57

Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña
Page 2: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

1

Sumario

Contido

BERGANTIÑOS – A CORUÑA .......................................................................................................... 6

BERGANTIÑOS – A CORUÑA .......................................................................................................... 7

Bergantiños – A Coruña ................................................................................................................. 9

OBRA E VOZ POÉTICA DO BARDO BERGANTIÑÁN ...................................................................... 10

OBRA Y VOZ POÉTICA DEL BARDO BERGANTIÑÁN ..................................................................... 13

Work and poetic voice of Bergantiños’ bard............................................................................... 16

O REXURDIMENTO ...................................................................................................................... 19

EL RESURGIMIENTO .................................................................................................................... 22

Resurgence .................................................................................................................................. 25

O REXIONALISMO E O NACEMENTO DOS SÍMBOLOS NACIONAIS: O HIMNO GALEGO. ............. 27

O Certame musical de 1890 e o nacemento do himno ........................................................... 30

Do nacemento do himno á primeira oficialización (1890-1907) ............................................. 31

EL REGIONALISMO Y EL NACIMIENTO DE LOS SÍMBOLOS NACIONALES: EL HIMNO GALLEGO. . 32

El Certamen musical de 1890 y el nacimiento del himno ....................................................... 35

Del nacimiento del himno a la primera oficialización (1890-1907) ........................................ 36

Regionalism and the birth of national symbols: Galician anthem .............................................. 37

Musical Contest of 1890 and the anthem’s conception ......................................................... 40

From the anthem’s birth to the first hearing (1890-1907) ..................................................... 41

ANEXO ......................................................................................................................................... 41

Guía de lectura/Bibliography ...................................................................................................... 45

Page 3: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

2

Introdución

No centenario do pasamento desta figura tan senlleira para a historia da cultura galega non

podemos deixar pasar a oportunidade de achegarnos á súa obra e o seu legado. A nosa

contribución, ás numerosas celebracións que este ano terán lugar, materializase nesta mostra

bibliográfica.

A través da selección de obras efectuada, pretendemos dar unha visión xeral non só do poeta

e da súa obra, se non tamén do contexto socio-político que o rodea e do que participa

activamente. Así pois, alén de expoñer os diferentes resultados do xenio creador de Pondal

tamén se presentan elementos de especial relevancia para entender o século XIX en Galicia

(caso concreto que nos ocupa) pero tamén nun senso máis xeral e común a contextos

internacionais.

Durante o século XIX, e como continuación da labor precursora de Sarmiento, Feijoo e outros

de dignificación da lingua, surxe en Galicia un movemento literario, fundamentalmente

poético, mais non exclusivamente, que recupera a lingua galega como instrumento de

expresión culta e escrita.

Debido á ausencia de textos literarios previos no noso idioma (ignorábanse as composicións

das cantigas medievais), os autores foron pioneiros na recollida escrita dunha lingua que se

mantivo na tradición oral exclusivamente, durante séculos. Este feito foi asumido e tratado

con diferente grao de consciencia por parte dos mesmos, sendo Pondal entre os máis

coidadosos e preocupados neste eido, tal como se relatará no texto.

Este rexurdir na literatura esténdese a outros campos da cultura, a ciencia e a política.

Especialmente notorio foi o traballo no eido da arqueoloxía e a Historia, se cadra motivado

pola necesidade dunha base de fundamentación ‘científica’ ao discurso rexionalista. Destacan

Manuel Murguía, Benito Vicetto e Francisco Tettamancy. Tamén foron significativos os avances

en lingüística (aparecen as primeiras gramáticas galegas) e en xeografía, co mapa de Fontán

como exemplo paradigmático, pero non foron os únicos. Nesta mostra achegaranse diversos

exemplos deste florecemento cultural pero tamén científico e técnico.

O Rexionalismo, como evolución do provincialismo, gañará peso e importancia ao longo do

século, e foi o elemento aglutinador de moitos dos intelectuais protagonistas dos fitos que

relatamos arriba. Tivo gran importancia a labor impresora para o desenvolvemento e difusión

deste movemento, e neste eido destaca Uxío Carré Aldao e a Cova Céltica. Abondaremos nisto

máis abaixo.

Coincidindo tamén co 110º aniversario da estrea do Himno galego na Habana, faremos

especial mención ao proceso de aparición do mesmo, elemento simbólico fundamental para a

nosa cultura e identidade como pobo.

Page 4: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

3

Introducción

En el centenario de la muerte de esta figura tan importante para la historia de la cultura

gallega no podemos dejar pasar la oportunidad de acercarnos a su obra y legado. Nuestra

contribución a las numerosas celebraciones que este año tendrán lugar, se materializa en esta

muestra bibliográfica.

A través de la selección de obras efectuada, pretendemos dar una visión general no sólo del

poeta y de su obra, si no también del contexto socio-político que lo rodea y del que participa

activamente. Así pues, aparte de exponer los diferentes resultados del genio creador de

Pondal también se presentan elementos de especial relevancia para entender el siglo XIX en

Galicia (caso concreto que nos ocupa) pero también en un sentido más general y común a

contextos internacionales.

Durante el siglo XIX, y como continuación de la labor precursora de Sarmiento, Feijoo y otros

de dignificación de la lengua, surge en Galicia un movimiento literario, fundamentalmente

poético, mas no exclusivamente, que recupera la lengua gallega como instrumento de

expresión culta y escrita.

Debido a la ausencia de textos literarios previos en nuestro idioma (se ignoraban las

composiciones de las cantigas medievales), los autores fueron pioneros en la recogida escrita

de una lengua que se mantuvo en la tradición oral exclusivamente, durante siglos. Este hecho

fue asumido y tratado con diferente grado de consciencia por parte de los mismos, siendo

Pondal entre los más cuidadosos y preocupados en este terreno, tal como se relatará en el

texto.

Este resurgir en la literatura se extiende a otros campos de la cultura, la ciencia y la política.

Especialmente notorio fue el trabajo en el campo de la arqueología y la Historia, quizá

motivado por la necesidad de una base de fundamentación ‘científica’ al discurso regionalista.

Destacan Manuel Murguía, Benito Vicetto y Francisco Tettamancy. También fueron

significativos los avances en lingüística (aparecen las primeras gramáticas gallegas) y en

geografía, con el mapa de Fontán como ejemplo paradigmático, pero no fueron los únicos. En

esta muestra se presentarán diversos ejemplos de este florecimiento cultural pero también

científico y técnico.

El Regionalismo, como evolución del provincialismo, ganará peso e importancia a lo largo del

siglo, y fue el elemento aglutinador de muchos de los intelectuales protagonistas de los hechos

que relatamos arriba. Tuvo gran importancia la labor impresora para el desarrollo y difusión de

este movimiento, y en este campo destaca Uxío Carré Aldao y la Cova Céltica. Ahondaremos en

esto más abajo.

Page 5: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

4

Coincidiendo también con el 110º aniversario del estreno del Himno gallego en la Habana,

haremos especial mención al proceso de aparición del mismo, elemento simbólico

fundamental para nuestra cultura e identidad como pueblo.

Introduction

On the centenary of the death of such an important figure for Galician culture’s history we

must take the chance of getting to know his work and legacy. Our contribution to so many

celebrations that this year will see comes in the form of this bibliographic exhibition.

Through this selection of writings we try to offer a general vision of not just the poet and his

work, but the social and political context surrounding him, from which he actively participates.

Thus, besides showing the different results of Pondal’s creative geniality we also explain some

vital elements for understanding Galicia’s situation during the XIX century, but also applicable

in an international context.

During XIX century, and as a continuation of Sarmiento, Feijoo and many others’ precursory

doings on dignifying the language, a new literary movement is born in Galicia, with poetry as

its main but not exclusive action field, bringing back Galician language as an instrument of

wrote and cultural expression.

Given the absence of previous literary texts in Galician (they didn’t know about the medieval

songs) the authors were pioneers on the written reception of a language that had been

transmitted orally exclusively for centuries. This fact was treated with different scales of

consciousness among them, being Pondal one of the most careful and concerned about this.

This rebirth of literature extended to other cultural, scientific and political fields. It was

especially notorious the works on archeology and History, maybe motivated by the need of a

“scientific” base for the regionalist discourse. On this subject, Manuel Murguía, Benito Vicetto

and Francisco Tettamancy are worth mentioning. The progress in linguistics -with the

publication of the first Galician grammar books- and geography, with Fontán’s map as the best

example, were important but not exclusive. Different examples of the cultural, scientific and

technical growth will be shown on this exhibition.

Regionalism, as an evolution of provincialism, will become more important through the

century, as it was the glue between many of the main personalities of the movement. Printers

were very important for the development and transmission of Regionalism, Uxío Carré Aldao

and the Celtic Cave being prime examples of this.

Page 6: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

5

Concurring with the 110th anniversary of the Galician anthem’s debut in Havana, there’ll be a

special mention of how this symbolic element, fundamental for our culture and identity, came

to be.

Page 7: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

6

BERGANTIÑOS – A CORUÑA

Dende a terra natal de Eduardo Pondal ao

lugar onde repousan os seus restos: estas

dúas localidades son os elementos

vertebradores dun percorrido biográfico

polas xeografías que marcan a súa figura e

a súa obra. Existen diversos exemplos da

inclusión de elementos autobiográficos nos

seus versos, e achéganse algúns deles a

xeito de exemplo entre o texto.

Eu nacín en agreste soedade,

eu nacín cabo dun agreste outeiro

por onde o Anllóns con nobre maxestade

camiña ao seu destino derradeiro.

Eduardo María González Pondal e Abente

nace en Ponteceso o 8 de febreiro de 1835,

nunha familia fidalga, sendo o menor de

sete irmáns. Con a penas un ano fica orfo

de nai e as súas irmás encargaranse da súa

crianza e primeira instrución. Aos nove

anos vai a clase de gramática co crego de

Touriñán, en Vilela de Nemiña. A través dos

seus versos rememora o traxecto dende a

casa:

Aínda recordo, aínda, cando eu era

estudiante,

garrido rapacete, que ben rexerse sabe,

cando iba para Nemiña, a estudar o arte

do erudito Nebrija e do bo Villafañe,

e iba a cabalo ledo, cal soen os rapaces.

Pasado Vilaseco, lugar batido do aire,

no alto da costa de Ures de montesía canle,

pasado Vilaseco, indo pla gandra adiante,

xa vía desde lonxe o dolmen de Dombate.

1 Pondal en Dombate

En 1848 comeza o bacharelato en

Compostela, lugar onde cursará logo

estudos de Medicina. Será nesta localidade

onde comece a frecuentar as tertulias e

xuntanzas dos círculos culturais con Aurelio

Aguirre, Rosalía ou Rodríguez Seoane.

Participou no Banquete de Conxo de 1856,

xuntanza obreiro-estudantil na que se

acada a comuñón entre o galeguismo e o

movemento obreiro. Pondal escribe para

esta ocasión “Brindis”, poema en castelán

que o deu a coñecer. No acto organizado

por Aurelio Aguirre coinciden moitas das

principais figuras do panorama político e

cultural galego das seguintes décadas.

Tras licenciarse en Medicina en 1860,

Pondal estableceuse en Ferrol como

médico da Armada Española. Neste ano

saíu á luz no Álbum de la Caridad "A

campana de Anllóns", o seu primeiro

poema en galego. Un ano máis tarde

preparou oposicións en Madrid para

ingresar no corpo de Sanidade Militar,

mais, tras conseguir un posto en Asturias,

deixou a praza e abandonou de maneira

definitiva a profesión médica. Desde entón

Page 8: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

7

dedicouse por completo ao cultivo da

poesía e á exploración do mito celta e a

cultura grega.

Marca fondamente a súa formación

ideolóxica e estética as reunións na Cova

Celta, alí consolidou o noso bardo a

posición poética que mellor o define: a

estética celtista de expresión simbólica. Na

tertulia da Libraría Carré, alcumada "Cova

Céltica", accedeu a través de Murguía aos

poemas ossiánicos de James Macpherson,

e será cando asuma o papel de "bardo" da

nación galega, exercendo como guía e

intérprete da rota a seguir.

Concienciado do pasado glorioso de Galicia

e da súa singularidade cultural, abandona

progresivamente o bilingüismo literario

para instalarse no galego. Sen dúbida

tamén tiveron que operar na afirmación do

autor as obras maxistrais de Rosalía e

Curros (1880), tríada que protagoniza o

Rexurdimento e en palabras de Rábade

Paredes dan viabilidade a unha literatura

propia.

Pondal acadou xa durante a súa vida

notable eco como poeta, con

recoñecemento dentro e fora do país.

Colaborou en diversas publicacións, foi

membro de sociedades culturais e cívicas,

numerario da Real Academia Galega dende

a súa fundación (1906) e honorario da de

Poesía Española (1910) e poemas seus

foron traducidas ao inglés e ao sueco.

Falece no hotel La Luguesa da Coruña o 8

de marzo de 1917 e dende entón repousa

no cemiterio de San Amaro, preto de

Curros.

BERGANTIÑOS – A CORUÑA

Desde la tierra natal de Eduardo Pondal al

lugar donde reposan sus restos: estas dos

localidades son los elementos

vertebradores de un recorrido biográfico

por las geografías que marcan su figura y

obra. Existen diversos ejemplos de la

inclusión de elementos autobiográficos en

sus versos, y se muestran algunos de ellos

a modo de ejemplo entre el texto.

Eu nacín en agreste soedade,

eu nacín cabo dun agreste outeiro

por onde o Anllóns con nobre maxestade

camiña ao seu destino derradeiro.

Eduardo María González Pondal e Abente

nace en Ponteceso el 8 de febrero de 1835,

en una familia hidalga, siendo el menor de

siete hermanos. Con apenas un año se

queda huérfano de madre y sus hermanas

se encargaran de su crianza y primera

instrucción. A los nueve años va a clase de

gramática con el clérigo de Touriñán, en

Vilela de Nemiña. A través de sus versos

rememora el trayecto desde a casa:

Aínda recordo, aínda, cando eu era

estudiante,

garrido rapacete, que ben rexerse sabe,

cando iba para Nemiña, a estudar o arte

do erudito Nebrija e do bo Villafañe,

e iba a cabalo ledo, cal soen os rapaces.

Pasado Vilaseco, lugar batido do aire,

no alto da costa de Ures de montesía canle,

Page 9: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

8

pasado Vilaseco, indo pla gandra adiante,

xa vía desde lonxe o dolmen de Dombate.

2 Pondal en Dombate

En 1848 comienza el bachillerato en

Compostela, lugar donde cursará luego

estudios de Medicina. Será en esta

localidad donde comience a frecuentar las

tertulias y reuniones de los círculos

culturales con Aurelio Aguirre, Rosalía o

Rodríguez Seoane. Participó en el

Banquete de Conxo de 1856, reunión

obrero-estudiantil en la que se consigue la

comunión entre el galleguismo e el

movimiento obrero. Pondal escribe para

esta ocasión “Brindis”, poema en

castellano que lo dio a conocer. En el acto

organizado por Aurelio Aguirre coinciden

muchas de las principales figuras del

panorama político y cultural gallego de las

siguientes décadas.

Tras licenciarse en Medicina en 1860,

Pondal se estableció en Ferrol como

médico de la Armada Española. En este año

salió a la luz en el Álbum de la Caridad "A

campana de Anllóns", su primer poema en

gallego. Un año más tarde preparó

oposiciones en Madrid para ingresar en el

cuerpo de Sanidad Militar, mas, tras

conseguir un puesto en Asturias, dejó la

plaza e abandonó de manera definitiva la

profesión médica. Desde entonces se

dedicó por completo al cultivo de la poesía

e a la exploración del mito celta e la cultura

griega.

Marcan profundamente su formación

ideológica y estética las reuniones en la

Cova Celta, allí consolidó nuestro bardo la

posición poética que mejor lo define: la

estética celtista de expresión simbólica. En

la tertulia de la Librería Carré, apodada

"Cova Céltica", accedió a través de Murguía

a los poemas ossiánicos de James

Macpherson, y será cuando asuma el papel

de "bardo" de la nación gallega, ejerciendo

como guía e intérprete de la ruta a seguir.

