Garaia:Mesopotamiako zibilizazioa K.a. 539.urteen artean garatu zen.

Kokapena:Mesopotamia hitza grezieratik dator, eta “ibaien arteko lurra” esan nahi du. Izan ere Tigris eta Eufrates artean dago. ALDIAK

Sumertarrak:(K.a.3500-2300) Tigris eta Eufrates ibaien bokaleetan, ezarri ziren. Hiri-estatutan antolatu ziren. Kultura garatu zuten, eta idazkera ezagurtzen zuten.

Akadtarrak:(K.a.2330-2130) Akad-etik zetozen , hau da, Mesopotamiaren erdialdeko lurraldetik. Errege horrek inperio handia sortu zuen, burdinazko armen nagusitasunari esker.

Babiloniarrak:(K.a.1800-600). Sumertarren eta akadtarren lurraldeen artean ezarri ziren, beste inperio bat sortu zuten. Errege horren kodea edo legeen bilduma entzutehandikoa da.

Asiarrak:(K.a.VII.mendearen erdialdekoa-K.a.625) Mesopotamiako lurrak menpean hartu zituzten.

Persiarak:Konkistatu eta gero, K.a. 539.urtean,Mesopotamiako kultura desegin zen.

POLITIKAREN ANTOLAKETA

TENPLUAK ETA JAUREGIAK:

Hiri-estatu independenteak sortu ziren. Agintegune nagusia tenplua zen, eta patesi izeneko printze-apaizak zuzentzen zuen.

Printzea zenez, hiria gonernatu, justizia eman, ureztatze-sistema kontrolatu eta defentsa antolatzen zuen.Geroago, buruzagi militarrek eskuratu zuten aginpidea. Horiek errege bihurtu eta inperio zabalak sortu zituzten. Aginpidea tenplutik jauregira igaro zen.

GIZARTEAREN ANTOLAKETA

Gizartearen goiko mailan erregea eta bere familia, goi-funtzionarioak eta apaizak zeuden. Apaizek eragin handia zuten, aberastasun ugari zituzten eta kultura eurengain hartzen zuten.

Erdiko taldean merkatariak eta funtzionarioak zeuden. Funtzionarioen artean eskribauak nabarmendu ziren, idazkeraren sekretua ezagutzen zuten eta. Gizartearen beheko mailan eskulangileak eta nekazariak zeuden. Esklabo asko zeuden, eta eurek egiten zituzten lanik gogorrenak.Gizarte-harremanak legeen kodeen bidez arautzen ziren.

EKONOMIA

Nekazaritza ureztatua:Mesopotamiako ekonomiaren oinrria izan zen. Zerealak, barazkiak eta datil-palmondoak hazten zituzten jateko, eta lihoa eta kotoia, zuntzak egiteko. Lurrak tenpluarenak edo

jauregienak ziren, eta horiek nekazariei alokatzen zizkieten zergen truke.

Abeltzaintza:Ardiak, ahuntzak eta txerriak hazten zituzten; idiak, lan egiteko erabiltzen zituzten; eta garraiorako eta gerrarako, zaldiak. Ibaietan eta ubideetan arrantzan egiten zuten.

Bestalde jarduera batzuk eskulangintza eta

merkataritza ziren.

ERLIJIOA ETA HERIOTZA Mesopotamiako erlijioa politeista zen. Herri guztiek jainko asko zituzten, eta horiek naturako indarrak pertsonifikatzen zituzten.

Jainkoak tenpluetan zeuden, eta bertan opariak egiten zizkieten eta animaliak sakrifikatuz eta ospakizunak eginez ohoratzen zituzten.Jainkorik aipagarrienak: Anu zeruaren jainkoa eta gainerako jainkoen aita; Enlil haizearen eta ibaiko ur-goraldien jainkoa; Marduk,Astarte edo Isthar.

Hilobiaz araindiko bizitza pesimista zen.

KULTURA- ETA ARTE-ADIERAZPENAK

Mesopotamiako kulturaren adierazpen nagusiak idazkera, astrologia, astronomia eta matematika izan ziren.

Idazkera:Buztin bigunezko oholtxoetan idazten zuten, trazuak egiten zituen puntzoi batekin.Oholtxoak eguzkitan lehortu edo labean egozten zituzten. Administrazio- eta ekonomia-agiriak, legeen kodeak eta poemak idazteko erabili zuten idazkera.

