yal Xe’ Unej yul Miman Konob’, palta tol maj yiheltaq heb’ skuyojal ch’en Mitx’qab’ej yet Tz’ib’, axka yalon Lajti’ Yajaw B’isb’al 178-2009, tol max watx’nelay yin kayelal yuj Lajti’ Yajaw B’isb’al 1377-2009, tol yetk’al jun Yajawil ti, tol hoq tz’ib’elay xol maqanil mimeqal kuyoj yin aymanil k’al yilay b’ey kuyojal ch’en Mitx’q’ab’ej yet Tz’ib’ yul ab’il kuyoj 2011, yul ma xin yinel nahil kuyoj b’aytal tol tz’ib’ yayji heb’ tu, tol tz’ib’eb’eil yetoq q’ab’ej ma yetoq ch’en mitx’qab’ej. KAB’ YALTUQAN. Yuj heb’ Kuywom yet Oxeb’ Maqan yet Yab’ilal Xeb’anil Kuyoj. Taq’elay b’ay heb’ kuywom tol max yihelteq B’ab’el Maqanil yet Yab’ilal Xeb’anil Kuyoj yul ab’il kuyoj 2010, tol max ek’aj xol masanil kuyoj axka k’alta’ yalon nab’alej yet kuyoj chi mulnaji masanta yet ab’il 2010 kax tol max yihelteq heb’ sxeb’anil kuyojal ch’en Mitx’q’ab’ej yet Tz’ib’, ay yalon heb’ yet tz’ib’elay xol maqanil mimeqal kuyoj yin aymanil k’al kuywi heb’ yul ab’il 2011 yib’antoq sxeb’anil kuyojal ch’en Mitx’q’ab’ej yet Tz’ib’ axka k’alta’ chi yun yet yalan, yet k’amto chi mulnaj aj Lajti’ Yajaw 178-2009.

87

OXEB’ YALTUQAN. Kanpak’ Tz’ib’. Junnej el, yet ab’il kuyoj 2011, a kanpak’ tz’ib’ chi kawxi yuj watx’ilal k’al yuj yilayi ma k’amaq, tol chi michaj yuj heb’ kuywom atak’ala’ txolil, hoq watx’nelay okoq yuj yaq’lay b’eqanil yiqelay tzet yetal tol tz’ib’ yayji yul juntzan yaltuqan max ek’eloq. KANEB’ YALTUQAN. Tzettaq yetal man Nahanoq Eloq. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ hoq watx’nen yayji tzettaq yetal tol man nahanoq eloq, atak’ala’ yalon Lajti’ Yajaw B’isb’al 165-1996 yet jun skawinaq k’u wahaw oyeb’ xajaw yul ab’il 1996 b’ay kab’ Yaltuqan. OYEB’ YALTUQAN. Yayji ek’oq. A jun Lajti’ Yajaw ti hoq el yich mulnaj yet yewihal yallay el yul tx’an Ab’ix Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

ALLAYOQAB’ B’AY

DENNIS ALONZO MAZARIEGOS

MIGUEL FRANCO DE LEÓN KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

JORGE MANUEL RAYMUNDO V.

KAB’YAJAW YIB’AN KUYOJ

88

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 01-2011

Xe’q’a’, oxeb’ k’u wahay b’ab’el xajaw yul ab’il 2011

A CHAM YAJAWIL KUYOJ

CHI NAHONI: Tol atak’ala’ tzet chi yal lajkaweb’ skanwinaq yal tuqan yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’, a syochwan kuyoj tu yin b’ab’elal a ton yihon el lehehoq yin heb’ anima, yuj yojtaqnen heb’ yelalil b’eyb’alej yul konob’ k’al yul yib’an q’inal ti, k’apaxoq chi yala’ tol a kaw wal ay yochwanil yul miman konob’ kuyoj, tencheb’alej, kuylay konob’ k’al kuylay yin txolil tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’ k’al yalon yet heb’ anima.

CHI NAHONI: Tol a yetoq Mimeq Lajti’ yib’antoq Yalon heb’ Unin Yet, max taq’elay yuj Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’ yet lajoneb’ k’u wahay oyeb’ xajaw yul ab’il 1990, chi illayteq kawxinaqil kuylay heb’ unin, heb’ unin ach’ej ma q’opoj xol junk’ulal, b’eqanil k’al lajanil, yet watx’ axka tu ay b’ay chi yi’ yip yalon heb’ yet, yet watx’ chi je’ yel lehehoq yin heb’ tx’oqlil, yuj yok yip Yajawil Aloj Yet, watx’ilal, junk’ulal, k’al lajan nab’alejal.

CHI NAHONI:

Tol a b’ay nahil kuyoj a tu chi aq’lay nab’alej yuj yel lehehoq yin heb’ kuywom tu, a ton yujtu xan tol yowalil watx’ yili k’al yayji, b’aytal tol k’am yob’taqil, yob’ q’inalejal k’al yob’ b’eyb’alil, a ton yujtu xan a yayji ek’ heb’ Konob’ Kuywajwom a kaw wal miman yelapnoq yuj yok yip k’apaxoq yuj watx’ji aj b’eyb’alej yet junk’ulal yuj watx’nelay aj junoq watx’ konob’, tek’an kax tol ay lajanil xol.

A TON YUJTU XAN: A yin watx’nen smulnajil tol chi yal kanlajoneb’ yaltuqan yin lostuqan a) k’al f) yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet konob’ Xe’q’a’; b’ay oxeb’ skawinaq yal tuqan k’al uqeb’ skawinaq yaltuqan yin lostuqan a), c), m), yet Txolil Iqelal B’isb’al 114-97 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Xehalil Mulnajil; tol chi yi’ yip yin lajoneb’ yaltuqan k’al yin usluk’eb’ yaltuqan yet tx’an Txolil Iqelal B’isb’al 12-91 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’; b’ay jun, b’aloneb’, lajoneb’, waqlajoneb’ skawinaq, oxeb’ yoxk’al, yetoq b’ay b’alonlajoneb’ skank’al yaltuqan yet Txolil Iqelal B’isb’al 27-2003 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Tayneb’al Watx’ilal heb’ Unin yetoq heb’ Unin Ach’ej k’al Q’opoj.

CHI LAJTI’NEJ AYOQ: Yihon elteq juntzan iqelal yet kajojb’ahilal xol junk’ulal k’al yiqelalil yuj yajkan b’eyb’alej yet junk’ulal b’ay yulaq nahil kuyoj.

JOLOM TZ’IB’ I HEB’ KONOB’ KUYWAJWOM

89

JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ

B’EQANIL XOL MASANIL

JUN MAQAN. Konob’ Kuywajwom. A ton junanejb’ahilal tol chi chalejb’a yetoq tzank’al tzet mitx’q’ab’ejal yayji ek’ txolil kuyoj tol chi yib’eyb’a yetoq watx’ilal, yichb’anil k’al yochwan kuyoj. A konob’ kuywajwom tu chi watx’ji aj yuj heb’ kuywom, heb’ mamej k’al heb’ mulnajwom b’ay yulaq nahil kuyoj, axka heb’ yajawil kuyoj, heb’ mexhtol, k’al heb’ mulnajwom yin yilay ok yokb’anil txolil k’al smulnajilal. Nachaj oqab’ eloq tol a tinani’ k’al kosataqtoq a yet hoq allayoq tol a heb’ mamej, hoq b’inaj smam k’al stxutx junoq kuywom yin jun q’anejal. KAB’ YALTUQAN. Syochwan. Yaq’on yochej aj heb’ konob’ kuywajwom txolil kuyoj tu, yihon ajkan chalejb’ahil yin watx’ilal k’al junk’ulal xol heb’ syanima tu, yaq’on watx’ilal k’al tojolal b’ay ayik’ tu yuj swatx’iloq ok kuyoj heb’ ajkonob’ k’al konob’. OXEB’ MAQAN. Kajojb’ahilal xol Junk’ulal. A kajojb’ahilal xol junk’ulal a ton lajanil b’eyb’alej xol watx’ilal k’al watx’ nab’alej xol heb’ anima chi watx’nen aj konob’ kuywajwom tu, txolil tol yowalil chi ilay b’ey yuj swatx’iloq ok kuyoj, kuylay watx’ilal yin b’eyb’alejal k’al yok yip yelapnoq junjun anima, nab’alej k’al b’eyb’alej. KANEB’ MAQAN. Yiqelal. A ton yiqelay masanil iqelalej tol chi ihon b’ey kajojb’ahilal xol junk’ulal kax tol chi aq’on watx’ilal b’ay chi ok mulnajil yib’antoq kuyoj tu. A juntzan nab’alej ti chi sayik’ heb’ watx’ilal konob’ wuywajwom yetoq yaynaqil b’ay watx’ilal yetoq yok’b’anil k’al yalb’anil heb’ anima. OYEB’ YALTUQAN. Nahil Kuyoj. A ton juntzan Nahej tol chi illaytoq yin tuminal k’al yokb’anil txolil yuj Yajaw ma xin yuj junoq mak txekel, yuj yalten xol k’am b’uchoj animahil kuyoj xol jun ti’ejal ma xol kab’ ti’ejal b’ay heb’ kajyom yul konob’, atak’ala’ q’inalej, latz’anil, b’ijanil k’al txolilal kuyoj tu. WAQEB’ YALTUQAN. Aloj Yet k’al Mulnajilal. A yuj txekloj aloj yet k’al smulnajil heb’ syanimahil konob’ kuywajwom, yowalil chi illay tx’an Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’ yetoq sq’anejal, a tx’an Unej yuj Iqelal yin K’uhal yet heb’ Mulnajwom Yajaw Maqan Tx’oxb’anil k’al Yokob’al yetoq Yalb’anil Kuyojal Mexhtolal yul Miman Konob’, Iqelal Mulnajil heb’ Anima yetoq sq’anejal, axka k’apax junoq tzank’al tzet b’eqanilejal iqelal tol chi txekloj aj yin yajawilal k’al Iqelalil yuj jehon watx’nelayi.

JOLOM TZ’IB’ II TENCHEB’ALEJ K’AL WATX’ILAL B’AY NAHIL KUYOJ

JUN MAQAN

TENCHEB’ALEJ UQEB’ YALTUQAN. Tx’an Unej yet Tx’oxb’anil. A heb’ kuywom yetoq heb’ mulnajwom b’ay junoq nahil kuyoj, yowalil hoq q’an heb’ junoq tx’an unej yet tx’oxb’anil tol chi tx’oxon el heb’ yin tz’aqanil, maqanil kuyoj b’ay ayik’oq ma xin b’ay chi mulnaji. A junti b’ay heb’ tol a yajaw chi ilontoq, a Yatutal Yilay B’ey Kuyoj Junanejb’ahilal yet Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ –DIGECOR- yet Yajawil Kuyoj, hoq yihaj kan txolil yuj junanelay syunal tx’an unej yet tx’oxb’anil tu, chalayi k’al pojlay ek’oq yin txolilal; a ton yujtu xan a Yajawil Kuyoj hoq watx’nej elteq b’eqanil atak’ala’ txolil yul b’ab’el waqeb’ xajaw kuyoj yul ab’il 2011. Axa pax

90

b’ay nahil kuyoj tol txekel ay syajaw, nahil kuyoj yet junoq wajanil anima ma xin tzank’al junoqxa txolil, a cham yajawil kuyoj yul junjun nahil kuyoj tu ay yalon cham yet watx’nen elteq tx’an un yet tx’oxb’anilej yuj q’anlay yul nahil kuyoj tu. A yujtu xan yin masanil juntzan q’anej ti yowalil k’apax chi watx’nelay elteq syun heb’ chi apni ok yin ula’il ma xin tol chi aq’lay sb’eqanil yoktoq b’ay yul nahil kuyoj tu. WAXAQEB’ YALTUQAN. Yoktoq heb’ Ula’wom. A heb’ anima tol tx’oq yel b’ay nahil kuyoj tu palta tol chi ayji yul tu, tzank’al tzet yujal, yowalil ay junoq tx’an unej yet tx’oxb’anil chi yihok heb’ yuj tx’ox’qb’nen el heb’ tol ula’wom ton wal heb’, a junti yowalil tol a heb’ yajawil nahil kuyoj tu chi aq’on b’ay heb’, yet k’amto heb’ chi oktoq. B’ALONEB’ YALTUQAN. Yayji ek’ heb’ Kuywom yin Tz’aqanil B’eqanilal. A yet chi tz’ib’elay heb’ kuywom tu, a heb’ yajawil nahil kuyoj tu hoq yal heb’ tzet b’eqanil chi oktoq k’al chi elteq heb’ kuywom tu, k’apaxoq b’eqanil xewilal, yin junjun k’u kuyoj tu. A heb’ mulnajwom chi mulnaj b’ay junjun nahil kuyoj, chi kankan ok heb’ yalan yiqelal b’eqanil yoktoq heb’ k’al yelteq heb’ atak’ala’ yalon maqtxel chi aq’on smulnajil heb’ tu, yet watx’ axka tu chi ayji chalejb’ahil xol mulnajil tu. Ta axa tu ay junoq kuywom chi ek’toq b’eqanil yapni ok axka k’alta’ yayji txolilal yokb’aniltoq heb’ kuywom tu, yowalil chi ayji kan b’ay nahil Yilay B’ey nahil kuyoj tu, masanta chi yal yapni ok b’eqanil yel yich kab’ tuqanil kuyoj, kax chi watx’nen tzettaq yetal chi allay b’ay. LAJONEB’ YALTUQAN. Yoktoq k’al Yeltoq heb’ Kuywom. Smulnajil heb’ cham yajawil kuyoj b’ay junjun nahil kuyoj, yahon ok txolil yin watx’ilal k’al yin jit’ilal yoktoq k’al yeltoq heb’ kuywom tu, kax chi yalon heb’ tzet k’uhal chi el yich kuyoj tu yul ab’il, junti yujtol talaj a heb’ kuywom tu chi q’an heb’ ch’en iqtzom ch’en, ma xin tol chi b’ey heb’ yetoq yaqan, kax chi sik’on ayjoq heb’ junoq anima tol chi ok smulnajiloq yihon oktoq k’al yihon elteq heb’ kuywom tu. K’am chi je’ yeltoq heb’ kuywom tu yinel nahil kuyoj tu, yet ayok heb’ xol b’eqanilal chi allay tu, axka yelub’toq k’al yokub’toq heb’. USLUK’EB’ YALTUQAN. Ab’ix yet K’am Maqtxel chi Apni. A heb’ mamej tu yowalil chi yal heb’ yujxa’ ta’a junoqxa k’u yalan ta k’am chi je’ yapni ok junoq syuninal heb’ tu yin kuyoj tu, kax chi yalon k’apax heb’ tzet yuj xan maj je’ yapni ok tu; ta k’amaq xin a cham yajawil nahil kuyoj tu hoq yawtej cham heb’ mamej tu yuj yab’en ok cham tzet yuj xan k’am chi apni ok syuninal heb’ tu yin kuyoj. Axa pax heb’ kuywom tol icham animaxa xin a k’al ok heb’ chi aloni tzet yuj xan k’am chi apni okoq. LAJKAWEB’ YALTUQAN. Q’anlay mitx’q’ab’ej tol man mojaloq xol kuyoj. A heb’ kuywom tu k’am chi je’ yihon ek’ heb’ mitx’q’ab’ej tol k’am chi q’anab’ax xol kuyoj yul nahil kuyoj tu. A q’anlay ch’en awteb’al chi je’ palta asannej yuj junoq tzettaq yetal tol yaxk’ayinaq chi jayokoq, a yujtu xan yowalil tol chi k’ub’aj aj junoq kuywom tu ch’en yet watx’ manoqab’ txekeloq ch’en, k’apaxoq yet watx’ k’am chi etax el snab’al yuj ch’en xol skuyoj tu. A heb’ mamej tu yowalil tol chi yahok heb’ syechel tz’ib’ yin junoq tx’an ab’ix unej b’aytal tol chi ya’ heb’ b’eqanil syuninal tu q’anon ch’en awteb’al tu, k’apax junoqxa tzet mitx’q’ab’il tol yuj kuyoj tu mojalil chi yitoq q’an b’ay yul nahil kuyoj tu. Palta xin a heb’ mulnajwomal nahil kuyoj tu k’am yalon heb’ yet ta chi k’aytoq junoq ch’en mitx’q’ab’ej tol k’am chi q’anab’ax xol kuyoj tu, palta yowalil hoq yila’ k’al yojtaqneni yetoq k’apax yahon ok tencheb’al yin mojalil yib’an heb’ ay smul tu.

91

OXLAJONEB’ YALTUQAN. Watx’ilalej. Yib’an heb’ kuywom tu chi kankan ok taynelayi k’al yok yin txolil swatx’ilal tu, a yujtu xan tol yowalil chi yahok heb’ sb’i yin tz’aqanil, maqanil skuyoj, k’al txolil b’ay chi kuywi yin smitx’q’ab’ tu. KANLAJONEB’ YALTUQAN. Yili k’al Watx’nen Elb’a heb’. A heb’ mulnajwom yetoq heb’ kuywom b’ay nahil kuyoj tu yowalil tol watx’ yili heb’ yetoq spichil, yuj taynen heb’ yili syanimahil, sb’eyb’al k’al snab’al tol yowalil chi txekloj el b’ay junoq nahil kuyoj, yihonk’al ok yaynaqil b’ay yiqelal tol watx’neb’il yayji yuj yilay b’eyoq. A syanimahil man hoq je’ yetnen el txolil xol konob’.

KAB’ MAQAN WATX’ILAL B’AY HEB’ KONOB’ KUYWAJWOM

OLAJONEB’ YALTUQAN. Yillayteq ch’en Mitx’q’ab’ej yet Owal. K’am chi je’ yilay oktoq ch’en mitx’q’ab’ej yet owal yulaq nahil kuyoj, ma xin junoqxa mitx’q’ab’ej tol chi je’ yaq’on yasjoq heb’ anima, yin yanimahil k’al yin nab’alejal ma k’apax smitx’q’ab’il nahil kuyoj tu. A heb’ yajaw yulaq nahil kuyoj yowalil chi yil heb’ yin a kaw yilay oktoq ch’en mitx’q’ab’ej yet owal yulaq nahil kuyoj tu, kax ta axka tu yowalil chi yal heb’ yin aymanil b’ay nahil mulnajilal taynelay konob’, tzank’al tzet yob’ chi ek’toq yib’antoq jun q’anej ti kax chi yaq’on heb’ tencheb’alej tol yowalil chi oki yuj taynelay watx’ilal smimanil heb’ anima ayok xol heb’ konob’ kuywajwom. WAQLAJONEB’ YALTUQAN. Mitx’q’ab’ej k’al tzettaq yetal tol k’am chi chalayi. K’am chi je’ yoktoq yulaq nahil kuyoj tzank’al tzet anejal, poqoq anej, yanil kamich, anej, sik’ ma yechel mulej yulaq ch’en matz’ ch’enej, axka k’apax yob’taqil, k’am chi je’ txonlayi tamwal q’anlayi. A heb’ yajawil nahil kuyoj tu yowalil chi yil heb’ yin yelalil taynelay nahil kuyoj tu yet watx’ k’am chi oktoq tzettaq yetal tol man watx’oq, kax ta axka tu xin yowalil chi allay b’ay nahil smulnajil heb’ chi taynen konob’, ta ay junoq tzet yob’ yili axka jun q’anej ti. UQLAJONEB’ YALTUQAN. Q’anlay Anb’al. A heb’ mamej yowalil chi tx’ox heb’ junoq tx’an unej yetoq syechel tz’ib’ yin, yetoq junoq yetz’eb’al tx’an unej b’ay ayay sb’i juntzan anb’al chi q’an cham anlom tu, b’ay cham yajawil kuyoj tu yet watx’ axka tu chi yun yojtaqnen cham yajawil kuyoj tu tol a junoq uninalej tu yowlail chi yuk’ junoq anb’al tol a cham anlom tu max aloni, yul junoq b’eqanil ma xin yet chi tit junoq ilya’ tu yin. Ta a jun kuywom tu icham animaxa, a hoq iqen yul yet, tzettaq yetal chi allay tu. WAXAQLAJONEB’ YALTUQAN. Txonej. A heb’ yajawil nahil kuyoj tu yowalil chi yiltoq heb’ yet watx’ k’amoqab’ txonej tol k’am txolil yul k’al yinel nahil kuyoj tu. Ta axa tu yob’ chi yab’ heb’ txonjom tu, a nahil kuyoj tu yowalil chi q’an kolwal b’ay nahil mulnajilal taynelay konob’, yet watx’ a heb’ ti chi ihon el heb’ txonjom tu, a yujtu xan a heb’ yajawil nahil kuyoj tu yowalil tol chi yihaj heb’ kan “Stxon Nahil Kuyoj” atak’ala’ txolilal iqelal tol ayik’oq. B’ALONLAJONEB’ YALTUQAN. Nahil Kuyoj yin Watx’ilal k’al Jichanil a kaw. A Yatutal Yilay B’ey junjun nahil kuyoj, yowalil chi watx’nej aj junoq txolil yin unejal yib’antoq tzettaq yetal tol man watx’oq b’ay nahil kuyoj kax tol chi etnen swatx’ilal heb’ konob’ kuywom tu, chi lajwi tu kax chi yihontoq b’ay sataq Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj yulaq Konob’ atak’ala’ txolil. A heb’ tol ay yalon yet ma xin heb’ aj et yib’an junjun nahil kuyoj, yowalil chi ok heb’ il yuj watx’nelay aj nahil kuyoj tu, axka watx’nelay ok snahil yuj watx’iloq ok heb’ konob’ kuywajwom tol ay skawxinaqil yin a kaw, axka watx’nen aj heb’ txolilal

92

taynejb’ahilal b’ay elq’om. Axka b’ay heb’ tol a yajaw chi ilontoq, yowalil chi watx’nej aj heb’ junoq yetz’eb’al tx’an unej b’ay ayok txolil tzettaq yetal yib’antoq nahil kuyoj tu b’ay nahil mulnajilal tol yet Yajawil Kuyoj tol chi ilontoq watx’nelay ajoq k’al kuylayi, axka k’apax b’ay Yajawil Mulnajil yib’antoq taynejb’ahilal b’ay tzettaq yetal chi jayok yuj yipalil tx’otx’ yib’an q’inal ti. A jun unej ti yowalil chi tx’oxlay yet lajoneb’ skawinaq k’u yechel tax yel yich mulnaj aj jun lajti’ ti, axa yet chi b’eyk’altoq xin yet chi lajwi ek’ lajoneb’ skawinaq k’u yel yich junjun ab’il kuyoj. JUNK’AL YALTUQAN. Yok Ujilal yin Txolil. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yowalil chi yiltoq yul junjun k’u mulnajil b’ay junjun nahil kuyoj, k’apax yetoq heb’ yajawil kuyoj b’ay junjun nahil kuyuj tu, tol chi tx’oxlay yul b’ab’el oyeb’ k’u yel yich kuyoj tu, yetoq skolwal Yillaytoq Kuyoj yin txolil, junoq b’isb’al k’u b’aytal tol chi yala’ tzet txolilal hoq yun yilay b’ey wajanil yetoq heb’ konob’ kuywajwom yuj lajti’nen ay heb’ sq’anejal Jolom Tz’ib’ II yul jun Lajti’ Yajaw ti. A yul jun b’isb’al k’u yet wajanil tu yowalil chi awtelay heb’ chi mulnaj b’ay nahil mulnajil yuj taynelay junoq konob’ tu, heb’ kolom anima xol tzet chi jayok yuj yib’an q’inal, scheqb’ej heb’ yajawil konob’, k’al juntzanoqxa tol chi chalejb’a yetoq jun q’anej ti. JUN SKAWINAQ YALTUQAN. Skolwal Nahil Mulajil Taynem Anima. A Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj yulaq Konob’ yuj Yajawil Kuyoj hoq q’anon b’ay nahil mulnajil tol yet yet Yajaw b’ay yul junoq konob’ tu yib’antoq tayneb’al, yalay ok yin txolil mulnajil tol chi taynen ayjoq junk’ulal k’al tzalojk’ulal xol masanil nahil kuyojlaq, k’apaxoq chi je’ yallay el yuj junoq heb’ ayok xol konob’ kuywajwom tu yet ay junoq yob’taqil chi etnen heb’. Chi alay ok Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj Junanejb’ahilal yet Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ –DIGECOR- yet Yajawil Kuyoj, yet watx’ chi yihok yetoq heb’ xeb’anil nahil mulnajil yet Yajaw yok yin txolil watx’ilal yin masanil yul miman konob’ b’ay yulaq nahil kuyoj. A yuj jun lajub’al ti, yowalil hoq tz’ib’elay aj junoq mimeq lajti’ tol chi chalejb’a yetoq txutxal tz’ib’ tol chi ahon ok yin txolil watx’ilal yiqelay masanil tzet chi yal jun lajti’ ti, kax tol yowalil k’apax chi apni ok b’ay Nahil Yajawilal yuj yalay ok yin txolil smulnajil.

