1512, i tzal i ez den argia

XVI. mendean gaude. Garai hartako Nafarroa Euro-

pako estatu burujabe eta zaharra zen. Herri txiki

hartako tronuan Juan III.a eta Katalina errege-erregi-

nak zeuden eserita. Baina Nafarroa ez zen beren agin-

dupean zegoen herri bakarra. Izan ere, Biarnoko es-

kualde autonomoko gobernariak ziren eta beste

hainbat lurraldetako jabetza ere bazuten. Horrela, Juan

eta Katalinaren inguruan unitate politiko bat osatu zen Pi-

rinioen mendebaldean.

Estatu txiki hura, baina, gatazka bizian ziren bi erraldoiren

artean zegoen, Frantzia eta Espainia. Biek ala biek Nafarroako

erregeen egitasmo politikoa ahultzen zuten gerrarekin meha-

txatuz eta barne zatiketa xaxatuz2, eta azken horretan Fernando

Katolikoa bereziki trebatua3 genuen, Joseba Asiron historialaria-

ren hitzetan: “Bazuen obsesio pertsonala Nafarroarekin, ezin zuen

kontsentitu Nafarroa bezalako estatu independente bat”. Horren

isla dugu bukatu berria zen Nafarroako Agaramontar eta Beau-

montar familia politikoen arteko guda zibila.

KKoonnkkii ssttaa eettaa ll eehheenneennggoo ssaaiiaakkeerraa .. 1512, uda-

berria. Gerra danbor hotsak ozen entzuten hasi ziren. Nafarren

neutraltasuna arriskuan zegoen eta, horren aurrean, enbaxadore-

ek Bloisen, Burgosen eta Iruñean negoziatzen zuten nafarrentza-

ko bakea ziurtatu nahian. Hodei beltzak estatu txikia estaltzen

hasi ziren. Ekainean, Gasteizen armada espainiarra biltzen eta

haien aliatu ingelesak Pasaian lurreratzen hasi ziren. Egoera ho-

rren aurrean, ekainaren 20an, erregeek Gorteak deitu zituzten

Iruñean eta, “hainbeste ejertzito handiren mugimenduak nonahi

ikusirik”, gudaroste4 bat osatzea erabaki zuten. Nafarroa bere as-

katasuna defendatzeko prestatu zen.

Nafarroako az-

ken enbaxada Burgostik kanporatu eta berehala gerra piztu zen.

Uztailaren 18an Gasteiztik abiatu zen 12.000 soldaduz osatutako

armada. Albako Dukearen gudarostea Sakanako korridoretik sar-

tu zen. Urrutitik ikusita, 12 kilometro luzeko sugea zirudien:“Na-

farroan ez zegoen horri aurre egiteko armadarik, ez tamainaz, eta ez

eskarmentuz ere” azaldu digu Asironek. Horrenbestez, sugeak ia

borrokarik gabe irentsi zuen erresuma.

Odoltsua izan ez bazen ere, Espainiak ez zuen uste bezain

sendo kateatu Nafarroa. Bi hilabetera egoera aldatzen hasi zen:

ingelesek alde egiteko asmoa adierazi zuten eta bitartean Atu-

rri aldean frantses-nafar ejertzito handia biltzen ari zen. Gauzak

horrela, Donapaleun Juan III.ak arbasoen erresuma berreskura-

tzeko asmoa aldarrikatu eta berehala, legitimisten altxamendu

“Denok ez dugu berdin kontatzen historia, zaila da ulertzea bestearen egia”. KenZazpi musika taldearen Zapalduen olerkiak ongi bil dezake azken 500 urte hauetanEuskal Herrian gertatu dena. Historia herriak egiten duen arren, boterea dutenakarduratu dira gertatutakoaren berri emateaz. 1512an Espainiak Nafarroakonkistatu zuen eta ia bost mendez anexio hitzarekin ezkutatu izan da. Egunikuspegi horrek jarraitzen duen arren, herritarrak egiten ari diren lanari eskergaraiko gertakariak ezagutzen ari gara. Konkistak 500 urte betetzen dituen urtehonetan, aukera aproposa da zer ginen eta zer izan ahalko ginenhh aa uu ss nn aa rr tt zz ee kk oo11.AA rr kk aa ii tt zz AA ll mm oo rr tt zz aa eta AA ll ff rr ee dd oo DD uu ff uu rr ..

26 aizu! 368 / 2012ko ekaina

Amaiurko gazteluko borroka, Martintxok irudikatua.

i ez den argiasaiakerak hasi ziren. Herdoildutako5 kateak hautsi egin ziren.