Concienciado del pasado glorioso de

Galicia y de su singularidad cultural,

abandona progresivamente el bilingüismo

literario para instalarse en el gallego. Sin

duda también tuvieron que operar en la

afirmación del autor las obras magistrales

de Rosalía y Curros (1880), tríada que

protagoniza el Resurgimiento y en palabras

de Rábade Paredes dan viabilidad a una

literatura propia.

Pondal consiguió ya durante su vida

notable eco como poeta, con

reconocimiento dentro y fuera del país.

Colaboró en diversas publicaciones, fue

miembro de sociedades culturales y cívicas,

numerario de la Real Academia Gallega

desde su fundación (1906) y honorario de

la de Poesía Española (1910) y poemas

suyos fueron traducidas al inglés e al

sueco.

Fallece en el hotel La Luguesa de A Coruña

el 8 de marzo de 1917 e desde entonces

descansa en el cementerio de San Amaro,

cerca de Curros.

Page 10: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

9

Bergantiños – A Coruña

From Eduardo Pondal’s birth land, to the

place where his body was laid to rest:

these two towns are the vertebrae of a

biographical journey through the

geographies marking his life and work.

There are many examples of

autobiographical facts included on his

verses:

Eu nacín en agreste soedade,

eu nacín cabo dun agreste outeiro

por onde o Anllóns con nobre maxestade

camiña ao seu destino derradeiro.

Eduardo María González Pondal e Abente

was born in Ponteceso in February 8th,

1835, to a noble family, being the youngest

of seven siblings. He loses his mother when

he’s barely one year old so his sisters

become his caretakers and first teachers.

At nine years old he starts studying

grammar with Touriñán’s priest in Vilela de

Nemiña. Through his verses he remembers

the way home:

Aínda recordo, aínda, cando eu era

estudiante,

garrido rapacete, que ben rexerse sabe,

cando iba para Nemiña, a estudar o arte

do erudito Nebrija e do bo Villafañe,

e iba a cabalo ledo, cal soen os rapaces.

Pasado Vilaseco, lugar batido do aire,

no alto da costa de Ures de montesía canle,

pasado Vilaseco, indo pla gandra adiante,

xa vía desde lonxe o dolmen de Dombate.

3 Pondal at Dombate

In 1848 he starts high school at

Compostela, the same where he’ll later

study Medicine. It’ll be here where he

starts to regularly go to cultural circle

meetings with Aurelio Aguirre, Rosalía ou

Rodríguez Seoane. He participated at

Conxo’s Ball in 1856, a labour workers and

students meeting where they obtained the

communion between the Galician

Regionalism and the workers movement.

Pondal writes “Brindis” for this occasion,

the poem in Spanish that started his rise to

fame. There are many political and cultural

important figures of the next few decades

that meet there.

After graduating with his Medicine degree

in 1860, Pondal works in Ferrol as a

Spanish Army doctor. The same year, “A

campana d’Anllóns”, his first poem in

Galician, is published in the Álbum de la

Caridad. A year later he studied for the

Military Health Service, but after he started

working in Asturias, he abandoned

Medicine. Since then he worked exclusively

Page 11: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

10

on his poetry and the exploration of Celtic

myths and Greek culture.

The Celtic Cave meetings profoundly mark

his ideology and aesthetic, consolidating

the poetic position that best defines him:

the Celtic aesthetic of symbolic expression.

On those meetings, which happened at the

Carré Bookshop, Murguía showed him

James Macpherson’s Ossian poems; he also

assumes the Galician bard role, acting as a

guide and translator of the ongoing route.

Knowing the glorious past of Galicia and its

singular culture, he steadily leaves literary

bilingualism to embrace Galician. There’s

no doubt the great works of Rosalía and

Curros (1880) helped him getting there,

being the three of them the protagonists of

Resurgence and the trailblazers for a new

literature.

Poindal got a reputation as a poet, inside

and outside the country, when he was still

alive. He was featured on many magazines,

was a member of cultural and civic

societies as well as the Royal Galician

Academy since its foundation (1906) and

an honorary member of the Spanish Poetry

Academy (1910), and his poems have been

translated to English and Swedish.

He dies at the hotel La Luguesa in A Coruña

on March 8th, 1917, and his remains are at

Saint Amaro’s cemetery, next to Curros’.

OBRA E VOZ POÉTICA DO BARDO BERGANTIÑÁN

Pondal, poeta oficial do movemento

rexionalista, encamiñará a súa obra á

recuperación da lingua e da cultura galegas

e á decidida defensa da liberdade do noso

pobo. A súa escrita, fundamentalmente

épica, irá en procura de mitos autóctonos

que chamen á colectividade galega para

comprometela co seu futuro. O

bergantiñán vai cantar as xestas dos

heroicos celtas galegos. Mais Pondal é

tamén un excelente cultivador da poesía

lírica, recreando unha paisaxe agreste

inspirada nas terras de Bergantiños. Xunto

coa natureza, a muller configurarase como

unha das chaves da súa produción lírica.

No plano lingüístico, Pondal procurou a

dignificación do idioma fuxindo do estilo

populista da época e incorporando

diversos cultismos aristocratizantes no

léxico e na sintaxe. O trazo máis acusado

da súa personalidade literaria foi, sen

dúbida, a clara consciencia da dimensión

artística da súa obra que o levou a revisar

constantemente as súas creacións, mesmo

as xa publicadas. Neste sentido, non

resulta estraño que de Os Eoas, un extenso

poema épico baseado na descuberta do

continente americano, o autor só publicase

un primeiro esbozo en 1858.

A súa obra pode dividirse en dúas etapas:

� A primeira vai desde 1854 ata 1868. Corresponde ao segundo

Provincialismo. Pondal amósase como un poeta bilingüe de

Page 12: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

11

tendencia romántico-byroniana, que se modera coa intención e coa forma clasicista. Produce o famoso poema "El canto de un brigante. A campana de Anllóns", e dous poemas en galego que constitúen unha primeira redacción de Os Eoas, que quizais respondese ao título de Colón, segundo informa Murguía en Los Precursores.

� A segunda etapa corresponde ao Rexionalismo. Pondal, influído polas ideas dos seus correlixionarios, especialmente a través de Murguía, séntese o poeta bardo, o espallador das raíces étnicas do pobo galego. Iníciase co libro bilingüe Rumores de los pinos (1877) e chega ao cume con Queixumes dos pinos (1886). Ao carón destas obras colocamos as últimas refundicións de Os Eoas, que, aínda que é inicialmente unha obra de concepción provincialista, vai ser "rexionalizada" por influxo dos ideais dos integrantes da Cova Céltica. Ademais, un feixe de poemas soltos que son parte frustrada de Queixumes dos pinos (variantes, poemas non incluídos, etc.) ou proxectos doutras obras que nunca chegaron a realizarse na súa totalidade. Parte destes poemas foron publicados en Pondal: versos iñorados ou esquecidos e en Eduardo Pondal: novos poemas. Outros esperan a publicación das obras completas do xenial bergantiñán.

A base da súa poética susténtase nalgúns

eixes fundamentais: en primeiro lugar, a

poesía clásica, á que tivo acceso desde moi

novo, nos seus primeiros estudos, sobre

todo a relacionada co mundo grego

arcaico, destacando sobre todas as voces a

de Homero. Ao seu lado, a Biblia,

especialmente o Cantar dos Cantares, foi

para el fornecedora de personaxes como

Miqueas ou Tirteo, que representan o

espírito da rebelión. Tamén o

Renacemento, con Dante, Ariosto, Tasso e

Camões, é indispensable para a

comprensión da épica pondaliana,

especialmente Os Eoas. Finalmente,

cómpre sinalar a influencia da poesía

italiana neoclásica, representada na figura

de Vicenzo Monti.

A riqueza arqueolóxica da Galicia

prerromana foi exhibida no seu día como

argumento de peso por Sarmiento e

Cornide, para quen este pais se constitúe

en foco irradiador da civilización céltica

europea. Trátase dun elemento máis que

fundamenta a nosa idiosincrasia.

Liberalismo e romanticismo acentuarán tal

reivindicación no XIX, sendo os

historiadores (Verea, Vicetto, Murguía) os

encargados de lles suministraren

fundamentación teórica aos promotores

do rexurdimento.

Nesta corrente reivindicadora de

pensamento mítico instálase Pondal,

marcándoo fondamente os poemas

ossiánicos do escocés Macpherson, como

antes adiantabamos. Tamén amosa unha

forte influencia da cultura grega clásica ao

que sumaremos tamén a biblia na acitude

visionaria e profética que o caracteriza.

Os inicios poéticos de Pondal podemos

circunscribilos no romanticismo,

destacando o tema amoroso, inexistente

con posterioridade na súa obra.

Evolucionará cara un estilo propio e moi

orixinal. En Brindis (1856) e A campana de

Anllóns (1962) vanse perfilando elementos

configuradores da estética que triunfará no

Page 13: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

12

poemario bilingüe Rumores de los pinos

(1877) e mais aínda en Queixumes dos

pinos (1886) e son dous: a motivación

popular (patriótica) e o fondo sentimento

da terra.

A maduración estética e vital do bardo

camiña en paralelo cos grandes obxectivos

de rehabilitación para Galicia que toman

corpo no Rexurdimento. Pondal abraza os

ideais de progreso e liberdade que

colaboren a sacudir o xugo que humilla o

seu País. A apelación ao pobo para que se

libere das cadeas instala no seu canto un

compromiso patriótico-poético penetrado

de eficacia simbólica.

Como apunta certeiramente Carvalho

Calero, Pondal é un escritor consciente que

reelabora constantemente a súa obra,

procurando a perfección técnica. A

permanente elevación do soporte material

en que funda a súa estética, para el a terra,

a paisaxe nativa (que leva tan inscrita), é só

resorte ou elemento de partida na

elaboración dunha poesía refinada e culta,

mesmo culturalista, pero viva. Isto pode

observarse claramente no paso de

Rumores a Queixumes.

O noso bardo quere instalar perante os

seus compatriotas a única verdade das

orixes, erguendo a civilización céltica para

contrapoñela coa latina e nutrindo a nosa

historia de materiais míticos nobres e

consistentes. Velaí a súa cosmovisión

poética: reintegrar o seu país nun

elemento diferencial –étnico, cultural-

poderosísimo. Sendo incuestionable para el

o fundamento celta de Galicia sobre os

alicerces desta fe, pleno de imaxinación

profética, constrúe a súa mensaxe

combativa de intención libertaria:

Dos celtas antigos

gloriosos exemplos;

do duro romano

non lixios, non servos:

rompede as cadeas

da patria, dos eidos;

luitade valentes;

luitade, galegos.

A xeografía poética de Pondal é limitada.

Como se viña apuntando, triunfa

absolutamente nela a paisaxe rural, única

existente polo demais na civilización celta.

Mais o poeta gaña en profundidade o que

perde en extensión e leva moi inscritos no

interior os elementos da súa terra nativa. A

paisaxe bergantiñá orixina unha arte

innovadora e vangardista polo tratamento

a que Pondal a somete.

Dos tres grandes poetas do Rexudimento:

Rosalía, Curros e Pondal, é o que nos ocupa

o que posúe unha conciencia máis clara

respecto do instrumento idiomático que

usa. Hai intención selectiva, rigor e

propiedade na lingua en que se expresa a

vontade de elevala a rango literario,

acudindo ao cultismo de modo sistemático,

Page 14: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

13

algo tan infrecuente por entón nas nosas

letras.

A complexidade de recursos configura o

ton peculiar da obra pondaliana, feito que,

unido á cosmovisión poética

rigorosamente orixinal, converten o autor

clásico en moderno e atractivo para o

lector de hoxe. Aínda así existe certa

controversia fundamentada a cerca do

papel da muller no imaxinario do autor,

diversos estudosos da súa figura teñen

sinalado este feito.

Indicamos, a continuación, os seus títulos

fundamentais:

� A fada dos montes. Santiago de Compostela: Tip. Manuel Mirás e Álvarez, 1872.

� Rumores de los pinos: poesías. Santiago de Compostela: Tip. Manuel Mirás e Alvarez, 1877.

� A campana d'Anllóns. A Coruña: Imp. Carré Aldao, 1895.

� O Dolmen de Dombate. A Coruña: Imp. Carré Aldao, 1895.

� Queixumes dos pinos. A Coruña: Latorre y Martínez, 1886.

� Versos iñorados ou esquecidos de Eduardo Pondal. Vigo: Galaxia, 1961. Reunidos, prologados e anotados por Ricardo Carballo Calero.

� Novos poemas. Vigo: Galaxia, 1971. Limiar, transcrición e notas de Amado Ricón Viruleg.

� Os Eoas: (unha aproximación). A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa, 1992. Limiar, transcrición, selección e notas de Amado Ricón Viruleg.

OBRA Y VOZ POÉTICA DEL BARDO BERGANTIÑÁN

Pondal, poeta oficial del movimiento

regionalista, encaminará su obra a la

recuperación de la lengua y de la cultura

gallegas e a la decidida defensa de la

libertad de nuestro pueblo. Su escritura,

fundamentalmente épica, irá en busca de

mitos autóctonos que llamen a la

colectividad gallega para comprometerla

con su futuro. El poeta de Bergantiños va a

cantar las gestas de los heroicos celtas

gallegos. Pero Pondal es también un

excelente cultivador de la poesía lírica,

recreando un paisaje agreste inspirado en

las tierras de Bergantiños. Junto con la

naturaleza, la mujer se configurará como

una de las claves de su producción lírica.

En el plano lingüístico, Pondal procuró la

dignificación do idioma huyendo del estilo

populista de la época e incorporando

diversos cultismos aristocratizantes en el

léxico e en la sintaxis. El trazo más acusado

de su personalidad literaria fue, sin duda,

la clara consciencia de la dimensión

artística de su obra que lo llevó a revisar

constantemente sus creaciones, incluso las

ya publicadas. En este sentido, no resulta

extraño que de Os Eoas, un extenso poema

épico basado en el descubrimiento del

continente americano, el autor sólo

publicase un primer esbozo en 1858.

Su obra se puede dividir en dos etapas:

Page 15: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

14

� La primera va desde 1854 hasta 1868. Corresponde al segundo

Provincialismo. Pondal se muestra como un poeta bilingüe de tendencia romántico-byroniana, que se modera con la intención y con la forma clasicista. Produce el famoso poema "El canto de un brigante. A campana de Anllóns", y dos poemas en gallego que constituyen una primera redacción de Os Eoas, que quizás respondiese al título de Colón, según informa Murguía en Los Precursores.

� La segunda etapa corresponde al Regionalismo. Pondal, influido por las ideas de sus correligionarios, especialmente a través de Murguía, se siente el poeta bardo, o que da a conocer las raíces étnicas del pueblo gallego. Se inicia con el libro bilingüe Rumores de los pinos (1877) e llega a la cima con Queixumes dos pinos (1886). Al lado de estas obras colocamos las últimas refundiciones de Os Eoas, que, aunque es inicialmente una obra de concepción provincialista, va a ser "regionalizada" por influjo de los ideales de los integrantes de la Cova Céltica. Además, varios poemas sueltos que son parte frustrada de Queixumes dos pinos (variantes, poemas no incluidos, etc.) o proyectos de otras obras que nunca llegaron a realizarse en su totalidad. Parte de estos poemas fueron publicados en Pondal: versos iñorados ou esquecidos y en Eduardo Pondal: novos poemas. Otros esperan a la publicación de las obras completas del genial poeta.

La base de su poética se sustenta en

algunos ejes fundamentales: en primer

lugar, la poesía clásica, a la que tuvo acceso

desde muy joven, en sus primeros

estudios, sobre todo la relacionada con el

mundo griego arcaico, destacando sobre

todas las voces la de Homero. A su lado, la

Biblia, especialmente el Cantar de los

Cantares, fue para el proveedora de

personajes como Miqueas o Tirteo, que

representan el espíritu de la rebelión.