JOLOM TZ’IB’ III Q’ANAB’AX NAHIL K’AL SMITX’Q’AB’IL YETOQ MITX’QAB’EJ

JUN MAQAN

YIB’ANTOQ B’EYB’ALEJ YUL NAHIL KUYOJ

KAB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Masanil. A heb’ konob’ kuywajwom yowalil tol chi yihokb’a yulaq nahil kuyoj tu axka ti: a. A heb’ kuywom yowalil chi ayji ek’ heb’ yulaq nahil kuyoj tol max aq’lay b’ay heb’ tu, yul

juntzan b’eqanil chi allay b’ay heb’ yuj yayji ek’ heb’ yetoq heb’ smexhtol. b. A heb’ konob’ kuywajwom tu yowalil tol chi yil heb’ kax chi taynewi k’al heb’ yet watx’

k’am tzet chi etnentoq nahil kuyoj, smitx’q’ab’il k’al masanil mitx’q’ab’ej tol yet kuyoj tu yayji okoq.

c. Ta a heb’ mexhtol tu chi aloni tol chi je’ katatu chi jehon yoktoq heb’ kuywom tu b’aytal

tol asannej heb’ kuywajwom tu chi je’ yoktoq, k’apax b’ay yul junoqxa b’ijanil b’aytal tol man komonoq chi je’ yoktoq heb’.

93

d. A yayji ek’ heb’ kuywom tu junoq miman txolanil yulaq txuljub’al ma xin b’ay chi k’exel heb’ spichil, man komonoq kax tol ayoqab’ yujalil, ma xin asannejoqab’ yet sb’eqanilal tol chi allayi.

e. Ayoqab’ yelapnoq heb’ kuywom tu b’ay junjun xol heb’ konob’ kuwajwom tu. f. K’am chi je’ q’umelenb’a junoq ix q’opoj yetoq junoq naq ach’ej xol heb’ kuywom tu,

tamwal k’apax chi je’ junoq kuywom yetoq junoq mexhtol tu, tamwal k’apax junoqxa chalejb’ahilal tol ayok ajk’ulal yin yichb’anil yajawilal chi illaytoq yuj juntzanoqxa iqelalej ma xin tol ay k’apax ok ajk’ulal yin heb’ kuywom tu.

g. K’am chi je’ yilay oktoq lojej ma uk’eja’ tol man chab’iloq yul nahil kuyoj tu.

KAB’ MAQAN B’EYB’ALEJ XOL UJILAL KUYOJ

OXEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Q’anab’ax Nahil Ujilal Kuyoj. A yayji ek’ heb’ kuywom tu b’ay yulaq nahil ujilal kuyoj, nahil mitx’q’ab’ejal kuyoj, k’uhanb’al unej ma xin b’ay chi ok saqach, yowalil tol a yul sb’eqanil chi allay tu chi oktoq heb’, palta xin yowalil tol chi yil heb’ mexhtol tu tzet chi yun b’ey juntzan ujilal ti. A yujtu xan a yet chi el yich kuyoj a heb’ mexhtol tu yowalil chi yal heb’ b’ay heb’ kuywom tu tzet yayji ok stxolilal q’anab’ax juntzan nahej yetoq juntzan mitx’q’ab’ej tu, axka ak’ mitx’q’ab’ej, yet saqach k’al juntzanoqxa mitx’q’ab’ej tol ay b’ay nahil kuyoj tu.

JOLOM TZ’IB’ IV IQELAL YET TENCHEB’ALEJ

JUN MAQAN

HEB’ CHEQB’EJ YET IQELAL

KANEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Heb’ Cheqb’ej yet Iqelal. A heb’ cheqb’ej yet iqelal yul junjun nahil kuyoj chi ilontoq yilay b’ey iqelal k’al tencheb’alej xol heb’ kuywom, yuj yayji yin yelalil watx’ b’eyb’alil, lajanil, yokb’anil txolilal yin mojalil, aloj yet yin kolojb’ahilal, yaynaqil b’ay watx’ilal yetoq b’ay yokb’anil k’al yalb’anil heb’ kuywom tu. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, yetoq heb’ Yajaw tol chi ihon b’ey mulnajil yib’antoq yillaytoq heb’ mulnajwom tol chi sik’lay ok yuj yilay b’ey yin mulanjilal yokb’ab’anil txolilal kuywinaq-kuyojal kuyoj b’ay yulaq nahil kuyoj, mulnaj yuj sik’lay heb’ cheqb’ej yin jun mulnajil ti yet yichb’anil ab’il yul junjun ab’il kuyoj, yillayi tol a junti chi iqen el masanil tzet chi yal jun Lajti’ Yajaw ti, k’al k’apax junoqxa iqelal max watx’nelay elteq yuj Nahil Mimeqal. *Max watx’nelay yin kayelal yuj jun Yaltuqan, yul tx’an Lajti’ Yajaw B’isb’al 1505-2013 yet 03-06-2013. OYEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yayji ok heb’ Cheqb’ej yet Iqelal. A heb’ Cheqb’ej yet Iqelal b’ay junoq nahil kuyoj, chi watx’ji aj yuj cham yajawil kuyoj b’ay nahil kuyoj, oxwan heb’ mexhtol tol chi sik’lay yuj yet mexhtolal k’al yuj junoq mamej tol chi sik’lay yuj heb’ konob’ kuywajwom. Ta axa tu k’am junoq heb’ mamej tu chi yochej chi ok xol jun wajan heb’ cheqb’ej tu, chi je’ yok junoqxa heb’ mexhtol tu sk’exeloq, palta xin yowalil tol chi sik’lay axka k’al max yun sik’lay heb’ b’ab’elti. A jun wajan heb’ cheqb’ej tu yowalil hoq yiqej heb’ tzank’al tzet q’anejal chi yalil Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yin txolil. Yuj

94

swatx’iloq ok heb’ nahil kuyoj “Nahil Tx’al Maqanil Kuyoj” a heb’ Cheqb’ej Iqelal chi watx’ji aj yuj cham yajawil nahil kuyoj yetoq kawan heb’ mamej. WAQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yetnelaytoq stxolil Iqelal. Ta ay smul junoq heb’ ayok xol konob’ kuywom tu chi oki kax tol mimeq mulej chi yun yelokoq, atak’ala’ yalon smimeqal iqelal yib’an junti, a heb’ yajawil yul nahil kuyoj tu yowalil chi yalaj heb’ yin aymanil b’ay nahil mulnajil heb’ taynem konob’ yet watx’ a juntzanti, yuj watx’nen heb’ smulnajil, chi yitoq heb’ junoq maqtxel xol konob’ kuywom max ok smul tu b’ay sataq heb’ yajaw yib’an konob’, yet watx’ axka tu chi toj yiqej el masanil sq’anejal chi yal jun Lajti’ Yajaw ti.

KAB’ MAQAN

MULEJ K’AL TENCHEB’ALEJ

UQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yib’antoq Mulej. Ta ay junoq kuywom chi yahok smul yuj tenon ek’ tzettaq yetal chi yalkan yul tx’an Lajti’ Yajaw ti, ma junoqxa tzet q’anejal tol yin sb’eyb’al ma swatx’ilal chi etax yet sataqtoq, yowalil chi cha’ junoq tencheb’alej yin txolil atak’ala’ jantaq yili smul tu. Ta axka tu yowalil hoq taynelay k’al yet watx’ k’amxa chi ayk’ay yin tzettaq yetal tol yob’ tu junelxa. WAXAQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Tencheb’alej. A juntzanti echb’alej yet tencheb’al chi alay ok yib’an junoq kuywom tol chi ok smul. A syochwan tol chi nab’a junoq kuywom tu yuj, chi kuywi yin sq’inal kax chi watx’nen okb’a yuj, palta a juntzan tencheb’alej ti chi aq’lay yetoq yaynaqil b’ay swatx’ilal k’al b’ay yokb’anil yetoq yalb’anil junoq kuywom tu, kax yowalil tol a heb’ yajaw yayji yulaq nahil kuyoj tu chi ahon ok yin aymanil. A junoq tencheb’alej chi alay ok tu yowalil tol chi cha’ k’apax sk’ul heb’ mamej ma xin junoq kuywom tol icham animaxa. B’ALONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN.* Mulej tol txennej. A mulej tol txennej hoq tenchanelay yetoq junoq watx’nab’alej yin ti’ejal, kax tol yowalil chi tz’ib’elay kan yul tx’an syun junoq kuyuwom tu, kax yowalil k’apax chi tz’ib’elaytoq junoq tx’an unej b’ay heb’ smam junoq kuywom tu, palta ta icham anima junoq kuywom tu xin, a b’ay chi aq’lay tx’an unej tu, kax yowalil chi yahok heb’ syechel tz’ib’ yin tx’an unej tu yujtol max cha’ heb’ tx’an. A yin watx’ nab’alej yuj tenchenelay junoq kuywom tu yowalil tol chi allay b’ay, yet watx’ chi nab’a kax k’amxa chi ayk’ay junelxa, b’ay yin tzetal max ayk’ay tu ma xin yin junoqxa tzet yetal. A jun tencheb’alej ti a smexhtol chi kuyon yul b’ijanil nahil kuyoj tu chi aq’oni. Mulej yin txennejal juntzan axka ti: a. Yet k’am chi q’anon tx’an unej chi tx’oxon el yin txolilal. b. Yuj lohon lojej yet lanan kuywi, ma xin, yuj lohon lojej b’aytal tol man mojaliloq,

k’apaxoq yuj low b’aytal tol man chab’iloq yok loj. *c. Yet chi yetnentoq yilay b’ey kuyoj yul junoq b’ijanil nahil kuyoj k’apax b’ay yinel nahil kuyoj tu. d. Yet chi b’ajwaji ma xin yuj yalon yob’al q’anej xol q’umb’alb’a. e. Yuj q’anon tzettaq mitx’q’ab’ej tol man mojaloq q’anlay yul nahil kuyoj tu.

95

f. Yet k’am chi apni yin sb’eqanilal yoktoq heb’ kuywom tu max xin yujtol chi pet elteq xol

kuyoj b’ay nahil kuyoj tu. g. Yuj yaq’on lajwoq. h. Yet chi watx’nen yayji txonej yul yet tx’oqlil b’ay nahil kuyoj tu. i. Yet k’am chi ya’ meltzoj tx’an ab’ix unej yetoq yechel tz’ib’ tol max alaytoq b’ay smam

ma xin yuj k’apax watx’nen aj tx’an yul yet tx’oqlil. j. Yet chi wajb’an aj tumin ma watx’ilal yul yet tx’oqlil sataq heb’ yajawil kuyoj tu. k. Yuj yaq’on lajwoq. l. Yet k’am chi yiqej watx’nen elb’a k’al tx’oxonb’a yin animahil. *m. Yet yob’ chi yun q’anab’axnen nahil, smitx’q’ab’il k’al mitx’qab’ej yet kuyoj b’ay nahil kuyoj tu. n. Yuj b’uchwaj yin syanimahil, sb’eyb’al, sq’inal, tzet animahil, stumin, sjichk’ulal, k’al yuj

k’exanil smimanil, junoq heb’ ayok xol konob’ kuywom tu. o. Yuj q’umelenb’a heb’ yetoq junoq q’opoj ma junoq ach’ej yul nahil kuyoj tu. *Max watx’nelay yin kayelal lostuqan c) yuj kab’ Yaltuqan, yul tx’an Lajti’ Yajaw B’isb’al 1505-2013 yet 03-06-2013. *Max ilay el lostuqan g) k’al k) yuj oxeb’ Yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yajaw B’isb’al 1505-2013 yet 03-06-2013. *Max watx’nelay yin kayelqal lostuqan m) yuj kaneb’ Yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yajaw B’isb’al 1505-2013 yet 03-06-2013. LAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN.* Mimeq Mulej. Masanil mimeq mulej chi oki hoq tenchenelay yetoq junoq tencheb’alej yin unejal kax hoq tz’ib’elay kantoq yul junoq tx’an unej yet wajanil, kax tol yowalil chi tojkan yul syun junoq kuywom tu. Yowalil tol chi awtelay heb’ mamej yib’an junoq kuywom tu, ta icham animaxa xin a’ chi awtelay tx’oqlil, yuj yallay b’ay heb’ mamej tu tzet yuj xan chi yib’a junoq tencheb’alej tu, k’apaxoq yuj q’anjab’ heb’ yib’antoq tzet hoq b’eytoq sataq k’al tzet hoq yun watx’nelay yayji junoq q’anej tu, masanil juntzanti yowalil chi kankan yul tx’an unej yet wajanil tu. A jun tencheb’alej tu a heb’ Cheqb’ej yet Iqelal b’ay nahil kuyoj tu chi ahon okoq. A mamej tu ma xin junoq maqtxel ay yalon yet yib’an junoq kuywom tu, chi tojlaneni ma chi watx’nen ok tzettaq yetal max yetnejtoq junoq kuywom tu atak’ala’ yalon heb’ chi ilontoq tu. Mimeq mulej yayji ok juntzanti: a. Yetnelaytoq janik’oq smitx’q’ab’il nahil kuyoj, mitx’q’ab’ej yet kuyoj k’apaxoq yuj

yetnelaytoq watx’il yili nahil kuyoj tu. b. Yilay ek’ mitx’q’ab’ej yin unejal ma yin matz’il tol chi ihon ajkan yob’taqil ma xin yul yilay

ek’ matz’ mulej.

96

c. Beyb’alej tol man watx’oq yet lanan yillaytoq kuyoj, junti yet watx’ k’am chi etax el swatx’ilal k’al a kawil ssat kuyoj tu.

d. Yujtol k’am chi yal junoq kuywom tu tzet yuj xan k’am chi apni ok yin kuyoj, ma xin yin

junoq ujilal tol watx’ chi yun yallayi. e. Yuj b’ajwal, wajoj q’anej, nahoj aj q’anej ma xin yuj yipnelay etax junoq heb’ tol ayok

xol konob’ kuywom tu. f. Yuj yelq’omal ma xin yuj yelq’anen tzettaq yetal tol man yetoq, mitx’q’ab’ej ma xin

smitx’q’ab’il nahil kuyoj tu. g. Yuj nilon tz’a’ elaw q’a’ej yul yet tx’oqlil yin ewantaqil sataq heb’ yajawil nahil kuyoj. h. Yuj yihon ajkan ma xin yuj yahon ok yip matz’ tz’ib’ yet yob’taqil b’ay yulaq yatutal nahil

kuyoj tu, yin unejal ma xin yetoq junoqxa mitx’q’ab’ej. i. Yayk’ay oxeloq yin yaynaqil mulej. j. Yuj watx’nen aj ujilal yin ewantaqil b’ay yul nahil kuyoj, ujilal tol chi yetnejtoq txolilal

b’ey kuyoj tu. k. Yuj maqchen ay junoq q’anej. l. Yuj yihon b’ey junoq etnej animahil, maq’oj animahil, wajom k’ulejal, maqchem sat

konob’al, yuj yetneni ma yuj wajonb’a yin junoq yet kuywomal tol ayok xol heb’ konob’ kuywom tu yin kok’taqil.

*Max watx’nelay yin kayelal yuj oyeb’ yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yajaw B’isb’al 1505-2013 yet 03-06-2013. USLUK’EB’ SKAWINAQ YALTUQAN.* Mulej tol chi ihon elteq junoq kuywom tu xol kuyoj jayeb’oq k’u. A yet a junoq kuywom chi ok smul yin mimeqal, yetoq yob’taqil ma xin yujtol kok’taq k’al chi ayk’ayi kax a yujtu chi ilay elteq jayeb’oq k’u ma xin yujk’al kax chi etaxtoq syun junoq kuywom tu, ta axka tu yowalil chi tz’ib’elay aj tx’an unej yet wajanil yuj heb’ Cheqb’ej Iqelal yet watx’ tz’ib’ chi yunkan yin txolilal, k’apaxoq yowalil chi yojtaqnej heb’ mamej ma heb’ tol ay yalon yet yib’an junoq kuywom tu, kax yowalil chi toj kankan ok jun q’anej ti b’ay mojalil, ta axka tu yili. A sk’uhalil chi eltoq junoq kuywom tu hoq nalay yuj heb’ Cheqb’ej Iqelal yetoq heb’ Yajawil chi ihon b’ey mulnajil yuj yillaytoq kuyoj tu ma xin heb’ tol sik’b’il yuj yok yin txolil kuywinaq-kuyojal kuyoj b’ay yulaq nahil kuyoj, atak’ala’ yili smimeqal junoq mulej tu. A yul juntzan k’uhalil yet k’am chi apni ok junoq kuywom tu, yowalil chi watx’nej yayji ujilal tol a heb’ Cheqb’ej Iqelal tu chi aloni, yet watx’ man tok’aloq hi ek’ telanoq. Mimeq mulejal tol chi ihon eltoq junoq kuywom ma xin chi etnen el syun junoq kuywom, axka juntzanti: a. Yuj maq’waji, yuj watx’nen yayji mulej, yetnen nab’alej, yalon q’anej yob’ yin ti’ejal, ma

xin yuj k’apax yetnentoq snab’al junoq heb’ ayok xol konob’ kuywom tu. b. Yuj yetnentoq yin mimantaqil nahil kuyoj tu ma xin yuj k’apax yetnentoq tzettaq yetal ay

b’ay nahil kuyoj tu.

97

c. Yuj yihon ajkan, yuj yalteni, yuj txononi ma xin yul pojon ek’ sik’, anej, ak’un anej ma juntzanoqxa tzet yob’alil tol chi etnen el nab’alej, tol chi je’ lolayi ma tol chi je’ yuk’layi.

d. Yuj yayji ek’ xol tzettaq yetal tol a kaw wal yob’xa b’ay sataq txolilal yet yajaw, taxa’ yul

ma yinel nahil kuyoj. e. Yuj watx’nen tzettaq yetal tol man watx’oq atak’ala’ yalon yichb’anil yajawilal, tol

tayneb’il kax tol ayok yin iqelalil yulaq juntzanoqxa unej yet iqelal. f. Yuj watx’nen ajoq ma xin yuj yahon okb’a xolaq wajanilej tol chi watx’nen mimeq

yob’taqil yin anima ma juntzanoqxa yob’taqil. g. Yuj yihon oktoq mitx’q’ab’ej yet owal yin tzank’al tzet echb’alil yul nahil kuyoj tu. h. Yuj watx’nen aj tzank’al tzet unejal yetoq leq’ti’al. i. Yuj yayk’ay kayeloq yin mimeq mulej b’ay sataq heb’ chi ilontoq. j. Yuj wajb’an ok yet kuywomal ma xin yuj yayji ek’ xol ujilal yet komon wajanil yuj

yetnentoq txolil ma xin yuj kaqtzaj eloq. k. K’al juntzanoqxa mulej tol yuj mimeqal ma yuj yob’alil tzet chi yun watx’nelayi chi

mojnen jun tencheb’al tu atak’ala’ yalon heb’ Cheqb’ej Iqelal. *Max watx’nelay yin kayelal yuj waqeb’ Yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yajaw B’isb’al 1505-2013 yet 03-06-2013. LAJKAWEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yuj maqay aj heb’ b’ay yina. A yet a junoq nahil yajawilal tol ay yalon yet yib’an, chi watx’nen yayji junoq tencheb’alej yib’an junoq kuywom yuj maqay aj jayeb’oq k’u yul te’ te’ tu yuj smul yu, atak’ala’ jantaq q’inalej tol mojalil. A yalay ok juntzan tencheb’alej tu yuj yiqelay iqelal tol chi yal jun yaltuqan ti, k’am junoqxa tzet chi je’ tit yib’an yuj yib’antoq juntzan tol mojalil yet chi alay okoq, a yujtu xin, k’am tzet yetal chi yihik’oq axka juntzan aloj yet chi yal jun Lajti’ ti. OXLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Txolilal Teyelejb’ahil. Yin juntzan tencheb’alej tol chi yal heb’ Cheqb’ej Iqelal tu chi chab’a yetoq yilay eloq, tol chi yalkan tx’an Iqelal Yib’antoq Yokb’anil Txolil. KANLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Syochwan B’eyb’alej. A heb’ mexhtol tu yowalil chi yal heb’ tzet yetal chi yochej heb’ tol chi michaj yuj junoq kuywom tu yin yalelil. A heb’ yajawil nahil kuyoj tu, yin b’ab’el wajanil yetoq juntzanxa heb’ konob’ kuywajwom, yowalil chi kam nahon heb’ yib’antoq tzet chi yal jun iqelal ti yet watx’ ay chalejb’ahil xol junk’ulal k’al yiqelal yuj yajkan b’eyb’alej yet junk’ulal b’ay nahil kuyoj tu. OLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yelapnoq watx’ b’eyb’alej. A heb’ yajawil nahil kuyoj, yowalil chi yahok heb’ snab’al yin watx’ b’eyb’alil heb’ kuywom tu, kax chi yalon heb’ b’ay junoq kuywom tu yin q’anejal ma xin yin unejal. WAQLAJONEB’ SKAWINMAQ YALTUQAN. Tzettaq yetal tol man nahanoq eloq. A tzettaq yetal tol man nahanoq el tz’ib’elay kan yul jun Lajti’ ti, hoq watx’nelay el yuj Nahil Yajawilal yet Yajawil Kuyoj.

