Ciclo de debates: Galicia en clave económica

Na busca dun Modelo

Lugo, 19 Xuño 2013

Deputación de Lugo. El Progreso. Economía Digital

Marcelino Fernández Mallo

Marcelino Fernández Mallo Galicia en Clave Económica - Páxina 2

Galicia en Clave Económica. Na busca dun Modelo.

Grazas ante todo á Deputación de Lugo, ó xornal El Progreso e a Economía

Digital pola convocatoria e organización deste Ciclo tan procedente

sempre pero en especial nunhas circunstancias como as actuais.

Por empezar polo principio, definiriamos o Modelo Económico como o

xeito de organizarse a actividade económica dentro dunha unidade

territorial. Xa que logo, haberemos falar cando menos da intervención da

administración pública na economía, dos factores capital, terra e traballo,

da distribución sectorial da produción, das cadeas de valor ata o produto

final, dos atributos de competitividade e por fin sobre os modos de chegar

ós mercados.

Atendendo a estes elementos, podemos afirmar que o Modelo Económico

de Galicia se caracteriza por ser, obviamente, un modelo capitalista, con

intervención reactiva da administración pública que actúa máis sobre

feitos e operacións, e con criterios dubidosos, que a partir dunha política

económica e industrial definida. A asignación de fondos públicos presenta

así mesmo unha notable falta de eficiencia económica, primando en

demasiadas ocasións proxectos de cuestionado potencial para a creación

de riqueza colectiva.

Trátase dun Modelo que abandona ou mesmo castiga o factor terra,

cunha alta proporción de superficie erma ou inzada do especies alóctonas

de rendemento rápido e contrarias á biodiversidade e á paisaxe.

Igualmente penaliza o litoral así como ríos e rías ata índices insostibles xa

sexa por medio de edificacións, plantas industriais, granxas acuícolas ou

minicentrais eléctricas, en xeral ademais con escasa capacidade de

xeración de emprego.

Respecto ao factor capital, non soubemos xestionar o sector financeiro

propio que acabamos de perder. Por outra banda, os principais capitais

privados tenden a preferir o investimento noutros territorios mentres que

Galicia amosa unha reducida e volátil capacidade de captación de

investimento exterior. Sobre o factor traballo, e neste sentido a cousa é

máis opinable, coido que temos unha clase directiva con carencias

Marcelino Fernández Mallo Galicia en Clave Económica - Páxina 3

frecuentes, e uns recursos humanos con alta formación desaproveitada.

Respecto ó factor custo, os salarios medios en Galicia sitúanse no tramo

baixo dentro da economía española, que á súa vez resulta un dos países

máis baratos entre os seus socios próximos.

Sobre a estrutura económica, neste apartado debemos subliñar o peso

excesivo que ostentaba a construción sobre o PIB, arredor dun 15%, e que

non sabemos como imos compensar unha vez estoupou a burbulla

inmobiliaria. Igualmente, coa excepción das enerxías alternativas e o

agroalimentario, amosamos unha escasa presenza relativa en sectores cun

maior potencial de desenvolvemento nas vindeiras décadas,

nomeadamente tecnoloxías de aforro enerxético e medioambientais,

tecnoloxías da comunicación, biotecnoloxía, servizos persoais ó cidadán,

novos materiais ou alimentación e produtos ecolóxicos.

Respecto á estrutura empresarial, o tamaño medio das nosas empresas é

extremadamente reducido en termos comparados. As microempresas en

España (menos de 10 empregados) supoñen o 95,2% do seu tecido

produtivoi por un 92,1% da UE. Pois ben, dentro de España, Galicia

presenta un ratio de microempresas tan so inferior a Asturias, Castela-

León e Estremaduraii. Por outra banda, en proporción de empresas con

máis de 200 empregados, Galicia unicamente está por riba das dúas

Castelas, La Rioja e Estremadura de novo.

Xusto é salientar dentro da estrutura produtiva o peso das Cooperativas

en Galicia, que dalgún xeito vén compensar o claro exceso de

microexplotacións. Algunhas desas cooperativas esténdense ó longo das

distintas etapas dunha cadea de valor co cal se consegue non so unha

maior produtividade senón tamén un valor engadido superior.