También el Renacimiento, con Dante,

Ariosto, Tasso y Camões, es indispensable

para la comprensión de la épica

pondaliana, especialmente Os Eoas.

Finalmente, es importante señalar la

influencia de la poesía italiana neoclásica,

representada en la figura de Vicenzo

Monti.

La riqueza arqueológica de la Galicia

prerromana fue exhibida en su día como

argumento de peso por Sarmiento y

Cornide, para quien este país se constituye

en foco irradiador de la civilización céltica

europea. Se trata de un elemento más que

fundamental nuestra idiosincrasia.

Liberalismo y romanticismo acentuarán tal

reivindicación en el XIX, siendo los

historiadores (Verea, Vicetto, Murguía) los

encargados de suministrarle

fundamentación teórica a los promotores

do resurgimiento.

En esta corriente reivindicadora de

pensamiento mítico se instala Pondal,

marcándolo profundamente los poemas

ossiánicos del escocés Macpherson, como

antes adelantábamos. También muestra

una fuerte influencia de la cultura griega

clásica a lo que sumaremos también la

Biblia en la actitud visionaria y profética

que lo caracteriza.

Los inicios poéticos de Pondal podemos

circunscribirlos en el romanticismo,

Page 16: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

15

destacando el tema amoroso, inexistente

con posterioridad en su obra. Evolucionará

cara a un estilo propio y muy original. En

Brindis (1856) y A campana de Anllóns

(1962) se van perfilando elementos

configuradores de la estética que triunfará

en el poemario bilingüe Rumores de los

pinos (1877) e más todavía en Queixumes

dos pinos (1886) y son dos: la motivación

popular (patriótica) y el hondo sentimiento

de la tierra.

La maduración estética y vital del bardo

camina en paralelo con los grandes

objetivos de rehabilitación para Galicia que

toman cuerpo en el Resurgimiento. Pondal

abraza los ideales de progreso y libertad

que colaboran en sacudir el yugo que

humilla a su país. La apelación al pueblo

para que se libere de las cadenas instala en

su canto un compromiso patriótico-poético

penetrado de eficacia simbólica.

Como apunta acertadamente Carvalho

Calero, Pondal es un escritor consciente

que reelabora constantemente su obra,

buscando la perfección técnica. La

permanente elevación del soporte material

en que funda su estética, para él la tierra,

el paisaje nativo (que lleva tan inscrito), es

sólo resorte o elemento de partida en la

elaboración de una poesía refinada y culta,

incluso culturalista, pero viva. Esto puede

observarse claramente en el paso de

Rumores a Queixumes.

Nuestro bardo quiere instalar mediante sus

compatriotas a única verdad de los

orígenes, irguiendo la civilización céltica

para contraponerla con la latina y

nutriendo nuestra historia de materiales

míticos nobles y consistentes. De aquí su

cosmovisión poética: reintegrar su país en

un elemento diferencial –étnico, cultural-

poderosísimo. Siendo incuestionable para

él el fundamento celta de Galicia sobre los

pilares de esta fe, lleno de imaginación

profética, construye su mensaje combativo

de intención libertaria:

Dos celtas antigos

gloriosos exemplos;

do duro romano

non lixios, non servos:

rompede as cadeas

da patria, dos eidos;

luitade valentes;

luitade, galegos.

La geografía poética de Pondal es limitada.

Como se venía apuntando, triunfa

absolutamente en ella el paisaje rural,

único existente por lo demás en la

civilización celta. Pero el poeta gana en

profundidad lo que pierde en extensión y

lleva muy inscritos en el interior los

elementos de su tierra nativa. El paisaje de

Bergantiños origina un arte innovador y

vanguardista por el tratamiento al que

Pondal lo somete.

Page 17: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

16

De los tres grandes poetas del

Resugimiento: Rosalía, Curros y Pondal, es

el que nos ocupa el que posee una

conciencia más clara respecto del

instrumento idiomático que usa. Hay

intención selectiva, rigor e propiedad en la

lengua en que se expresa la voluntad de

elevarla a rango literario, acudiendo al

cultismo de modo sistemático, algo tan

infrecuente por entonces en nuestras

letras.

La complejidad de recursos configura el

tono peculiar de la obra pondaliana, hecho

que, unido a la cosmovisión poética

rigurosamente original, convierten el autor

clásico en moderno y atractivo para el

lector de hoy. Aún así existe cierta

controversia fundamentada acerca del

papel de la mujer en el imaginario del

autor, diversos estudiosos de su figura han

señalado este hecho.

Indicamos, a continuación, sus títulos

fundamentales:

� A fada dos montes. Santiago de Compostela: Tip. Manuel Mirás e Álvarez, 1872.

� Rumores de los pinos: poesías. Santiago de Compostela: Tip. Manuel Mirás e Alvarez, 1877.

� A campana d'Anllóns. A Coruña: Imp. Carré Aldao, 1895.

� O Dolmen de Dombate. A Coruña: Imp. Carré Aldao, 1895.

� Queixumes dos pinos. A Coruña: Latorre y Martínez, 1886.

� Versos iñorados ou esquecidos de Eduardo Pondal. Vigo: Galaxia, 1961. Reunidos, prologados e anotados por Ricardo Carballo Calero.

� Novos poemas. Vigo: Galaxia, 1971. Limiar, transcrición e notas de Amado Ricón Viruleg.

� Os Eoas: (unha aproximación). A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa, 1992. Limiar, transcrición, selección e notas de Amado Ricón Viruleg.

Work and poetic voice of Bergantiños’ bard

Pondal, official poet of the Regionalism

movement will focus his work on the

Galician language and culture’s recovery

and the defense of our nation’s freedom.

His writing, mainly epic, will follow the

local myths that call the Galician people to

make them think about the future. The

poet form Bergantiños is going to sing the

victories of the Celtic heroes. But Pondal is

also a great lyrical poetry writer, recreating

a wild landscape inspired on Bergantiños.

Next to nature, womanhood will be one of

the keys of his lyrical production.

Linguistically, looked for the language’s

dignifying, running from the populist style

of his time and using cultism on his

vocabulary and syntax. The strongest trait

of his literary persona was the conscience

of his work’s artistic dimension that led

him to constantly check his creations, even

after publishing. That’s why he only

published a first draft of Os Eoas, a long

Page 18: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

17

epic poem based on America’s discovery, in

1858.

His work can be divided in two eras:

• First one from 1854 to 1868, the

second provincialism. Pondal

shows himself as a bilingual poet

with a romantic-byronian

tendency, moderated with the

classicist intention and form. "El

canto de un brigante. A campana

de Anllóns" and two poems in

Galician which are a rough draft for

Os Eoas, maybe with the title of

Colón, according to Murguía in Los

Precursores.

• The second era would be

Regionalism. Pondal, influenced by

his ideology companions, especially

Murguía, feels like the bard that

puts the ethnic roots of Galicia

under the spotlight. It starts with

his bilingual book Rumores de los

pinos (1877) and gets to the top

with Queixumes dos pinos (1886).

Besides these works, it’s also worth

considering the latest correction of

Os Eoas, which turns its

provincialism into regionalism

influenced by the ideals of the

Celtic Cave members. Also, there

are some poems that didn’t get

into Queixumes dos pinos or

projects from different works that

he never finished. Some of them

were published in Pondal: versos

iñorados ou esquecidos and

Eduardo Pondal: novos poemas.

Others wait at the publications of

his complete work.

His poetry stands over some fundamental

bases: first, the classic poetry that he read

since being a young boy when he first

started studying, especially everything

related to the archaic Greek world, being

Homer his biggest inspiration. Second, the

Bible and its Song of Solomon, which was

for him provider of characters like Micah or

Tyrtaeus, embodiments of the

revolutionary spirit. Also vital for the

understanding of Pondal’s epic poetry is

Renaissance, with Dante, Ariosto, Tasso

and Camões. Last, we should mention the

influence of neoclassic Italian poetry

represented by Vicenzo Monti.

Galicia’s archeological treasures were used

as a reason by Sarmiento y Cornide, who

believed this country is the birthplace of

European Celtic civilization; a more than

unmoving piece of our culture. Such

vindication will be multiplied during XIX

century by liberalism and romanticism,

being the historians -Vicetto, Verea,

Murguía- responsible for bringing

theoretical fundaments to the resurgence

promoters.

It is on this vindictive movement of the

mythical though that Pondal feels

comfortable, marked by Macpherson

Ossian poems. He also shows a strong

influence of the classic Greek culture,

adding to this the Bible as it is shown on his

visionary and prophetic writing.

Pondal’s early works can be included in the

Romanticism movement, with a big focus

in love non-existent on his latter works. He

evolves with a very original and unique

style. In Brindis (1856) and A campana de

Page 19: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

18

Anllóns (1962) the main elements of his

aesthetic can already be seen, being very

present in Rumores de los pinos (1877) and

even more in Queixumes dos pinos (1886).

These two elements would be the patriotic

popular motivation and the love for his

birth land.

His aesthetic and vital growth happens at

the same time the big rehabilitation

objectives for Galicia planned by the

Resurgence. Pondal embraces the ideas of

progress and freedom that will stop the

enslavement of his country. The calling to

the people to free themselves from their

chains is seen in his song as a patriotic-

poetic compromise full of symbolism.

As Carvalho Calero said, Pondal is a

conscious writer that constantly rewrites

his work looking for technical perfection.

The highness of the material his aesthetic is

based, his homeland, is a starting line in

the elaboration of a refined and cultivated

and still alive poetry. This is easily

recognizable in the moment in between

Rumores and Queixumes.

Our bard with the help of his fellow

countrymen wants to install the only truth

to our origins, putting Celtic civilization

against Latin and filling our History of noble

and consistent myths. Thus his worldview:

uniting his country with a powerful unique

element, ethnic and cultural. For him,

Galicia’s Celtic foundation is unmovable,

full of prophetic imagination, and that is

how he builds his fighting message of

freedom:

Dos celtas antigos

gloriosos exemplos;

do duro romano

non lixios, non servos:

rompede as cadeas

da patria, dos eidos;

luitade valentes;

luitade, galegos.

Pondal’s poetical geography is limited.

Country landscapes triumph, being the

only one existent in Celtic civilization. But

the poet compensates with depth what he

lacks in length and has his home’s

elements engraved on his mind.

Bergantiños’ landscape creates an

innovating and avant-garde art because of

how Pondal treats it.

Of the three great Resurgence poets –

Rosalía, Curros and Pondal- the latter is the

more conscious about the language he’s

using. There’s a selective intention,

strictness and propriety trying to elevate it

to a literary level, using lots of cultisms,

something not very common at that

moment in Galician.

The complexity of his resources creates the

peculiar tone of his works which, next to

his extremely original poetic worldview,

turns the classic author into a modern and

attractive one for today’s reader. Even

Page 20: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

19

though, there’s some controversy about

the role of womanhood in his work.

His most important bibliography:

� A fada dos montes. Santiago de Compostela: Tip. Manuel Mirás e Álvarez, 1872.

� Rumores de los pinos: poesías. Santiago de Compostela: Tip. Manuel Mirás e Alvarez, 1877.

� A campana d'Anllóns. A Coruña: Imp. Carré Aldao, 1895.

� O Dolmen de Dombate. A Coruña: Imp. Carré Aldao, 1895.

� Queixumes dos pinos. A Coruña: Latorre y Martínez, 1886.

� Versos iñorados ou esquecidos de Eduardo Pondal. Vigo: Galaxia, 1961. Reunited, prologued and anotated by Ricardo Carballo Calero.

� Novos poemas. Vigo: Galaxia, 1971. Prologue, translation and notes by Amado Ricón Viruleg.

� Os Eoas: (unha aproximación). A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa, 1992. Prologue, translation, selection and notes by Amado Ricón Viruleg.

O REXURDIMENTO

Rexurdimento é o nome co que se coñece

ao movemento de rexeneración da cultura

galega que tivo lugar ó longo do século XIX.

Este termo expresa nitidamente o que foi

unha traxectoria de recuperación non só

literaria, senón tamén cultural, política e

histórica.

A raíz da invasión francesa (1809) e dos

enfrontamentos entre absolutistas e

liberais, xorden os primeiros textos escritos

en galego, impresos en follas soltas ou en

xornais, con fins propagandísticos. Uns

chaman ao campesiñado á defensa do país,

e outros defenden as ideas liberais. Ao

longo do século, trala caída do absolutismo

e o inicio da monarquía constitucional,

nacen diversos movementos galeguistas

baseados na defensa da singularidade e da

personalidade diferenciada de Galicia.

O primeiro deles, aparecido contra os anos

40’, foi o Provincialismo, que denunciaba a

marxinación social do país e procuraba a

valoración social da súa arte, das costumes

e da historia. Os provincialistas víronse

apartados da política despois do seu apoio

ó fracasado levantamento militar de

Solís,que tivo como consecuencia o

fusilamento dos Mártires de Carral, e

refuxiáronse no mundo da cultura e da

literatura.

A segunda xeración galeguista, o

Rexionalismo, compaxinou cultura e

política, facendo da lingua a súa

preocupación primordial. A gaita gallega

(1853), de Xoán Manuel Pintos, constitúe o

primeiro libro da literatura galega

contemporánea.

En 1861 celébranse na Coruña os primeiros

Xogos Frorais. As composicións premiadas,

xunto con mostras da poesía

contemporánea, recóllense un ano máis

tarde no Álbum de la Caridad, primeira

antoloxía do Rexurdimento galego, onde

Page 21: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

20

aparece o poema “A Campana de Anllóns”,

de Eduardo Pondal.

A publicación en 1863 de Cantares

gallegos, primeira obra escrita

integramente en galego por Rosalía de

Castro, inaugura o Rexurdimento pleno. Ó

longo desta etapa publícanse na nosa

lingua tanto poesía como prosa, aínda que

o ano máis frutífero para a literatura galega

foi sen dúbida 1880. Nesta data saen á luz

composicións dos autores de máis sona do

momento: Follas novas de Rosalía de

Castro, Aires da miña terra de Curros

Enríquez, e Saudades gallegas de Lamas

Carvajal. Seis anos despois aparece

Queixumes dos pinos de Pondal.

Entre todos estes escritores, Rosalía de

Castro transcende coa calidade da súa obra

as nosas fronteiras para se incorporar á

historia da literatura universal. Os seus

versos teñen sido obxecto de múltiples

estudios e traducións a diversas linguas.

Os lindes da nosa literatura vanse

ampliando de vagar desde a lírica ata a

narrativa, o ensaio e a prosa didáctica. A

consolidación da prosa galega non se

produce ata o século XX, mais a finais do

XIX hai xa precedentes salientables, como

Maxina ou a filla espúrea, (1880) de

Marcial Valladares, primeira novela galega

contemporánea. A obra de mais sona entre

as clases populares foi O catecismo do

labrego de Lamas Carvajal, obra de crítica

social en clave de humor, que coñeceu

trece edicións en vida do autor. Tal vez o

mellor prosista da época foi Antonio López

Ferreiro, autor de tres importantes

novelas: A tecedoira de Bonaval, O Castelo

de Pambre e O niño de Pombas.

4 Rosalía de Castro

O xénero teatral foi o menos cultivado.

Desde a publicación de A casamenteira en

1812 ata a década dos oitenta non houbo

actividade editorial relacionada co teatro.

A presenza da lingua galega nos xornais

contribúe grandemente ao prestixio do

idioma. No ano 1876 edítase, promovido

por Valentín Lamas Carvajal, o pioneiro dos

xornais integramente en galego, O tio

Marcos da Portela. O éxito deste xornal,

con marcado carácter anticaciquil, resultou

espectacular. Entre os anos 1886 e 1888

vaise consolidando o xornalismo en Galicia,

coa aparición de novas iniciativas

monolingues: O Galiciano, en Pontevedra;

en Lugo, A Monteira; e As Burgas, en

Ourense.

Os autores do Rexurdimento descoñecen a

existencia da rica tradición lírica medieval

galega, e escriben co convencemento de

que son os iniciadores do cultivo literario

do idioma. Carecen, polo tanto, dunha

normativa idiomática o que os obriga a

partir dos usos orais.