98

UQLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yilay Eloq. Chi ilay kan el Lajti’ Yajaw B’isb’al 381-2010 yet kaneb’ k’u wahay oxeb’ xajaw yul ab’il 2010 k’al watx’nelay yin kayelal tol max yib’a yuj Lajti’ Yajaw B’isb’al 606-2010 yet lajkaweb’ k’u wahay kaneb’ xajaw yul ab’il 2010, tol max ilay elteq yuj jun Yajawil ti. WAXAQLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yallay Eloq. A Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj Junanejb’ahilal yet Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ –DIGECOR- yet Yajawil Kuyoj, hoq yib’ey yin junanejb’ahilal yet watx’ chi ilay elteq syetz’eb’al jun lajti’ ti kax chi toj b’ay nahil kuyojlaq yul konob’. A Yatutal Yilay b’ey Q’umb’al xol Konob’ –DICOMS- yet Yajawil Kuyoj hoq yib’ey txolilal yallay eloq yuj yojtaqnelay jun lajti’ yajaw ti, atak’ala’ mojalil ma txolil. B’ALONLAJONEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yayji Ek’oq. A jun Lajti’ ti hoq el yich mulnaj yet yewihal yallay el b’ay yul tx’an Ab’ix Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

ALLAYOQAB’ B’AY

DENNIS ALONZO MAZARIEGOS

CHAM KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

MIGUEL ANGEL FRANCO DE LEON

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 73-2011

Xe’q’a’, oxlajoneb’ k’u wahay b’ab’el xajaw yul ab’il 2011

A CHAM YAJAWIL KUYOJ

CHI NAHONI:

Tol smulnajil Yajaw yaq’on b’ay heb’ kajyom yul konob’ kuyoj yin sab’ejal, kax axa yuj yiqen el jun q’anej yin txutxalti, yowalil chi watx’nej yayji txolilal tol a kaw wal watx’ yuj yaq’on satnoq el jun ochwanilej ti.

CHI NAHONI: Tol a Lajti’ Yajaw B’isb’al 226-2008 chi yala’ tol a watx’ji mulnajil xol konob’ yib’antoq kuyoj yin sab’ejal, k’apax Lajti’ Yajaw B’isb’al 358-2010 yet b’ab’el k’u wahay oxeb’ xajaw yul ab’il 2010, tol max elteq yuj Yajawil Kuyoj, chi yala’ tzet iqelalil chi q’anab’ax yuj yaq’lay tuminal B’ijanil Mulnajilal Sab’il Kuyoj, mulnajil tol yowalil chi yiltoq Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’.

CHI NAHONI: Tol atak’ala’ yallay sk’uhalil yaq’lay mitx’q’ab’ej yuj q’anab’ax yulaq nahil mulnajil, axka mitx’q’ab’ej yet kuyoj, yet taynelay ayjoq, yet watx’nelay aj yin jab’ch’anil k’al juntzanoqxa tzettaq yetal yuj mulnaj aj nahil kuyoj tu, yowalil chi k’exlay yin kok’taqil yuj yiqelay smulnajil Yajaw tu.

A TON YUJTU XAN: A yin watx’nen smulnajil chi yal kanlajoneb’ lajonk’al yaltuqan yin lostuqan a), f) k’al i) yul tx’an Txutxal Yiqelal Tzib’ yet Konob’ Xe’q’a’, b’ay uqeb’ skawinaq yaltuqan yin lostuan d),

99

f) k’al m) yet Txolil Iqelal B’isb’al 114-97 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’ “Iqelal yet Xehalil Mulnajil”.

CHI LAJTI’NEJ AYOQ:

WATX’NEN ELTEQ TXOLIL Q’ANEJAL IQELAL YUJ B’IJANIL MULNAJILAL KUYOJ YIN SAB’EJAL

JUN MAQAN

YAYJI OK MASANIL

JUN YALTUQAN. Yaq’lay smitx’q’ab’il. A Yajawil Kuyoj yetoq Yatutal Yilay B’ey Tumin yin Txolil –DAFI-, hoq watx’nen yayji txolil yuj yaq’lay mitx’q’ab’ej txolil yilay elteq tumin yuj Bijanil Mulnajilal Kuyoj yin Sab’ejal. KAB’ YALTUQAN. Pojanil. Yuj yiqelay txolil pojanil yet watx’jub’al nab’alej yin tuminal yuj michaj ipejal yin sb’ejal b’ay nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’, chi taq’elay b’ay Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ tol chi yihelteq heb’ tumin k’al tojlob’al yuj B’ijanil Mulnajilal Kuyoj yin Sab’ejal. OXEB’ YALTUQAN. Mulnajil yet Yokb’anil Txolil. A ipejal tol ay yalon yet yin yokb’anil txolil smitx’q’ab’il chi aq’lay yuj B’ijanil Mulnajilal Kuyoj yin Sab’ejal kaytu yaq’on axka ti: a. Yatutal Yilay B’ey Tumin yin Txolil –DAFI-: A ton ipejal yet jun Yajawilal, tol chi

aq’on mitx’q’ab’ej k’al tumin b’ay Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, atak’ala’ jantaq chi ya’ Yajawil Tumin xol Konob’; axka, tojlanen sataq jun Yajawilal tu juntzan mitx’q’ab’ej yin tuminal max aq’lay b’ay, atak’ala’ jantaq max aq’lay b’ay junjun Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’.

b. Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’: A ton ipejal yet Yajawil Kuyoj, tol chi ilontoq syunal b’ay sataq Yatutal Yilay B’ey Tumin yin Txolil –DAFI- yib’antoq yayji ok txolil yek’jab’ tumin yul tu, yilontoq yin watx’ilal tol junjun nahil kuyoj chi yiltoq tu lajan k’al chi yun chahon heb’ jun watx’ilal chi ya’ B’ijanil Mulnajilal Kuyoj yin Sab’ejal k’apax yuj yilontoq tol a juntzan tumin tu chi apni ok yin txolil b’aytal tol t’inan chi apni ok tu. A juntzan Nahil ma Junenajb’ahilal yet Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, axka k’apax Yajaw yulaq nahil kuyoj tol yet yajaw k’al konob’, a heb’ hoq ilontoq juntzan mulnajil chi allay axka ti:

b.1 Kab’yilay B’eyoq ma Nahil Yokb’anil Yip Konob’ Kuywajwom: A ton chi ilontoq jantaq txolilal yuj pojlay ek’ tojlab’al atak’ala’ jantaq b’isilej chi allay yuj junanejb’ahilal yetoq Nahil Nab’alej, tol chi ilontoq k’apax yaq’lay juntzanti yin chalejb’ahilal yetoq sb’isil heb’ kuywom tol tz’ib’ yayji b’ay yulaq nahil kuyoj tol yet yajaw k’al konob’.

b.2 Nahil Nab’alej. A ton ipejal tol chi ilontoq watx’ji yayji sb’isil heb’ kuywom, yetoq

syochwan yilontoq yin yelalil tol a tumin chi aq’lay tu, chi aq’layi atak’ala’ konob’ kuywom chi illaytoq b’ay junjun nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’.

b.3 Junanejb’ahilal Pojanil yet Yokb’anil Txolil Tumin. A ton b’ijanil tol chi aq’on tumin

yin lajanil b’ay nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ yin txolil, watx’nen aj tx’an Unej tol Asannej yet Tz’ib’ –CUR-; watx’nen elteq tx’an unej yet tumin; axka k’apax, chahoni,

100

yiloni, yahon ok yin txolil k’al k’ub’an aj masanil unej yet watx’ilal tol tz’ib’ yayji yul Txolil B’isb’al Tumin ayokoq -SICOIN WEB’- k’al tojlanen masanil jantaq tumin tol chi aq’lay yuj Yatutal Yilay B’ey Tumin yin Txolil. Axka k’apaxoq, watx’nen yayji yin unejal yetoq txolilal atak’ala’ yalon Yajawil Kuyoj yulaq Konob’, axka txolil yechel yul tol yowalil, yuj watx’ji ok yin txolil, watx’ilal ma k’apax yaq’lay masanil ab’ix yib’an masanil manej max uj b’ay sataq heb’ yajawil, atak’ala’ yalon yiqelal tol ayok yin smulnajil.

b.4 Junanejb’ahilal Manej k’al tzettaq yetal max Manlayi: A hoq ihon ok masanil manej

tol chi chalejb’a yetoq B’ijanil Mulnajilal yet Kuyoj yin Sab’ejal, atak’ala’ yalon oyeb’ Yaltuqan yin lostuqan a) yul jun Lajti’ ti, kax hoq watx’nen yayji masanil tz’ib’ yib’antoq mulnajil a kaw k’al man yuj yok mulnajil b’ay xol Txolil Mulnajil.

KAB’ MAQAN

TXOLIL TOJLOB’AL

KANEB’ YALTUQAN. Sb’isil Tumin yin Sab’ejal. Chi kankan ok junoq b’isil tumin yul ab’il b’ay junjun nahil kuyoj tol yet yajaw yin latz’anil yalan b’ab’el kuyoj k’al yin b’ab’el kuyoj, a yujtu xan tol kawinaq tumin yowalil tol chi aq’lay b’ay junjunoq kuywom tol tz’ib’ yayji (Q.40.00), axa pax b’ay heb’ yin latz’anil nan kuyoj xin, ok’al tumin yowalil chi aq’lay b’ay junjun heb’ tol tz’ib’ yayji tu (Q.100.00), yuj manlay mitx’q’ab’ej yin b’ulanil manej ayok xol chi yal lajoneb’ Yaltuqan, b’ay lostuqan b), c) k’al d), yul jun Lajti’ ti. A juntzan tumin ti hoq je’ k’exlayi, atak’ala’ yok kuyoj yib’an yuj Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj Junanejb’ahilal yet Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ –DIGECOR- yetoq k’apax yalon Yatutal Yilay B’ey Tumin yin Txolil –DAFI-. OYEB’ YALTUQAN. Txolilal Watx’nelayi: A txolilal watx’nelay yayji juntzan mitx’q’ab’ej chi yal B’ijanil Mulnajilal Kuyoj yin Sab’ejal a ton juntzan ti: a. Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, chi ilontoq manej atak’ala’ tzet chi yochwanej

heb’ yajawil junjun nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’, manej tol chi tojlanelay yuj txolil tojlob’al axka ti. Tumin chi Ek’jab’ Yul: A juntzan tojlob’al tu hoq yib’a yetoq tx’an unej yet tumin yin sb’i jun maqtxel chi txonji tu. A yokb’anil txolil tumin chi ek’ yul stxutxalil k’al tumin chi ek’jab’ yul tol chi aq’layi, hoq yib’a atak’ala’ yalon Lajti’ Yajaw B’isb’al 06-98 yet kaneb’ k’u wahay oxeb’ xajaw yul ab’il 1998: k’apax Syunal Txolil, Syunal Kuyoj k’al Syunal Tencheb’alej tol ib’il elteq yuj Lajti’ Yajaw 17-2004 yet lajkaweb’ k’u wahay kaneb’ xajaw yul ab’il 2004 yet Yajawil Tumin Konob’, juntzan ti tol yetk’al Yajawil Tumin Konob’. Unej tol Asannej yet Tz’ib’ (CUR): Chi alay oktoq juntzan tumin tu yul nahil k’uhanb’al tumin yin sb’i heb’ txonjom tu.

b. Yaq’lay Tumin b’ay heb’ yajawil kuyoj yul nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’: A

heb’ yajaw b’ay yul junjun nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ tol chi ilontoq txolil mitx’q’ab’ejal B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Kuyoj, yowalil hoq yiqej heb’ tzettaq yetal tol tz’ib’ yayji yul b’alonlajoneb’ kank’al Yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yiqelal B’isb’al 101-97 “Iqelal yet Xeb’anil Txolil Tumin”, Txolil Iqelal B’isb’al 89-2002 “Iqelal Taq’eb’al k’al Mulnaj heb’ Mulnajwom yet Yajaw”, heb’ ti yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, k’apaxoq Lajti’ Yajaw B’isb’al 613-2005 “Sq’anejal Iqelal Taq’eb’al k’al Mulnaj heb’ Mulnajwom yet Yajaw”, kax hoq yiqej k’apax heb’ tzet chi yalkan b’ay yul

101

waqeb’ yetoq uqeb’ Yaltuqan yul jun Lajti’ ti, kax ta axka tu a Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ hoq ya’ ch’en tumin tu yin unejal atak’ala’ b’ihej, kax “K’am chi je’ yok Q’anej Yib’an” yin sb’i nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ chi kankan okoq kax atak’ala’ txolil tumin yet jun Yajawilal ti.

WAQEB’ YALTUQAN. Syunal Kolwal: Masanil manej tol chi uj yetoq tx’an unej yet b’isb’al ma xin yetoq junoq un tol txekel yayji yin sb’i Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ atak’ala’ b’aytal, asan xin a xol juntzanti k’am chi toj juntzan yunal man a kaw tol chi aq’lay yin sb’i junjun nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’. UQEB’ YALTUQAN. Tz’ib’ yet B’isb’al: A nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ tol chi yahokb’a xol txolil yaq’lay tumin yowalil hoq yiqej juntzanti: A) Chi jaq heb’ junoq sk’uhanb’al tumin b’ay nahil k’uhanb’al tumin, 8) Tx’an un yet tz’ib’elay tumin yul: Yuj tz’ib’elay yeltoq k’al toktoq tumin yin sab’ejal. C) Tx’an un yet Nahil K’uhanb’al Tumin: Yuj tz’ib’elayi k’al yillaytoq yeltoq k’al yoktoq tumin yul nahil k’uhanb’al tumin tol max jaqlay yuj b’ijanil mulnajilal yin sab’ejal tu; k’al, D) Tx’an un yuj tz’ib’elay K’ub’ayi: Yuj tz’ib’elay yoktoq k’al yeltoq chi pojlay el mitx’q’ab’ej tol max chalay tu. WAXAQEB’ YALTUQAN. Tojlanelay Tumin chi Ek’i: A tumin chi ek’i yowalil hoq tojlanelay sataq Yatutal Yilay B’ey Tumin yin Txolil –DAFI- yuj Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yet chi ajapnoq junoq b’isb’al k’u tol alb’ilxa k’apaxoq atak’ala’ yalon txolil tol max watx’nelay elteq yujk’al. B’ALONEB’ YALTUQAN. Tz’ib’ yul Tz’ib’b’al Jekej: Ta k’am chi iqelay tx’oxlay slajub’al mulnajil jun tumin chi ek’jab’ tu, a Yajawil Kuyoj, yetoq Yatutal Yilay B’ey Tumin yin Txolil, hoq q’an b’ay Yajawil Tumin tol chi tz’ib’ej yin watx’ yujtol a ch’en tumin max jayok ch’en yetoq syipejal tol ayok yilontoq, kax chi tz’ib’enkantoq b’ay tz’ib’ yayji b’i heb’ ay sjek b’ay Yajaw.

OXEB’ MAQAN MANEJ YET SAB’EJAL

LAJONEB’ YALTUQAN. Manej yet Sab’ejal: A juntzan manej tu chi yiltoq Masanil Tumin chi Eltoq yuj Yajaw, hoq je’ watx’nen heb’ manej tol watx’ nalay yib’antoq xol b’ulanil manej axka juntzan ti: a. B’ulanil O “Mulnajil junjun Anima” Watx’ Nab’alej k’al Ujilal Yib’antoq: A yuj yilay

b’ey tojlanelay yin txolil b’ay heb’ anima tol chi aq’on watx’ nab’alej ma xin tol chi watx’nen yayji ujilal yib’antoq, a Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ ma xin Yatutal Yilay B’ey heb’ Mulnajwom yowalil chi ya’ noj heb’ tx’an unej yet tojlob’al atak’ala’ yalon sq’anejal tol chi ahon ok yin txolil. A juntzan tojlob’al tu hoq alay ok yib’an Txolil Jit’il Yiqelal tz’ib’ 031 “K’u Mulnajil” b’ay junjun Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’.

b. B’ulanil 100 “Mulnajil man Yinoq Animahil” Mulnajil A Kaw: A Yatutal Yilay B’ey

Kuyoj yulaq Konob’ yuj yipalil Nahil Yokb’anil Yip Konob’ Kuywajwom, hoq ihon b’ey yin junanejb’ahilal k’al watx’nen b’ay sataq heb’ txonjom tol chi txonon mulnajil a kaw (a’ej, tx’an q’a’ej, awteb’al, kaq’e’ q’anej k’al matz’), yet watx’ a juntzanti chi aq’on tojolal k’al txolilal tx’an unej yet manej yin b’isb’alil yuj smulnajil heb’ chi watx’nej b’ay junoq nahil kuyoj b’aytal ayik’ heb’ tu, a yujtu xan miman yelapnoq jaloni tol a yaq’lay tojol mulnajil a kaw k’exan yel yintaq tumin chi aq’lay yuj Kuyoj yin Sab’ejal tol chi yal kaneb’ yaltuqan.

102

A yuj yilay okoq k’al yillaytoq tojlob’al max watx’nelay yuj tojlonelay mulnajil a kaw, a Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yowalil chi watx’nej aj yilay b’ey tz’ib’ yib’antoq tumin yuj swatx’iloq ok junjun nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’. A tumin yuj ch’en awteb’al yul xajaw b’ay junjun nahil kuyoj man hoq je’ yek’aj yib’an junoq lajon k’al tumin (Q.200.00), ta axa tu chi ek’aj tuminal chi yal tx’an unej tu yib’an jun tumin chi allay ti, yowalil tol a junoq anima chi ek’ yib’an q’anon ch’en tu a chi tojlanen jantaq tumin chi to ek’aj yib’an jantaq chi yal tx’an unej tu. Kax man k’apax hoq je’ tojlanelay syunal tumin tu yetoq ch’en sab’ejal tumin, ta juntzan awteb’al tu max eltoq b’ay junoqxa tx’oq konob’al. Palta ta a yuj junoq yahilal yin yaxk’ayinaqil xin chi ton wal je’ q’anon heb’. Juntzanoqxa Mulnajil: Hoq je’ k’apax manlay juntzanoqxa mulnajil tol ayok xol B’ulanil 100 “Mulnajil man yinoq Animahil”, axka munajil yuj taynelay ayjoq, yuj watx’nelay ok jab’jab’oq, k’al juntzanoqxa; palta xin yintaq el juntzan ayok xol Yalb’ulanil 18 “Mulnajilal Kuywinaqil k’al Jelanil”, atak’ala’ yalon Tx’an Un yet Txolil Tumin Konob’. A heb’ Yajawil kuyoj yul junjun nahil kuyoj tol yet yajaw k’al konob’ chi mulnaj yin tzank’al tzet txolilal mulanjil, yowalil chi yib’ey heb’ yin junanejb’ahilal ch’en tumin yuj taynelay ayjoq ma yuj watx’nelay aj jab’jab’oq juntzan nahil kuyoj tu.

c. B’ulanil 200 “Mitx’q’ab’ej k’al Kok’laqil”: A jantaq tumin chi aq’lay b’ay junjun

kuywom yul ab’il hoq aq’lay yuj yillaytoq manej yet mitx’q’ab’ej k’al kok’taqil yuj mulnaj nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ k’apaxoq manej tol k’amok xol txolil mitx’q’ab’il kuyoj.

d. B’ulanil 300 “Watx’ilal, Sxe’, Mitx’q’ab’ej k’al Tzettaq Yetal K’am chi Mitx’layi”:

Hoq je’ manlay tzettaq yetal tol ayok yin txolil xol B’ulanil 3, “Watx’ilal, Sxe’, Mitx’q’ab’ej k’al Tzettaq yetal K’am chi Mitx’layi”, asan xin ta chi tzaqay tumin yaq’oni. A xol juntzan q’anej ti k’amok juntzan txolil jit’il yiqelal tz’ib’ 321, 326 k’al 327.

USLUK’EB’ YALTUQAN. K’am chi je’ yok man yin ayoqto: Chi allay kan b’ay heb’ cham yajaw b’ay junjun nahil kuyoj tol man hoq je’ watx’nen yayji heb’ manej yin ayoqto, yuj manon heb’ watx’ilal ma mulnajil tol k’amto chi chalayi (Lajkaweb’ yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yajaw B’isb’al 240-98 “Sq’anejal Iqelal Xehalil Tumin yin Nab’alejal”). Masanil manej yowalil tol chi kawxi yuj jantaq tumin chi aq’lay tu. LAJKAWEB’ YALTUQAN. Manej: Masanil manej k’al q’anlay watx’ilal, mitx’q’ab’ej k’al mulnajil tol chi ochelay yuj nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’, kax a juntzanti hoq watx’joq atak’ala’ yalon Lajti’ Yajaw B’isb’al 57-92 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’ “Iqelal Q’anwal yet Yajaw”, watx’nelay yin kayelal k’al sq’anejal.