Astrologia: Astroak igarpenetarako aztertzetik sortu zen, eta horrek horoskopoak egitea ekarri zuen. Astrologiak astronomia ekarri zuen, eta, horri esker, egutegi nahiko zehatza Portu zuten, zazpi eguneko aste, hogeita lau orduko egun, hirurogei minutuko ordu eta hirurogei segundoko minutuekin.

Matematika: Kontabilitaterako eta lurrak neurtzeko sortu zen. Kalkuluak egiteko,oinarritzat hirurogei zenbakia hartuta.

GARAIA ETA KOKAPENA

Antzinako Egiptoko zibilizazioa K.a. 3100 eta 31. urteen artean garatu zen. Nilo ibaiaren haran estuan.

Egiptoko zibilizazioaren inguru fisikoan kontraste ahndiak daude basamortuaren eta haranaren artean.

*Basamortuak, bertan egiptoarrek hilobiak, hilobi-tenpluak ata hilerriak egin zituzten.*Niloren harana, bertan, uztak, herrixkak eta hiriak, jauregiak eta tenpluak sortu zituzten.

K.a. 5000. urte inguruan, Nilo haranarean ezarritako herri neolitikoek ibaiko uren urteroko goraldia kontrolatzen Isasi

zuten, drainatze-lanak egin eta Irak bideratu zituzten.

Ibaiaren inguruko padura zingiratsuak nekazaritza-lur emankor bihurtu zituzten. Herrixkak hiri independiente bihurtu ziren.

Egipto Beherea, deltaren lurretakoa, eta Egipto Garaia, ibaiaren haranean kokatua.Bi erresumak K.A. 3100. urtearen inguruan elkartu ziren, Menes errege ospetsuaren eskutik. Modu horretan, Egipto historikoa hasi zen.

EGIPTOKO ZIBILIZAZIOAREN GARAPEN HISTORIKOA

Antzinako Egiptoren historia zenbait etapatan banatu daiteke.*Antzinako Inperioan (K.a. 3100-2181), Menfis hiriburua zela, pirámide handiak eraikitzeko agindua eman zuten faraoiak bizi izan ziren: Keops, Kefren eta Mikerinos.*Erdiko Inperioan (K.a. 2055-1795), hiriburua Tebasera igaro zen, eta Egipto hegoalderantz hedatu zen, Nubia konkistatu hondoren.*Inperio Berrian (K.a. 1550-1069), hiriburua Tebasen egon zen, eta Gipto, Sirian eta Palesstinan zehar hedatu zen.*Behe Inperioan (K.a. 715-31), Egiptok gainbehera egin zuen, eta atzerriko herriek menpean hartu zuten: asirirrek, babiloniarrek, persiarrek eta greziarrek.

POLITIKAREN ANTOLAKETAEgiptoko erregeak (faraoiak) jainko-erregetzat hartzen zuten, lurraren eta bertako biztanleen jabea zen, eta, beraz, bere esku zuen aginpide osoa.

*Erregea zen aldetik, gobernatu egiten zuen, legeak egin, epaitu, lan hidraulikoak zuzendu eta armada gidatzen zuen. Aginte ekonomiko handia zuen, nekazaritza-jabetza handiak zituen, eta zergen bilketa eta kanpoko-merkataritza kontrolatzen zituen.Goi-funtzionarioak, eskribauak eta probintzia-gobernariak lagun zituen, eta horiei nomarka esaten zitzaien.*Jainkoa zen aldetik, lurrean haragitutako Horus zeruko jainkotzat hartzen zuten. Gurtu egiten zuten, gizarte-ordenari eutsi eta Niloren urteroko uholdeak kontrola zitzan.Herritarrek bere aurrean belaunikatu behar izaten zuten, eta ezin zioten aurpegira begiratu ez ukitu, ez haren izenik esan; faraoiari hitz egin aurretik, formulario luzea erreziatu behar zen.

GIZARTEAREN ANTOLAKETAZenbait talde zeuden:*Talde nagusian, faraoiak eta beraren familia ez ezik gain, nobleak, apaizak eta eskribauak zeuden.*Langileen artean, gainerako pertsona askeak zeuden: nekazariak, eskulangileak eta merkatariak.

*Esklaboena egoerarik makurrenean zegoengizarte taldea zen, eta gehienak atzerritarrak ziren. Faraoirenak, nobleenak eta apaizenak ziren, eta etxeetan, eraikuntzan eta armadan egiten zuten lan.