Page 22: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

21

Nas últimas décadas do XIX nacen as

primeiras gramáticas e dicionarios da

lingua galega, esenciais para a súa

normalización: Compendio de gramática

gallega-castellana, de Francisco Mirás

(1864); e Gramática Gallega, de Saco e

Arce, considerado o primeiro estudio serio

do idioma galego.

Unha das últimas manifestacións do

Rexurdimento, xa no século XX, foi a

constitución da Real Academia Galega

(1905). O 30 de setembro de 1906

inaugúrase oficialmente, no salón da

coruñesa Reunión Recreativa e Instrutiva

de Artesáns, a Real Academia Galega, que

xa fora constituída o 4 de setembro de

1905.

5 Fundadores da Real Academia Galega

No acto conflúen os dous vieiros principais

do galeguismo naquela altura. O primeiro

deles, agrupado arredor de Manuel

Murguía, representa a continuidade do

programa do Rexurdimento e do

Rexionalismo, mentres que o segundo

proviña da vizosa comunidade de

emigrantes galegos en Cuba onde naceu,

en 1905, a Asociación Iniciadora e

Protectora da Academia Galega.

A Asociación Iniciadora foi a principal

fornecedora das remesas precisas para

acometer os gastos da fundación e

sostemento da Academia e tivo por

obxecto, segundo o seu propio

regulamento: "darlle unidade ao idioma

galego mediante a publicación dunha

gramática e un dicionario". A figura

senlleira do litógrafo de orixe ferrolá, Xosé

Fontenla Leal, apadriñado polo prestixio

intelectual de Curros Enríquez, foi

fundamental na organización e bo

resultado deste proxecto.

Chegada a fin do século XIX constátase

unha recuperación do galego como idioma

literario, cultural e histórico; asemade faise

patente un descenso no nivel de uso oral. A

lingua galega non vive aínda unha situación

normalizada e iso provoca un retroceso en

medios sociais (clases altas e medias) e en

ámbitos xeográficos concretos (urbanos).

O contexto socio-político contrasta coa

prolífica actividade cultural. A sociedade

galega dos comezos do XX seguía a se

caracterizar pola concentración do poder

económico en sectores minoritarios, por un

sistema agrícola aínda feudal e por unha

crecente emigración que ía baleirando o

país.

Aparecen asociacións agrarias que

canalizan as protestas sociais e acadan

gran resonancia no campesiñado, como foi

o caso da Liga Agraria de Acción Gallega. A

toma de consciencia dos campesiños,

fomentada polo seu acceso á propiedade

da terra, unida á evolución do galeguismo

cara ó nacionalismo, provoca un salto

cualitativo na utilización da lingua.

Nas primeiras décadas do século XX, surxe

un novo movemento, que supera ao

Page 23: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

22

Rexionalismo que nos ocupa, será o Nacionalismo.

EL RESURGIMIENTO

Resurgimiento es el nombre con el que se

conoce al movimiento de regeneración de

la cultura gallega que tuvo lugar a lo largo

del siglo XIX. Este término expresa

nítidamente lo que fue una trayectoria de

recuperación no sólo literaria, sino también

cultural, política e histórica.

A raíz de la invasión francesa (1809) y de

los enfrentamientos entre absolutistas y

liberales, surgen los primeros textos

escritos en gallego, impresos en hojas

sueltas o en periódicos, con fines

propagandísticos. Unos chaman al

campesinado a la defensa del país, e otros

defienden las ideas liberales. A lo largo del

siglo, tras la caída del absolutismo y el

inicio de la monarquía constitucional,

nacen diversos movimientos galleguistas

basados en la defensa de la singularidad y

de la personalidad diferenciada de Galicia.

El primero de ellos, aparecido en los años

‘40, fue el Provincialismo, que denunciaba

la marginación social del país y buscaba la

valoración social de su arte, de las

costumbres y de la historia. Los

provincialistas se vieron apartados de la

política después de su apoyo al fracasado

levantamiento militar de Solís, que tuvo

como consecuencia el fusilamiento de los

Mártires de Carral, y se refugiaron en el

mundo de la cultura e de la literatura.

La segunda generación galleguista, el

Regionalismo, compaginó cultura y política,

haciendo de la lengua su preocupación

primordial. A gaita gallega (1853), de Xoán

Manuel Pintos, constituye el primer libro

de la literatura gallega contemporánea.

En 1861 se celebran en A Coruña los

primeros Xogos Frorais. Las composiciones

premiadas, junto con muestras de la poesía

contemporánea, se recogen un año más

tarde en el Álbum de la Caridad, primera

antología del Resurgimiento gallego, donde

aparece el poema “A Campana de Anllóns”,

de Eduardo Pondal.

La publicación en 1863 de Cantares

gallegos, primera obra escrita

íntegramente en gallego por Rosalía de

Castro, inaugura el Resurgimiento pleno. A

lo largo de esta etapa se publican en

nuestra lengua tanto poesía como prosa,

aunque el año más fructífero para la

literatura gallega fue sin duda 1880. En

esta fecha salen a la luz composiciones de

los autores de más renombre del

momento: Follas novas de Rosalía de

Castro, Aires da miña terra de Curros

Enríquez, y Saudades gallegas de Lamas

Carvajal. Seis años después aparece

Queixumes dos pinos de Pondal.

Entre todos estos escritores, Rosalía de

Castro transciende con la calidad de su

obra nuestras fronteras para incorporarse

a la historia de la literatura universal. Sus

versos han sido objeto de múltiples

estudios y traducciones a diversas lenguas.

Page 24: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

23

Las lindes de nuestra literatura se van

ampliando lentamente desde la lírica hasta

la narrativa, el ensayo e la prosa didáctica.

La consolidación de la prosa gallega no se

produce hasta el siglo XX, pero a finales del

XIX hay ya precedentes destacables, como

Maxina ou a filla espúrea, (1880) de

Marcial Valladares, primera novela gallega

contemporánea. La obra de más renombre

entre las clases populares fue O catecismo

do labrego de Lamas Carvajal, obra de

crítica social en clave de humor, que

conoció trece ediciones en vida del autor.

Tal vez el mejor prosista de la época fue

Antonio López Ferreiro, autor de tres

importantes novelas: A tecedoira de

Bonaval, O Castelo de Pambre y O niño de

Pombas.

6 Rosalía de Castro

El género teatral fue el menos cultivado.

Desde la publicación de A casamenteira en

1812 ata la década de los ochenta no hubo

actividad editorial relacionada con el

teatro.

La presencia de la lengua gallega en los

periódicos contribuye enormemente al

prestigio del idioma. En el año 1876 se

edita, promovido por Valentín Lamas

Carvajal, el pionero de los periódicos

íntegramente en gallego, O tio Marcos da

Portela. El éxito de este diario, con

marcado carácter anticaciquil, resultó

espectacular. Entre los anos 1886 y 1888 se

va consolidando el periodismo en Galicia,

con la aparición de nuevas iniciativas

monolingües: O Galiciano, en Pontevedra;

en Lugo, A Monteira; y As Burgas, en

Ourense.

Los autores del Resurgimiento desconocen

la existencia de la rica tradición lírica

medieval gallega, y escriben con el

convencimiento de que son los iniciadores

del cultivo literario del idioma. Carecen,

por lo tanto, de una normativa idiomática,

lo que los obliga a partir de los usos orales.

En las últimas décadas del XIX nacen las

primeras gramáticas y diccionarios de la

lengua gallega, esenciales para su

normalización: Compendio de gramática

gallega-castellana, de Francisco Mirás

(1864); y Gramática Gallega, de Saco e

Arce, considerado el primer estudio serio

del idioma gallego.

Una de las últimas manifestaciones del

Resurgimiento, ya en el siglo XX, fue la

constitución de la Real Academia Gallega

(1905). El 30 de septiembre de 1906 se

inaugura oficialmente, en el salón de la

coruñesa Reunión Recreativa e Instructiva

de Artesanos, la Real Academia Gallega,

que ya había sido constituida el 4 de

septiembre de 1905.

Page 25: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

24

7 Fundadores de la Real Academia Gallega

En el acto confluyen los dos caminos

principales del galleguismo en aquel

entonces. El primero de ellos, agrupado

alrededor de Manuel Murguía, representa

la continuidad del programa del

Resurgimiento y del Regionalismo,

mientras que el segundo provenía de la

lujosa comunidad de emigrantes gallegos

en Cuba donde nació, en 1905, la

Asociación Iniciadora y Protectora de la

Academia Gallega.

La Asociación Iniciadora fue la principal

impulsora de las remesas necesarias para

acometer los gastos de la fundación y

mantenimiento de la Academia y tuvo por

objeto, según su propio reglamento: "darle

unidad al idioma gallego mediante la

publicación de una gramática y un

diccionario". La figura imprescindible del

litógrafo de origen ferrolano, Xosé

Fontenla Leal, apadrinado por el prestigio

intelectual de Curros Enríquez, fue

fundamental en la organización y buen

resultado de este proyecto.

Llegado el fin del siglo XIX se constata una

recuperación del gallego como idioma

literario, cultural e histórico; así mismo se

hace patente un descenso en el nivel de

uso oral. La lengua gallega no vive aún una

situación normalizada y eso provoca un

retroceso en medios sociales (clases altas y

medias) y en ámbitos geográficos

concretos (urbanos).

El contexto socio-político contrasta con la

prolífica actividad cultural. La sociedad

gallega de comienzos del XX seguía

caracterizándose por la concentración del

poder económico en sectores minoritarios,

por un sistema agrícola todavía feudal y

por una creciente emigración que iba

vaciando el país.

Aparecen asociaciones agrarias que

canalizan las protestas sociales y consiguen

gran resonancia en el campesinado, como

fue el caso de la Liga Agraria de Acción

Gallega. La toma de consciencia de los

campesinos, fomentada por su acceso a la

propiedad de la tierra, unida a la evolución

del galleguismo cara al nacionalismo,

provoca un salto cualitativo en la

utilización de la lengua.

En las primeras décadas del siglo XX, surge

un nuevo movimiento, que supera al

Regionalismo que nos ocupa, será el

Nacionalismo.

Page 26: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

25

Resurgence

Resurgence is the name given to the

regeneration movement that affected

Galician culture during XIX century. This

noun expresses a recovery trajectory not

just literary but also cultural, political and

historical.

Beginning with the French invasion (1809)

and the clash between absolutists and

liberals, the first texts in Galician appear

written as propaganda. Some of them call

the countrymen to their land’s defense and

others prefer the liberal ideas. Through the

century, after absolutism’s fall and the

beginning of a constitutional monarchy,

some Galician movements based on

defending the singularity and personality of

the nation are born.

The first one, in the 40’s, was

Provincialism, calling out the social

marginalization of the country and looking

for the validation of its art, traditions and

history. Provincialism followers left politics

after supporting Solis’ revolt that ended

with the shooting of the Martyrs of Carral,

so they found refuge in literature.

The second generation, Regionalism, mixed

culture and politics being the language its

first concern. A gaita gallega (1853), by

Xoán Manuel Pintos, is the first book of

contemporary Galician literature.

In 1861 the first Xogos Frorais take place in

A Coruña. The awarded compositions and

samples of contemporary poetry are

compiled a year later in Álbum de la

Caridad, first anthology of the Galician

Resurgence, were “A Campana de Anllóns”

by Pondal is included.

The publishing in 1863 of Cantares

Gallegos, first entirely Galician work by

Rosalía de Castro, starts the great

Resurgence. Through this era a lot of

poetry and prose are published, although

the flourishing year for Galician literature is

1880. On that date, three of the most

important books of our literature see the

light: Follas novas de Rosalía by Castro,

Aires da miña terra by Curros Enríquez, y

Saudades gallegas by Lamas Carvajal. Six

years later we get Queixumes dos pinos by

Pondal.

Among all the writers, Rosalía de Castro

shines with the quality of her work and

gets a place in world literature History. Her

verses have been studied a thousand

times; same as the translations they’ve

been subjected.

The borders of our literature expand slowly

from lyricism to narrative, essay and

didactic prose. The consolidation of

Galician prose doesn’t happen until XX

century, but during the XIX there are

already important examples like Maxina ou

a filla espúrea, (1880) by Marcial

Valladares, first contemporary Galician

novel. The most popular book among the

country people was O catecismo do

labrego by Lamas Carvajal, a comedic work

of social critique reissued thirteen times

while its author’s life. Maybe the best

prose writer of that time was Antonio

López Ferreiro, author of three important

Page 27: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

26

novels: A tecedoira de Bonaval, O Castelo

de Pambre and O niño de Pombas.

8 Rosalía de Castro

Drama was the less cultivated genre. Since

A Casamenteira was published in 1812

until the 80’s there was barely publishing

activity regarding drama.

The presence of the language on the news

helps its prestige. In 1876 O tío Marcos da

portela, the first news paper entirely in

Galician starts getting published thanks to

Valentín Lamas Carvajal; being very

successful. Journalism in Galicia

consolidates between 1886 and 1888 with

the birth of new Galician-speaking

initiatives: O Galiciano at Pontevedra, A

Monteira at Lugo, or As Burgas at Ourense.

Resurgence authors don’t know about

medieval Galician poetry and they write

believing they’re the pioneers of Galician

literature. Therefore, they lack any

linguistic rules, forcing them to start from

the oral base.

It’s on the last decades of XIX century that

the first grammar books and dictionaries

are published, essentials for the

normalization of the language: Compendio

de gramática gallega-castellana, by

Francisco Mirás (1864); and Gramática

Gallega, de Saco e Arce, viewed as the first

real study of the language.

One of the last manifestations of

Resurgence, already during the XX century,

was the creation of the Royal Galician

Academy (September 4th, 1905). It officially

opens in September 30th, 1906, at the Fun

and Instructive Artisans’ Meeting’s salon.

9 Founders of the Royal Galician Academy

Both main sides of Galician Regionalism

meet at the act. The first one, gravitating

around Manuel Murguía, represents the

continuity of Regionalism and Resurgence’s

program, while the second one came from

Cuba’s luxurious community of Galician

emigrants; the same place where the

Starting and Protecting Association for the

Galician Academy saw the light in 1905.

This Starting Association was the main

promoter of the foundation and

maintenance needed by the Academy and

had as its objective, according to its own

rules: “uniting Galician language through

the publishing of a grammar and

Page 28: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

27

dictionary”. Xosé Fontenla Leal, lithograph

from Ferrol sponsored by Curros Enríquez,

was essential on this behalf.

With the end of XIX century we can

announce the recovery of Galician as a

literary, cultural and historical language, as

well as its oral use going down. It isn’t

normalized yet and it makes it go back in

some social circles – high and medium

class- and precise geographic scopes –

towns-.

Socio-political context contrasts with the

abundant cultural activity. Galician

society’s main trait at the beginning of XX

century still was the concentration of

economic power in small sectors, a still

feudal farming system and increasing

emigration that emptied the country.

New farming associations show up

channeling social protests and being of

great importance among country people,

like the Farming League of Galician Action.

The new consciousness of these people

fueled by their access to land’s propriety

and next to the transformation of Galician

Regionalism into nationalism causes a

quality jump on the use of the language.

During the first decades of XX century

there is a new movement that surpasses

Regionalism, it’ll be Nationalism.

O REXIONALISMO E O NACEMENTO DOS SÍMBOLOS NACIONAIS: O HIMNO GALEGO.

Durante o Rexionalismo, ven a luz os

principais elementos simbólicos nos que se

asenta o sentimento nacional do país.

Himno e bandeira galegos teñen unha orixe

case coetánea e nas dúas están presentes

dous compoñentes básicos:

� Dunha banda, o papel do rexionalismo de orientación liberal, representado por Murguía e polo grupo coruñés da Liga Gallega e da Real Academia Galega, que alentou ou fixou coa súa autoridade intelectual tanto a aparición do himno de Pondal e Veiga como a definición precisa da bandeira azul e branca, como futura insignia nacional de Galicia, aínda que daquela se concibise como «rexional».

� E, doutra banda, foron as colectividades da emigración, nomeadamente as asentadas na illa de Cuba, as que achegaron a adhesión popular e a mobilización política que na Terra non era capaz de lograr o movemento rexionalista.