Poderiamos citar exemplos en distintos sectores coma Coren, Feiraco ou

Condes de Albarei.

Sobre os atributos de competitividade do noso modelo económico, non

son doados de identificar. Malia dispor Galicia de elementos sobre os que

basear unha oferta diferenciada, o seu uso non está xeralizado como para

constituír unha proposta integral. Son elementos como a imaxe de

salubridade e benestar, a paisaxe mesmo tan maltratada, a produtividade

Marcelino Fernández Mallo Galicia en Clave Económica - Páxina 4

e calidade do produto de terras, rías e mar, unha especialización exitosa

nalgúns sectores, unha cultura e idioma propios e, finalmente, a positiva

identificación con determinados fenómenos coma a Moda galega ou o

Turismo rural.

Sen embargo, a nosa economía amosa unha serie de contra-atributos de

competitividade tanto ou máis relevantes. Velaí os minúsculos índices de

innovación, o cativo valor engadido dos nosos produtos, a baixa

produtividade do noso tecido empresarial e as evidentes carencias na

distribución, por amentar soamente os máis evidentes. Precisamente na

fase final da cadea de valor, a penalización do comercio tradicional e de

proximidade a prol dos centros e superficies comerciais implica a caída

dunha vantaxe competitiva dos nosos produtos fronte a artigos foráneos

no mercado local, mentres que nos mercados exteriores tampouco fomos

quen de artellar unha estrutura potente de comercialización.

Definido ata aquí o Modelo Económico actual de Galicia, cómpre agora

contrastar os seus resultados. Para iso, en economía debemos usar

variables e referencias. De nada serve apelar ós números se non os

confrontamos con entidades comparativas. Eu propoño utilizar o País

Vasco como benchmarking dadas as similitudes co noso País: ámbolos

dous pertencentes ao Estado Español, os dous na cornixa cantábrica, peso

tradicional do agro e a pesca, tamaño similar e reconversións industriais

en ámbalas economías cando a entrada na CEE.

O primeiro que chama a atención é que malia Galicia presentar un 27% de

poboación máis ca Euskadiiii, o PIB vasco é un 16% superior ó galego o que

implica que o PIB per cápita é un 49% maioriv. Esta enorme e

transcendental diferenza so pode explicarse a partir do modelo

económico de ámbolos dous territorios. Analizando os mercados de

destino da produción, obsérvase que mentres que o consumo interior é

similar, a produción de Euskadi acada un 20% de maior penetración nos

mercados internacionais e, sobre todo, un 70% máis no mercado español

(24.551 millóns € vs 14.451 millóns €)v.

Aínda que en cifras notablemente inferiores ás do País Vascovi, unha boa

nova para Galicia sería que con datos de 2011, o saldo comercial tanto

respecto a España como ao Mundo é positivo, inda que se tornaría

negativo deducindo as exportacións de PSA-Peugeot-Citroen e do grupo

Marcelino Fernández Mallo Galicia en Clave Económica - Páxina 5

Inditex. Velaí outra debilidade do modelo económico galego: esa

dependencia dos sectores do automóbil e a confección. E así, mentres que

a cota sobre o total exportador dos dous maiores sectores en España é do

24,8%, elévase ata o 43,3% en Galiciavii.

Continuemos coa comparación das economías galega e vasca. En Euskadi

o paro é do 15% fronte ó 21% de Galiciaviii aínda que en Galicia temos

unha taxa de ocupación inferior á do País Vasco, 55% contra 57% (60% en

España)ix. Ítem máis: os galegos emigramos nunha proporción superior á

dos vascos, o que en boa lóxica habería “aliviar” as nosas cifras de

desemprego. Mentres que a emigración interior amosa números

proporcionais nas dúas Comunidades Autónomas, as diferenzas

dispáranse cando miramos a emigración exterior. Así, en 2011 segundo o

INE, 5.285 persoas con nacionalidade española marcharon de Galicia cara

ó estranxeiro, un fenómeno que nada máis se deu 2.282 veces no País

Vascox. Este conxunto de cifras vén a significar, simplificando, que a

economía vasca é capaz de dar traballo ós seus cidadáns mentres Galicia

segue a precisar o recurso da emigración.