KANEB’ MAQAN TXOLIL TUMIN K’AL YILLAYTOQ

OXLAJONEB’ YALTUQAN. Txolil Tumin: A smitx’q’ab’il ch’en tumin chi ek’jab’i hoq ilay ok stxolil yuj Yatutal Yilay Ok Tumin yin tz’ib’al, Yatutal Yillaytoq Tumin Yul –DIDAI- yet jun Yajawil ti, k’al junoqxa chi yal Nahil Mimeqal. A Yatutal Yillaytoq Tumin Yul –DIDAI-, chi ilontoq yok yin txolil txutxalil yul k’apax yuj yaq’on k’al ayjoq txolil smulnajil Yajawil Kuyoj, atak’ala’ yalon st’inil kuylaytoq yajawilal, a yujtu xan hoq yiltoq juntzanti:

103

a. Kuyon elteq txolilal kawxi k’al watx’nelay yilay ok yul tol ayok xol stxolil tu, sjit’il k’al stxolil watx’nelay mulnajil yet nab’alej yin tuminal, tol chi watx’nelay aj yuj yaq’lay yin watx’ilal kuyoj yin sab’ejal b’ay nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’.

b. Kolwaj yetoq Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yuj yilon yin watx’ tol a ch’en tumin

chi’ ek’jab’ tu chi tojlanelay ch’en yul sk’uhalil chi allay yuj Yatutal Yilay B’ey Tumin yin Txolil –DAFI-.

c. Yahon ok tumin yin txolil b’aytal chi aq’lay tumin tu Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq

Konob’ b’ay nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ yetoq ch’en tumin tol chi ek’i, kax tol yowalil k’apax chi yahok yin txolil masanil tojlob’al chi watx’nelay yayji yuj manej chi kawxi k’apax q’anlay yin b’ijanil mulnajil a kaw, atak’ala’ yalon stxolil.

d. Juntzanoqxa tol xol smulnajil tu yowalil chi watx’nej yayji kax tol a k’apax mimeq yajaw

yet Yajawil Kuyoj chi aloni. KANLAJONEB’ YALTUQAN. Uk’leb’ejal: A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj Junanejb’ahilal yet Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ –DIGECOR-, hoq ihon ok yin junejal yetoq Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yib’antoq masanil tzettaq yetal tol chi chalejb’a yetoq B’ijanil Mulnajilal Kuyoj yin Sab’ejal kax hoq mulnaj k’apax yuj yilontoq yiqelay masanil sq’anejal iqelal chi watx’nelay elteq yuj junoq B’ijanil Mulnajilal tu, k’apax juntzanoqxa tzettaq yetal tol ayok xol smulnajil tu. OLAJONEB’ YALTUQAN. Tojlob’alej: A tzet chi yal juntzan yaltuqan max ek’eloq k’am chi je’ mitx’on wahay kolwal ma sab’alej tol chi cha’ nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ chi ya’ junoqxa komon anima, asan xin tol oqab’ a juntzanti manoqab’ naq smam heb’ kuywom tu chi aq’oni. WAQLAJONEB’ YALTUQAN. Txolil Yek’i: Asannej chi lajwi yok mulnajil sataq heb’ chi txonwi mulnajil tu yuj yaq’lay stojol mulnajil yin a kaw, a juntzanti hoq je’ tojlanelay yuj tumin tol chi ek’jab’i; a yet chi lajwi yilay b’ey masanil syunal tu, yowalil chi tojlanelay yul nahil k’uhanb’al tumin b’aytal mojalil yetoq tx’an Unej tol Asannej yet Tz’ib’ (CUR). UQLAJONEB’ YALTUQAN. Yilay Eloq: Chi ilay kan el Lajti’ Yajaw B’isb’al 358-2010 yet jun k’u wahay oxeb’ xajaw yul ab’il 2010 k’al juntzanoqxa Iqelal tol chi chalejb’a yetoq juntzan q’anej ti. WAXAQLAJONEB’ YALTUQAN. Tzettaq yetal Man Nahanoq Eloq: A Nahil Yajawilal hoq watx’nen yayji atak’ala’ yalon iqelal, tzettaq yetal tol man nahanoq el tz’ib’elay kan yul jun Lajti’ ti, k’apaxoq jantaq kab’k’ulal chi alji aj yuj yiqelay jun q’anej ti. B’ALONLAJONEB’ YALTUQAN. Yayji Ek’oq: A jun lajti’ ti hoq chahil yich mulnaj yet yewihal yallay el yul tx’an Ab’ix Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

ALLAYOQAB’ B’AY DENNIS ALONZO MAZARIEGOS

CHAM KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

JAIME ROBERTO MONROY RIVAS

104

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 105-2011

Xe’q’a’, b’alonlajoneb’ k’u wahay b’ab’el xajaw yul ab’il 2011

CHAM YAJAWIL KUYOJ

CHI NAHONI: Tol a Lajti’ Yajaw b’isb’al 1228-2010 yet kab’ sawninaq k’u wahay uqeb’ xajaw yul ab’il 2010, max watx’nelay yin kayelal yuj Lajti’ Yajaw B’isb’al 2772-2010 yet oxlajoneb’ k’u wahay lajkaweb’ xajaw yul ab’il 2010, chi alon txolil sik’lay jayeb’oq k’u heb’ mexhtol chi ihon xol latz’anil kuyoj yet yalan b’ab’el kuyoj k’apax b’ab’el kuyoj yin txolil heb’ mexhtol xol maqanil, junti b’ay nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’ b’aytal tol a kaw wal ay yochewal mexhtol.

CHI NAHONI: Tol a sik’lay heb’ mexhtol chi yal tuqanil tz’ib’ max ek’eloq, chi yala’ tol chi watx’nelay yayji wajanil yuj sik’lay nahil kuyoj, tol max watx’nej Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, yihon yip yin yochewal mexhtol chi yal jantaq tz’ib’wal chi uj yul b’aloneb’ xajaw k’al lajoneb’ xajaw yul ab’iI 2010, palta xin, yet uqlajoneb’ k’u wahay b’ab’el xajaw yul ab’il 2011 k’uhalil yel yich yab’ilal kuyoj max txekloj yajkan sb’isil heb’ kuwom tu yin sik’leb’il yet jun ab’il kuyoj tu, a ton yujtu xan max ok yip kuyojal yochewal mexhtol chi watx’nelay yuj sik’lay kan ok heb’ yin junelnej yin junoq mulnajil tol chi chalejb’a yetoq tzet chi yal wajanil XXIII man watx’oq.

CHI NAHONI: Tol a yuj lanan yajkan heb’ kuywom tu axka yalon jun tuqanil tz’ib’ max ak’eloq k’apax yuj yihon yip yin kuyojal yochewal heb’ mexhtol tolto chi illayteq, masanil heb’ mexhtol chi ihon xol wajanil XXIII yowalil tol hoq paxtoq heb’ xol sik’wal yul nahil kuyoj tol yet yajaw k’al konob’ b’aytal hoq mulnaj heb’ yin mexhtolal yin junelnej, yuj yiqen el heb’ tzettaq yetal tol chi yal b’aloneb’ yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yajaw b’isb’al 1228-2010 yet kab’ skawinaq k’u wahay uqeb’ xajaw yul ab’il 2010, tol max watx’nelay elteq yin kayelal yuj Lajti’ Yajaw b’isb’al 2772-2010 yet oxlajoneb’ k’u wajay lajkaweb’ xajaw yul ab’il 2010, a ton yujtu xan yowalil chi allay iqelal yib’antoq.

A TON YUJTU XAN:

A yin watx’nen smulnajil chi yal oxlajoneb’ lajonk’al yetoq kanlajoneb’ lajonk’al Yaltuqan b’ay lostuqan a) k’al f) yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’, k’apax b’ay uqeb’ skawinaq Yaltuqan yin lostuqan a), c) k’al m) yet Iqelal Xehalil Mulnajil, Txolil Iqelal 114-97 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, k’al k’apax b’ay lajoneb’ Yaltuqan yul tx’an Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’, Txolil Iqelal 12-91 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’.

CHI LAJTI’NEJ AYOQ:

JUN YALTUQAN. Chi kankan ok yin k’am txekelal sik’lay heb’ mexhtol xol wajanil tol max watx’nelay yuj Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, tol max watx’nelay elteq yet lajkaweb’ xajaw yul ab’il 2010 k’al b’ab’el xajaw yul ab’il 2011 tol chi chalejb’a yetoq wajanil XXIII.

105

KAB’ YALTUQAN. Watx’nen ayjoqk’al yochewal mexhtol tol ayok yin txolil yuj Lajti’ Yajaw 1228-2010 yet kab’ skawinaq k’u wahay uqeb’ xajaw yul ab’il 2010 yetoq k’al watx’nelay ok yin kayelal, yalon b’ay Yatutal Yilay B’ey Nab’alej yib’antoq Kuyoj yet Yajawil Kuyoj yuj yihonb’a yin junanejb’ahilal yetoq Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yet watx’ chi elteq smulnajil tu yin aymanil atak’ala’ stxolil chi watx’nelay elteq yuj yochewal mexhtol hoq mulnajoq, kax chi yihon yip yin sik’lay yin junelnej xol masanil heb’ mexhtol chi sik’lay tu atak’ala’ yalon txolilal xol wajanil XXIII. OXEB’ YALTUQAN. Axa yet mayal iqelay el masanil tzet chi yal jun yaltuqan max ek’eloq, yowalil chi watx’nelay txolil chi yal b’aloneb’ yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yajaw 1228-2010 yet kab’ skawinaq k’u wahay uqeb’ xajaw yul ab’il 2010 yetoq watx’nelay ok yin kayelal, yuj sik’lay kan ok heb’ yin junelnej xol masanil heb’ mexhtol chi ihon xol wajanil XXIII b’ay yulaq nahil kuyoj, yin k’am b’uchwalil. KANEB’ YALTUQAN. A yujtu xin, chi watx’nelay tzet tz’ib’ yayji yul jun yaltuqan max ek’eloq, a heb’ mexhtol max sik’lay kan xol wajanil XXIII, palta yaqb’an tu hoq mulnajk’al heb’ jayeb’oqxa k’u b’ay nahil kuyoj b’aytal max lajwi kan mulnaj heb’ yul ab’il 2010. A heb’ mexhtol maj sik’lay ok b’ay junoq nahil kuyoj yul ab’il 2010, hoq sik’lay ok heb’ jayeb’oq k’u yuj cham Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ tol chi ilontoq, b’ay juntzan nahil kuyoj b’aytal tol ay yochewal mexhtol. OYEB’ YALTUQAN. Watx’nelay yin kayelal junoq b’ijanil oyeb’ yaltuqan yul tx’an Lajti’ Yajaw b’isb’al 1228-2010 yet kab’ skawinaq k’u wahay uqeb’ xajaw yul ab’il 2010 yetoqk’al watx’nelay ok yin kayelal, yin watx’nelay ok yin junelnej junoq ak’ q’inalej yib’antoq sik’lay heb’ mexhtol yin jujnelnej tol chi ihon b’ay nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’, tol chi lajwi yujxa’ ta’a yul junoq olajoneb’ k’u yek’toq kuylay yochewal mexhtol tu. WAQEB’ YALTUQAN. A tzettaq yetal tol man nahanoq el tz’ib’elay kan yul jun Lajti’ ti, hoq watx’nelay el yuj Nahil Mimeqal yet Yajawil Kuyoj. UQEB’ YALTUQAN. A jun Lajti’ ti hoq el yich mulnaj yet sk’uhalil yallay el yul tx’an Ab’ix Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

ALLAYOQAB’ B’AY

DENNIS ALONZO MAZARIEGOS

JAIME ROBERTO MONROY RIVAS KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

LAJTI’ YAJAW BISB’AL 391-2011

Xe’q’a’, kanlajoneb’ k’u wahay kab’ xajaw yul ab’il 2011

CHAM YAJAWIL KUYOJ

CHI NAHONI: Tol a heb’ Yajawil yet Yajaw hoq watx’nen b’aytal ayik’oq, masanil mulnajil yet ipejal b’ay syajawilal tu; kax hoq yihon ok masanil txonejal tol chi chalejb’a yetoq.

CHI NAHONI:

106

Tol a Yajawil Kuyoj hoq watx’nen nab’alej yib’antoq sab’ejal k’al yihon b’ey pojanil txolil sab’ejal k’al tx’uyal kuyoj chi ya’ Yajaw.

CHI NAHONI: Tol a B’ijanil Sab’ejal Watx’ilal yet Yajawil Kuyoj max watx’nelay elteq yuj Lajti’ Yajaw B’isb’al 487-2010 yet kab’ skawinaq k’u wahay oxeb’ xajaw yul ab’il 2010, chi aloni tol hoq ilay ok yuj Yatutal Yilay B’ey Nab’alejal Kuyoj –DIPLAN- yin txolil Sab’il Kuyoj b’ay heb’ kuywom k’apaxoq Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom –DIGEEX-, yuj Sab’il Mulnajil.

CHI NAHONI: Tol a Lajti’ Yajaw 225-2008, yet lajkaweb’ k’u wahay b’aloneb’ xajaw yul ab’il 2009, Sq’anejal Iqelal yet Xeb’anil Yajawil Kuyoj Yul, chi yala’ tol a Yatutal Yilay B’ey Masanil Yayji ek’ Konob’ k’al Mulnajilal Kolwal –DIGEPSA-, a xol smulnajil chi ilchaj ok yaq’on b’ay tzank’al b’ijanil skolwal yin tuminal, yuj manon heb’ mulnajil yet kolwal k’al yuj yaq’on heb’ watx’ilal yalon konob’ kuywom yet yin chahon junoq kuyoj tol a kaw; a yujtu xin, k’apax yuj ch’ib’ilal xol watx’ilal, chi michaj yuj B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal, chi ilay elteq jun Lajti’ tol chi ahon ok yin txolil k’al watx’nelay jun b’ijanil mulnajilal ti.

A TON YUJTU XAN: A yin watx’nen smulnajil chi yal kanlajoneb’ lajonk’al yaltuqan b’ay lostuqan a), f) k’al i) yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’; k’apax b’ay kab’ yaltuqan yin lostuqan a), c), f) k’al m); kapax b’ay oxlajoneb’ skawinaq yaltuqan yin lostuqan a), f), k’al h) yul tx’an Txolil Iqelal B’isb’al 114-97 Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal Xehalil Mulnajil; b’ay oxeb’, kaneb’, uqeb’, lajkaweb’, olajoneb’, waxaqlajoneb’, b’alonlajoneb’, lajkaweb’ skawinaq, kanlajoneb’ skawinaq yaltuqan, yul tx’an Lajti’ Yajaw 225-2003, yet lajkaweb’ k’u wahay b’aloneb’ xajaw yul ab’il 2008, Sq’anejal Iqelal Xeb’anil Yajawil Kuyoj Yul; k’apax b’ay oyeb’, waqeb’ k’al lajoneb’ Yaltuqan yin lostuqan b), yul tx’an Lajti’ Yajaw B’isb’al 65-2010 yet lajkaweb’ k’u wahay b’ab’el xajaw yul ab’il 2010, Sq’anejal Iqelal Yul yet Yatutal Yilay B’ey Masanil Yayji ek’ Konob’ k’al Mulnajilal Kolwal –DIGEPSA-.

CHI LAJTI’NEJ AYOQ:

BIJANIL MULNAJILAL SAB’EJAL WATX’ILAL YET YAJAWIL KUYOJ

JUN YALTUQAN. Watx’naley Ajoq: Chi watx’nelay aj B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal, axka k’apax junoq B’ijanil Smulnajil Yajawil Kuyoj tol chi yihok Sab’il Kuyoj b’ay Kuywom k’apax Sab’il Mulnajil. A Sab’il Kuyoj b’ay Kuywom hoq aq’lay yuj swatx’iloq ok heb’ kuywom yet Latz’anil Nan Kuyoj b’ay Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al konob’, b’ay Nahil Kuyoj yet junoq Wajanil Anima k’apax juntzan yet Yajawil Konob’, tol chi yihok xol q’inalej yin lajkaweb’ masantaq yin kaneb’ skawinaq ab’il q’inalej; kax, Sab’il Mulnajil, b’ay heb’ ach’ej k’al b’ay heb’ icham anima yin waxaqlajoneb’ ab’il masanta yin lajoneb’ skawinaq ab’il q’inal, xol txolil Kuyojal Kuywinaqil Mulnajil. KAB’ YALTUQAN. Syochwan: A syochwan B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal a ton juntzan ti: a. Kolwaj yetoq yilay ajkan yipalil kuyoj, yuj yel yip k’am kuyojal k’al yuj yaq’on sub’ojb’oq

yoktoq anima xol latz’anil Nan Kuyoj, tol a kaw wal watx’ xol lajanil yin yaq’lay tumin b’ay heb’ chi kuywi yulaq Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al konob’, b’ay Nahil Kuyoj yet junoq Wajanil Anima k’apax juntzan tol yet Yajawil Konob’, k’apaxoq tol a yoktoq junoq maqtxel xol kuyoj chi ya’ yajaw, a kaw wal watx’ yuj mulnajilal kuyoj yin sab’ejal kax tol yowalil atak’ala’ yalon tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’.

107

b. Yihon ajkan kuywinaqil k’al skuyojal kuywinaqil b’ay heb’ ach’ej k’al b’ay heb’ icham

anima yin tzank’al tzet mulnajilal, yuj jelanb’i heb’ yin watx’ xol smulnajil tu, a yujtu xan chi kolwaj heb’ yetoq tumin yin txolil sab’ejal.

c. Yaq’on b’eqanilal b’ay heb’ ach’ej k’al b’ay heb’ icham anima tol chi yil yataqil xol tumin

kax tol ay syochwan yel lehehoq yin, yuj yel yich, yuj b’eyk’altoq, ma xin yuj lajon skuyoj tu, yin nan kuyoj k’apax kuywinaqil, yuj sayon ek’ yilay ajkan tx’ijanil k’al yochwanil mulnajil.

d. Yihon ajkan yalay ok yip Yul Txutxalil k’al yayji ek’ heb’ chi mulnaji, yuj yaq’on sab’il

kuyoj yet watx’ chi ajkan latz’anil kuyoj, yalay oktoq xol mulnajil k’al yel lehehoq yin konob’ ach’ej k’al icham anima yul konob’laq k’al k’ultaq tol kajan ek’ xol yataqil, meb’il k’al meb’il yin mimeqal, xol sub’ojal yob’taqil k’al b’uchwalil.

e. Yihon b’ey yin junejal mulnajil xol stxutxal yin wajanil k’al yuj watx’nen aj txolil tol chi

aq’on watx’ilal yuj yel lehehoq yin heb’ ach’ej k’al heb’ icham anima aj konob’ Xe’q’a’ tol chi ilchaj xol meb’ilal k’al xol mimeq meb’ilal, yet watx’ chi cha’ heb’ watx’ilal yuj yoktoq heb’ xol junoq mulnajil.

f. Yihon ajkan yayji ek’ heb’ max chahon sab’il kuyoj xol B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal

Watx’ilal yet Yajawil Kuyoj yuj swatx’iloq ok heb’ kuywom yulaq Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al konob’, b’ay Nahil Kuyoj yet junoq Wajanil Anima k’apax juntzan tol yet Yajawil Konob’, xol latz’anil Nan Kuyoj yetoq Kuyojal Kuywinaqil Mulnajil.

g. Chaloj lajanil kuyoj yuj yetoq syipalil B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal yetoq Watx’ilal yet

Yajawil Kuyoj yuj swatx’iloq ok heb’ kuywom b’ay Nahil Kuyoj tol yet Yajaw, b’ay Nahil Kuyoj yet junoq Wajanilal Anima k’apax juntzan tol yet Yajawil Konob’, xol Nan Kuyoj yetoq Kuyojal Kuywinaqil Mulnajil.

h. Yahon ok yip B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal yetoq juntzan sab’ejal tol ayxa ek’oq, axka k’apax watx’nen aj juntzanoqxa ak’ sab’ejal yuj tojlanen jantaq stuminal b’eqanilej yin nan kuyoj, yetoq watx’nen ok txolil sik’lay heb’ kuywom tu, axka k’apax yillaytoq txolil yilay okoq.

i. Yaq’on watx’ilal b’ay heb’ kuywom yet latz’anil nan kuyoj, atak’ala’ txolil, lajub’ juntzan

skuyoj tu, yuj yihon ajkan yochelay kuyoj tu yin heb’ unin ach’ej anima k’al yin heb’ ach’ej chi titok xol nahil anima tol a kaw wal meb’a’ yulaq k’ultaq ma xin yulaq konob’laq.

OXEB’ YALTUQAN. Yiqelal yet Sik’wal yuj Sab’il Kuyoj b’ay Kuywom. Atak’ala’ yalon nab’alej yin tuminal k’apax tumin yetoq juntzanoqxa kawxinaqil, hoq watx’nelay junoq wajanil yujk’al, yet watx’ a tu chi sik’lay heb’ tol chi je’ yihon Sab’ejal Kuyoj b’ay heb’ Kuywom tu. A jantaq yiqelal tol yowalil chi yihok heb’ ay yochwan yin junoq sb’ejal kuyoj tu a ton juntzanti: a. Yowalil tol chi kuywi b’ay junoq Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al konob’, ma xin b’ay junoq

Nahil Kuyoj yet junoq Wajanil Anima ma k’apax b’ay juntzan tol yet Yajawil Konob’ yayji okoq.

108

b. A yuj yab’ilal xeb’anil kuyoj chi je’ sik’lay ok heb’ kuywom yin lajkaweb’ masanta yin waxaqlajoneb’ ab’il sq’inal; axa pax yuj kuyoj tol tx’al b’ey xin yin olajoneb’ masanta yin kaneb’ skawinaq ab’il sq’inal heb’ chi je’ chalayi.

c. Yowalil tol aj konob’ Xe’q’a’. d. Yowalil tol kajan b’ay yul junoq konob’ tol ayok xol B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal

yetoq k’apax xol smaqanil Nahil Kuyoj yet Yajaw ayok xol, k’al k’apax Nahil Kuyoj yet junoq Wajanilal Anima k’apaxoq juntzan tol yet Yajawil Konob’.

e. A yuj yab’ilal xeb’anil Kuyoj, yowalil tol max yihelteq heb’ Waqeb’ Maqanil B’ab’el Kuyoj

ma xin tol lanan oqab’ kuywi yin junoq maqanil xeb’anil Kuyoj tu; axa pax yuj yab’ilal Kuyoj Tx’al B’ey xin, yowalil tol max ek’aj heb’ xol oxeb’ maqanil xeb’anil Kuyoj tu ma xin tol oqab’ lanan kuywi yin junoq maqanil Kuyoj Tx’al B’ey tu.

f. Tol oqab’ max yi’ yin watx’ilal masanil skuyojal junoq maqan kuyoj max yiheteq yin

txunanil tu, kax tol oqab’ chi ajapnoq sb’isil yin olajoneb’ kank’al xol ok’al yayji ek’oq. g. Yowalil tol meb’a’ anima, yet watx’ chi oktoq yin txolil xol yayji stumin konob’ k’apax yul

tx’an ab’ix unej chi alon jantaq chi oktoq yul sna yin tuminal. h. K’amoqab’ syetb’i, taxa’ winaq ma xin ix.

i. Tol oqab’ man lananoq chahon swatx’ilal junoqxa sab’il kuyoj tol a yajaw tu chi aq’on

b’ay. KANEB’ YALTUQAN. Yiqelal Sik’wal yuj Sab’il Mulnajil. Atak’ala’ sb’eqanil mitx’q’ab’ej yin nab’alejal yib’antoq tumin, yin tuminal, k’apax juntzanoqxa kuywinaqil, hoq watx’nelay junoq wajanil yuj sik’lay heb’ chi je’ yok xol Sab’il Mulnajil. A yiqelal tol yowalil chi yihok heb’ tu a ton juntzan ti: a. Winaq ma ix tol ayok sq’inal yin waxaqlajoneb’ masanta yin lajoneb’ skawinaq ab’il

q’inal. b. Yowalil tol ajkonob’ Xe’q’a’. c. Yowalil tol kajan yul junoq konob’ tol ayok xol B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal.

d. Yujxa’ ta’ k’am, ayoqab’ elteq oxeb’oq maqan b’ab’el kuyoj yuj, yet watx’ chi je’ kuylay

yin kuywinaqil yib’antoq junoq mulnajil. e. Tol oqab’ meb’a’ anima, yet watx’ chi je’ toj yul tx’an un yet tumin xol konob’. f. Tol oqab’ man tz’ib’oq yayji sb’i b’ay junoq yaltxolil kuyoj heb’ kuywom. g. Tol oqab’ k’apax man lananoq chahon swatx’ilal junoqxa sab’ejal tol chi ya’ Yajawil

Konob’ Xe’q’a’. OYEB’ YALTUQAN. Tojlanelay B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal. A B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal hoq tojlanelay yetoq:

109

a. Tumin tol chi aq’lay yujk’al junti b’ay Yajawil Kuyoj xol Masanil Tumin chi Oktoq k’al chi Elteq yuj Yajaw.

b. Juntzanoqxa tol chi titok xol Tumin Yul ma xin b’ay Yin.