Nesta ocasión centrarémonos no himno,

polo papel central que o noso protagonista

xoga neste feito. O proceso de

consolidación do actual himno oficial

(nacido en 1890) non foi fácil e nin sequera

foi a única proposta. Desde as últimas

décadas do século XIX pódense achar

vontades para dotar o noso país dun

símbolo que era sentido como necesario

para acompañar o proceso de

Page 29: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

28

reivindicación nacional que, desde o

provincialismo inicial do século XIX, está a

renacer, estenderse e consolidarse no seo

da nación galega.

Con motivo da Exposición Rexional

celebrada en Pontevedra en 1880, foi

convocado un premio para un «Himno á

Galicia en dialecto del país». O texto

premiado foi o do autor pontevedrés

Andrés Muruais (1851-1882), cun accésit

de Francisco María de la Iglesia (1827-

1897). Tamén deste mesmo ano de 1880 é

a letra do «Himno a Galicia» do padronés

Manuel Barros (1844-1885), emigrante na

Habana e en Bos Aires, onde editou

diversas obras e dirixiu varias publicacións

periódicas. A música é da autoría de

Ricardo Pérez Camino (1842-1915). En

1886, aparece un novo «Himno Gallego»

de Armada Teixeiro (1848-1920), co

pseudónimo Chumín de Céltegos, con

música de Felipe Pereira, dado a coñecer

na Habana, nas páxinas da revista A Gaita

Gallega.

Cronoloxicamente, a proposta hímnica de

Eduardo Pondal e Pascual Veiga,

finalmente consolidada a partir do Certame

Musical de 1890, foi a seguinte, mais non a

derradeira, porque tres anos despois, en

abril de 1893, o prolífico autor Galo Salinas

(1852-1926) compuxo na Coruña o poema

«¡Galicia! Hino Popular Rexional» (co lema

Deus fratresque Galleciae), musicado polo

compositor Varela Silvari (1848-1926).

10 Pascual Veiga

Por outra parte, xa comezado o século XX,

o ‘Círculo Católico de Obreros’ de Ferrol

convocou, en 1904, o terceiro Certame

Literario, Científico e Musical en que, na

parte musical, o tema de composición será

«Himno á Galicia para masa coral, é

instrumentado para orquesta, adaptado á

la letra que va al fin de estas bases».

Efectivamente, a continuación aparece o

texto hímnico (cuxo primeiro verso

constituirá o lema de ‘Solidaridad Gallega’),

sen indicación de autoría.

En 1911 a ‘Unión Redencionista’ da Habana

edita un cancioneiro patriótico, onde

aparecerán varias das propstas: «Os

pinos», Pondal; «Sexa por todos gabada»,

Curros; «Himno», Brañas; «Por Galicia»,

Vicenti; «Himno á Galicia», «A Galicia»,

Muruais; «Himno», Lugrís; «A sombra do

druída», Vazquez [sic]; «Poesía», Novo;

«Himno», Vaamonde; «Himno», Carré;

«Anxel de redención», Carvajal; «Himno»,

Martelo Paumán; «Poesía», Cabeza de

León; «A Galicia», Añón; «Pol-a unión»,

Curros; «Alma gallega», Barcia; «Regato

Page 30: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

29

montañés», Ribalta; «Gaita gallega»,

«Castellanos de Castilla», Rosalía Castro.

Verdadeiramente importante como

proposta de himno galego foi a aparecida

en 1911, ano en que Luís Taibo García

(1877-1954) compuxo unha partitura sobre

o poema de Alfredo Brañas (1859-1900),

que tivo gran difusión a partir da súa

aparición, talvez pola personalidade do

poeta e intelectual galeguista, polo

carácter reivindicativo do texto e tamén, se

cadra, por máis adiante se converter en

himno oficial das Mocedades Galeguistas.

O seguinte «HIMNO Á GALICIA», datado na

Coruña no 20 de maio de 1907, ten como

autor a Florencio Vaamonde Lores (1860-

1925), tamén académico. E, finalmente, o

cuarto «Himno á Galicia», tamén datado na

Coruña o 18 de maio de 1907, corresponde

á pluma de Evaristo Martelo Paumán

(1853-1928), poeta que ocupou a cadeira

de Eduardo Pondal na Real Academia

Galega.

Non menos importante que o himno de

Brañas e Taibo foi, por outra banda, o

Himno de ‘Acción Gallega’, da autoría de

Ramón Cabanillas (1876-1959), utilizado

polas organizacións agraristas nas

primeiras décadas do século XX e recollido

en Vida Gallega facendo constar este

carácter. O poema foi publicado en 1915,

na sección «Da Terra asoballada» de Vento

mareiro, mais xa era coñecido en 1913,

tanto o texto como a versión musical de

Adolfo Campos López.

De todos os xeitos, antes de cerrarmos o

capítulo de propostas, aínda convén facer

notar que a música da Alborada de Pascual

Veiga (con letra de Francisco María de la

Iglesia), louvada por Curros nun poema

(¡Gloria a quen un tesouro n’esa canción

nos leiga / Qu’ ha de ser a «Marsellesa»

galaica «d’o Porvir»!), funcionou

historicamente, tanto no interior de Galiza

como nas comunidades galegas

emigrantes, como música de identificación

patriótica galega.

Finalmente, débese ter en conta que

tamén existe a denominada «Marcha do

Antigo Reino de Galiza», citada na

disposición adicional cuarta da Lei de

símbolos de 1984. Esta marcha, de orixe

incerta, ten un ar solemne e procesional:

talvez foi composta para actos cívico-

relixiosos, aínda que nos últimos tempos

traspasa ese ámbito para se converter

nunha especie de marcha patriótica que

coexiste, con menor rango, co Himno

oficial.

Segundo Filgueira Valverde, que era

posuidor dunha copia en 1924, «a melodía

da “Marcha” adeprendéralla un famoso

gaiteiro cruñés ó vello e petrucial Lugrís

Freire. Anotouna e fixo unha

harmonización Pilar Castillo». Á parte desta

partitura, Manuel Lugrís Freire era

posuidor doutra co título «Antiga Marcha

Real de Galicia», harmonizada para piano,

que lle fora doada polo músico Mauricio

Farto Parra (1867-1947). E, por outra parte,

a «Marcha del antiguo Reino de Galicia de

Chirimías», pertencente ao repertorio do

músico lucense Vicente Latorre, que era

escoitada en Lugo con motivo da ofrenda

que as sete capitais do Reino de Galiza

facían na Catedral.

Mais a personalidade e función simbólica

de Eduardo Pondal Abente (1835-1917)

como Poeta galego por excelencia (sobre

Page 31: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

30

todo despois da morte de Rosalía, con

Curros na emigración) e as propias

calidades do seu texto, así como o prestixio

da música de Pascual Veiga (1842-1906),

popular por ser o autor da Alborada,

contribuíron, sen dúbida, ao éxito

definitivo das catro estrofas iniciais d’Os

Pinos como himno, asumido desde o

principio do século XX por todo o

galeguismo (tanto político como cultural),

rexeitando as publicacións ligadas ao

nacionalismo calquera outra posibilidade

alternativa e mantendo firmemente un

símbolo que xa era popular na Galiza e

mais nas comunidades do exterior.

O Certame musical de 1890 e o nacemento do himno

En 1890, a comisión de festexos da Coruña

encárgalle ao ‘Orfeón Coruñés Número 4’,

recén galardoado no Certame da

Exposición Universal de París, que organice

os actos musicais das festas. Estes

consistiran en dous eventos, un Certame

Musical e mais un Certame de Gaitas,

Murgas e Flautas de Aldea, que rematasen

nun gran Festival que tería lugar na antiga

Praza de Touros coruñesa.

Previamente á publicación das Bases do

Certame, Pascual Veiga, como organizador,

tiña que

conseguir os textos poéticos para os dous

apartados de «Marcha Regional Gallega» e

«Balada». Para a «Marcha Rexional

Galega», Pascual Veiga pensou na figura

máis sobranceira, na altura de 1890, do

mundo da creación poética galega:

Eduardo Pondal. Coa desaparición de

Rosalía en 1885 e co afastamento físico de

Curros, que traballa durante longos

períodos en Madrid, antes da súa marcha á

Habana en 1894, a única escolla posíbel a

esta altura na Galiza literaria e cultural

para a elaboración dun texto hímnico só

podía ser o Bardo bergantiñán.

Eduardo Pondal, creador dunha poderosa

mitoloxía poética galega, representaba o

canto épico a través dunha obra en que

glosa as orixes míticas da patria (por medio

do celtismo con base no mito de Breogán,

o creador en última instancia da nación),

na que canta as súas contendas e as súas

glorias, e que representa a voz da terra coa

asunción dunha misión bárdica que levou

ás súas últimas consecuencias na creación

poética.

Poeta patriótico, en fin, non só na súa

concepción poética mais tamén como

figura pública, en

comuñón amical e ideolóxico-política co

patriarca Manuel Murguía, bardo da Cova

Céltica e figura indiscutíbel da Galiza

literaria de finais de século, concentrando

na súa persoa todo o valor cultural-

representativo do espazo simbólico galego.

Por outra parte, Pascual Veiga era a figura

de maior prestixio musical no campo do

orfeonismo

no derradeiro terzo do século XIX, alén dun

fervente ‘rexionalista’ que, a través da súa

obra compositiva, trata tamén de

reivindicar e prestixiar a nosa lingua e a

nosa literatura. Ademais era vogal do

comité coruñés da ‘Asociación

Page 32: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

31

Regionalista’ presidida por Murguía en

Santiago.

Pascual Veiga dirixiuse a Eduardo Pondal a

través dunha carta inicial na que lle solicita

formalmente o texto poético para o

certame de 1890. Eduardo Pondal acepta o

encargo e inicia o proceso de escrita do

poema. Os Pinos mostra numerosas

tentativas de escrita que evidencian a

evolución do proceso creativo nun poeta

que meditaba profundamente os textos,

que os refacía, pulía e traballaba nunha

especie de neurose creativa que o levaba a

modificar decote a súa produción,

nomeadamente antes da súa publicación.

No día 5 de abril de 1890, acabada a

primeira versión (necesariamente

provisoria) do poema, Eduardo Pondal,

envíalla ao músico, mostrando a súa

disposición para colaborar en tan

«levantado propósito» e explicitando as

súas conviccións iberistas.

O manuscrito autógrafo desta primeira

versión está constituído por un grupo de

cinco papeis

(270x210 mm), dobrados, formando, por

tanto, un «folleto» de 10 páxinas, cuxas

medidas se reducen á metade do total.

Do nacemento do himno á primeira oficialización (1890-1907)

A partir de 1890, en que o texto poético é

publicado oficialmente no Prospecto do

Certame e a

música veiguiana do Himno estaba

composta, entramos nun período en que

existen escasas noticias sobre a

interpretación e circulación do himno

pondaliano no interior do país antes da súa

‘oficialización’ na Habana en 1907.

En 1907, o emigrante e activista galego

Xosé Fontenla Leal (1865-1919) diríxese a

Pascual Veiga para lle solicitar unha copia

da música do poema Os Pinos

converténdose deste xeito no verdadeiro

promotor da consolidación e ‘oficialización’

do Himno no seo da comunidade galega en

Cuba e mais no seu Centro Galego, de onde

se difundiu ao interior de Galiza.

Nesta altura, na Habana funcionaba a

‘Asociación Iniciadora y Protectora de la

Real Academia Gallega’ (constituída en

1905 e presidida por Curros); existía prensa

nacionalista e en galego; Curros, Lugrís e

outros grandes persoeiros do movemento

protonacionalista galego tiñan a súa

residencia na illa cubana; e no ambiente

político-cultural da emigración percibíase a

necesidade da consagración dun elemento

simbólico tan importante e popular como é

un himno.

Neste sentido, Xosé Fontenla Leal foi o

artífice verdadeiro da recuperación e

difusión do Himno de Pondal e Veiga, razón

que explica a confusión existente en gran

parte da historiografía galega arredor do

proceso do nacemento do Himno Galego.

Page 33: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

32

Unha vez recibida a carta (coa copia da

partitura) por Fontenla, morre Pascual

Veiga Iglesias en Madrid, no 1906 e xorde a

iniciativa en Bos Aires de lle facer unha

homenaxe e sufragar o traslado dos seus

restos mortais a Mondoñedo. Esta idea é

tamén acollida na Habana, a través da

organización dunha «Velada Artístico-

Literaria» no gran Teatro do Centro Galego,

onde será solemnemente interpretado o

Himno, que, na altura, era considerado

como obra inédita.

Deste xeito, o Himno de Pondal e Veiga soa

pública e oficialmente o día 20 de

decembro de 1907, executado pola Banda

Municipal da Habana, baixo a batuta do

seu director, o mestre Guillermo M. Tomás

(1868-1933).

Un ano despois, en 1908, o himno de

Pondal e Veiga é declarado oficial en todas

as festas do Centro Galego da Habana, por

iniciativa, máis unha vez, de Xosé Fontenla,

e a partir dese momento, nas actividades

relacionadas co Centro interpretarase o

himno.

EL REGIONALISMO Y EL NACIMIENTO DE LOS SÍMBOLOS NACIONALES: EL HIMNO GALLEGO.

Durante el Regionalismo, ven la luz los

principales elementos simbólicos en los

que se asienta o sentimiento nacional del

país. Himno y bandera gallegos tienen un

origen casi coetáneo y en los dos están

presentes dos componentes básicos:

� De una parte, el papel del regionalismo de orientación liberal, representado por Murguía y por el grupo coruñés de la Liga Gallega y de la Real Academia Gallega, que alentó o fijó con su autoridad intelectual tanto la aparición del himno de Pondal y Veiga como la definición precisa de la bandera azul y blanca, como futura insignia nacional de Galicia, aunque por aquel entonces se concibiese como «regional».

� Y, de otra parte, fueron las colectividades de la emigración, principalmente las asentadas en la

isla de Cuba, las que acercaron la adhesión popular y la movilización política que en la Tierra non era capaz de lograr el movimiento regionalista.

En esta ocasión nos centraremos en el

himno, por el papel central que nuestro

protagonista juega en este hecho. El

proceso de consolidación del actual himno

oficial (nacido en 1890) no fue fácil y ni

siquiera fue la única propuesta. Desde las

últimas décadas del siglo XIX se pueden

encontrar voluntades para dotar a nuestro

país de un símbolo que era sentido como

necesario para acompañar el proceso de

reivindicación nacional que, desde el

provincialismo inicial del siglo XIX, está

renaciendo, extendiéndose e

consolidándose en el seno de la nación

gallega.

Page 34: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

33

Con motivo de la Exposición Regional

celebrada en Pontevedra en 1880, fue

convocado un premio para un «Himno de

Galicia en dialecto del país». El texto

premiado fue el del autor pontevedrés

Andrés Muruais (1851-1882), con un

accésit de Francisco María de la Iglesia

(1827-1897). También de este mismo año

de 1880 es a letra del «Himno a Galicia»

del padronés Manuel Barros (1844-1885),

emigrante en la Habana y en Buenos Aires,

donde editó diversas obras y dirigió varias

publicaciones periódicas. La música es de

Ricardo Pérez Camino (1842-1915). En

1886, aparece un nuevo «Himno Gallego»

de Armada Teixeiro (1848-1920), con el

pseudónimo Chumín de Céltegos, con

música de Felipe Pereira, dado a conocer

en la Habana, en las páginas de la revista A

Gaita Gallega.

Cronológicamente, la propuesta hímnica

de Eduardo Pondal y Pascual Veiga,

finalmente consolidada a partir del

Certamen Musical de 1890, fue la

siguiente, pero no la última, porque tres

años después, en abril de 1893, el prolífico

autor Galo Salinas (1852-1926) compuso en

A Coruña el poema «¡Galicia! Hino Popular

Rexional» (con el lema Deus fratresque

Galleciae), con música del compositor

Varela Silvari (1848-1926).