Urriaren 5ean, kasu, Lizarra hiriak bere burua askatzea lortu

zuen. Baina askatasun haizeek gutxi iraun zuten Ega ibaiaren

hirian. Handik lau egunera hiria erasotu eta arpilatu6 zuten;

Gazteluan gotortutako legitimistek urriaren 30era arte eutsi

zioten bonbardaketa eta setioari7 independentziaren argia

itzal ez zedin.

Bitartean, Aturriko frantses-nafar gudaroste handia bitan

banatu zen. Juan III.ak Larrañeko bortu8 zaila igaro eta Iruñera

jo zuen, baina atzeratu eta Donibane Garazitik erretiratzen zen

Espainiako ejertzitoak ozta-ozta9 egin zion ihes. Era horretan,

Espainiako tropak inguratuz, eraso azkarra behar zuena setio

bilakatu zen. Azaroaren 23an, bonbardaketa gogorren ondo-

ren, Iruñeko harresia pitzatu10 eta hiria erasotu zuten. Ordube-

teko borroka odoltsuaren ondoren atzera egin behar izan zu-

ten.

Ondoko egunetan, frantziaren eta nafarren artean eztabaida

sutsuak izan ziren, eta azken hauen iritziaren kontra, azaroaren

30ean erretiratzeari ekin zitzaion. Negua ate joka zutenez, fran-

tsesek alde egin nahi izan zuten. Egoera horren aurrean, legiti-

mista asko Pirinioez beste aldera pasatu ziren hurrengo udabe-

rrian itzultzeko asmoarekin. Baina ez zen horrela izan. Apirilean

Frantziak eta Espainiak bake ituna sinatu zuten. Ondorioz, baka-

rrik geratutakoan, nafar-biarnotarrek uko egin behar izan zioten

saiakera berriari.

BB ii gg aa rr rr ee nn ss aa ii aa kk ee rr aa .. Egin dezagun aurrera, 1516ra,

hain zuzen. Nafarroak Espainia barruan lau urte besterik ez zera-

manean, egoera ezegonkortu egin zen. Izan ere, urtearen

hasieran Espainiako Fernando Katolikoa hil egin zen.

Burujabetzaren aldekoek ez zuten bi aldiz pentsatu

eta aberri zaharra beste askatzeko saiakera berri bat

jarri zuten martxan Biarnon ziren nafar legitimistek.

Frantziaren laguntzarik gabe, 5.000 soldadu inguru bildu

ahal izan zituzten. Juan III.a erregeak Nafarroa Beherea

hartu zuen gudarostearen puskarik handienarekin, Pedro

Mariskala Zaraitzutik mila gizonekin hegoaldean barnerat-

zen zen bitartean.

Egoera, ordea, erabat okertu zen. Matxinadek hainbat leku-

tan arrakasta izan zuten arren, ez zen nahikoa izan, eta Juan III.ak

ezin izan zuen Donibane Garazi berreskuratu. Gainera, neguko

elurteek goitik behera estali zuten independentzia grina. Maris-

kalaren gudarosteak Pirinioak zeharkatu ondoren, elurteak zire-

la eta, inguratuta geratu ziren, eta Izaban errenditu behar izan zi-

ren martxoaren 21ean. Ametsa zapuztu11 egin zen. Nafarroako

legitimistarik gartsuenetakoak12 preso hartu eta Espainiako

Atientza presondegira eraman zituzten, haien artean Pedro Ma-

riskala. Egoera horren aurrean, Nafarroako erregeak, ezinean,

Biarnora itzultzea erabaki zuen.

Arbasoen erresuma galduta, berreskuratzeko saiakerak po-

rro eginda eta legitimistarik fidelenak Espainian preso. Begien

aurrean zuten egoera gorriak erabat gainditu zituen nafarren

errege-erreginak. Juan III.a 1516an eta Katalina 1517an, biak er-

bestean13 hil ziren. Zendu aurretik Iruñeko katedralean

hilobiratzeko eskatu zuten, hil ondoren ere erresuma berres-

kuratzeko asmoa eta itxaropena adierazita. Gaur egun, oraindik

zain jarraitzen dute, egun hori noiz iritsiko.

Hirugarren saiakera. Azken altxamenduari aurre egin os-

tean, Espainiak kontrolpean zuen Nafarroa. Carlos V.a enperado-

rearen proiektu inperialistak ez zuen mugarik ezagutzen. Baina,

Espainia inperialistak hegoak zabaldu zituenean, Komuneroen

aizu! 368 / 2012ko ekaina 27

1. Hausnartu: gogoeta egin,

pentsatu.