A tojlanelay Bijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal yowalil hoq chalejb’a yetoq b’eqanilal nab’alej yin tuminal k’al tumin yet Yajawil Kuyoj, kax yowalil tol hoq yiqej el txolil yaq’lay tumin yuj Yajawil Tumin Konob’ b’ay jun Yajawil ti.

WAQEB’ YALTUQAN. B’isil Tuminal Sab’ejal. A stuminal jun sab’ejal tu chi je’ yajapnoq yin Q.2500.00 a Sab’il Mulnajil yuj kuylay kuywinaqil mulnajil, chi ajapnoq yin Q.2500.00 a yin juntzan tumin ti Q.1500.00 yowalil chi aq’lay b’ay junoq anima tu, kax axa pax junxa Q.1000.00 xin chi okkan yin mulnajilal kuyoj b’ay junoq nahil mulnajil tol chi aq’on juntzan kuyoj tu. A juntzan tumin chi aq’lay tu hoq aq’layoq atak’ala’ b’eqanilal chi ya’ Tumin yet Yajawil Kuyoj, kax yowalil hoq yib’ey heb’ tzet chi ali ma xin atak’ala’ txolil tumin chi aq’lay yuj Yajawil Tumin b’ay jun Yajawilal ti. UQEB’ YALTUQAN. Yokb’anil Txolil Bijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal. A B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal yin junejal yetoq Sab’il Kuyoj b’ay Kuywom, yowalil hoq tz’ib’ej b’ay Yatutal Yilay B’ey Masanil Yayji ek’ Konob’ k’al Mulnajilal Kolwal –DIGEPSA-; kax, yin junejal yetoq Sab’il Mulnajil b’ay Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom –DIGEEX-, juntzanti tol yet Yajawil Kuyoj. A juntzan Yilay B’ey Masanil ti yowalil hoq yihok heb’ yin junanejb’ahilal atak’ala’ txolil, yuj yiqelay syochwan yelalil xol mojalil. WAXAQEB’ YALTUQAN. Chalayi k’al Yaq’lay Sab’ejal. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, yin junejal yetoq Nahil Ipejal b’ay Konob’ Kuywajwom, a heb’ hoq chahon tx’an unej yet q’anwal, tx’an yet yillayi k’al yaq’lay Sab’il Kuyoj b’ay Kuywom tu; kax, yin Junanejb’ahilal Kuyoj yul Konob’ yib’antoq Kuyoj tol Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom, hoq chalay tx’an unej yet q’anwal, tx’an yet yillayteq k’apax tx’an yet yaq’lay Sab’il Mulnajil. BALONEB’ YALTUQAN. Txolil Tumin k’al Kuylayi. A yuj yaq’lay watx’ilal k’al tojolal yin a kaw xol q’anlay masanil tzet mitx’q’ab’ejal chi aq’lay tu, watx’nelay B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal, hoq kan yin waxaqeb’ k’uhal yok txolil tuminal k’al kuyojal tol ayk’al, ma wal axka yib’antoq yokb’anil txolil, tuminal, k’al skuyojal, atak’ala’ txolil. A Yatutal Yilay Ok Tumin yin Tz’ib’al hoq yahok yin txolilal tzettaq yetal tol chi chalejb’a yetoq watx’nelay elteq nab’alej yin tuminal yet B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal; kax a Yajawil Kuyoj hoq ahon ok yin txolil kax hoq kuyon jun Bijanil Mulnajilal yet Yatutal Yillaytoq Tumin Yul –DIDAI- Yatutal Yilay B’ey Masanil Watx’nelay Kuyoj A Kaw –DIGECADE-, Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj Ek’b’an Yib’an Skuyoj heb’ Kuywom –DIGEEX-, k’al juntzanoqxa tol mojalil yuj Nahil Yajawilal. LAJONEB’ YALTUQAN. Yilay Eloq. Chi illay kan el Lajti’ Yajaw 487-2010 yet lajkaweb’ k’u wahay oxeb’ xajaw yul ab’il 2010; k’al stxolil, axka k’apax juntzanoqxa b’eqanilej tol k’exan yel yintaq tzet chi yal jun Lajti’ ti. USLUK’EB’ YALTUQAN. Txolil Mulnajil. A Yatutal Yilay B’ey Masanil Yayji ek’ Konob’ k’al Mulnajilal Kolwal –DIGEPSA-, a ton chi ilontoq yok yin txolil k’al watx’nelay B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal yet Yajawil Kuyoj, yet chi el yich mulnaj aj jun Lajti’ ti.

110

A Yatutal Yilay B’ey Nab’alejal Kuyoj –DIPLAN- a ton hoq ilontoq yok yin txolil k’al watx’nelay B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal yet jun Yajawil ti, masanta yilay el Lajti’ Yajaw 487-2010, yet kab’ skawinaq k’u wahay oxeb’ xajaw yul ab’il 2010. LAJKAWEB’ YALTUQAN. Sq’anejal Iqelal. A Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj tol Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom –DIGEEX- k’apax Yatutal Yilay B’ey Masanil Yayji ek’ heb’ Konob’ k’al Mulnajilal Kolwal –DGEPSA-, syochwan yahon ok yin txolil B’ijanil Mulnajilal Sab’ejal Watx’ilal yet Yajawil Kuyoj, a yujtu xan hoq yihelteq heb’ Sq’anejal Iqelal, yin junoq q’inalej tol k’am chi ek’aj yib’an lajoneb’ yoxk’al k’u. OXLAJONEB’ YALTUQAN. Tzettaq yetal tol man nahanoq eloq. A tzettaq yetal tol man nahanoq el tz’ib’elay kan yul jun Lajti’ ti, hoq watx’nelay el yuj Nahil Yajawil. KANLAJONEB’ YALTUQAN. Yayji ek’oq. A jun lajti’ ti hoq el yich mulnaj yin aymanil; kax, yowalil hoq allay el yul tx’an Ab’ix Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

ALLAYOQAB’ B’AY

DENNIS ALONZO MAZARIEGOS YAJAWIL KUYOJ

JAIME ROBERTO MONROY RIVAS KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 3667-2012

Xe’q’a’, b’aloneb’ k’u wahay usluk’eb’ xajaw yul ab’il 2012

XAL YAJAWIL KUYOJ

CHI NAHONI: Tol a yetoq Lajti’ Yajaw B’isb’al 165-96 yet jun skawinaq k’u wahay oyeb’ xajaw yul ab’il 1996 chi watx’ji aj Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yet watx’ a jun yatutal ti, chi ok sxeb’aniloq watx’nelay aj nab’alej, yilay okoq, yin junanejb’ahilal k’apax yuj watx’nelay ujilal yet kuyoj b’ay junjun konob’ yul smaqb’ej Miman Konob’.

CHI NAHONI: Tol a yichb’anil sxe’ yok yin txolil k’al pojlaytoq yin mulnajilal, chi kawxi yuj nalayi k’al yilay ok stxolil chi watx’nelay kawilal b’ay chi aq’lay tu k’al mulanajilal yokb’anil txolil yin tuminal.

CHI NAHONI: Tol a yuj pojlaytoq stxolil k’al tuminal yet Yajawil Kuyoj yowalil chi alay ok yin txolil smulnajil, yihon ok heb’ sb’ijanil chi watx’nen tu k’al k’apax heb’ yajawil yilay b’eyoq k’al q’anlay stumin konob’ tol chi aq’layi atak’ala’ yalon nab’alej yin tuminal, axka tu chi yunkan yib’an heb’ yin mulnajilal taq’elayi, watx’nelayi k’al yillaytoq juntzan tumin tu, yet watx’ axka tu chi q’anlay ch’en yin watx’ilal, yelalil kax atak’ala’ yalon iqelal.

A TON YUJTU XAN: A yin watx’nen smulnajil chi yal kanlajoneb’ lajonk’al yaltuqan b’ay lostuqan a) k’al f) yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’; b’ay uqeb’ skawinaq yaltuqan yin lostuqan

111

d) k’al f) yul tx’an Iqelal Xehalil Mulnajil, Txolil Iqelal B’isb’al 114-97 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’ b’ay oxeb’, kaneb’ k’al b’aloneb’ skawinaq yaltuqan yul tx’an Txolil Iqelal 101-97 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal Xeb’anil Nab’alej yin Tuminal, k’al; jun yetoq kab’ yaltuqan yul tx’an Sq’anejal, Lajti’ Yajaw B’isb’al 240-98, Lajti’ Yajaw B’isb’al 165-96 k’al k’apax Lajti’ Yajaw 1096-2012.

CHI LAJTI’NEJ AYOQ

POJONTOQ XOLAQ YATUTAL YILAY B’EY KUYOJ YULAQ KONOB’ YAQ’LAYI, YILAY OK TXOLIL, WATX’NELAYI K’AL YAQ’LAY TUMIN B’AY NAHIL KUYOJ YET

YAJAW K’AL KONOB’ YUJ YILAY AJ KAN MULNAJILAL KOLWAL

JOLOM TZ’IB’ I YOCHWAN K’AL YAYJI OKOQ

JUN YALTUQAN. A syochwan jun Lajti’ Yajaw ti a ton pojontoq yaq’layi, yokb’anil txolil, watx’enlayi k’al yaq’lay tumin b’ay Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, yetoq syochwan tol a juntzan mulnajil tu chi kawxi skawilal b’ay chi aq’lay yetoq mulnajilal yokb’anil txolil k’al tuminal, axka k’apax yaq’on watx’ilal yin tz’aqanil b’ay Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ yul smaqb’ej chi cha’ watx’ilal yin yallay jantaq k’al yaq’lay tumin atak’ala’ mojalil yuj kolwaj yetoq txolil kuyoj. KAB’ YALTUQAN. Hoq nachaj eloq tol a yet chi b’inaj mulnajil yetoq kolwal b’ay b’ijanil mulnajilal slob’ej heb’ kuywom, yaq’lay smitx’qab’ heb’ yin tz’ib’, yaq’lay mitx’q’ab’ej k’al unej yuj yok kuyoj, sab’ejal kuyoj, yuj watx’nelay aj kuyoj, watx’ilal yin lojejal, k’al juntzanoqxa tol chi watx’nej Yajawil Kuyoj yuj swatx’iloq ok konob’ kuywajwom.

JOLOM TZ’IB’ II SMULNAJIL YATUTAL YILAY B’EY KUYOJ YULAQ KONOB’

OXEB’ YALTUQAN. Chi alay ok syiqb’ejoq heb’ Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ yet watx’ a yuj tx’oxq’ab’nen el heb’ Yajawil Kuyoj chi tz’ib’ej aj heb’ lajti’ yin txolil yetoq Wajanil Kuywajwom k’al juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej tol txekel yayji b’ay yulaq Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ atak’ala’ b’ay smaqb’ej. A yalay ek’toq ch’en tumin b’ay heb’ Wajanil Kuywajwom k’al juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej tol txekel yayji b’ay yul Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ tu, hoq yib’a atak’ala’ yalon Lajti’ Yajaw B’isb’al 1096-2012 yet oxeb’ skawinaq k’u wahay kaneb’ xajaw yul ab’il 2012. KANEB’ YALTUQAN. Axa yuj Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ tol k’am junoq Wajanil Kuywajwom ma xin junoqxa Wajanil heb’ Mamej tol txekel yayji yul, a Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ hoq aq’on mitx’q’ab’ej k’al tumin yetoq txolilal watx’nelay nab’alej yin tuminal atak’ala’ mojalil. OYEB’ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ hoq ilontoq yallayi k’al yaq’lay masanil mitx’q’ab’ej xolaq masanil Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ atak’ala’ b’aytal chi apni smaqb’ej, taxa’ ay ma k’am Wajanil Kuywajwom b’ay, ma xin junoqxa Wajanil heb’ Mamej tol txekel yayji sataq iqelal.

112

WAQEB’ YALTUQAN. A yallay jantaq k’al yaq’lay tumin yuj yilay aj kan mulnajilal kolwal, hoq watx’nelayoq atak’ala’ yalon txolil b’isb’al ma xin jantaq yokb’anil stojol junoq mulnajil, tol chi yal Yajawil Kuyoj yul junoq ab’il kuyoj yin txolil. UQEB’ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ chi ilontoq nab’alej, yok yin txolil k’al yin b’ijanil mulnajilal watx’nelay nab’alej yin tuminal atak’ala’ txolil mulnajil yet kolwal, yowalil hoq yiqej heb’ juntzan ti: a. Yalay ok yin txolil yul junoq yalan mulnajil yet nab’alej yin tuminal jantaq tumin chi yitoq

junoq mulnajil yet kolwal b’ay yul junoq Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ tol chi kankan ok yul smaqb’ej.

b. Watx’nelay yokb’anil txolil mulnajil yul nahiil kuyoj tu, yib’antoq yokb’anil txolil tumin tol

chi kawxi. c. Yiqen yin Watx’ilal Sq’anejal Iqelal yib’antoq Masanil Txolil Yul tol chi watx’nelay elteq

yuj Yatutal Yilay ok Tumin yin Tz’ib’al, axka yib’antoq txolil yin watx’ilal yet lanan pojlaytoq tumin.

d. Watx’nelay Elteq k’al Yilay aj junoq txolil kawxi yuj yilay ok mulnajil yul, yin junejal

yetoq yokb’anil txolil tumin konob’. e. Watx’nen yin txolil pojlaytoq mulnajil yuj yaq’on watx’ilal b’ay junjun mulnajil xol txolil

yaq’layi, watx’nelayi, tz’ib’elayi, chalayi, taynelay watx’ilal k’al yilay ok mulnajil yet watx’ taxa’ junoq b’ulan heb’ chi ihon ok stxolil ma xin junoq k’otan anima chi ihon ok stxolil masanil junoq mulnajil.

f. Yihon ok yin junejal yetoq tojolal watx’nelayi k’al sik’lay stxolil manej. g. Yihon ok heb’ taynelayi k’al yillaytoq masanil tx’an unej tol chi kolon el heb’, yet chi

yaq’on heb’ tz’ib’ yin tuminal atak’ala’ yalon txolil q’anej iqelal 1.11 yet Sq’anejal Iqelal Masanil Yilay ok Yajawil Yul tol chi watx’nej elteq Yatutal Yilay ok Tumin yin Tz’ib’al.

h. Watx’nen elteq heb’ sb’isil masanil mitx’q’ab’ej xol nab’alej yib’antoq tumin tol chi aq’lay

yuj watx’jub’al mulnajil yet kolwal, a yujtu, yowalil tol hoq tz’ib’elay kan yul syunal b’ay k’uhanb’al tumin yin yajawil, txolil tumin yet nahil h’uhanb’al tumin, k’al juntzanoqxa, yuj mulnaj nab’alej yin tuminal k’al jantaq tumin chi aq’lay mulnajoq.

i. Yaq’lay tz’ib’ yib’antoq jantaq manej max uj yetoq tumin sataq Yajawil Yokb’anil Txolil Tumin yul k’al yin, yuj jantaq tumin k’al nab’alej yin tuminal chi aq’lay yuj yilay b’ey mulnajil yet kolwal b’ay Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ chi kankan ok yul samaqb’ej.

WAXAQEB’ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yetoq Kab’yajawil/Nahil Ipejal b’ay Konob’ Kuywajwom, hoq ilontoq: a. Yilay ok yin junejal k’al watx’nelay jantaq mulnajil yuj yok yin txolil, yuj txekloj aj Wajanil

Kuywajwom k’al juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej sataq Yajaw. b. Watx’nen elteq, yaq’oni k’al yihon ek’toq ab’ix b’ay Nahil Pojanil Yokb’anil Txolil Tumin

yet Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, yuj yok yin txolil yilay b’ey tumin, yalay ok

113

heb’ chi aq’on tumin tu yin txolil, yuj yihon ek’toq heb’ tumin, yuj mulnajil yib’antoq nab’alej yin tuminal, yuj sb’isil k’al txolil tumin tol mojalil.

c. Watx’nen elteq, yaq’oni k’al yihon ek’toq ab’ix b’ay Nahil Pojanil Yokb’anil Txolil Tumin

yet Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, yet watx’ atak’ala’ yok txolil mulnajil yin nab’alejal yib’antoq tumin tol watx’neb’ilxa, chi watx’nelay mulnajil yib’antoq nab’alejal tumin, sb’isil k’al txolil tumin tol mojalil.

B’ALONEB’ YALTUQAN. A heb’ anima chi ayji ek’ xol txolil chi pojlaytoq yetoq jun Lajti’ Yajaw ti, yowalil chi t’zib’ejb’a heb’ b’ay Yatutal Yilay ok Tumin yin Tz’ib’al, xol sb’isil tol mojalil b’ay junjun Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’. LAJONEB’ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ hoq tojlanen b’ay sataq Yatutal Yilay B’ey Tumin yin Txolil –DAFI-, masanil Tumin chi Ek’jab’ Yul tol q’anb’il yuj watx’nelay mulnajil yet kolwal b’ay yulaq Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al konob’ tol k’am Wajanil Kuywajwom ma xin junoqxa Wajanil heb’ Mamaj tol txekel yayji yul, ta k’amaq xin, hoq q’anlay b’ay Yajawil Tumin Konob’ tol yowalil chi tz’ib’elay jantaqto tumin chi kankan yet chi b’islay elteq tu b’ay xol “Heb’ ay Sjek b’ay Yajaw”.

JOLOM’ TZ’IB’ III TOJOLAL K’AL YUK’LEB’AL

USLUK’EB’ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Masanil Yayaji ek’ Konob’ k’al Mulnajilal Kolwal –DIGEPSA-, axka junoq Nahil Mulnajil xol mulnajil yet kolwal tol chi ya’ Yajawil Kuyoj b’ay konob’ kuywajwom yayji okoq, kax a’ hoq ilontoq: a. Watx’nen elteq sq’anejal yiqelal, jit’il ma xin yilay okoq tol yowalil hoq ilontoq Yatutal

Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yuj yallay jantaq k’al yaq’lay tumin b’ay NahiL Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ chi kankan ok yul smaqb’ej.

b. Yaq’on nab’alej yuj kolwaj okoq k’al kuyoj b’ay heb’ mulnajwom yet Yatutal Yilay ok

Kuyoj yulaq Konob’, yib’antoq smulnajil tol chi pojlaytoq yuj jun Lajti’ Yajaw ti.

c. Watx’nen yayji nab’alej yet watx’ yin pojanil k’apax junjujn k’u chi allay jantaq k’al yilay ek’toq mitx’q’ab’ej ma xin tumin b’ay junjun Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, yetoq txolil tz’ib’ yin b’isil yuj heb’ Yajaw Mimeqal yet Yajawil Kuyoj.

d. Watx’nen yayji jit’il masanil yuj txekloj ajoq, yok yin txolil, txekloj aj sataq yajaw k’al

yillayteq heb’ Wajanil Kuywajwom ma xin juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej b’ay yulaq Nahil Kuyoj yet Yajaw k‘al Konob’.

e. Kolwaj yetoq yilay ok txolil, yillayi k’al yillaytoq mitx’q’ab’il ma tuminal tol chi allayi ma

xin tol chi ilay ek’toq b’ay Nahil Kuyoj Yet Yajaw k’al Konob’ yul Konob’ ti, yuj yilontoq yin watx’ilal tol chi watx’nelay yin txolil atak’ala’ yalon iqelal chi ihon okoq yetoq nab’alej k’al watx’ilal, txolil nab’alej, yelalil k’al a kaw manej, yuj swatx’iloq ok konob’ kuywajwom.

f. Watx’nen elteq iqelalej yin q’anejal, sjit’il ma yilay okoq tol yowalil hoq ilontoq Yatutal

Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yuj watx’nelay elteq yin a kaw mulnajil yet kolwal yuj Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ chi kankan ok yul smaqb’ej, yuj k’exkiltaqil txolil yet

114

b’ijanil mulnajilal lojej yet kuywom, tx’uyal mitx’q’ab’ej yuj b’ijanil mulnajil yet yaq’lay smitx’qab’ heb’ kuywom, sab’ejal k’al juntzanoqxa.

g. Watx’nen yayji mulnajil yin txolilal atak’ala’ b’aytal, yuj tz’ib’elayi, watx’nelayi k’al

yillayk’alteq tz’ib’ yin tuminal b’ay nahil k’uhanb’al tumin k’al txolil nahil yaq’layi k’al yilay ek’toq b’ay heb’ Wajanil Kuywajwom ma xin Junoqxa Wajanil heb’ Mamej tol txekel yayji b’ay Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’.

LAJKAWEB’ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj Junanejb’ahilal yet Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ –DIGECOR-, yuj chalenb’a Nahil Yajawilal yetoq Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, hoq yiltoq: a. Yihon ok yin junanejb’ahilal, yahon ok yin txolil, yayji ek’ yetoq k’al yilontoq txolil

pojlaytoq yallay jantaq, yokb’anil txolil, watx’nelayi k’al yaq’lay tumin b’ay Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ b’ay Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, axka k’apax kuyojal b’ay Nahil Mulnajil Tojolal yet Yajawil Kuyoj chi watx’nej yib’antoq mulnajilal tol chi pojontoq yetoq jun Lajti’ Yajaw ti, yuj yok yip k’apax yuj heb’ smulnajwom Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’.

b. Kuyoni k’al yilonk’altoq mulnajil yokb’anil txolil yet Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq

Konob’ yib’antoq mulnajil tol chi pojlaytoq yuj jun Lajti’ Yajaw ti. c. Watx’enen eloq k’al yaq’on ab’ix b’ay Nahil Mimeqal yet Yajawil Kuyoj yib’antoq yallay

jantaq, yib’antoq yaq’layi k’al watx’nelay mulnajil yet kolwal b’ay nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ yul masanil smaqb’ej Konob’ ti.

OXLAJONEB’ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yetoq heb’ mulnajwom yet kolwal, Sjit’il Yillaytoq k’al Txolil Yillaytoq tol a yet yajtoq tu chi watx’nelay yuj Yajawil Kuyoj, yuj yilonk’altoq yok mulnajil yetoq mitx’q’ab’ej ma tumin tol chi aq’lay b’ay junjun Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ taxa’ ay ma k’am Wajanil Kuywajwom ma xin junoqxa Wajanil yet heb’ Mamej tol txekel yayji yul, chi watx’nelay yetoq watx’ilal, txolil nab’alej, yelalil k’al yetoq watx’ilal manej tol a kaw, yuj swatx’iloq ok konob’ kuywajwom, hoq yiltoq: a. Kuyoni k’al nahon elteq syunal manej tu k’al jantaq tz’ib’ tol chi yib’a b’ay Nahil Kuyoj

yet Yajaw k’al Konob’ k’apaxoq Wajanil Kuywajwom ma xin juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej, atak’ala’ jantaq max aq’lay tu, yuj swatx’iloq ok yiqelay masanil iqelal tol watx’neb’il yib’antoq smulnajilal manej.

b. Yilay b’eyoq k’al yilay ek’toq yaq’lay tz’ib’ yib’antoq tumin k’al unej tol yet Nahil Kuyoj

yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma junoqxa Wajanil heb’ Mamej, b’ay Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’.

c. Yilontoq tol masanil Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma

juntzanoqxa Wajanil yet Yajaw yul smaqb’ej Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yin txolil, chi ya’ heb’ tz’ib’ yib’antoq tumin xol jantaq tumin max allayi k’al max aq’lay b’ay heb’.