EKONOMIA*Nekazaritza ureztatua Egiptoko ekonomiaren oinarria izan zen. Batez ere, zerealak hazten ziren; esaterako, garaia eta garagarra, barazkiak, lekaleak eta frutak, eta, ehunak egiteko, eta luhoa eta kotoia.Lurrak faraoiaren jabetzapekoak ziren, baina nobleei eta apaizei lagatzen zien zati bat. Nekazariek landu egin behar zituzten.*Abeltzainak animaliak ematen zituen, jateko (txerriak, ardiak, hegaztiak) eta lanerako (idiak, astoak)*Eskulangintzan askotariko lanbideak sartzen ziren: zeramikariak, ehuleak, larruginak, urreginak, harginak, eta abar. Eskulangileek euren lantegiak zituzten, edo faraoien, nobleen eta apaizanetan egiten zuten lan.*Kanpoko merkataritza faraoiak kontrolatzen zuen. Egiptok luxuzko produktuak inportatzen zituen; esaterako, metalak, harribitxiak, zurak, espeziak eta lurrinak, eta zekazaritza-produktuak eta oihalak esportatzen zituen. Produktuok trukeak eginez edo gauzaz ordaintzen zituzten.

ERLIJIOA ETA HERIOTZA*Antzinako Egiptoko biztanleak politeistak ziren, jainko asko zituzten. Jainkoek gizakien eta animalien itxura zuten, eta tenpluetan bizi ohi ziren. Tenpluetan, jainkoaren estatua gorde eta gurtzen zuten.Egiptoko jainkorik garrantzitsuenak hauek ziren: Amon-Ra, eguskiaren jainkoa;

Anubis, baltsamatzaileen zaindaria; Osiris; Isis; Hatos eta Horus.*Egiptoarrek heriotzaren ostean bizitza zegoela uste zuten eta heriotza modu baikorrean hartzen zuten. Bizitza hori erdiesteko, bi betekizun bete behar ziren: gorpua kontserbatzea, momifikazioaren bidez, eta Osirisen epaiketa gainditzea.

KULTURA*Idazkera K.a. 3250. urtetik aurrera erabili zuten. Faraoien balentrien eta jardueren berri emateko sortu zela pentsatzen da. Idazkera hieroglifikoa zen: marrazkiak erabiltzen ziren, hitz bakoitza irudikatzeko, eta ikur silabikoak, ideiak abstraktuak adierazteko. Tenpluen eta hilobien hormetan inskripzioak egin ziren, eta papiroetan agiri ofizialak idatzi zituzten. Papiroak izen bereko landaretik lortutako paper antzekoak ziren.*Astronomiak egutegi nahiko zehatza sortu zuen, Niloren goralkiak aztertuz. Urtea goraldian hasten zen, eta 365 egunetan banatzen zen, lau hilabeteko hiru auditan bilduta.

ARTE ADIERAZPENAKEgiptoarrek utzi dizkiguten arkitekturako, eskulturako eta pinturako arte-adierazpenak jainkoen kulturarekin eta hilobiaz haraindiko bizitzarekin daude lotuta.

*Arkitekturan harria erabili zen materialtzat, zutabeak euskarritzat eta teilatu lauak. Eraikinik aipagarrienak tamaina erraldoiko hilobiak eta tenpluak izan ziren.(-Lehenengo hilobiak Antzinako Inperioan egin zituzten: garrantzitsuenak piramideak dira. Faraoien sarkofagoa eta altxorrak gordetzen ziren, korridore ugari izaten zituzten. Entzutetsuenak Keops, Kefren eta Mikerinos faraoien aginduz egin zituzten.

-Inperio Berrian, harrapaketei aurrea hartzeko, faraoiek hipogeoetan edo harrian egindako hilobietan lurperatzea izan zuten nahiago, Niloren mendebaldeko ertzeko haranean, Tebas hiriaren ondean.)-Tenpluak jainkoen etxea ziren. Aurretik esfingeen etorbidea zuten, lehioaren gorpuetza etar gizakien burua zuten irudi mitikoak. Fatxada, patio, gela eta barruan santutegia. Karnak, Luxor eta Abu Simbelen daude garrantzitsuenak.

*Eskulturan jainkoak eta jainkosak eta goi-funtzionarioak irudikatu ziren; irudiak zurrunak ziren eta besoak gorputzera itsatsita zituzten.

*Pinturan tenpluen eta hilobien barruko hormak erlijio eta eguneroko bizimoduko eszenekin apaintzen ziren. Giza

irudiak posizio jakinean ageri dira, hankak eta burua alboz, eta enborra eta begia

aurrez aurre.

Ander Rodríguez 1. A