2. Xaxatu: zirikatu, kinatu.

3. Trebatua: iaioa, habila.

4. Gudaroste: armada.

5. Herdoildua: ugertua.

6. Arpilatu: dena lapurtu, garbitu.

7. Setio: sitio (es), siège (fr).

8. Bortu: mendi garai.

9. Ozta-ozta: nekez, kikili-maka-

la.

10. Pitzatu: arraildu.

11. Zapuztu: hondatu.

12. Gartsu: amorratu, sutsu.

13. Erbeste: atzerri, deserri.

1512 Nafarroa,am

ets urratua(M

artintxo UN

ZUETA

)

Txirri, Mirrieta

Txiribitonekutzitakoondarea

sekulakoada: hogeitikgora diskoeta beste

a l txamendua

gertatu zen Gaztelan: herri xehea noblezia-

ren aurka altxatu zen.

Nafarroan, beste behin, giroa berotzen hasi zen. Gaztela le-

gitimisten sua itzaltzen saiatu zen, baina ez zituen independentzia-

ren sugar1 guztiak itzali. 1519tik aurrera, Pirinioen alde bietako na-

farren artean burujabetzaren aldeko txinpartak2 pizten hasi ziren.

Gainera, Atientzan preso zeudenak aske geratu ziren, guztiak Maris-

kala izan ezik (1522an hil zen preso zegoela). Nafarroako Enrike II.a

(Juan III eta Katalinaren semea) prest zegoen gurasoei kendutako lu-

rraldea berreskuratzeko, eta Frantziako Francisco I. erregearen

laguntza zuen.

Gaztelak bizi zuen egoerak ateak zabaldu zizkien legiti-

mistei. Nafarroan geratzen ziren soldadu espainiar askok Burgo-

sera joan behar izan zuten gerrara. Bitartean, mugaren beste alde-

an Nafarroa berriro askatuko zuen ejertzitoa egituratzen hasi ziren.

Horretarako, André de Foix Asparrots izendatu zuten ejertzito fran-

tses-nafarraren buru.

Buruzagiak udaberrian gurutzatu zuen Aturri ibaia; atzean,

12.000 soldadu. Egun berean, Donapaleu herria Enrike

erregearen alde altxatu zen, eta pixkanaka Nafa-

rroa Behereko herriak independentziaren aldeko

irrintzira batu ziren. Maiatzaren 15ean, Donibane Ga-

razira iritsi zirenean, Espainiako tropek ez zuten beste

aukerarik izan eta amore eman zuten. Nafarroak bortuz

bestaldeko plazarik garrantzitsuena berreskuratu zuen.

Bizpahiru egun pasatu eta gero Asparrotsen gizonak

Iruñera iritsi ziren. “Ejertzito frantses-nafarra hirira zetorrela

jakin zutenean, hiritarrak matxinatu egin ziren atzerriko solda-

duen kontra. Erregeordearen jauregitik Espainiako armarria3

errotik atera4 eta lurretik ibili zuten arrastaka5”.

Plaza nagusian legitimisten aurka borrokan ari ziren espainia-

rren artean Loiolako Iñigo kapitaina zegoen (kanoikada batez hanka

zauritu zioten). Askatzaileen artean, ordea, Xabierko Frantziskoren bi

anaiak zeuden: Migel eta Juan.

Iruñearekin batera Zangoza, Erriberri, Lizarra, Tafalla eta Tutera

matxinatu ziren. Egun gutxiren bueltan, galdutako independentzia

berreskuratu zuten. Baina legitimisten ametsak hilabete baino ez

zuen iraun. Asparrotsen gizonek Logroñora jo zuten hiriburua era-

sotzera eta bidean Urantzia hartu zuten (1463tik Gaztelarena zen).

“Gaztela erasoa sentitu zen eta horrek bateratu zituen lehenago nahi-

ko haserre zeuden fakzio batzuk” dio Asironek.

Carlos V.aren ejertzitoa berrantolatu eta Nafarroara itzuli zen.

Horren aurrean, Asparrotsen gizonek Iruñera itzultzea erabaki zuten.

Baina ez ziren iritsi. Ekainaren 30ean, armada espainiarrak frantses-

nafarra suntsitu zuen Nafarroan egon den gudurik odoltsuenetari-

koan. Garaiko datuek biltzen dutenez, milaka frantses-nafar hil ziren

Noaingo zelaietan. Espainiako soldaduak eskarmentu handiko mili-

tarrak ziren eta kalitate handiko armekin borrokatu zu-

ten.