115

d. Yilontoq sb’isil heb’ kuywom chi yiltoq Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ k’apax sb’isil

mexhtol chi mulnaji atak’ala’ yalon b’isil kuywom tol chi apni ok b’ay Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ tu, yuj watx’nen yayji jantaq tumin max aq’lay yin txolil yuj kuyoj.

e. Yilontoq Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma junoqxa Wajanil

heb’ Mamej tol txekel yayji max nab’alneni k’al watx’nen yin txolil manej yib’antoq mitx’q’ab’ej tol a yuj xan a Yajawil Kuyoj max ya’ Tumin.

f. Yilontoq tol masanil unej chi ihon ok manej max uj tu chi k’ub’ay yin txolil kax chi

taynelayi, k’apaxoq tol chi iqelay yiqelal tol ay yin txolil k’al k’apax mitx’q’ab’ej ma Lojej tol ayok yin tx’an unej tu yib’antoq mulnajil yet kolwal tol chi aq’lay b’ay heb’ kuywom chi yiltoq Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’ ma xin heb’ mexhtol chi mulnaj tu.

g. Yalon yin yelalil ma xin yilontoq yetoq heb’ mamej, heb’ kuywom k’al heb’ mexhtol, tol

a juntzan mitx’q’ab’ej ayok yin unej yuj mulnajil yet kolwal tu a ton chi q’anlayi ma xin tol max aq’lay k’apaxoq.

h. Yilontoq stojol mitx’q’ab’ej tu k’al lojej tol ayok yin tx’an unej yet man b’ay Nahil Kuyoj

yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil heb’ Kuywajwom ma xin b’ay junoqxa Wajanil heb’ Mamej tol txekel yayji.

i. Yilontoq yetoq kuyojal yin animil tol a juntzan mitx’q’ab’ej max chalay yuj Nahil Kuyoj

yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma yuj juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej tol txekel yayji, chi k’ub’alay aj b’ay junoq tx’otx’ yin txolil, b’aytal tol mojalil k’alta’ k’ub’alay aj juntzan mitx’q’ab’ej tol ayok yin tx’an yunal manej tu kax tol ahoqab’ sk’uhalil yetaxtoq juntzan mitx’q’ab’ej tu ayto oqab’ ajtoq yet chi chalay tu.

j. Yalon jayel max b’et illayi yuj yilay okoq, yuj yillayi k’al k’apax yuj yillayk’altoq yaq’lay mulnaj ch’en tumin chi aq’lay b’ay junjun Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma xin b’ay juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej tol txekel yayji.

k. Yilontoq tol a lojej chi aq’lay b’ay heb’ kuywom yul junjun Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al

Konob’ chi aq’lay atak’ala’ txolil chi yal Yajawil Kuyoj. l. Chahoni k’al yihon ek’toq unej b’ay Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ b’ay Nahil

Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma xin b’ay juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej, k’apaxoq yuj yallay jantaq k’al yaq’lay mitx’q’ab’ej ma tumin yuj yilay b’ey mulnajil yet kolwal.

KANLAJONEB’ YALTUQAN. A Yatutal Yilay B’ey Masanil Yillayi k’al Yillaytoq yin A Kaw –DIGEMOCA- hoq yahok xol Nab’alejal Mulnajil yul Ab’il –POA- jayel chi b’et illay b’ay junoq tx’oxb’anil chi tx’oxq’ab’nen el Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma xin juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej tol txekel yayji, yuj watx’nen elteq heb’ ujilal yib’antoq yilay okoq, yillaytoq k’al yilay b’ey mitx’q’ab’ej yin tuminal tol chi aq’lay b’ay heb’ ti. A michaji k’al mitx’q’ab’ej chi q’anab’ax yin juntzan ujilal tu hoq watx’nelay yetoq Yatutal Yilay B’ey Masanil Yayji ek’ Konob’ k’al Mulnajilal Kolwal –DIGEPSA-. OLAJONEB’ YALTUQAN. A Yatutal Yillaytoq Tumin Yul –DIDAI- hoq ilontoq yalay ok xol Nab’alej yul Ab’il yet Txolil Tumin –PAA-, a yillaytoq txolil tumin tol mojalil b’ay Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, yuj kuyon txolil mulnajil, yokb’anil txolil k’al tumin tol chi

116

chalejb’a yetoq mulnajil chi pojlaytoq yuj jun Lajti’ Yajaw ti, b’ik’onentoq skuyojal b’ay Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma xin juntzanoqxa Wajanil yet heb’ Mamej tol txekel yayji. A ssat kuyoj yin tuminal yowalil hoq tx’oxlay yin txolilal b’ay sataq Nahil Yajawil kax, ta ay tzet chi chaloji chi tx’oxlay yin ujilal yuj watx’nelay okoq k’al tenchelay yin txolilal. WAQLAJONEB’ YALTUQAN. Yul yet tx’oqlil yinel mulnajilal yilay okoq, yillayi, yilayk’altoq k’al yok tumin yin txolil tol chi watx’nej Yajawil Kuyoj, a tumin chi aq’lay b’ay junjun Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma b’ay juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej tol txekel yayji, hoq je’ yilay ok yin txolilal xol smojalil yuj Yatutal Yilay Ok Tumin yin Tz’ib’al, k’al yuj yechel tz’ib’ yet kuylay tumin yin txolil tol chi manlay yuj Wajanil Kolwajwom tatol ay majan tumin ma xin tol chi salay yuj heb’ yineloq.

JOLOM TZ’IB’ IV YELALIL

UQLAJONEB’ YALTUQAN. Yuj yihon ajkan yelalil yin yallay jantaq k’al yaq’lay mulnaj tumin yulaq Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma xin juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej, k’al yuj yalon b’ay masanil konob’ yib’antoq q’anab’axnelay stumin konob’ tol chi ya’ Yajawil Kuyoj yowalil hoq allay el yulaq mitx’q’ab’ej atak’ala’ txolil, axka ti: a. Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’: Jujuntaqk’al el chi allayi kax chi ilay ek’toq tumin

b’ay Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma xin b’ay juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej yowalil hoq allay yul kaq’e’ matz’ tz’ib’ yet Yajawil Kuyoj, junoq txolil b’aytal tol chi alay oktoq yujxa’ta’ jab’ch’an axka: Sb’i k’al txolil chi tx’oxon el junoq Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej, b’isil txolil tol txekel yayji max ilay elteq, b’ijanil mulnajilal yin txolil, sb’isil heb’ kuywom ma heb’ mexhtol tol chi aq’lay tumin b’ay, jantaq q’inalej syipalil ch’en k’al jantaq ch’en chi ilay ek’toq b’ay heb’.

b. Yillaytoq Kuyoj, Junanejb’ahilal Kuywinaq-Yokb’anil Txolil k’al juntzanoqxa anima tol chi watx’nen mulnajil yin yillaytoq: Yalon el b’ay nahil smulnajil tu b’aytal tol txekel junoq txolilej tol ayok xol, yujxa’ ta’ jab’ch’an, axka: Sb’i k’al txolil chi tx’oxon el junoq Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom, ma juntzanoqxa Wajanil heb’ Mamej, b’isil txolil tol txekel yayji max ilay elteq, b’ijanil mulnajilal yin txolil, sb’isil heb’ kuywom ma heb’ mexhtol tol chi aq’lay tumin b’ay, jantaq q’inalej syipalil ch’en k’al jantaq ch’en chi ilay ek’toq b’ay heb’. A juntzan txolilej tu hoq aq’lay yuj Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’.

c. Nahil Kuyoj yet Yajaw k’al Konob’, Wajanil Kuywajwom ma xin juntzanoqxa Wajanil

heb’ Mamej: Jujuntaqk’al el chi cha’ heb’ ma xin chi ya’ mulnaj heb’ stumin Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’ yin txolilal, yowalil hoq yalil heb’ yin tz’ib’al masanil tzet chi watx’nej heb’ tu yetoq yechel tz’ib’ yin txolilal kax tol yujxa’ta’ jab’ch’an, yowalil chi yihok ab’ixej yib’antoq: Jantaq tumin max cha’, b’ijanil mulnajilal b’ay chi titok ch’en, yallay yin tz’aqanil tx’an unej yet manej tol chi aq’lay yuj heb’ chi txonji tu, atak’ala’ jantaq manej max manlayi, sb’isil heb’ kuywom ma heb’ mexhtol sq’inal ch’en tumin tu k’al jantaq tumin max ilay ek’toq b’ay heb’ tu, axka k’apax jantaq to chi kaji kanoq, ta axka tu chi yunej.

JOLOM TZ’IB’ V

B’EQANILEJ XOL MASANIL

117

WAXAQLAJONEB’ YALTUQAN. Chi ilaykan el Lajti’ Yajaw b’isb’al 1515-2010 yet waxaqlajoneb’ k’u wahay waxaqeb’ xajaw yul ab’il 2010. B’ALONLAJONEB’ YALTUQAN. A Tzettaq yetal tol man nahanoq el tz’ib’elay kan yul jun lajti’ ti, hoq watx’nelay el yuj Nahil Yajawilal atak’ala’ yalon Iqelal. JUNK’AL YALTUQAN. A jun Lajti’ ti hoq el yich mulnaj yin aymanil kax yowalil tol hoq allay el yul tx’an Ab’ix Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

ALLAYOQAB’ B’AY

CINTHIA CAROLINA DEL AGUILA MENDIZABAL

ALFREDO GUSTAVO GARCÍA ARCHILA KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

ELIGIO SIC IXPANCOC

KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 0035-2013

Xe’q’a’, kab’ k’u wahay b’ab’el xajaw yul ab’il 2013

XAL YAJAWIL KUYOJ

CHI NAHONI: Tol a tx’an Txutxal Yiqelal Tzib’ yet Konob’ Xe’q’a’ chi yala’ tol a kuyoj ayok syochwanoq yin a kaw yilay el lehehoq watx’ilal yin junoq anima, yuj yojtaqnen yelalil, sb’eyb’al miman konob’, k’al yul yib’an q’inal ti.

CHI NAHONI: Tol a Iqelal yet Kuyoj yul Miman Konob’ chi yala’ tol a jun syochwan kuyoj yul konob’ Xe’q’a’ a ton yaq’on junoq kuyoj tol chi yi’ yip yin yichb’anil anima, ajnab’alil, kuywinaqil, b’eyb’alej k’al jichk’ulalej, tol chi watx’nen ok junoq kuywom, tol chi watx’nen el b’ay junoq mulnajil, chalenb’a kajay ek’ xol konob’ k’al yaq’on b’eqanil yoktoq b’ay xol junoqxa maqanil q’inalej.

CHI NAHONI: Tol a iq’, sxe’ ton wal uqtelejb’ahilal a kaw yin koq’inal yujtol a kaw wal chi q’anab’ax yet watx’ a junoq anima chi je’ yayji ek’ xol konob’ tinani’, kax tol a iq’ yetoq watx’ilal chi uj yuj swatx’iloq ok heb’ kuywom k’al yayji ek’ xol Stxolil Kuyoj, axka k’apax yoktoq xol konob’.

CHI NAHONI: Tol a Yajawil Kuyoj ayok syochwanoq yiqen el nab’alej yet watx’ji okoq; yuj yaq’on junoq kuyoj yin jun ti’ej, yin kab’ ti’ej k’al xol b’eyb’alej k’apax xol lajanil; axka k’apax yilay ajkan yilay b’ey uqtelejb’ahilal yet iq’ k’al k’apax yojtaqnelay el watx’ilal yul yib’an q’inal chi yal tx’an Xe’ Unej yul Miman Konob’. A ton yujtu xan mojalil chi ilay elteq junoq iqelal yib’antoq, tol a kaw wal ocheb’il yuj Yajaw kax a yujtu xan yowalil hoq allay el yin sab’ejal.

118

A TON YUJTU XAN:

A yin watx’nen yayji smulnajil chi yal kanlajoneb’ Yaltuqan b’ay lostuqan a) k’al f), yul tx’an Txutxal Yiqelal Tz’ib’ yet Konob’ Xe’q’a’; b’ay uqeb’ skawinaq yaltuqan yin lostuqan m) yul tx’an Txolil Iqelal B’isb’al 114-97 yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Miman Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Xehalil Mulnajil; k’al k’apax b’ay oxlajoneb’ yaltuqan yin lostuqan d) yet Txolil Iqelal B’isb’al 12-91, yet Patq’um Jatnom Iqelal yet Mimam Konob’ Xe’q’a’, Iqelal yet Kuyoj yul Miman Kokonob’.

CHI LAJTI’NEJ AYOQ:

WATX’NEN AJ B’IJANIL MULNAJILAL IQ’ YUL MIMAN KONOB’ “JAWTEJEQ AJ TZ’IB’ KOMASANIL”

JUN MAQAN

STXOLIL K’AL YOCHWAN

JUN YALTUQAN. Watx’nelay ajoq. Chi watx’nelay aj B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil” yuj watx’nelay aj uqtelejb’ahil yib’antoq iq’ tu, b’ay xol heb’ unin, heb’ ach’ej k’al konob’ kuywajwom, yet yaltxolil kuyoj k’apax xol yet yaltxolil kuyoj ek’b’an yib’an skuyoj heb’ kuywom. KAB’ YALTUQAN. Stxolil. A B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil” max watx’nelay aj yuj heb’ kuywom xol masanil latz’anil k’al txolil kuyoj, tol chi je’ watx’nelay yulaq nahil kuyoj tol yet yajaw k’al Konob’, tol txekel ay syajaw, tol yet junoq wajanil anima k’al juntzan nahil kuyoj yet yajawil konob’laq, axka k’apax chahon heb’ kolwal k’al yihon ok heb’ yin junejal mulnajil yetoq wajanilej tol yet yajaw, tol man yetoq yajaw, tol yetb’a tx’oqlil, tol man yetoqb’a txoqlil, b’ijanil tol txekel syajaw k’al nahil kolwal mimeq konob’laq. OXEB’ YALTUQAN. Syochwan jun B’ijanil Mulnajilal ti. A syochwan B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”, a ton juntzan ti: A. Syochwan yib’antoq Masanil: Yihon ajkan iq’ yuj yihon b’ey uqtelejb’ahil yib’antoq iq’

tu k’al yib’antoq watx’ilalej yin junjun kuywom tol chi yal kab’ ti’ej k’al jun ti’ej xol masanil latz’anil k’al txolil kuyoj.

B. Syochwan tol A Kaw:

1. Yihon b’ey uqtelejb’ahilal yib’antoq iq’ b’ay yin heb’ kuywom tol chi yal kab’ ti’ej k’al jun ti’ej xol masanil maqanil k’al txolil kuyoj.

2. Watx’nen aj mitx’q’ab’ej yin animahil yuj yaltelayi, chalayi, k’al yilay b’ey uqtelejb’ahil yib’antoq iq’.

3. Yihon ajkan b’eyb’alej yet iq’, yetoq tzank’al tzet ujilal yin kuyojal, xol nahil anima

k’al yulaq k’ultaq.

4. Yihon ajkan yin heb’ kuywom, yetoq iq’ tu, nalay elteq watx’ilal yul yib’an q’inal ti tol watx’neb’il yuj sxe’ tol chi chalejb’a yul tx’an Xe’ Unej yul Miman Konob’.

5. Kolwaj yetoq watx’nelay ajoq, q’anab’axnelay mitx’q’ab’ej yet iq’ k’al watx’nelay aj

junoq k’uhanb’al unej yul Nahil Kuyoj tu.

119

6. Watx’nen ok yetoq kuywinaqil iq’ yin junjun kuywom xol latz’anil B’ab’el Kuyoj k’al

Nan Kuyoj. KANEB’ YALTUQAN. Sjit’il Yokb’anil Txolil. A B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”, chi watx’nelay aj yetoq kab’ txolil kuyojal tol a kaw: a) yaltelay iq’; b) chalayi k’al yilay b’ey uqtelejb’ahilal yib’antoq iq’. A heb’ Cheqb’ej Yajawilal yib’antoq Iq’ chi je’ watx’nen ok sjit’il yokb’anil txolil, watx’nen ayjoq ma yahon ok ak’, atak’ala’ ssat mulnajilal kuyojal jun B’ijanil Mulnajilal ti. OYEB’ YALTUQAN. Syip k’al b’ay chi mulnaj ok sjit’il yokb’anil txolilal B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”. A yin watx’nelay aj sjit’il yokb’anil txolilal yowalil chi alay ok xol yayji okoq k’al smaqkixhtaqil konob’laq yet ti’ej, axka txolil yokb’aniltoq atak’ala’ heb’, chi allay xol Tx’oxb’anil Kuyoj xol Kab’ Ti’ej k’al xol B’eyb’alej. A Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj xol Kab’ Ti’ej k’al xol Chalejb’ahilal B’eyb’alej –DIGEBI- hoq watx’nen elteq txolil k’al nab’alej tol yowalil chi ok xol chalejb’ahil yin q’anlay juntzan ti’ej tu yul miman konob’, atak’ala’ yayji okoq k’al smaqkixhtaqil heb’ konob’ xol ti’ej tu. Yowalil k’apax chi ilay ajkan yojtaqnelayi k’al q’anab’ax tzank’al tzet mitx’q’ab’ejal yet iq’, k’apax tx’an unej ib’il elteq, axka tx’an yet tx’oxb’anilej, yet tencheb’alej, tx’an tx’oxb’anilej chi elteq junjun k’u, k’uhanb’al unej yulaq ch’en mitx’q’ab’ej, mitx’q’ab’ej yet q’anej xolaq kaq’e’ k’al k’apax nahil unej, k’al juntzanoqxa. WAQEB’ YALTUQAN. Yaltelay Iq’. A Yajawil Kuyoj yetoq sjit’il yokb’anil txolil ayok smulnajiloq yin a kaw yul miman konob’ watx’nen ayjoq iq’, yihon ajkan yochwanil iq’, axka k’apax nab’alej, jelanil, watx’ nab’alej yib’antoq watx’ilal yul yib’an q’inal ti k’al yelapnoq b’eyb’alej tol chi chaloj yin q’anejal xolaq b’eyb’alej yul konob’ Xe’q’a’. chi yib’a yuj tzank’al tzet mulnajilal axka: Iq’ yuj heb’ Yajaw, alom ab’ix, ab’ix chi allay el yulaq tx’an ab’ix unej, uqtelejb’ahil yib’antoq aloj ab’ix, k’al juntzanoqxa ipejal yib’antoq iq’. UQEB’ YALTUQAN. Chalayi k’al yilay b’ey Iq’. A sjit’il yokb’anil txolil yet chalayi k’al yilay b’ey iq’ chi ayji ipejal yuj heb’ mexhtol, heb’ mamej k’al juntzanoqxa anima chi mulnaj yuj konob’ kuywom, yet txolil k’al kuywinaqil yuj yilay b’ey jelanilej yib’antoq iq’ tol chi nachaj eloq, yet ab’ix k’apax yet tzaloj nab’alil. Chi yahokb’a xol txolil kuyoj chi watx’nelay xol heb’ kuywom yuj yilay b’ey uqtelejb’ahil yib’antoq iq’ yin heb’ kuywom tu, atak’ala’ smaqanil k’al txolil kuyoj tu. A chalay iq’ a ton kuyojal iq’ yetoq tz’ib’ -iq’ yin aymanil k’al iq’ yet yichb’anil- k’al yilay b’ey yok sxe’ xol maqanil nachaj eloq –tz’ib’, yilay elteq nab’alej k’al yallayi.

KAB’ MAQAN TXOLIL KAWXI K’AL MULNAJIL

WAXAQEB’ YALTUQAN. Junanejb’ahilal yul Miman Konob’. A Nahil Mimeqal yet Yajawil Kuyoj, yetoq masanil heb’ kab’yajawil chi watx’nej heb’ yilay b’ey yin junejal yul konob’ B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”. B’ALONEB’ YALTUQAN. Txolil Kawxi. A yuj mulnaj aj B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil” ayok yin txolil axka ti: a) Cheqb’ej Yajaw yib’antoq Iq’

120

b) Cheqb’ej Mulnajwom yet B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”.

c) Cheqb’ej yulaq Konob’ Yib’antoq Iq’, b’ay junjun Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’. d) Cheqb’ej xol Kuywom yib’antoq Iq’. LAJONEB’ YALTUQAN. Cheqb’ej Yajaw yib’antoq Iq’. A Cheqb’ej Yajaw yib’antoq Iq’ chi watx’ji aj yuj junoq anima tol chi ihon ok Yajawil Kuyoj, tol chi ihon okoq, heb’ Kab’yajawil Kuyoj k’al heb’ Yajawilal juntzan ipejal tol hoq b’inaj ti: a) Yatutal Yilay B’ey Masanil Watx’nelay Kuyoj A Kaw –DIGECADE- b) Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj xol Kab’ T’iej k’al Chalejb’ahilal B’eyb’alej –DIGEBI-

c) Yatutal Yilay B’ey Masanil Tx’an Unej –DIGECUR- d) Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj Ek’b’an yib’an Skuyoj heb’ Kuywom –DIGEEX- e) Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj A Kaw –DIGEESP- f) Yatutal Yilay B’ey Masanil Kuyoj yib’antoq Mimanilej –DIGEF-

g) Yatutal Yilay B’ey Q’umb’al xol Konob’ –DICOMS- USLUK’EB’ YALTUQAN. Smulnajil Cheqb’ej Yajaw yib’antoq Iq’. A ton chi watx’nen yayji sjit’il kuywinaqil k’al mulnajilal yuj yilay ajkan sjit’il yokb’anil txolilal yetoq ujilal tol a kaw yuj watx’nelay B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”, axka k’apax watx’nelay elteq k’al sik’lay lojej tol a kaw yuj yillaytoq ujilal max nalay watx’nelayi. K’apaxoq, hoq yib’ey juntzan mulnajil axka ti: 1. Taq’en nab’alej yul ab’il yet B’ijanil Mulnajilal k’al yilontoq watx’nelayi. 2. Watx’nen yayji yin junejal yul stxutxal nahil yetoq juntzanoqxa yajawil k’al nahil mulnajil

tol chi kolwaj ok yetoq b’ijanil mulnajilal. 3. Watx’nen yayji nab’alej yet uk’leb’ejal yuj watx’nelay smulnajil jun B’ijanil Mulnajilal ti. 4. Sik’on el mitx’q’ab’ej tol hoq q’anlay xol jun B’ijanil Mulnajilal ti. 5. Mulnaj ok yin chalayi, yaq’lay mitxq’ab’ej k’al tumin yuj yilay b’ey jun B’ijanil Mulnajilal

ti. 6. Yihon b’ey yin junejal jun B’ijanil Mulnajilal ti. 7. Watx’nen yayji mulnajil tol a Yatutal Yilay B’ey yet Yajawil Kuyoj yowalil chi watx’neni,

chi yihon yip yin tzet chi yal Lajti’ Yajaw B’isb’al 225-2008 yet lajkaweb’ k’u wahay b’aloneb’ xajaw yul ab’il 2008, Sq’anejal Iqelal Xehalil Yul yet Yajawil Kuyoj.