Atendendo á estrutura empresarial, detectamos outros elementos dignos

de salientar. Así, un terzo das 25 compañías españolas máis innovadoras

son vascas. No top 1000 de empresas europeas por volume investidor en

I+D, figuran cinco empresas vascas; galegas, so unha, Pescanovaxi. É

importante a capacidade do modelo económico vasco para reter os seus

buques insignia, como pode ser o caso de Iberdrola, outro factor clave do

desenvolvemento. E así podiamos continuar a senda da comparación: o

sector forestal vasco desenvólvese sen sufrir o andazo do eucalipto; a

industria recibe enerxía sen a necesidade de inzar os ríos de minicentrais;

o esforzo urbanístico en torno ó Guggenheim parte dun concepto e un

obxectivo de rendemento evidente; a cultura vasca recibe o apoio

institucional e social converténdose nun factor de diferenciación da súa

oferta, etc.

Habemos preguntarnos onde están os porqués desta tan desfavorable

comparación para Galicia? En primeiro lugar, coido que en boa parte hai

unha diferenza significativa de actitude, de protección e promoción dos

elementos endóxenos, eses factores propios que no País Vasco son

defendidos e potenciados e que en Galicia normalmente infravaloramos e

Marcelino Fernández Mallo Galicia en Clave Económica - Páxina 6

mesmo cedemos moitas veces a cambio de nada. Mais hai tamén

argumentos netamente económicos, claro está.

Unha clave radica no tamaño. Está contrastado de xeito empírico o efecto

do tamaño sobre a produtividade e a innovación (nun momento veremos

porque menciono esas dúas variables precisamente). Así, mentres as

empresas entre 20 e 50 traballadores amosan un valor engadido per

cápita lixeiramente por riba dos 40.000 €, as empresas de máis de 250

traballadores duplican esa contíaxii. Cantas empresas galegas teñen máis

de 250 traballadores? Nove. Cantas hai no País Vasco? Vinte e catroxiii.

Seica o primeiro elemento a corrixir no modelo da economía galega sexa a

dimensión, movemento que así mesmo haberiamos aplicar á nosa

organización territorial a cal está a lastrar a capacidade de xeración de

proxectos económicos.

Que outros factores débense salientar ademais do tamaño das empresas?

Eu propoño tirar proveito de estudos contrastados, en concreto do máis

importante traballo sobre a competitividade das nacións que se teña feito.

Propoño coller o modelo de Michael Porter e aplicalo á economía galega

para vermos o que sae (como saben, Porter conduciu durante catro anos

un estudo en dez países e cen sectores no cal participaron máis de 30

investigadores, ao cabo do cal determinaron as bases para a

competitividade das economías nacionais. É unha perspectiva cando

menos a ter en contaxiv).

Para Porter, a prosperidade das nacións créase, non se herda. Non

procede das condicións naturais dos países, tampouco dos tipos de xuro

ou de cambio como defendía a teoría clásica, senón da capacidade dos

sectores de actividade para innovar e progresar de modo continuo. As

dúas variables clave segundo a investigación de Porter son produtividade

e innovación. Mais convén analizalas para non obtermos conclusións

precipitadas.

Cando se fala de produtividade non habemos entender simplemente

custos. A produtividade é unha relación entre o valor engadido e a

unidade de gasto. Que o custo non adoita ser a clave do modelo resulta

unha evidencia doada de obter da realidade empírica. Cales son as dez

economías con maior capacidade de penetración nos mercados

Marcelino Fernández Mallo Galicia en Clave Económica - Páxina 7

exteriores? China, Estados Unidos, Alemaña, Xapón, Holanda, Francia,

Corea do Sur, Italia, Bélxica e Reino Unido. Agás China, países con custos

laborais moi superiores ó galego. Contrastando a relación entre custo

laboral por hora e o desemprego en Europa, volvemos comprobar o

aparente paradoxo: os países cos maiores custos presentan a taxa de paro

máis baixa e viceversa.