Armada erasotzaileak 12.000soldadu profesional zituen,

Iruñeak hamar mila biztanlebaino gutxiago

1525etik aurrera sorgin-ehiza hasi zen herritarrak kontrolpean

izateko

28 aizu! 368 / 2012ko ekaina

Nafarroako Erresuma 1512an. http://nabarlur.blogspot.com

aizu! 368 / 2012ko ekaina 29

Konkistatzaileek indarrez egin zioten aurre hi-

rugarren altxamenduari. Egun gutxitan Li-

zarra eta Gares berreskuratu zituzten,

eta Noaingo Guda amaitu ostean,

Iruñea, Tutera eta Erribera osoa har-

tu zuten. Aste batzuen buruan Do-

nibane Garaziko plazaren jabe ere

egin ziren.

Legitimisten Nafarroa erresuma za-

harraren iparraldean mugatu zen. Enri-

ke II.aren aldekoak Amaiurko gaz-

teluan eta Hondarribian

babestu ziren. Espainiak, or-

dea, ez zuen mugarik ezagut-

zen eta iparraldean jarri zi-

tuen begiak. Hiruzpalau

egunetan 10.000 espainiar-be-

aumontarrez osatutako ejertzito-

ak Amaiur inguratu zuen; barruan, 200

lagun inguru babesten zi-

ren. Azkenean,

1522ko uztailean

eman behar

izan zuten

amore6, eta

Nafarroaren burujabetzaren defentsan izan ziren askori heriotza

zigorra ezarri zieten.

Albret etxearen banderak Hondarribiko plazan jarraitzen

zuen artean. 1522ko uztailean, frantses-nafar ejertzitoko 400 sol-

dadu, Johan Remirez Bakedano legitimista buru zutela, Honda-

rribitik irten ziren muga zeharkatzeko asmoarekin, baina Aldabe

menditik igarotzen ari zirela, ejertzito espainiarrak eraso egin eta

gehienak hil zituen. Hori dugu gaur egungo Irungo alardearen

jatorria.

Irungo guduaren ostean, ejertzito espainiarrak

Hondarribia setiatu zuen. Frantses-nafarrek bi urte

eman zuten plazan.Azkenean, 1524an, Carlos V.a enpera-

doreak eskainitako erret barkamena onartu eta amore

eman zuten. Hitzarmenaren atzean, ordea, errepresioa

ezkutatzen zen, eta Nafarroako estatua defendatu zuten lagun

asko zigortu egin zituzten baita herritarrak ere. 1525etik aurrera

sorgin ehiza hasi zen,Zaraitzu,Erronkari eta Erroibar inguruan herri-

tarrak kontrolpean izateko.

Legitimistak ez ziren berriro matxinatu. Hala ere, Espainia ez

zen fido eta okupazio militarrak beste ehun urtez iraun zuen, Na-

farroa Garairako: errepresioa, hiritarrentzako zama ekonomiko

eta soziala eta abar. Bortuz bestalde, ordea, egoera hobea zen. Es-

painiak ez zuen lortu Nafarroa Beherea bere gain hartzea, beraz,

burujabea izan zen ia beste ehun urtez.

Azkenean, arrain handiak arrain txikia irentsi zuen, eta Espainiak

egin zuen bezala, Frantziak bere egin zuen erresuma txikia. Kondai-

rak dioenez, Joana Albretekoa (azken erregina) hil zenean, bere ari-

mak ez zuen atsedenik hartu eta egun erresuma galdua noiz berres-

kuratuko zain dago: “Harrezkero, bertan arima bat dabil mendirik

mendi, ibairik ibai, kateak eskuan libre izan nahi”(Exkixu taldea).

Agaramontar eta Beaumontar familia politikoen arteko gatazka luzeak Nafa-

rroa bitan zatiturik zeukan.

1. Sugar: gar, grina.

2.Txinparta:chispa (es),étincelle (fr).

3. Armarri: escudo de armas (es),

blason (fr).

4. Errotik atera: sustraitik atera.

5. Arrastaka: herrestan, tarra-tarra.

6. Amore eman: errenditu.

1512 Nafarroa,am

ets urratua(M

artintxo UN

ZUETA

)

Iruñeko udal plaza.

Enrike II.aren erret zigilua. Goiko biak, Nafarroako Erresumako bi txanpon.

EXPRAIEUSK

OM

EDIA

-AU

ÑAM

ENDI E

NTZIKLOPEDIA