LAJKAWEB’ YALTUQAN. Cheqb’ej Mulnajwom yet B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”. A heb’ Cheqb’ej Mulnajwom yet B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”, chi watx’ji aj yuj kawan heb’

121

kuywinaq xol junjun Yatutal Yilay B’ey ayok xol Cheqb’ej Yajaw yib’antoq Iq’, chi yalkan b’ay lajoneb’ yaltuqan yul tx’an Lajti’ ti. Smulnajil yib’antoq masanil juntzan q’anej ti a ton: a) Yaq’on kolwal yin kuywinaqil k’al yin mulnajilal b’ay Cheqb’ej Yajaw yib’antoq Iq’. b) Watx’nen aj sjit’il tol max yal jun Cheqb’ejal tu. c) Watx’nen aj snab’al yin unejal yul ab’il yet jun b’ijanil mulnajilal ti. d) Yayjik’al ek’oq yetoq yilonk’altoq watx’nelay nab’alej yul ab’il. e) Watx’nen elteq skuyojal. f) Yihon b’ey yin junanejb’ahilal yetoq yilay b’ey masanil, atak’ala’ smulnajil junjun ayok

yuj Cheqb’ej Yajaw yib’antoq Iq’ k’al juntzanoqxa tol chi allay tuj Cheqb’ej Yajaw yib’antoq Iq’ tu.

OXLAJONEB’ YALTUQAN. Yayji ok Cheqb’ej yulaq Konob’ yib’antoq Iq’. A Cheqb’ej yulaq Konob’ yib’antoq Iq’ chi watx’ji aj yuj: a) Yajawil Kuyoj yulaq Konob’ atak’ala’ b’ay smaqb’ej, maqtxel inej okoq; b) Kab’yajaw Kuywinaq yib’antoq Kuyojal Kuyoj ma Yajawil Nahil Kuywinaqil Kuyojal Kuyoj, kab’ ti’ej xolaq B’eyb’alej; xol tzettaq yetal b’ay mojalil, atak’ala’ tzet chi yal yul oyeb’ Yaltuqan yet tx’an Lajti’ Yajaw B’isb’al 1291-2008 yet uqeb’ k’u wahay waxaqeb’ xajaw yul ab’il 2008; c) Junoq kuywinaq yuj junjun yatutal yilay b’ey yin junejal yib’antoq latz’anil yalan-b’ab’el kuyoj, b’ab’el kuyoj, nan kuyoj, k’apax kuyoj ek’b’an yib’an skuyoj heb’ kuywom. A yuj yilay b’ey yulaq konob’ sjit’il yokb’anil txolil chi watx’ji aj yuj Cheqb’ej yulaq Konob’ tol sik’b’il yuj chalejb’ahilal, a heb’ kuywinaq tol chi ihon ok mulnajil yet yillaytoq yulaq konob’laq ma yulaq smaqb’ej tol ayok xol jun wajanil ti yul Konob’. KANLAJONEB’ YALTUQAN. Smulnajil Cheqb’ej yulaq Konob’ yib’antoq Iq’. A smulnajil Cheqb’ej yulaq Konob’ yib’antoq Iq’ a ton juntzan ti: 1. Yilay ok yin junejal B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’

Komasanil” yetoq Cheqb’ej Yajaw yib’antoq Iq’ k’al yayji ek’ xolaq wajanilal mulnajil. 2. Watx’nen aj junoq nab’alej yul ab’il yulaq konob’ yib’antoq iq’ tol chi yi’ yip yin nab’alej

chi watx’nelay yul miman konob’, yahon ok xol smulnajil tu, txolil b’eyb’alej k’al konob’ yetoq sti’ yul junoq konob’ tu.

3. Yihon ok yin junejal watx’nelay nab’alej yul ab’il b’ay junoq konob’ yib’antoq iq’ k’al

watx’nen yayji txolilal yuj yok yin mulnajilal yulaq nahil kuyoj chi kankan ok yulaq smaqb’ej, yahon ok xol masanil heb’ tol kuywinaq chi ihon b’ey mulnajil yuj yillaytoq yet watx’ chi ya’ ayjoq heb’ uk’leb’ejal yib’antoq jun b’ijanil mulnajilal ti.

4. Yahon ok yip mulnajil yet yaltelay iq’ yin junanejb’ahilal yetoq Nahil Q’umb’al Konob’

yet Yatutal Yilay B’ey Kuyoj yulaq Konob’, tol hoq mulnaj yin junejal yetoq Yatutal Yilay B’ey Q’umb’al Konob’ yet Yajawil Kuyoj.

122

5. Watx’nen ayjoq yin jichanil skuyoj k’al smulnajil heb’ cheqb’ej yib’antoq iq’ yulaq junjun nahil kuyoj, axka xol nahil kuyoj yet yajaw k’al konob’, xolaq juntzan tol txekel ay syajaw, yetoq yihon b’ey yin txolil tz’ib’al heb’ ayok xol tu.

6. Yilontoq tol junjun nahil kuyoj, xol masanil maqanil kuyoj, axka xol heb’ yet yajaw k’al

xol heb’ txekel syajaw, chi watx’nej aj heb’ kax chi yihon b’ey heb’ junoq nab’alej yib’atoq iq’.

7. Kuyon anima yin yaltelayi k’al yok txolil a kaw yuj chalayi k’al yuj yilay b’ey iq’ kax chi

tx’oxon smulnajil yin tz’ib’al atak’ala’ txolil. 8. Yihon ok yin txolil mitx’q’ab’ej k’al tumin chi aq’lay b’ay junjun nahil kuyoj yuj yilay b’ey

jun b’ijanil mulnajilal ti. 9. Juntzanoqxa tol chi alay ok yib’an chi yalkan jun Lajti’ Yajaw ti yuj heb’ Cheqb’ej Yajaw

yib’antoq Iq’. OLAJONEB’ YALTUQAN. Smulnajil chalejb’ahil yulaq konob’laq ayok yul smaqb’ej. A heb’ kuywinaq chi ihon ok mulnajil yib’antoq yillayi, tol ayok yib’an yuj chalenb’a Cheqb’ej yulaq Konob’ yib’antoq Iq’ yul junoq konob’ ma b’ay yul smaqb’ej, chi yihok juntzan mulnajil axka ti: 1. Yihon ok yin junejal yul smaqb’ej tu watx’nelay txolil kuyoj yib’antoq sjit’il k’al yokob’al

txolil yet B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”. 2. Yihon ok yin junejal yul smaqb’ej tu yetoq wajanilej tol yet yajaw, tol man yetoq yajaw,

tol yetb’a tx’oqlil, juntzan tol janik’ ch’an yetb’a tx’oqlil, juntzan tol txekel ay syajaw k’al nahil mulnajil yet wajanil anima yul mimeq konob’laq, kolwal b’ay jun b’ijanil mulnajilal ti.

3. Yihon ok yin junejal watx’nelay ujilal tol chi kawxi yuj yalay ok yip kuylay iq’ yul junoq

konob’, atak’ala’ yalon nab’alej yin yab’ilal yulaq konob’. 4. Watx’nen aj yab’ixal masanil mulnajil jun b’ijanil mulnajilal ti yin unejal. 5. Yahon ok yin txolil watx’ilal kuylay iq’ tol chi yib’a yul smaqb’ej. 6. Juntzanoqxa tol chi alay ok yib’an yuj Cheqb’ej yulaq Konob’ yib’antoq Iq’.

WAQLAJONEB’ YALTUQAN. Cheqb’ej xol Kuywom yib’antoq Iq’. A Cheqb’ej xol Kuywom yib’antoq Iq’ chi watx’ji aj yuj: a) Yajawil nahil kuyoj tol chi ihon okoq. b) Kawan mexhtol. c) Kawan heb’ chi tx’oxq’ab’nen el heb’ mamej. d) Kawan heb’ kuywom. A smulnajil heb’ ti a ton:

1. Watx’nen ajoq k’al yihon b’ey yin junejal watx’nelay nab’alej xol kuywom yib’antoq iq’, tol chi yi’ yip yin nab’alej yulaq konob’ kax chi yahon ok xol smulnajil tu, txolil b’eyb’alej k’al konob’ yetoq sti’ yul nahil kuyoj.

123

2. Yihon b’ey yin junejal k’al yihon ajkan ujilal tol chi chalejb’a yetoq iq’ b’ay yulaq

nahil kuyoj, yetoq yayji ek’ konob’ kuywajwom yul konob’ tu.

3. Yilontoq yin txolil watx’nelay yokob’al txolil tol a kaw yuj chalayi k’al yilay b’ey iq’.

4. Jichloneni k’al yaq’on junoq yochwanil tz’ib’, sb’ijanil iq’ yulaq pojanil nahil b’ay yulaq nahil kuyoj tu.

5. Watx’nen elteq mitx’q’ab’ej yet iq’ yuj q’anon heb’ kuywom.

6. Yillaytoq q’anab’axnelay b’ay yulaq nahil kuyoj tu masanil mitx’q’ab’ej k’al tumin yet

B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”.

7. Jichlonen yin watx’ tol masanil mitx’q’ab’ej yet iq’ tu ayok yin txolilal xol maqanil, kuyojal, maqkixhtaqil, ti’ejal, k’al juntzanoqxa; yetoq skolwal yajawil kuywom yet konob’ kuywajwom.

8. Yahon ok yin txolil q’anab’axnelay junoq mitx’q’ab’ej yuj yok yin txolil chi tz’ib’en

sb’isil mitx’q’ab’ej k’al q’inalej tol chi ya’ junjun kuywom b’ay iq’ tu.

9. Yilontoq q’anlay iq’ tu axka wal junoq mitx’q’ab’ej yet mulnajil yuj yel lehehoq xol masanil maqanil yin unejal.

10. Kuyon ssat mulnajil k’al smulnajil jun b’ijanil mulnajilal ti. UQLAJONEB’ YALTUQAN. Smulnajil heb’ mexhtol. A heb’ mexhtol yul junjun nahil kuyoj, chi ihon ok munajil yuj yihonb’a nab’alej yet kuywom yib’antoq iq’, kaytu yaq’on axka ti: 1. Jichlonen watx’nelay yulaq b’ijanil nahil kuyoj juntzan ujilal chi yal nab’alej yet kuywom

yib’antoq iq’, yaq’on watx’ilal yin yayjik’al ek’ heb’ kuywom chi yiltoq tu. 2. Yihon ok yin junejal k’al yihon ajkan ujilal tol chi chalejb’a yetoq iq’ b’ay xol junoqxa

b’ulanil yul nahil kuyoj tu. 3. Yaq’on watx’ilal yin taynelay tz’ib’ k’al b’ijanil iq’ yulaq pojanil nahil kuyoj tu. 4. Yilontoq q’anab’axnelay yin txolil yul b’ijanil nahil kuyoj tu mitx’q’ab’ej k’al tumin yet

B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”. 5. Yilontoq tol a mitx’q’ab’ej yib’antoq iq’ chi alay ok yin txolil xol maqanil, q’anejal,

maqkixhtaqil k’al ti’ejal, yetoq juntzanoqxa. 6. Yihon ok yin txolil q’anlay junoq mitx’q’ab’ej yet tz’ib’ yib’antoq sb’isil mitx’q’ab’ej k’al

q’inalej chi ya’ junjun kuywom b’ay iq’.

OXEB’ MAQAN B’EQANILEJ XOL MASANIL

WAXAQLAJONEB’ YALTUQAN. Tumin b’ay Nahil Kuyoj. A Yajawil Kuyoj chi ilontoq yilay ajkan k’al yilay b’ey yaq’lay tumin k’al mitx’q’ab’ej yet iq’ b’ay nahil kuyoj, axka k’apax txolil watx’nelay aj nab’alej yet kuywom yib’antoq iq’, yillaytoq k’al yillay q’anab’axnelay yin

124

txolil mitx’q’ab’ej chi pojlay ek’ tu. Hoq q’an ch’en ak’ mitx’q’ab’ej axka junoq mitx’q’ab’ej tol a kaw wal miman yelapnoq yuj michaj syochwan echb’aneb’il yin Nab’alej yul Konob’ yib’antoq Iq’, yetoq tzank’al tzet yilay b’eyoq. B’ALONLAJONEB’ YALTUQAN. Iq’ Junjun k’u. A yuj yihon ajkan chalay b’eyb’alej yet iq’, hoq ilay b’ey yul junjun k’u nanoq b’eqanil iq’ b’ay yulaq nahil kuyoj xol masanil maqanil k’al b’ijanil yet Txolil Kuyoj yul Miman Konob’. JUNK’AL YALTUQAN. Nab’alej yin tuminal. A Yajawil Kuyoj hoq watx’nen yayji yallay jantaq tumin yin nab’alej tol chi q’anlay yuj: a) Yalay ok yip txolil. b) Watx’nelay aj mitx’q’ab’ej yet ab’ix. c) Yaq’lay tx’an unej. d) Mitx’q’ab’ej yin ch’enejal yet iq’, b’ay yilay b’ey yin yalixhal k’al b’ay Yatutal Yilay B’ey

Kuyoj yulaq Konob’, xol watx’nelay B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”

JUN SKAWINAQ YALTUQAN. Yilay ok yin junejal xol nahil mulnajil. A Yajawil Kuyoj hoq ihon b’ey yilay ok yin junejal yetoq jantaq nahil mulnajil yet unej, nahil mimeq kuyoj k’al tzank’al tzet wajanil yet yajaw k’al wajanil tol man yetoq yajaw ma yetb’a tx’oqlil, juntzan tol janik’ ch’an yetb’a tx’oqlil, heb’ tol txekel ay syajaw k’al nahil junanejb’ahilal yet mimeq konob’laq yuj tz’ib’elay kan masanil mulnajil xol B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil”. KAB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Kuylay B’ijanil Mulnajilal. A Kuylay B’ijanil Mulnajilal tu hoq watx’nelay yin kab’kab’ ab’il, yihonk’al ok txolil tol chi yal Cheqb’ej Yajaw yib’antoq Iq’. OXEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Kuylay nab’alej yib’antoq iq’. A nab’alej yet iq’ yulaq konob’, yalixh konob’ k’al b’ay junjun nahil kuyoj hoq kuylaytoq yin unejal, yilay ok sjit’il tol watx’neb’il yuj Cheqb’ej Yajaw yib’antoq Iq’, yetoq yochwan yuj yahon ok yin txolil atak’ala’ kawxinaqilej. A cheqb’ej Mulnajwom yet B’ijanil Mulnajilal Iq’ yul Miman Konob’ “Jawtejeq aj Tz’ib’ Komasanil” hoq watx’nej yayji ujilal yet kuyojal, ssat mulnajil k’al ujilal yuj watx’jub’al ajoq tol chi watx’nelay yayji yuj junjun latz’anil kuyoj. KANEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Tzettaq yetal tol man nahanoq eloq. A tzettaq yetal tol man nahanoq el tz’ib’elay kan yul jun lajti’ ti hoq watx’nelay yayji yin aymanil yuj nahil mimeqal yib’antoq latz’anil b’ay chi watx’nelay tu, atak’ala’ tzet yetal tol alb’il kan yuj mulnaj aj jun b’ijanil mulnajilal ti. OYEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yilay Eloq. Chi ilay kan el Lajti’ Yajaw B’isb’al 307-2006 yet jun k’u wahay oxeb’ xajaw yul ab’il 2006 k’al k’apax 1061-2010 yet oyeb’ skawinaq k’u wahay waqeb’ xajaw yul ab’il 2010. WAQEB’ SKAWINAQ YALTUQAN. Yayji ek’oq. A jun Lajti’ Yajaw ti hoq el yich mulnaj yet yewihal yallay el yul tx’an Ab’ix Unej yet Waqkonob’ b’ay Nan.

ALLAYOQAB’ B’AY

CINTHYA CAROLINA DEL ÁGUILA MENDIZABAL

125

HEB’ KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ

OLGA EVELYN AMADO JACOBO DE SEGURA

ALFREDO GUSTAVO GARCÍA ARCHILA

GUTBERTO NICOLÁS LEIVA ÁLVAREZ

ELICIO SIC IXPANCOC

TXOLIL TX’OXB’ANIL XAQ YUNAL JUN UNEJ TI

B’isil junjun xaq unej TXOLIL IQELAL 12-91 ................................................................................................. 1

IQELAL YET KUYOJ YUL MIMAN KONOB’

JOLOM TZ’IB’ I ..................YICHB’ANIL K’AL YOCHEWAL KUYOJ ............................ 2 JUN MAQAN .......................YICHB’ANIL ...................................................................... 2 KAB’ MAQAN ......................SYOCHWAN .................................................................... 3 JOLOM TZ’IB’ II .................TXOLIL KUYOJ YUL MIMAN KONOB’ ............................. 4 JUN MAQAN .......................YAYJI OKOQ, YOKB’ANIL, TXOLILAL KAWXI, YAYJI OKOQ K’AL SMULNAJIL TXOLILAL .................................................... 4 KAB’ MAQAN.......................YAJAWIL KUYOJ ............................................................. 4 OXEB’ MAQAN....................KONOB’ KUYWAJWOM ................................................... 6 KANEB’ MAQAN..................NAHIL KUYOJ .................................................................. 6 OYEB’ MAQAN....................NAHIL KUYOJ YET YAJAW K’AL KONOB’ ...................... 6 WAQEB’ MAQAN.................NAHIL KUYOJ TXEKEL SYAJAW .................................... 7 UQEB’ MAQAN....................NAHIL KUYOJ YET JUNOQ WAJANIL ANIMA ................ 7 WAXAQEB’ MAQAN............YALTXOLIL KUYOJ HEB’ KUYWOM ............................... 7 B’ALONEB’ MAQAN.............YALTXOLIL KUYOJ EK’B’AN YIB’AN SKUYOJ HEB’ KUYWOM ........................................................................ 8 JOLOM TZ’IB’ III..................WATX’ILAL KUYOJ B’AY ANIMA, YALON ANIMA YET K’AL MULNAJILAL ......................... 8 JUN MAQAN.........................MULNAJILAL ................................................................... 8 KAB’ MAQAN........................ALOJ YET ..................................................................... 13 JOLOM TZ’IB’ IV..................STXOLIL KUYOJ ........................................................... 15 JUN MAQAN.........................YICHB’ANIL KUYOJ ...................................................... 15 KAB’ MAQAN........................KUYOJ YIB’ANTOQ JUNOQ TZET YETAL ................... 15 OXEB’ MAQAN.....................KUYOJ A KAW .............................................................. 15 KANEB’ MAQAN...................KUYOJAL MULNAJIL WATX’ YILI ................................. 16 OYEB’ MAQAN.....................KUYOJ YIN NAJATIL .................................................... 16 WAQEB’ MAQAN..................KUYOJ YIN KAB’ TI’EJAL ............................................. 17 UQEB’ MAQAN.....................KUYOJ YIB’ANTOQ MIMANILEJ................................... 17 WAXAQEB’ MAQAN.............KUYOJ YIN AYMANIL B’AY HEB’ ICHAM ANIMA ......... 18 B’ALONEB’ MAQAN.............KUYOJ B’AY ICHAM ANIMA ......................................... 18 OYEB’ MAQAN....................WATXILAL KUYOJ ........................................................ 19

126

JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ .......................................................................... 19 WAQEB’ MAQAN................NALAYI K’AL KUYLAYI .................................................. 19 JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ .......................................................................... 19 JOLOM TZ’IB’ VII................YILLAYTOQ KUYOJ ....................................................... 19 JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ .......................................................................... 19 JOLOM TZ’IB’ VII.........YELAPNOQ KUYOJ, MIMEQ UNEJ K’AL YALIXH UNEJ ..... 20 JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ .......................................................................... 20 JOLOM TZ’IB’ IX..................B’IJANIL MUNAJILAL KOLWAL .................................... 20 JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ .......................................................................... 20 JOLOM TZ’IB’ X...................SAB’EJAL ...................................................................... 21 JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ .......................................................................... 21 JOLOM TZ’IB’ XI..................YIQELAL TUMIN K’AL YOKOB’AL TUMIN .................... 21 JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ .......................................................................... 21 JOLOM TZ’IB’ XII..................B’EQANIL XOL MASANIL ............................................ 22 JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ .......................................................................... 22 JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ...........KUYOJ YIB’ANTOQ JICHK’ULALEJ ...... 24 JOLOM TZ’IB’ XIII.................B’EQANILEJ TOL CHI B’EYI K’AL SLAJUB’AL ............ 24 JUN MAQAN TOL ASANNEJ OKOQ .......................................................................... 24 LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL M. YET 13-77 .................................................................... 26

TXOLIL Q’ANEJAL IQELAL YET KUYOJ YUL MIMAN KONOB’