11 Pascual Veiga

Por otra parte, ya comenzado el siglo XX, el

‘Círculo Católico de Obreros’ de Ferrol

convocó, en 1904, el tercer Certamen

Literario, Científico y Musical en que, en la

parte musical, el tema de composición será

«Himno a Galicia para masa coral, e

instrumentado para orquesta, adaptado a

la letra que va al fin de estas bases».

Efectivamente, a continuación aparece el

texto hímnico (cuyo primer verso

constituirá el lema de ‘Solidaridad

Gallega’), sin indicación de autoría.

En 1911 la ‘Unión Redencionista’ de la

Habana edita un cancionero patriótico,

donde aparecerán varias de las propuestas:

«Os pinos», Pondal; «Sexa por todos

gabada», Curros; «Himno», Brañas; «Por

Galicia», Vicenti; «Himno á Galicia», «A

Galicia», Muruais; «Himno», Lugrís; «A

sombra do druída», Vazquez [sic];

«Poesía», Novo; «Himno», Vaamonde;

«Himno», Carré; «Anxel de redención»,

Carvajal; «Himno», Martelo Paumán;

«Poesía», Cabeza de León; «A Galicia»,

Añón; «Pol-a unión», Curros; «Alma

gallega», Barcia; «Regato montañés»,

Page 35: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

34

Ribalta; «Gaita gallega», «Castellanos de

Castilla», Rosalía Castro.

Verdaderamente importante como

propuesta de himno gallego fue la

aparecida en 1911, año en que Luís Taibo

García (1877-1954) compuso una partitura

sobre el poema de Alfredo Brañas (1859-

1900), que tuvo gran difusión a partir de su

aparición, tal vez por la personalidad del

poeta e intelectual galleguista, por el

carácter reivindicativo del texto y también,

quizás, por convertirse más adelante en

himno oficial de las Mocedades

Galeguistas.

El siguiente «HIMNO Á GALICIA», datado

en A Coruña el 20 de mayo de 1907, tiene

como autor a Florencio Vaamonde Lores

(1860-1925), también académico. Y,

finalmente, el cuarto «Himno á Galicia»,

también datado en A Coruña el 18 de mayo

de 1907, corresponde a la pluma de

Evaristo Martelo Paumán (1853-1928),

poeta que ocupó la silla de Eduardo Pondal

en la Real Academia Gallega.

No menos importante que el himno de

Brañas y Taibo fue, por otra parte, el

Himno de ‘Acción Gallega’, de la autoría de

Ramón Cabanillas (1876-1959), utilizado

por las organizaciones agraristas en las

primeras décadas del siglo XX y recogido en

Vida Gallega haciendo constar este

carácter. El poema fue publicado en 1915,

en la sección «Da Terra asoballada» de

Vento Mareiro, pero ya era conocido en

1913, tanto el texto como la versión

musical de Adolfo Campos López.

De todos modos, antes de cerrar el

capítulo de propuestas, aún conviene hacer

notar que la música de le Alborada de

Pascual Veiga (con letra de Francisco María

de la Iglesia), alabada por Curros en un

poema (¡Gloria a quen un tesouro n’esa

canción nos leiga / Qu’ ha de ser a

«Marsellesa» galaica «d’o Porvir»!),

funcionó históricamente, tanto en el

interior de Galicia como en las

comunidades gallegas emigrantes, como

música de identificación patriótica gallega.

Finalmente, se debe tener en cuenta que

también existe la denominada «Marcha do

Antigo Reino de Galiza», citada en la

disposición adicional cuarta de la Ley de

símbolos de 1984. Esta marcha, de origen

incierto, tiene un aire solemne y

procesional: tal vez fue composta para

actos cívico-religiosos, aunque en los

últimos tiempos traspasa ese ámbito para

convertirse en una especie de marcha

patriótica que coexiste, con menor rango,

con el Himno oficial.

Según Filgueira Valverde, que era poseedor

de una copia en 1924, «la melodía de la

“Marcha” se la enseñó un famoso gaitero

coruñés al viejo y anciano Lugrís Freire. La

anotó e hizo una armonización Pilar

Castillo». Aparte de esta partitura, Manuel

Lugrís Freire era poseedor de otra con el

título «Antiga Marcha Real de Galicia»,

armonizada para piano, que le había sido

donada por el músico Mauricio Farto Parra

(1867-1947). Y, por otra parte, la «Marcha

del antiguo Reino de Galicia de Chirimías»,

perteneciente al repertorio del músico

lucense Vicente Latorre, que era escuchada

en Lugo con motivo de la ofrenda que las

siete capitales del Reino de Galicia hacían

en la Catedral.

Mas la personalidad y función simbólica de

Eduardo Pondal Abente (1835-1917) como

Page 36: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

35

poeta gallego por excelencia (sobre todo

después de la muerte de Rosalía, con

Curros en la emigración) y las propias

calidades de su texto, así como el prestigio

de la música de Pascual Veiga (1842-1906),

popular por ser el autor de la Alborada,

contribuyeron, sin duda, al éxito definitivo

de las cuatro estrofas del comienzo de Os

Pinos como himno, asumido desde el

principio del siglo XX por todo el

galleguismo (tanto político como cultural),

rechazando las publicaciones ligadas al

nacionalismo cualquiera otra posibilidad

alternativa y manteniendo firmemente un

símbolo que ya era popular en Galicia e las

comunidades do exterior.

El Certamen musical de 1890 y el nacimiento del himno

En 1890, la comisión de festejos de A

Coruña le encarga al ‘Orfeón Coruñés

Número 4’, recién galardonado en el

Certamen de la Exposición Universal de

París, que organice los actos musicales de

las fiestas. Estos consistirán en dos

eventos, un Certamen Musical y un

Certamen de Gaitas, Murgas y Flautas de

Aldea, que terminan en un gran Festival

que tendría lugar en la antigua Plaza de

Toros coruñesa.

Previamente a la publicación de las Bases

del Certamen, Pascual Veiga, como

organizador, tenía que conseguir los textos

poéticos para los dos apartados de

«Marcha Regional Gallega» y «Balada».

Para la «Marcha Regional Gallega», Pascual

Veiga pensó en la figura más importante,

en 1890, del mundo de la creación poética

gallega: Eduardo Pondal. Con la

desaparición de Rosalía en 1885 e con el

alejamiento físico de Curros, que trabaja

durante largos períodos en Madrid, antes

de su marcha a la Habana en 1894, la única

posibilidad a esta altura en la Galicia

literaria y cultural para la elaboración de un

texto hímnico sólo podía ser el Bardo de

Beergantiños.

Eduardo Pondal, creador de una poderosa

mitología poética gallega, representaba el

canto épico a través de una obra en que

glosa los orígenes míticos de la patria (por

medio del celtismo con base en el mito de

Breogán, el creador en última instancia de

la nación), en la que canta sus contiendas

y sus glorias, y que representa la voz de la

tierra con la asunción de una misión

bárdica que llevó sus últimas

consecuencias en la creación poética.

Poeta patriótico, en fin, no sólo en su

concepción poética sino también como

figura pública, en comunión amical e

ideológico-política con el patriarca Manuel

Murguía, bardo de la Cova Céltica y figura

indiscutible de la Galicia literaria de finales

de siglo, concentrando en su persona todo

el valor cultural-representativo del espacio

simbólico gallego.

Por otra parte, Pascual Veiga era la figura

de mayor prestigio musical en el campo del

orfeonismo en el último tercio del siglo XIX,

además de un ferviente ‘regionalista’ que,

a través de su obra compositiva, trata

también de reivindicar y prestigiar nuestra

lengua y nuestra literatura. Además era

Page 37: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

36

vocal del comité coruñés de la ‘Asociación

Regionalista’ presidida por Murguía en

Santiago.

Pascual Veiga se dirigió a Eduardo Pondal a

través de una carta inicial en la que le

solicita formalmente el texto poético para

el certamen de 1890. Eduardo Pondal

acepta el encargo e inicia el proceso de

escritura del poema. Os Pinos muestra

numerosas tentativas de escritura que

evidencian la evolución del proceso

creativo en un poeta que meditaba

profundamente los textos, que los rehacía,

pulía y trabajaba en una especie de

neurosis creativa que lo llevaba a modificar

a menudo su producción antes de su

publicación.

El día 5 de abril de 1890, acabada la

primera versión (necesariamente

provisional) del poema, Eduardo Pondal se

la envía al músico, mostrando su

disposición para colaborar en tan

«levantado propósito» y explicitando sus

convicciones iberistas.

El manuscrito autógrafo de esta primera

versión está constituido por un grupo de

cinco papeles (270x210 mm), doblados,

formando, por tanto, un «folleto» de 10

páginas, cuyas medidas se reducen a la

mitad del total.

Del nacimiento del himno a la primera oficialización (1890-1907)

A partir de 1890, año en que el texto

poético es publicado oficialmente en el

Prospecto del Certamen y la música

veiguiana del Himno estaba compuesta,

entramos en un período en que existen

escasas noticias sobre la interpretación y

circulación del himno pondaliano en el

interior del país antes de su ‘oficialización’

en la Habana en 1907.

En 1907, el emigrante y activista gallego

Xosé Fontenla Leal (1865-1919) se dirige a

Pascual Veiga para solicitarle una copia de

la música del poema Os Pinos

convirtiéndose de este modo en el

verdadero promotor de la consolidación y

‘oficialización’ del Himno en el seno de la

comunidad gallega en Cuba y su Centro

Gallego, de donde se difundió al interior de

Galicia.

A esta altura, en la Habana funcionaba la

‘Asociación Iniciadora y Protectora de la

Real Academia Gallega’ (constituida en

1905 y presidida por Curros); existía prensa

nacionalista y en gallego; Curros, Lugrís y

otros grandes personajes del movimiento

protonacionalista gallego tenían su

residencia en la isla cubana; y en el

ambiente político-cultural de la emigración

se percibía la necesidad de la consagración

de un elemento simbólico tan importante y

popular como es un himno.

En este sentido, Xosé Fontenla Leal fue el

artífice verdadero de la recuperación y

difusión del Himno de Pondal y Veiga,

Page 38: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

37

razón que explica la confusión existente en

gran parte de la historiografía gallega

alrededor del proceso de nacimiento del

Himno Gallego.

Una vez recibida la carta (con la copia de la

partitura) por Fontenla, muere Pascual

Veiga Iglesias en Madrid, en 1906 y surge la

iniciativa en Buenos Aires de hacerle un

homenaje y sufragar el traslado de sus

restos mortales a Mondoñedo. Esta idea es

también acogida en la Habana, a través de

la organización de una «Velada Artístico-

Literaria» en el gran Teatro del Centro

Gallego, donde será solemnemente

interpretado el Himno, que, en el

momento, era considerado como obra

inédita.

De este modo, el Himno de Pondal y Veiga

suena pública y oficialmente el día 20 de

diciembre de 1907, ejecutado por la Banda

Municipal de la Habana, bajo la batuta de

su director, el maestro Guillermo M. Tomás

(1868-1933).

Un año después, en 1908, el himno de

Pondal y Veiga es declarado oficial en todas

las fiestas del Centro Gallego de la Habana,

por iniciativa, más de una vez, de Xosé

Fontenla, y a partir de ese momento, en las

actividades relacionadas con el Centro se

interpretará el himno.

Regionalism and the birth of national symbols: Galician anthem

During Regionalism, the main symbolic elements on which the national feeling of the country is based appear. Galician anthem and flag have an almost contemporary origin and there are present two basic components in both of them:

� On one hand, the role of liberal oriented regionalism, represented by Murguía and the Coruña group of the “Galician League” and the “Galician Royal Academy”, which with its intellectual authority encouraged the birth of Pondal and Veiga’s anthem and the precise definition of the blue and white flag, the future national insignia of Galicia, although conceived as “regional”.

� On the other hand, the emigrant groups, mainly those settled on

Cuba, encouraged the popular adhesion and political mobilization that the Regionalist movement couldn’t achieve at home.

On this occasion we will focus on the anthem, for the central role that our protagonist plays in this fact. The process of consolidating the current official anthem (came out in 1890) was not easy and even there was more than one proposal. Over the last decades of XIX century, we have been able to provide our country with a symbol that was felt as necessary to go with the demands of Galician nationalists that, since the early provincialism of the XIX century, has been reawakened, being expanded and consolidated in the core of the Galician nation. On the occasion of the Regional Exhibition

held in Pontevedra in 1880, a prize was

Page 39: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

38

awarded for an “Anthem of Galicia in the

dialect of the country”. The award-winning

text was of Andrés Muruais (1851-1882),

from Pontevedra, and Francisco María de

la Iglesia (1827-1897) received a secondary

award. The Anthem to Galicia lyrics are

also of 1880, written by Manuel Barros

(1844-1885), from Padrón, who emigrated

to Havana and Buenos Aires, where he

published diverse works and directed

several periodical publications. The music

was by Ricardo Pérez Camino (1842-1915).

In 1886 a new Galician Anthem by Armada

Teixeiro (1848-1920), going by the

pseudonym “Chumín de Céltegos”, with

music by Felipe Pereira, released in

Havana, in the pages of the magazine A

Gaita Gallega.

In chronological order, Eduardo Pondal and

Pascual Veiga’s proposal for an anthem,

consolidated since 1890 Music Contest,

wasn’t the last proposal because three

years later, in April 1893, the prolific

author Galo Salinas (1852-1926) wrote in A

Coruña the poem ¡Galicia! Hino Popular

Rexional (using the motto Deus fratresque

Galleciae) with music by the composer

Varela Silvari (1848-1926).

12 Pascual Veiga

On the other hand, already in the XX

century, Ferrol’s Catholic Worker’s Circle

convened in 1904 the third Literary,

Scientific and Musical Contest in which the

composition theme will be Anthem for

Galicia, for vocal and instrumental forces,

set to the lyrics at the end of this proposal

requirements’ document. Next to this is the

anthem’s text (its first verse will become

the slogan for “Galician Solidarity”) with no

indication of its authorship.

In 1911 Havana’s Redemptionist Union

publishes a patriotic songbook with some

of the contestants: Os pinos, Pondal; Sexa

por todos gabada, Curros; Himno, Brañas;

Por Galicia, Vicenti; Himno á Galicia, A

Galicia, Muruais; Himno, Lugrís; A sombra

do druída, Vazquez [sic]; Poesía, Novo;

Himno, Vaamonde; Himno, Carré; Anxel de

redención, Carvajal; Himno, Martelo

Paumán; Poesía, Cabeza de León; A Galicia,

Añón; Pol-a unión, Curros; Alma gallega,

Barcia; Regato montañés, Ribalta; Gaita

gallega, Castellanos de Castilla, Rosalía

Castro.

Page 40: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

39

A truly important anthem proposal was

Luis Taibo García’s (1877/1954)

composition in 1911 over an Alfredo

Brañas’ (1859-1900) poem, greatly

broadcasted since its première maybe

because of the regionalist personality of

the poet and the text; it later became the

Regionalist Galician Youth hymn.

Another Anthem to Galicia came from A

Coruña in May 20th, 1907, written by

Florencio Vaamonde Lores (1860-1925).

Another one was born in the same city two

days before written by Evaristo Martelo

Paumán (1853-1928), the poet who

occupied Pondal’s place at the Royal

Galician Academy.

Also important was Acción Galega by

Ramón Cabanillas (1876-1959), used by

farming organizations on the first decades

of the XX century. This poem was published

in “Da terra asoballada” section in Vento

Mareiro but it was already know in 1913,

both the poem and the musical version by

Adolfo Campos López.

It is also important to remember that

Alborada Galega’s music by Pascual Veiga

(lyrics by Francisco María de la Iglesia),

praised by Curros on a poem (“¡Gloria a

quen un tesouro n’esa canción nos leiga /

Qu’ ha de ser a «Marsellesa» galaica «d’o

Porvir»!”), worked as a patriotic

identification song both in Galicia and

emigrant communities.

Finally, we cannot forget about the Marcha

do Antigo Reino de Galiza cited in the

fourth additional disposition of 1984

Galician symbols’ law. This march of unsure

origins is very solemn and processional,

maybe composed for civic-religious acts,

even when lately it has become a patriotic

march that coexists as the anthem’s

younger sibling.