España: 22,50 € - 26,8 %

Suecia: 43,80 € - 8,4 %

Bélxica: 41,90 € - 8,4 %

Dinamarca: 37,90 € - 7,0 %

Francia: 36,30 € - 11,0 %

Alemaña: 35,30 € - 5,4 %

Finlandia: 33,80 € - 8,0 %

Holanda: 33,70 € - 6,5 %

Austria: 32,30 € - 4,9 %

Grecia: 14,70 € - 26,8 %

Fonte: Eurostat Abril 2013

Os custos por suposto son importantes mais, alén das conxunturas máis

ou menos favorables, a clave sostible dos modelos económicos de

prosperidade encóntrase principalmente no numerador do cociente, na

capacidade de xerar valor engadido e transmitilo ó mercado. E iso porque

a función da economía é conseguir o maior benestar dos seus cidadáns.

Tentar rebaixar o denominador a través da diminución dos salarios

produce unha perda da calidade de vida, e iso vai en contra da propia

esencia da economía.

Velaí a importancia crítica da innovación entendida como proceso

xeralizado e continuo. Como se entende a política de innovación en

Galicia? Basicamente a través de programas de apoio temporais a partir

duns criterios determinados: cumpres os criterios, presentas un

expediente dentro dunhas datas e recibes unha subvención ou un

préstamo en condicións vantaxosas. E isto ano tras ano.

Porter fala doutro tipo de estratexia, a de crear o ambiente na economía

que favoreza a orientación cara ao futuro e as tendencias, ao dinamismo

interno e ao desafío competitivo constante. Entende a innovación como

Marcelino Fernández Mallo Galicia en Clave Económica - Páxina 8

un novo produto, un novo proceso –máis barato e eficiente–, un novo

segmento ou nicho de mercado, unha mellora do servizo, unha nova

capacidade, unha nova forma de facer marketing, unha nova tecnoloxía,

un xiro na xestión… é dicir, como unha práctica de xeral implantación. E

máis como unha filosofía de acumulación, de cambios permanentes, antes

que en termos dun avance espectacular puntual. Digamos: innovación

como pauta común e cotiá de dirección. Ese vén sendo o factor crítico

para a competitividade das economías.

Como conseguir esas condicións que estimulen a innovación e o aumento

da produtividade de xeito continuo? Porter identifica catro conceptos que

conforman o seu diamante da competitividade:

O primeiro é o aproveitamento dos factores endóxenos, como se crean

vantaxes a partir dos elementos internos, e pon como exemplo Holanda,

líder mundial no sector das flores non so pola dispoñibilidade de solo e

clima axeitado senón principalmente por contar con varias entidades

especializadas no cultivo eficiente e diversificado, no envasado e

empaquetado coas máximas garantías e na distribución a calquera punto

do planeta.

Galicia conta cunhas condicións edáficas privilexiadas e cun alto

rendemento das súas terras e das súas rías. A demanda mundial de

produto agroalimentario excede a oferta e amosa unha forte tendencia ao

crecemento. Galicia ten que recuperar canto antes a súa especialización

agrogandeira e desenvolver as capacidades necesarias para actuar ao

longo da cadea de valor alimentaria e constituírse en potencia mundial en

produtos nos cales existe esa potencialidade.

O segundo elemento do diamante de Porter é o grao de sofisticación da

demanda. Un mercado máis esixente obriga a un maior grao de

dinamismo e innovación. Con algunhas excepcións, o nivel de esixencia do

consumidor galego, minorista ou industrial, está lonxe dos mercados máis

avanzados. Velaí a necesidade de ampliar o marco de referencia, tal como

fixo o País Vasco. A empresa galega non pode contentarse con atender o

mercado interior pois esa actitude sería a súa condena. Máis tarde ou

máis cedo chegará competencia de mercados próximos máis avanzados e

Marcelino Fernández Mallo Galicia en Clave Económica - Páxina 9

recurtará as vendas locais. Os mercados exteriores –o español e mailo

internacional–, han ser o destino natural do produto galego. Desta

maneira, tamén estará defendendo a súa posición no mercado interior.