B’EQANIL TOL XEB’ANILEJ ....................................................................................... 26 JOLOM TZ’IB’ I.......................TXOLIL YAYJI OKOQ ................................................. 26 KAB’JOLOM TZ’IB’ I.................XEHALIL MULNAJIL YUL YAJAWILAL ...................... 26 KAB’JOLOM TZ’IB’ II...............TXOLILAL YAYJI OK YAJAWIL KUYOJ ..................... 27 KAB’JOLOM TZ’IB’ III..............IPEJAL YET YILAY B’EY MIMEQAL ........................... 27 KAB’ MAQAN...........................WAJANIL KUYWINAQIL ............................................. 28 OXEB’ MAQAN........................YILLAYTOQ YIN WATX’ILAL SNAHIL ........................ 28 KANEB’ MAQAN......................YAJAWIL MIMEQAL ................................................... 28 OYEB’ MAQAN........................YILAY B’EY MASANIL YOKB’ANIL TXOLILAL ........... 29 WAQEB’ MAQAN.....................NAHIL IQELAL ........................................................... 29 UQEB’ MAQAN........................NAHIL CHALEJB’AHILAL YETOQ KONOB’ ............... 29 WAXAQEB’ MAQAN................NAHIL KUYOJ TZ’IB’ .................................................. 29 B’ALONEB’ MAQAN.................NAHIL YILAY OKOQ K’AL WATX’NELAY ELTEQ NAB’ALEJ YIN TUMINAL ........................................... 29 LAJONEB’ MAQAN..................YATUTAL YILAY B’EY KUYOJ YULAQ KONOB’ ....... 30 KAB’JOLOM TZ’IB’ IV..............IPEJAL B’AY KAB’YAJAW YIB’ANTOQ KUYOJ ......... 30 JUN MAQAN............................YILAY B’EY MASANIL SKUYOJ HEB’ KUYWOM ...... 30 KAB’ MAQAN............................YATUTAL YILAY B’EY MASANIL KUYOJ EK’B’AN YIB’AN SKUYOJ HEB’ KUYWOM .............................. 31 OXEB’ MAQAN......WAJANIL HEB’ CHI KUYON SMULNAJIL HEB’ MULNAJWOM ... 32 KAB’JOLOM TZ’IB’ V............IPEJAL YET YALB’IJANIL MULNAJILAL B’EYB’ALEJ .. 32 JUN MAQAN....................YATUTAL YILAY B’EY MASANIL MULNAJIL WATX’ YILI .. 32 KAB’ MAQAN....NAHIL WATX’ILAL B’EYB’ALEJ YUL MIMAN KONOB’ (INPACU) .... 32 OXEB’ MAQAN...........NAHIL HEB’ ACH’EJ ANIMA YUL MIMAN KONOB’ (INAJU)... 34 JOLOM TZ’IB’ II.......................TXOLILAL KUYOJ YUL MIMAN KONOB’ .................. 34 KAB’JOLOM TZ’IB’...................YOKB’ANIL TXOLILAL ............................................... 34 JUN MAQAN.............................KUYOJ HEB’ KUYWOM ............................................ 34 KAB’ MAQAN............................KUYOJ EK’B’AN YIB’AN SKUYOJ HEB’ KUYWOM .. 35 JOLOM TZ’IB’ III......................YIQELAL KUYOJ ....................................................... 36

127

KAB’JOLOM TZ’IB’ I.................YIQELAL HEB’ KUYWOM ......................................... 36 KAB’JOLOM TZ’IB’ II................YELAPNOQ KUYOJ .................................................. 36 KAB’JOLOMTZ’IB’ III................KUYLAY KUYOJ ........................................................ 37 KAB’JOLOM TZ’IB’ IV...............MITX’Q’AB’EJ KOLWAJWOM YET KUYOJ ............... 37 KAB’JOLOM TZ’IB’ V................SAB’EJAL .................................................................. 37 KAB’JOLOMTZ’IB’ VI................WAJANILEJ YET MAMEJ K’AL MEXHTOL ............... 38 KAB’JOLOM TZ’IB’ VII..............KUYOJ TOL TOJB’IL ................................................. 38 JUN MAQAN.............................NAHIL KUYOJ ........................................................... 38 KAB’ MAQAN.........................NAHIL KUYOJ YULAQ STX’OTX’ MIMEQ MULNAJIL . 40 JOLOM TZ’IB’ V.......................KUYOJ A KAW K’AL KUYOJAL TZETTAQ YETAL ... 40 JOLOM TZ’IB’ VI......................YIQELAL TUMIN K’AL YOKOB’AL TUMIN ................ 40 JOLOM TZ’IB’ VII.....................B’EQANILEJ CHI B’EYI ............................................. 41 LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1050-2010 ......................................................................... 41 LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 202-2010 ........................................................................... 43

TXOLIL Q’ANEJAL IQELAL YUJ TAQ’ELAY TXOLIL Q’ANEJ, TXEKLOJ AJ YAJAWILAL K’AL SMULNAJIL WAJANIL YUL NAHIL KUYOJ YET YAJAW K’AL

KONOB’

JUN MAQAN .............................................................................................................. 43 KAB’ MAQAN........................WAJANIL KUYWAJWOM .............................................. 44 OXEB’ MAQAN.....................B’EQANILEJ LAJUB’AL TOL CHI B’EYI ........................ 49 LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1147-2010 ......................................................................... 50 LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1176-2010 ......................................................................... 52

B’IJANIL MULNAJILAL KUYOJ YUJ YAQ’LAY KUYWINAQIL B’AY HEB’ MEXHTOL –PADEP/D-

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1228-2010 ......................................................................... 55 LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 1401-2010 ......................................................................... 60 LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 2460-2010 ......................................................................... 63

IQELAL CHI AHON OK YIN TXOLIL TZ’IB’ELAY KUYWOM XOL MAQANIL MIMEQ KUYOJ YIN AYMANIL TOL MAJ YIHELTEQ SKUYOJAL CH’EN MITX’Q’AB’EJ YET

TZ’IB’ YUL AB’IL KUYOJ 2010

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 01-2011 ............................................................................. 65

IQELAL YET KAJOJB’AHILAL XOL JUNK’ULAL K’AL YIQELALIL YUJ YAJKAN B’EYB’ALEJ YET JUNK’ULAL B’AY YULAQ NAHIL KUYOJ

JOLOM TZ’IB’ I.................HEB’ KONOB’ KUYWAJWOM .......................................... 66 JUN MAQANTOL ASANNEJ OKOQ...................B’EANIL XOL MASANIL .................. 66 JOLOM TZ’IB’ II...............TENCHEB’ALEJ K’AL WATX’ILAL B’AY NAHIL KUYOJ .... 67 JUN MAQAN.....................TENCHEB’ALEJ ................................................................ 67 KAB’ MAQAN....................WATX’ILAL B’AY HEB’ KONOB’ KUYWAJWOM ............... 68 JOLOM TZ’IB’ III................Q’ANAB’AX SNAHIL K’AL SMITX’Q’AB’IL YETOQ MITX’Q’AB’EJ ..................................................... 70 JUN MAQAN......................YIB’ANTOQ B’EYB’ALEJ YUL NAHIL KUYOJ .................. 70 KAB’ MAQAN.....................B’EYB’ALEJ XOL UJILAL KUYOJ .................................... 70 JOLOM TZ’IB’ IV...............IQELAL YET TENCHEB’ALEJ .......................................... 70

128

JUN MAQAN......................HEB’ CHEQB’EJ YET IQELAL ......................................... 70 KAB’ MAQAN.....................MULEJ K’AL TENCHEB’ALEJ .......................................... 71 LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 73-2001 ............................................................................. 75

TXOLIL Q’ANEJAL IQELAL YUJ B’IJANIL MULNAJILAL KUYOJ YIN SAB’EJAL

JUN MAQAN......................YAYJI OK MASANIL ......................................................... 76 KAB’ MAQAN.....................TXOLIL TOJLOB’AL ......................................................... 77 OXEB’ MAQAN...................MANEJ YET SAB’EJAL ................................................... 79 KANEB’ MAQAN................TXOLIL TUMIN K’AL YILLAYTOQ .................................... 80 LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 105-2011 ........................................................................... 81 LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 391-2011 ........................................................................... 83

B’IJANIL MULNAJILAL SAB’EJAL WATX’ILAL YET YAJAWIL KUYOJ

LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 3667-2012 ......................................................................... 87

POJONTOQ XOLAQ YATUTAL YILAY B’EY KUYOJ YULAQ KONOB’ YAQ’LAYI, YILAY OK TXOLIL, WATX’NELAYI K’AL YAQ’LAY TUMIN B’AY NAHIL KUYOJ YET

YAJAW K’AL KONOB’ YUJ YILAY AJKAN MULNAJILAL KOLWAL

JOLOM TZ’IB’ I...................YOCHWAN K’AL YAYJI OKOQ ...................................... 88 JOLOM TZ’IB’ II…SMULNAJIL YATUTAL YILAY B’EY KUYOJ YULAQ KONOB’ ..... 88 JOLOM TZ’IB’ III................TOJOLAL K’AL YUK’LEB’AL ........................................... 90 JOLOM TZ’IB’ IV................YELALIL .......................................................................... 93 JOLOM TZ’IB’ V.................B’EQANILEJ XOL MASANIL ........................................... 94 LAJTI’ YAJAW B’ISB’AL 0035-2013. ........................................................................ 94

TB’IJANIL MULNAJILAL IQ’ YUL MIMAN KONOB’ “JAWTEJEQ AJ TZ’IB’ KOMASANIL”

JUN MAQAN........................STXOLIL K’AL YOCHWAN ............................................. 95 KAB’ MAQAN.......................TXOLIL KAWXI K’AL MULNAJIL .................................... 97 OXEB’ MAQAN....................B’EQANILEJ XOL MASANIL ........................................ 101

129

Capítulo IV

Evaluación

4.1 Evaluación del diagnóstico

La evaluación de la etapa del diagnóstico se efectuó a través de una lista de

cotejo, mediante la cual se detectaron problemas de la institución, así mismo se

priorizó el más factible y viable, para posteriormente ejecutarlo de acuerdo a los

lineamientos establecidos por la asesora del proyecto y poder lograr los objetivos

planteados.

4.2 Evaluación del perfil

La evaluación de la etapa del perfil se llevó a cabo con una lista de cotejo por el

Epesista, con la finalidad de determinar el logro de los objetivos y el cumplimiento

de las metas, que es traducir la ley de Educación Nacional al Idioma Q´anjob´al,

para lo cual fue necesario el planteamiento de un cronograma de actividades para

la ejecución del proyecto, así mismo detallar los recursos materiales y financiero

para la culminación del proyecto.

4.3 Evaluación de la ejecución

Esta fase fue realizada por el Epesista a través de una lista de cotejo, en esta

evaluación se refleja que todas las actividades planteadas en el cronograma de

actividades elaborado en el perfil del proyecto, fueron ejecutadas sin dificultad,

prueba de ello, se tiene el producto final de todo el proceso de Elaboración de

Proyecto Supervisado, que es la traducción de la Ley de Educación Nacional, al

Idioma Q´anjob´al.

4.4 Evaluación final

La evaluación final fue realizada por el Epesista a través de una lista de cotejo,

mediante la cual se puntualiza la aceptación del producto final por parte de la

Institución Dirección General de Educación Bilingüe. La evaluación se midió de

acuerdo al impacto del proyecto, el cual se pudo verificar que fue un aporte

pedagógico productivo, viable y factible para la comunidad Q´anjob´al.

130

Conclusiones

1. Se contribuyó con la Traducción de la Ley de Educación Nacional al Idioma

Q´anjob´al, la cual fomenta las políticas educativas del país.

2. Se aportó con la reproducción del producto final del EPS para la comunidad

Q´anjob´al, por parte de la Institución Dirección General de Educación

Bilingüe Intercultural, DIGEBI.

131

Recomendaciones

1. Se recomienda a la Institución Dirección General de Educación Bilingüe

Intercultural distribuir este material a toda la comunidad Q´anjob´al.

2. Se recomienda a toda la comunidad Q´anjob´al, darle el uso adecuado al

material repoducido por la Institución Dirección General de Educación

Bilingüe Intercultural.

132

Bibliografía

- Ministerio de Educación. (1977). Ley de educación Nacional . Guatemala.

- Ministerio de Educación. (1991). Educación Bilingüe. Ley de Educación

Nacional (30). Guatemala: MINEDUC.

E-grafía

- DIGEBI. (2009). Educación Bilingüe. 2014, de MINEDUC Sitio web:

https://www.mineduc.gob.gt/DIGEBI/misionVision.html

- DIGEBI. (Guatemala, 2009). Objetivos. 2014, de MINEDUC Sitio web:

https://www.mineduc.gob.gt/DIGEBI/misionVision.html

- DIGEBI. (Guatemala 2009). Metas y Acciones de la Educación Bilingüe

Intercultural. 2014, de MINEDUC Sitio web:

http://www.mineduc.gob.gt/DIGEBI/

- DIGEBI. (Guatemala 2009). Organización. 2014, de MINEDUC Sitio web:

http://www.mineduc.gob.gt/DIGEBI/organizacion.html

133

Anexo

134

Lista de cotejo

Para Evaluar el Diagnóstico

Instrucciones: A continuación, se presenta una serie de enunciados los cuales

deberá marcar con una x en la casilla, según corresponda lo alcanzado en la

etapa.

No. Criterios Si No

1

Las técnicas utilizadas en la realización del diagnóstico fueron las correctas.

2

Se detectaron las carencias y necesidades de la institución.

3

El problema priorizado fue viable y factible.

4

El nombre del proyecto tiene relación con el tema seleccionado.

5

El diagnóstico fue realizado de acuerdo a los lineamientos establecidos, por la asesora del proyecto.

6.

Se utilizaron instrumentos de evaluación.

7.

Los objetivos del diagnóstico fueron logrados.

8.

Las actividades del cronograma fueron realizadas en el tiempo establecido.

135

Lista de cotejo

Para evaluar el Perfil del Proyecto

Instrucciones: A continuación, se presenta una serie de enunciados los cuales

deberá marcar con una x, según corresponda lo alcanzado en la etapa.

No. Criterios Si No

1

El nombre del proyecto es acorde al problema seleccionado.

2

Se plantearon objetivos y metas viables y factibles.

3

Las fuentes de financiamiento son acordes a cubrir las necesidades de la ejecución.

4

Se planteó cronograma de actividades para la ejecución del proyecto.

5

Se contó con recursos humanos, materiales y financieros para la ejecución del proyecto.

136

Lista de cotejo

Ejecución del Proyecto

Instrucciones: Marque con una x la opción Si o No de acuerdo a cada uno de los

planteamientos en relación con la ejecución del proyecto.

No. Criterios Si No

1

Se cumplieron con los objetivos específicos previstos en su formulación inicial.

2

Las actividades se realizaron en los tiempos previstos.

3

Se cumplió con el presupuesto inicial.

4

Se produjeron modificaciones en las metas inicialmente propuestas.

5

Los resultados obtenidos fueron acorde a las actividades.

6

Los logros de las actividades de la fase de ejecución se entregaron acorde la fecha de planificación con el cronograma.

7

Se realizó como producto del proyecto la Traducción de la ley de Educación al Idioma Q´anjob´al.

137

Lista de cotejo

Evaluación final o de Impacto

Instrucciones: Marque con una x la opción Si o No de acuerdo a cada uno de los

planteamientos en relación con la Evaluación final o de Impacto.

No. Criterios Si No

1

El proyecto es práctico y actual.

2

El proyecto es de beneficio a la sociedad.

3

¿El proyecto atiende a las necesidades educativas?

4

¿El proyecto atiende a las expectativas de la institución?

5

El proyecto es comprensible por la población a que se dirige.

138

1.9 Apéndice FODA

Fortalezas

1. El personal conoce el organigrama, la visión, misión, objetivos

y las metas de la institución DIGEBI.

2. El personal trabaja con la finalidad de fomentar la educación

de la población y niñez indígena.

3. Personal conoce las funciones por las que fueron contratados.

4. El personal cuenta con recursos necesarios para realizar su

trabajo.

5. Se han realizado capacitaciones dirigidas al personal, para un

mejor desempeño laboral.

Oportunidades

1. La cobertura de DIGEBI abarca la mayor parte de la

población guatemalteca.

2. El personal docente en educación bilingüe, recibe apoyo de

DIGEBI.

3. Factibilidad para ubicar a los maestros bilingües en su

respectiva comunidad.

4. Los padres de familia y población en general que han

escuchado de la institución conocen los servicios que presta.

Debilidades

1. Insuficiencia de materiales didácticos para aprender algún

Idioma maya.

2. Falta de guías metodológicas para aprender el idioma

Q´anjob´al.

3. Falta de elaboración de folletos bilingües, para fomentar la

escritura del Idioma Q’anjob’al.

4. Carencia de traducción de leyes al Idioma Q´anjob´al.

5. Escaso conocimiento de las actividades realizadas por

DIGEBI.

6. Falta de credibilidad en las mejoras propuestas.

7. Las capacitaciones recibidas no son las adecuadas para

mejorar el desempeño laboral del personal.

Amenazas

1. La institución DIGEBI es olvidado por parte de los docentes

que reciben apoyo.

2. Una proporción de la población en general y de los padres de

familia no conocen a la institución ni los servicios que presta.

3. Escaso seguimiento en la realización del sistema de monitoreo,

evaluación y acompañamiento en el aula.

4. Poca existencia de material educativo con pertinencia

lingüística.

5. No se considera el idioma y la cultura propia de los educandos

para fortalecer la comunicación y el aprendizaje en el aula.

6. Falta de voluntad política por parte de las autoridades y

desconocimiento de la importancia que tiene los pueblos y su

Idioma.

139

UNIVERSIDAD DE SAN CARLOS DE GUATEMALA

FACULTAD DE HUMANIDADES

LICENCIATURA EN PEDAGOGIA Y ADMINISTRACIÓN EDUCATIVA

EJERCICIO PROFESIONAL SUPERVISADO –EPS-

Entrevista

Recursos Humanos

Esta entrevista tiene como propósito recolectar información para determinar las

condiciones del personal que labora dentro de la institución.

Las respuestas, son confidenciales, por lo tanto, se le solicita, responder con

sinceridad las interrogantes que se han redactado.

Personal Técnico/Administrativo 1. ¿Cuál es el total de laborantes? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 2. ¿Cuál es el total de laborantes fijos e interinos? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 3. ¿Departamentos en donde se encuentran ubicados los laborantes Técnicos-Administrativos? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

140

Personal Administrativo

4. ¿Cuál es el total de laborantes? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 5. ¿Cuál es el total de laborantes fijos e interinos? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 6. ¿Oficinas en donde se encuentran ubicados? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Personal Operativo

5. ¿Cuál es el total de laborantes? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 6. ¿Cuál es el total de laborantes fijos e interinos? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 7. ¿Jornadas en las que se encuentran ubicados? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

141

1.10 Anexos

Cronograma de Actividades

No.

ACTIVIDAD

RE

SP

ON

SA

BL

ES

2014

Oc

tub

re

No

vie

mb

re

1 2 3 4 1 2 3 4

1 Autorización del EPS por parte de la coordinadora de Admisiones.

Epesista

2 Investigación de ventajas y desventajas para la aplicación de las técnicas de diagnóstico.

Epesista

3 Elaboración de cronograma de actividades.

Epesista

4 Diseñar los instrumentos de investigación.

Epesista

5 Aplicación de los instrumentos de investigación.

Epesista

6 Tabulación de los resultados de la aplicación de los instrumentos.

Epesista

7 Análisis e interpretación de los resultados.

142

8 Solicitud de información a la institución para obtener información.

Epesista

9 Selección de información. Epesista

10 Redacción del informe del Diagnóstico.

Epesista

11 Primera Revisión del informe del Diagnostico por parte del asesor

12 Correcciones a las observaciones encontradas por el asesor.

Epesista

13 Entrega del informe final del diagnóstico.

143

Apendice

\. ¡ \ 1, j ; ¡¡;. : 1 '¡ '· ; ¡ ( '·.. 1 ) \

Universidad de San Carlos de Guatemala

Facultad de Humanidades

Departamento de Pedagogía

Saludos cordiales.

Guatemala, octubre de 204 5

Por este medio se hace constar que el estudiante JUAN CRISTOBAL RAMON,

Con No. De Carne: 201017982, solicitó y realizó su provecto de EPS P.n PSt~

Institución, producto de la investigación diagnóstica, el proyectista priorizó como

carencia la traducción de la LEY DE EDUCACIÓN NACIONAL AL IDIOMA

Q'ANJOB'AL, producto del cual fue recibido, revisado y así mismo aprobado por

personal calificado de la institución.

Sin otra particular, se extiende la presente en el mes de .ctubre de 2016.

i"r)prorTJetidos con la Educaciór

l. - t~ - •

Uniu.e/t-j idad de San ~ de 0

1. Identificación:

Datos de la institución Dirección General de Educación Bilingüe lntercultural - DIGEBI

J-acuftad de Júunmtidadeó PLAN DE INVESTIGACIÓN

6ta calle 1-87 zona 10, Edificio 2, 4to nivel a la Norte. Línea Directa 23231598 Planta MINEDUC 23231585 Ext 4011 .

Datos personales del proyectista Juan Cristóbal Ramón Carné: 201017982 cristobalitojr@hotmail.com cel. 59632604

2. Diagnostico de la insitución de Dirección General de Educación Bilingüe lntercultural - DIGEBI

J . übjet1vos generales

Determinar las principales características, internas y externas De la Dirección General de Educación Bilingüe lntercultural.

4. Objetivos específicos

Detectar las necesidades de la institución mediante la matriz FODA. Identificar la estruc ura a m1nistrabva, financiera y políticas institucionales.

5. Actividades

No. Actividades

1 Presentar carta de solicitud a la Institución 2 Elaboración de instrumentos 3 A licación de Instrumentos 4 Consolidación de información recabada 5 Estructura de la información 6

8 Presentación del Informe Final de la Etapa 1

~t t.q)ClU.M, ' 1 ' '.CIIÚ IJ :J 'UUJ,ed.w.a Edificio 5--1, ciud.1d universit.1ri.1 zona ·¡ 2 Telt'fon0s: 2-118 8601 2-1188602 2-1188620

2.J 18 ~OOll t•,t 85•01-85~(12 F,1, 85120

- "...;•

Octubre Noviembre semana 1

31 3 4 5 6 7 8

~ idad de San ~ de ~ nala 6. Recursos

Tecnicos Entrevistas Guia de elaboración de proyectos Guia de EPS

humanos Director general de DIGEBI Personal administrativo

Materiales Fotocopias Hojas Tintas de impresión Equipo de computo

lnstitucion

Dirección General de Educación Bilingüe lntercultural

Financiero Transporte ......... ............... ...... ...... .. ... Q 50.00 Papelería ...... .... ..... .... ..... ... ... .. ..... ...... Q 75.00 Equipo de Cómputo ... .. .......... .............. Q 50.00

Total Q 175.00

------------------7. Evaluación

Para evaluar esta fase se realizará la modalidad de heteroevaluación, utilizando como instrumento la siguiente escala de rango.

Instrucciones: marque con una X la categoría que mejor refleje el resultado de cada indicador planteado.

J

ció.n. SU-fJCltia11-, Jndw¡.en1e lf :J'~ Edificio 5-..J, c.:i udad universi taria zona 12 Teléfonos· 2-lló 8601 24'l68602 2-1188620

2~18 i<Ot)() "''t. 85:Wl -85:~02 F.1,: 85:\20

USAC

No. Indicadores

El plan de investigación contiene los datos de la institución de 1 DIGEBI. ¡/

2 Contiene objetivo general/objetivo esoecífico. .,. Existe coherencia entre el objetivo general y objetivo

3 específico.

El plan de investigación contiene las actividades para realizar 4 la etapa diaonóstica.

5 El plan de investigación está redactada correctamente.

6 Menciona la técnica que se utilizará en la investioación.

7 Contiene los recursos que se utilizarán en la investigación.

8 Describe el financiamiento de la investigación. Valoración Total de la Escala

&úu:adón. Supelt.ia", J~ !f [f>,,ayedfoa Edifici0 S-4, ciudad universitaria zona 12 Teléfonos: 2418 8601 241 88602 24188620

2418 8000 ext. 8530"l -85302 Fax: 85320

CateQorías (lJ ... *-o 2 4 6 8 10 1-

- -1

~ 1

1