According to Filgueira Valverde, owner of a

copy back in 1924, “the march’s melody

was taught to the old man Lugris Freire by

a famous windpipe player from Coruña. He

wrote it and Pilar Castillo harmonized it.”

Besides this music sheet, Lugrís Freire also

had another one with the title Antiga

Marcha Real de Galicia arranged for piano

donated by the musician Mauricio Farto

Parra (1867-1947). There was also Marcha

del antiguo Reino de Galicia de Chirimías

that belonged to Lugo’s musician Vicente

Latorre, frequently listened at his town in

celebration of the offering made by

Galicia’s Seven Capital Cities at the

Cathedral.

But Pondal’s personality and symbolic

function as Galicia’s greatest poet (after

the death of Rosalía and Curros’

emigration), as well as the quality of his

text Pascual Veiga’s music recognition –

thanks to the fame of his Alborada-

definitively helped to the success of the

first four stanzas of Os Pinos as an anthem,

assumed since the beginning of XX century

by both political and cultural Galician

regionalism; classes that denied the

possibilities of any other competitor and

held a symbol that was already popular in

Galicia as well as the emigrant

communities.

Page 41: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

40

Musical Contest of 1890 and the anthem’s conception

In 1890, the organizers for the A Coruña

popular fair asked the recently awarded at

the Paris’ Universal Exposition Coruña’s

Choir Number 4 if they could prepare the

musical acts. These will be a Musical

Contest and a Windpipe, Murgas and

Traditional Flute Contest, ending with a big

Festival at the Bullfighting Plaza.

Before publishing the Contest rules Pascual

Veiga, as the organizer, had to get the

poems for the Galician Regional March and

Ballad categories. For the first one, he

thought of the most important Galician

poet of 1890: Eduardo Pondal. With

Rosalia’s death in 1885 and Curros working

in Madrid before departing to Havana in

1894, the only one who could write such

and anthem was Bergantiño’s Bard.

Eduardo Pondal, creator of a powerful

Galician poetical mythology, represented

epic chants through a line of work that

touches the mythical origins of his

homeland – via Celtic culture based on

Breogán’s myth, creator of the nation-,

singing his fights and victories,

representing the voice of the land with a

mission best shown on his poetry.

Patriotic poet, not just in his work but also

as a public person. Friend and ideological-

political ally of Murguía, Celtic Cove’s bard

and essential figure of Galicia’s literature at

the end of the century, Pondal

concentrated on himself all the cultural

values representatives of Galicia’s symbolic

space.

Pascual Veiga was the most important

person on the choir’s field of that moment,

besides being a Regionalist that, through

his composition, tried to vindicate our

language and literature. He was also vocal

at the Coruña’s section of the Regionalist

Association that Murguía ruled from

Santiago.

Pascual Veiga wrote Eduardo Pondal asking

him formally if he could write a poem for

the Contest. Pondal accepts and starts

writing immediately. Os Pinos was

rewritten once and again, showing the

evolution of the creation process for a poet

that meditated profoundly about his text,

remade them, polished them and worked

in the middle of a creative neurosis.

On April 5th, 1890, Pondal sends Veiga the

first draft of the poem, showing his

disposition to collaborating in such a “high

purpose”.

The handwritten manuscript of this first

draft is composed of five folded papers

(270x210 mm) creating a 10 pages

pamphlet.

Page 42: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

41

From the anthem’s birth to the first hearing (1890-1907)

Starting in 1890, when the poem is

published and Veiga’s anthem music

composed, we enter a period of time with

close to zero news about its interpretation

before the first official playing it Havana

1907.

In 1907, Galician emigrant and activist Xosé

Fontenla Leal (1865-1919) asks Pascual

Veiga for a copy of the music, becoming

this way the promoter of the anthem’s

consolidation inside his Galician

community and Galician Center in Cuba,

from where it expanded to Galicia itself.

At that time in Havana the Starting and

Protecting Association for the Galician

Academy –presided by Curros-; there was

nationalist press written in Galician;

Curros, Lugrís and other pre-nationalist

figures lived there, and the emigrant

society felt like they needed having such an

important symbolic element as an anthem.

In that sense, Xosé Fontenla Leal was the

real maker of the recovery and

broadcasting of Pondal and Veiga’s

anthem, a reason explaining the confusion

of a big part of Galician Historiography

about the conception of such a song.

After Fontenla received an answer and a

copy of the music, Veiga died in Madrid

and the emigrant community in Buenos

Aires decided to give him homage and

paying for the moving of his body back to

Mondoñedo. This idea is well received in

Havana where they celebrate an Artistic-

Literary Evening at the Galician Centre’s

Great Theatre. This will be the moment

when the anthem, then considered an

unknown song, will be played.

That’s how Pondal and Veiga’s anthem

sound public and officially on December

20th, 1907, played by Havana’s City Band

and directed by Guillermo M. Tomás (1868-

1933).

A year after, in 1908, Pondal and Veiga’s

anthem is declared official in every party at

Havana’s Galician Centre by the initiative,

once again, of Xosé Fontenla. From that

moment on, it is usually played at the

Centre-related activities.

ANEXO

Intercambio de misivas entre Pondal e

Veiga, durante o proceso de adaptación de

letra e música, do himno galego (1890):

Intercambio de misivas entre Pondal y

Veiga, durante el proceso de adaptación de

letra y música, del himno gallego (1890):

Letter exchanged between Pondal and

Veiga, during the adaptation of lyrics and

music process for the Galician anthem

(1890):

Muy señor mío:

a la sociedad coral «Orfeón Coruñés nº 4»,

que me honro presidir, le ha sido confiada

Page 43: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

42

la misión de celebrar un certamen musical

en el próximo mes de Agosto. La comisión

organizadora acordó conceder un premio al

mejor himno regional gallego que sea la

espresión fiel del espíritu de esta región,

con objeto de que a manera de la Marcha

Real, Marsellesa, etc., sea cantado en toda

Galicia con el entusiasmo que despierta en

el ánimo el Sentimiento de la patria.

Ahora bien: dada la condición de ser para

cantada dicha marcha, se hace necesario

una letra y nadie mejor que V., ilustre e

inspirado vate, puede cumplir las

aspiraciones que abrigamos: no dudando

que el que tan admirablemente ha sabido

cantar las bellezas de la región gallega, y

siente latir su pecho de entusiasmo por el

adelantamiento y progreso de nuestra

pequeña patria, habrá de coadyuvar con su

inspiración poderosa a la realización de

nuestro proyecto componiendo unas

sencillas estrofitas que sean como un

suspiro regional.

Reciba V. pues por anticipado mi más

profundo agradecimiento, a la par que la

seguridad de la más distinguida

consideración con que soy de V. afmo. segº.

serr. y admirador q. b. s. m.

Pascual Veiga [rubricado].

Muy señor mío:

recibir su atenta, y escribir el himno que me

pide, fue, por decirlo así, cosa de un

momento. Obrero ha tiempo consagrado a

la noble causa de la redención de nuestra

tierra, no puedo negarme, no, a contribuir

a la consecución de tan levantado

propósito, en la medida de mis escasas

fuerzas; y desea-ría que esas breves

estrofas, que tengo la satisfacción de

remitirle, estuviesen animadas, no del

exiguo calor de mi pobre fantasía, sino del

más digno y poderoso ardimiento, de modo

que encendiera los ánimos de nuestro buen

pueblo gallego.

Excuso advertir a V. que esas estrofas

aspiran sólo a despertar en nuestros

paisanos las nobles ideas de un bien

entendido regionalismo; pero de ningún

modo a promover el separatismo, pues que

soy acérrimo partidario de la unidad e

integridad de nuestra grande y gloriosa

España.

Deseando nuevos triunfos (que los

alcanzará, pues le dirige un maestro

distinguido) al orfeón nº 4, queda de V.

muy atº. S. S. Q. B. S. M.,

Eduardo Pondal [rubricado].

Muy Sr. mío y respetable amigo:

He recibido con su atenta grata del 5 sus

hermosas estrofas, y me apresuro a

enviarle las gracias más espresivas, tanto

por su pronta y fina atención en satisfacer

mis deseos, cuanto por su esquisita

amabilidad por los conceptos favorables

que su citada misiva encierra, para esta

Sociedad.

Quisiera, sin embargo, abusando de su

confianza, tuviese la bondad de hacer unas

pequeñas correcciones en lo que respecta a

la acentuación, puesto que se trata de una

poesía lírica y esta clase de composiciones

exigen una simetría perfecta en los

acentos, para que el ritmo musical se

incruste, digámosle así, en la letra, a fin de

que aparezca ésta sin quebrantamiento

alguno en su forma gramatical.

Así es que se amoldaría perfectamente que

la primera cuarteta se compusiera de la

siguiente forma: los tres primeros versos

exactamente iguales al 1º que empieza

Bien comprendo que con mis observaciones

le seré a V. altamente molesto, pero en el

Page 44: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

43

deseo de que la obra tenga el lucimiento

posible tanto para el poeta como para el

maestro compositor, de ahí la causa de

ellas.

Y anticipando a V. nuevamente gracias por

este señalado favor, me reitero suyo

siempre affmo. s. s. q. b. s. m.

Pascual Veiga [rubricado].

Muy señor mío y de mi mayor

consideración:

por mucho que sus observaciones

estrechen no poco {la} libertad rítmica del

poeta, no obstante, allá {va} eso, con los

acentos colocados en donde V. indica, y con

el aditamento de dos estrofas más.

Celebraría que ahora encajasen bien en la

turquesa del pentágrama.

De V. muy atº. S. S. Q. B. S. M.

Eduardo Pondal [rubricado].

Muy mío y de mi consideración:

He recibido su hermosísima poesía que me

ha dejado completamente satisfecho bajo

todos puntos de vista, cual no podía por

menos de suceder siendo hija de un tan

esclarecido ingenio que es honra de Galicia.

Además de la sociedad que represento,

quedo muy obligado a su fina atención

para conmigo deseando tener un motivo

para poder demostrar a V. mi eterno

reconocimiento.

Reciba V pues mi enhorabuena con los

sentimientos más distinguidos de la más

alta consideración con que soy de V. affmo.

s. s. q. b. s. m.

Pascual Veiga [rubricado].

Page 45: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

44

Page 46: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

45

Guía de lectura/Bibliography SIGNATURA

Brañas, Alfredo

La Crisis económica en la época presente y la descentralización regional :

discurso leido en el solemne acto de la apertura del curso académico de 1892-

1893 / por Alfredo Brañas. -- Santiago : Imprenta de José M. Paredes, 1892

M/964

Brañas, Alfredo

Lecciones elementales de Historia de la Filosofía del Derecho / por Alfredo

Brañas. -- Santiago : Imp. del Seminario Conciliar Central, 1887

M/260

Brañas, Alfredo

La Voz de la sangre y la voz de la patria : drama de actualidad en un acto y dos

cuadros, en verso / Alfredo Brañas. -- Madrid : R. Velasco, 1897

M/99

Cabanillas, Ramón

A Virxe do Cristal : lenda de Curros Enríquez axeitada para ópera / Ramón

Cabanillas ; apéndice Manuel Curros Enríquez. A Virxe do Cristal. poema

galego / adautación teatral por Roxelio Rodríguez Díaz ; introducción, edición e

notas de Manuel Ferreiro e Goretti Sanmartín Rei. -- A Coruña : Universidade,

Departamento de Galego-Portugués, Francés e Lingüística, 2002

GAL/10251

Carballo Calero, Ricardo

Eduardo Pondal /Ricardo Carballo Calero. – Vigo : Galaxia, D.L. 1965

BM/1546

LS/168

Carré Aldao, Uxío

La Literatura gallega en el siglo XIX / Eugenio Carré Aldao. -- A Coruña : Librería

Regional de Carré, 1903

M/925

GAL/148

Carré Aldao, Uxío

Rayolas / Eugenio Carré Aldao. -- A Coruña : Imp. de E. Carré, 1898

M/921

M/374

Castillo, Pilar (1895-1952)

Durme [Música impresa] : melodía gallega / por Pilar Castillo ; letra del

malogrado actor Bermúdez Jambrina. -- [S.l.] : [s.n.], [192-?]

MGA/21/51-

59

Page 47: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

46

Castro, Rosalía de

Cantares gallegos / Rosalía de Castro de Murguía. -- Madrid : D. Leocadio

López, 1872

Bm/318

Castro, Rosalía de

Cantares gallegos / Rosalía Castro de Murguía ; edición do centeario ordeada,

prologada e anotada por Fermín Bouza Brey. -- Vigo : Galaxia, 1963

M/431

LS/104

BM/2613

Castro, Rosalía de

Escolma de poesías / Rosalía de Castro ; ordenadas e prologadas por Aurelio

Ribalta. -- Barcelona : Ibérica, 1917

M/172

Castro, Rosalía de

Follas novas : versos en gallego / de Rosalía Castro de Murguía ; precedidos de

un prólogo por Emilio Castelar. -- Madrid : La Ilustración Gallega y Asturiana ;

Habana : La Propaganda Literaria, 1880

BM/2408

Castro, Rosalía de

Ruinas : novela / de Rosalía de Castro de Murguía ; publicada con un prólogo

por Armando Cotarelo Valledor. -- A Coruña : Imprenta Moret, 1928

M/906

Curros Enríquez, Manuel

Aires d'a miña terra / M. Curros Enríquez. -- A Coruña : La Voz de Galicia, 1886

M/808

BM/2483

Curros Enríquez, Manuel

O Divino sainete / M. Curros Enríquez. -- [S.l.] : [s.n.], [188-?]

M/626

Curros Enríquez, Manuel

El Padre Feijoo : loa dramática en un acto y en verso / M. Curros Enríquez. --

Ourense : Imprenta de Antonio Otero, 1880

M/149

D. Domingo Fontán y su mapa de Galicia / D. Domingo Fontán ...[et al.] ;

prólogo de Filgueira Valverde. -- Santiago de Compostela : [s.n.], 1946

LS/567

GAL/1945

M/990

Page 48: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

47

ESCOLMA de poesía galega. -- Vigo : Galaxia, 1952-1959

BM/2656/1-4

LS/106/1-4

M/444/1-4

Fandiño, Antonio Benito

A Casamenteira / Antonio Benito Fandiño ; introducción de Xosé R. Barreiro,

Laura Tato e Carmen Blanco. -- Ourense : Linteo, D.L. 2000

GAL/8862

Feijoo, Benito Jerónimo (O.S.B.)