O terceiro elemento de competitividade vén sendo a estrutura e

estratexia das empresas. Habemos retomar aquí o comentado sobre a

dimensión das empresas galegas. Resulta fundamental promover o

aumento de tamaño das unidades produtivas de Galicia, idealmente a

través do seu propio crecemento natural. Pero con seguridade tamén será

preciso promover joint ventures, operacións de integración vertical,

consorcios de exportación; e facilitar fusións, retomar os clusters, por

suposto potenciar os movementos cooperativos… Moitas son as fórmulas

dispoñibles para adoptar en cada sector ou cadea de produción. Mais

sempre mantendo un alto nivel de competencia sectorial pois a rivalidade

interna contribúe igualmente á mellora da produtividade e á innovación

segundo o modelo de Porter.

A calidade dos provedores resulta ser o último elemento identificado. E

neste punto volvemos evocar a conveniencia de deseñar a política

industrial a partir dun esquema de cadea de valor e non de sectores

estancos. O fluxo de información, de ideas e propostas, os proxectos

conxuntos entre as empresas operantes nas distintas fases da cadea de

valor, representan outro factor crítico de competitividade. O conflito

permanente entre produtores e industria no sector lácteo revélase un

exemplo nítido desta problemática que está a condicionar, negativamente

neste caso, o crecemento da actividade en Galicia.

Quedan moitas cuestións por recoller (infraestruturas, formación,

emprendemento, enerxía…) pero o tempo é limitado. Rematarei cun dato

final, de síntese: o PIB galego representaba en 1940, un 7% do total

español, en 1960 era un 6% e na actualidade se sitúa no 5%. O caso de

poboación é aínda máis extremo: en 1940 Galicia representaba o 10% da

poboación española, un 8% en 1975 e na actualidade se sitúa no 6%. O

Modelo actual non funciona, condúcenos aceleradamente cara á

insignificancia. Quizais o elemento clave que precisa a economía de Galicia

sexa Ambición e Coraxe para cambiar o seu Modelo.

Marcelino Fernández Mallo Galicia en Clave Económica - Páxina 10

i Subdirección General Apoyo a PYMES. Retrato de las PYMES 2012 ii Empresas españolas. Competitividad y tamaño. Servicio de Estudios Cámaras de Comercio iii Padrón Municipal Xaneiro 2012. Galicia: 2.781.498 habitantes; País Vasco: 2.193.093 habitantes iv PIB Euskadi 2012: 65.261 miles de millóns de euros; PIB Galicia 2012: 56.376 millóns. PIB per cápita Euskadi: 30.829 €; PIB per cápita Galicia: 20.723 €. Ref. http://www.datosmacro.com/pib-ccaa v Informe trimestral sobre el comercio interregional en España. C-intereg, a partir da base de datos DataComex do Ministerio de Economía y Competitividad. vi Idem. Saldo comercial Galicia con España 3.343 millóns €; co Mundo 2.814 €. Saldo comercial do País Vasco con España 6.970 millóns €; co Mundo 3.179 millóns € vii C.21 Los cinco capítulos arancelarios más importantes en Galicia y España en importaciones y exportaciones. Año 2010. La internacionalización de la economía gallega 2011. Fundación Novacaixagalicia viii Taxa de paro da poboación de 16 e máis anos por Comunidade Autónoma, decembro 2012. Enquisa de Poboación Activa do Instituto Nacional de Estatística ix Taxa de actividade da poboación de 16 e máis anos por Comunidade Autónoma, decembro 2012. Enquisa de Poboación Activa do Instituto Nacional de Estatística x Fluxo de emigración con destino ao estranxeiro por Comunidade Autónoma e país de nacemento. 2011. Migraciones exteriores. Instituto Nacional de Estatística xi 2012 EU Industrial R&D Investment Scoreboard xii Empresa y productividad: una cuestión de tamaño. Servicio de Estudios de La Caixa. xiii

Las 5.000 primeras empresas de España, 2012. Actualidad Económica xiv Competitive Advantage of Nations, Michael Porter, Harvard Business Review