Obras escogidas del Padre Fray Benito Jerónimo Feijoo y Montenegro. --

Madrid : M. Rivadeneyra, 1863

FE/1164

Fernández del Riego, Francisco

Con Pondal en Bergantiños / Francisco Fernández del Riego. – Sada (A Coruña)

: Ediciós do Castro, 2001

GAL/9186

Ferreiro, Manuel

Pondal : do dandynismo a loucura : biografía e correspondencia / Manuel

Ferreiro. – Santiago de Compostela : Laiovento, 1991

GAL/3916

Fontán, Domingo

Carta geométrica de Galicia [Material cartográfico] : dividida en sus provincias

de Coruña, Lugo, Orense , Pontevedra ;y subdividida en Partidos y

Ayuntamientos : presentada a S.M. la Reina Governadora Doña María Cristina

de Borbón, por su Secretario de Estado y del Despacho de lo Interior,

levantada y construída en la escala del cienmilésimo / por el Doctor Don

Domingo Fontán...1845 ; grabado bajo la dirección del autor por L. Bouffard ;

[láminas iluminadas por D. José María Morales Trasancos]. -- Madrid : Instituto

Geográfico Nacional : Instituto de Cooperación Iberoamericana, [1989]

CA/5

Forcadela, Manuel

A harpa e a terra : unha visión da poesía de Eduardo Pondal / Manuel

Forcadela. – Vigo : Xerais de Galicia, D.L. 1988

GAL/200

Golpe Varela, Salvador

Lámbrica : (fragmento) : impresiones de un viaje por Las Mariñas / su autor,

Salvador Golpe. -- A Coruña : Imprenta y Fotograbado de Ferrer, 1907

M/375

Page 49: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

48

Golpe Varela, Salvador

Patria y región / Salvador Golpe. -- A Coruña : Tip. El Noroeste, 1897

BM/3706

Golpe Varela, Salvador

Regionalismo y lenguaje : discurso leído en los Juegos Florales de Betanzos en

29 de septiembre de 1901 / Salvador Golpe. -- A Coruña : Escuela Tip. de la

Casa de Misericordia, 1902

M/135

ICONOGRAFÍA pondalia. – A Coruña : Publicación da Real Academia Gallega,

1965

FOL/6/38

Lamas Carvajal, Valentín

Espiñas, follas e frores : versos gallegos / Valentín Lamas Carvajal. -- Ourense

: Imprenta de El Eco, 1909

M/170

Lamas Carvajal, Valentín

Mostacilla : versos humorísticos / Valentín Lamas Carvajal

Ourense : Imp. de "El Eco", 1897

BM/1488/1,2

M/701/1,2

Lamas Carvajal, Valentín

A Musa d'as aldeas : versos gallegos / Valentin L. Carvajal. -- Ourense

: Imprenta de El Eco, 1909

GAL/930

Lamas Carvajal, Valentín

Poesías / Valentín Lamas Carvajal. -- A Coruña : Imprenta Moret, 1925

M/45

LS/493

BM/1297

Lamas Carvajal, Valentín

Saudades gallegas : en verso ; Gallegada : tradición, costumes, tipos e contos

d'a terriña, en prosa ; Cartas ós gallegos : en verso / Valentín Lamas Carvajal. --

Ourense : La Región, 1927

M/922

BM/2528

López Abente, Gonzalo

A terra e a poesía de Pondal / Gonzalo López Abente. – A Coruña : Academia

Gallega, 1965

BM/1829

FOL/4/12

Page 50: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

49

Lugrís Freire, Manuel

Contos de Asieumedre / Manuel Lugrís Freire ; dibuxos de F. Cortés. -- A

Coruña : Litografía e Imprenta Roel, [1911?]

M/163

BM/690

BM/1486

FOL/4/17

Lugrís Freire, Manuel

O Pazo : comedia en dous actos en prosa / orixinal de M. Lugrís Freire. --

A Coruña : Litografía e Imprenta Roel, [1917?]

M/125

Lugrís Freire, Manuel

A Ponte : drama en dous actos en prosa : dividido en tres cuadros ; orixinal /

de M. Lugrís Freire. -- A Coruña : Tipografía la Constancia, 1903

M/852

Lugrís Freire, Manuel

Versos de loita / Manuel Lugrís Freire. -- [S.l.] : [s.n.], 1919

BM/1480

Maciñeira Pardo de Lama, Federico

Crónicas de Ortigueira / Federico Maciñeira y Pardo. -- A Coruña : Tip. de La

Voz de Galicia, 1892

BM/2328

BM/3736

FA/1074

Maciñeira Pardo de Lama, Federico

San Andrés de Teixido : historia, leyendas y tradiciones / Federico Maciñeira

Pardo de Lama. -- A Coruña : Litografía e Imprenta Roel, [1907]

M/249

GAL/2612

Martínez Salazar, Andrés

Antiguallas de Galicia / Andrés Martínez Salazar. -- A Coruña : Imprenta y

Fotograbado de Ferrer, 1907

BM/2936

Martínez Salazar, Andrés

El Cerco de La Coruña en 1589 y Mayor Fernández Pita : apuntes y

documentos / Andrés Martínez Salazar. -- A Coruña : Andrés Martínez, 1889

BM/686

Martínez Salazar, Andrés

Documentos gallegos de los siglos XIII al XVI / Transcriptos por Andrés

Martínez Salazar. – A Coruña : Imp. de La Casa de Misericordia, 1911

BM/3829

Page 51: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

50

Martínez Salazar, Andrés

De la Guerra de la Independencia en Galicia / Andrés Martínez Salazar. --

Buenos Aires : Ediciones Galicia del Centro Gallego, 19--?

FGA/467

Martínez Salazar, Andrés

Homenaje á La Coruña : memoria sobre erigir un monumento en esta capital á

la heroína Mayor Fernández da Cámara Pita / redactada por Andrés Martínez

Salazar. -- A Coruña : Andrés Martínez, 1891

BM/685

Méndez Ferrín, X. L.

De Pondal a Novoneyra : poesía galega posterior á guerra civil / Xosé Luis

Méndez Ferrín. -- Vigo : Xerais de Galicia, 1984

BM/1512

GAL/170

Miras, Francisco

Gramática / Francisco Mirás. -- Madrid : Akal, D.L. 1978

BM/1252

Murguía, Manuel

El Arte en Santiago durante el siglo XVIII y noticia de los artistas que

florecieron en dicha ciudad y centuria / por Manuel Murguía. -- Madrid

: Establecimiento Tipográfico de Ricardo Fe, 1884

M/952

BM/671

LS/381

BM/2445

Murguía, Manuel

D. Diego Gelmírez / por Manuel Murguía. -- A Coruña : Imprenta y Librería de

E. Carré, 1898

M/951

BM/2690

BM/3693

Murguía, Manuel

Desde el cielo / por Manuel Murguía. -- Madrid : Imp. Artística San Roque,

1910

M/76

BM/2543

Murguía, Manuel

En prosa / Manuel Murguía. -- A Coruña : Imprenta y Librería de E. Carré, 1895

M/372

BM/575

BM/3617

Page 52: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

51

Murguía, Manuel

El Foro : sus orígenes, su historia, sus condiciones / por Manuel Murguía. --

Madrid : Librería de Bailly Bailliere, 1882

BM/2854

Murguía, Manuel

Galicia /por Manuel Murguía. -- Arteixo (A Coruña) : Concello : Xerais de

Galicia, D.L. 2000

GAL/8748

Otero Pedrayo, Ramón

Romantismo, saudade, sentimento da raza e da terra en Pastor Díaz, Rosalía

de Castro e Pondal / Ramón Otero Pedrayo ; discuros de ingreso na Academia

Galega coa contesta do académico Vicente Risco. – Santiago : Nós, 1931

BM/2603

M/889

A PAIXÓN e o discurso de Otero Pedrayo : Galicia / limiar, Francisco Fernández

del Riego. – A Coruña : Diputación Provincial, D.L. 1998

GAL/8061

Pena, Xosé Ramón

Estudos sobre Os Eoas de Eduardo Pondal / Xosé Ramón Pena, Manuel

Forcadela. – Santiago de Compostela : Sotelo Blanco, D.L. 2005

GAL/12385

Pereira, Aureliano J.

Cousas d'a aldea : versos gallegos / Aureliano J. Pereira. -- A Coruña : Andrés

Martínez, 1891

LS/351

Pintos Villar, Xoán Manuel

A Gaita galega : tocada po lo gaiteiro, ou sea carta de cristus para ir

deprendendo a ler, escribir e falar ben a lengua gallega, e ainda mais / Xoan

Manuel Pintos. -- [A Coruña : Real Academia Gallega], D.L. 1981 (A Coruña : La

Voz de Galicia)

BM/1386

DE PONDAL ao Batallón Literario : (120 anos de poesía na Costa da Morte) /

Modesto Fraga e Miro Villar (coords.). -- Santiago de Compostela : Sotelo

Blanco, D.L. 2009

GAL/14621

Pondal, Eduardo

A campana d’Anllóns / Eduardo Pondal. – A Coruña : Imp. Y Librería de Carré,

1895

BM/3704

Page 53: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

52

Pondal, Eduardo

Os Eoas : unha aproximación / Eduardo Pondal ; limiar, transcrición, selección

e notas de Amado Ricón Viruleg. – A Coruña : Fundación Pedro Barrié de la

Maza, D.L. 1992

GAL/4236

Pondal, Eduardo

Novos poemas / Eduardo Pondal ; limiar, trascrición e notas de Amado Ricón.

– Vigo : Galaxia, D.L. 1971

BM/2549

LS/99

Pondal, Eduardo

Poesía / Eduardo Pondal ; edición de Manuel Forcadela. – Vigo : Xerais de

Galicia, D.L. 1989

GAL/1098

Pondal, Eduardo

Poesía / Eduardo Pondal ; estudio, cronoloxía e bibliografía por Xesús Rábade

Paredes. – Laracha (A Coruña) : Xuntanza, D.L. 1990

GAL/3242

Pondal, Eduardo

Poesía galega completa / Eduardo Pondal ; edición de Manuel Ferreiro. –

Santiago de Compostela : Sotelo Blanco, 1995-2001

GAL/9791/1

GAL/9791/2

GAL/9791/4

Pondal, Eduardo

Queixumes d’os pinos / Eduardo Pondal. – A Coruña : Imprenta de la Voz de

Galicia, 1886

M/812

Pondal, Eduardo

Queixumes dos pinos / Eduardo Pondal. – Santiago de Compostela :

Compostela : El Correo Gallego, 1991

GAL/3476

Pondal, Eduardo

Queixumes dos pinos / Eduardo Pondal ; edición de, Miguel Mato Fondo. –

Vigo : Asociación Socio-Pedagóxica Galega, D.L. 1996

GAL/6441

Pondal, Eduardo

Queixumes dos pinos e outros poemas / Eduardo Pondal ; edición ó coidado

de Xavier Senín. – Vigo : Galaxia, D.L. 1995

GAL/6388

Page 54: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

53

Pondal, Eduardo

Queixumes dos pinos e outros poemas : obra lírica completa /Eduardo Pondal.

– Vigo : Castrelos, D.L. 1970

BM/1103

Pondal, Eduardo

Queixumes dos pinos e outros poemas : obra lírica completa /Eduardo Pondal.

– Vigo : Castrelos, D.L. 1972

GAL/1095

Pondal, Eduardo

Queixumes dos pinos y poesías inéditas / de Eduardo Pondal. – A Coruña : Real

Academia Gallega, 1935

GAL/1097

BM/2545

BM/3683

M/909

Pondal, Eduardo

Rumores de los pinos : poesías / por Eduardo Pondal. – Santiago : Tipografía

de Manuel Mirás y Álvarez, 1877

M/199

Pondal, Eduardo

Versos iñorados ou esquecidos de Eduardo Pondal : reunidos, prologados e

anotados / por Ricardo Carballo Calero. – Vigo : Galaxia, D.L. 1960

M/469

BM/592

LS/525

Queizán, María Xosé

Misoxinia e racismo na poesía de Pondal / María Xosé Queizán. – Santiago de

Compostela : Laiovento, 1998

GAL/14807

Ricón Virulegio, Amado

Eduardo Pondal / Amado Ricón Virulegio. – Vigo : Galaxia, D.L. 1981

BM/127

GAL/2328

Rodríguez Valcárcel, Mª Xosé

Aureliano J. Pereira no rexurdimento galego / Mª Xosé Rodríguez Valcárcel. --

[Lugo : El Progreso], 1996

GAL/6584

GAL/7325

Saco y Arce, Juan Antonio

Gramática gallega / por Juan A. Saco y Arce. -- Lugo : Imp. Soto Freire, 1868

M/912

BM/3681

Salinas Rodríguez, Galo

¡Filla--! : cuadro dramáteco [sic] de costumes gallegas n'un auto y-en verso /

por Galo Salinas Rodríguez. -- A Coruña : Imprenta A. Gutenberg, 1892

M/145

Page 55: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

54

Salinas Rodríguez, Galo

¡Lénda de horrore! : a mitra de ferro ardente : esquirta [sic] en verso no

idioma regional / por Galo Salinas Rodríguez. -- A Coruña : Imprenta y Librería

de E. Carré, 1894

M/364

Salinas Rodríguez, Galo

A Torre de Peito Burdelo : drama histórico n'un acto y-en verso / por Galo

Salinas e Rodríguez. -- A Coruña : Imprenta de V. Abad, 1891

M/126

Tettamancy Gastón, Francisco

Apuntes para la historia comercial de La Coruña / Francisco Tettamancy

Gastón ; con un prólogo de Salvador Golpe. -- A Coruña : Tip. de J. Fernández

García, 1900

BM/1047

GAL/2497

Tettamancy Gastón, Francisco

Los Mártires de Carral / Francisco Tettamancy Gaston. -- A Coruña : Imprenta y

Fotograbado de Ferrer, 1912

BM/3008

M/92

Tettamancy Gastón, Francisco

Los Mártires de Carral / Francisco Tettamancy Gaston. -- A Coruña : Imprenta y

Fotograbado de Ferrer, 1913

GAL/1818

Tettamancy Gastón, Francisco

La Revolución gallega de 1846 / Francisco Tettamancy. -- A Coruña : Librería

Regional de Carré, 1908

BM/3685

Tobío, Lois

Valoración de Pondal / Luís Tobío. – Montevideo : Casa de Galicia, 1965

BM/2190

Valladares Núñez, Marcial

Maxina ou A filla espúrea / Marcial Valladares Núñez. -- Vigo : Galaxia, D.L.

1970

BM/1123

Veiga Iglesias, Pascual (1842-1906)

Alborada gallega [Música impresa] / letra de Francisco Mª. de la Iglesia ;

música de Pascual Veiga. – A Coruña : Almacén de música de Canuto Berea y

Compañía, [189-?]

MGA/7/18

MGA/8/32

MGA/22/6

Page 56: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

55

Veiga Iglesias, Pascual (1842-1906)

Himno galego [Grabación sonora] / música, Pascual Veiga ; letra, Eduardo

Pondal. – A Coruña : Unión Fenosa : Diputación Provincial da Coruña : El

Correo Gallego : O Correo Galego, 1995

095 VEI him

Vicetto, Benito

Los Hidalgos de Monforte : historia caballeresca del siglo XV / por Benito

Vicetto ; con un prólogo de Nicolás Fort. -- A Coruña : Andrés Martínez, 1903

BM/3714

Vicetto, Benito

Historia de Galicia / Benito Vicetto. -- Ferrol : Establecimiento Tipográfico de

Taxonera, 1865-1873

BM/3634/1-6

Vicetto, Benito

Los Reyes Suevos de Galicia / por Benito Vicetto. -- A Coruña : Imprenta de

Castor Míguez, 1860

BM/2653/1-3

Villaamil y Castro, José

Adornos de oro encontrados en Galicia / por Don José Villaamil y Castro. --

[S.l.] : [s.n.], [18--]

FGA/55

Villaamil y Castro, José

Catálogo de los objetos de Galicia / José Villa-Amil y Castro. -- Madrid

: Sucesores de Rivadeneyra, 1892

BM/986

Villaamil y Castro, José

Colección de artículos en su mayoría sobre el mobiliario litúrgico de las iglesias

gallegas, en la Edad Media / por José Villa-Amil y Castro. -- Madrid : Nueva

Imprenta de San Francisco de Sales, 1907

BM/2794

Villaamil y Castro, José

Descripción histórico-artística-arqueológica de la Catedral de Santiago / por

José Villa-Amil y Castro. -- Lugo : Imprenta de Soto Freire, Editor, 1866

BM/2049

BM/2493

Villaamil y Castro, José

Inventarios de mobiliario litúrgico : catedral de Mondoñedo... / José Villa-Amil

y Castro. -- Madrid : Nueva Imprenta de San Francisco de Sales, 1906

BM/2913

Page 57: Eduardo pondal (1835 1917). Exposición bibliográfica na Biblioteca Provincial da Coruña

EDUARDO PONDAL (1835-1917) |

56

Villaamil y Castro, José

Memoria sobre la creación de un museo arqueológico de la ciudad de Santiago

/ José Villa-Amil. -- Madrid : Imprenta del Colegio Nacional de Sordo Mudos y

de Ciegos, 1887

BM/2856

Villaamil y Castro, José

Rudimentos de arqueología sagrada / por José Villa-Amil y Castro. -- Lugo

: Imp. Soto Freire, 1867

BM/2488

*As referencias en SIGNATURA refírense á localización da obra na Biblioteca

*Las referencias en SIGNATURA se refieren a la localización de la obra en la Biblioteca

*References in SIGNATURE locate the book in the library