G I S P E N

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 1

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 2

G I S P E N

A N D R É KO C H

S Y LV I A VA N S C H A I K

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 3

7

17

27

29

38

51

53

62

65

71

81

88

91

96

99 140

111

120

123

133

Het stijlvolle alternatief[ a k ]

Hoe omzeil je plagiaat?[ a k ]

Paradepaardje[ a k ]

Onbekend en onbemind[ a k ]

Pelko[ s v s ]

41Vruchten van het netwerk[ a k ]

Maatwerk[ a k ]

Gispen laat zich zien[ a k ]

Sterke staaltjes ‘styling’[ a k ]

Meervoudig begaafde dwingeland[ a k ]

Twee kapiteins[ a k ]

73Avontuur & Uitdaging[ s v s ]

Beeldbepalende bijdragen[ a k /s v s ]

De Fabrieksfluit [ s v s ]

Het tere element[ a k ]

Achter de schermen[ a k ]

Vorstelijk design[ a k /s v s ]

105Ontwerpen voor Gispen[ s v s ]

Doos van Pandora[ s v s ]

Een polyester kuip [ s v s ]

Van burlend edelhert tot Neptunus[ s v s ]

Meubelen voor het eenvoudige interieur[ s v s ]

Van Stalachrome tot kantoortuin[ s v s ]

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 4

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 5

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 6

7

‘Volle manen’ of ‘kazen’ werden ze genoemd,door critici die moeite hadden met modernitei-ten. De associatie met een lichtgevend hemel -lichaam dat zacht licht verspreidt, kon ook alseretitel gelden voor de Gisolamp. Gispens ant-woord op de vraag naar gestandaardiseerdeserieproductie en het omslagpunt van sierkun-stenaar naar industrieel ontwerper. In 1926kwam de eerste serie op de markt.

De catalogus van de eerste lampen verscheenin 1927 toen Giso als handelsmerk was gedepo-neerd en Gispen in Stuttgart de modernsteGiso’s op de tentoonstelling Die Wohnung lietzien. Na experimentele series wand- en plafond-lampen tussen 1919 en 1925 was dit een volwas-sen reeks in een stijl die aansloot bij de functio-nalistische voorhoede. Genoemde omslag washet gevolg van het debat binnen de Rotterdam-se architectenkring Opbouw, waarvan Gispenlid en medeoprichter was. Daar stond de wiegvan het Nederlandse functionalisme en golden

meer sociaal bevlogen idealen dan bouwen ofproduceren voor de elite. Standaardisering enmechanisering waren de middelen waarmee ditin de praktijk gestalte kon krijgen. Het moestleiden tot een grotere bereikbaarheid. Metserieproductie kon bovendien een grotere afzeten winst gemaakt worden dan met de moei-zaam te verkopen unica. Gisolampen bleven echter duur en vertegen-woordigden de top van het marktsegment. De verkoopboeken van de toonkamers toneneen welgestelde, intellectuele klantenkring metmoderne smaak. Toch was het prijsniveau vande Giso’s vergelijkbaar met andere kwaliteits-lampen zoals van Metz & Co, Pander, Philips ofGlasfabriek Leerdam. Aan een goed ontwerpvan toen hing, net als nu, een stevig prijskaartje.De materialen en de afwerking waren van uit-stekende kwaliteit zodat de hoge investeringzich terugbetaalde door de lange levensduur.Leverantie aan particulieren bleef beperkt,architecten waren de echt grote afnemers.

g i s o l a m p e n : l i c h t t e c h n i s c h , e co n om i s c h e n e s t h e t i s c h

Het stijlvolle alternatiefGisolampen: lichttechnisch, economisch en esthetisch

¯¯¯ Catalogus Giso lampen Gispen Rotterdam

Amsterdam Brussel, 1928, omslag met foto Jan Kamman van Giso no. 2c.

¯¯ Catalogus Giso lampen Gispen Rotterdam

Amsterdam Brussel, 1928, titelpagina.

¯ Cat. no. 26 Giso Lampes appareils d'eclairage, 1930, omslagontwerp Willem Gispen, fotomontage Jan Kamman.

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 7

8 g i s o l a m p e n : l i c h t t e c h n i s c h , e co n om i s c h e n e s t h e t i s c h

Advertentie voor het Curtis indirecteverlichtingssysteem, uit Het Huis Oud & Nieuw, 12 (1914)Foto: Prentenkabinet Universiteit Leiden.

Giso no. 24, 1926, zwartgebronsd koper, opaal overtrokken glas, gematteerd spiegelglas.Foto: Stedelijk Museum Amsterdam (SMA). Collectie SMA ˘

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 8

Gispen zag een gat in de markt tussen de tekunstzinnige lamp en het matige fabrieks -product. Hij schreef in 1925: ‘Beide missen stijl,dat is volkomen harmonie tussen vorm eninhoud.’ Aan artistieke potentie ontbrak hethem niet, maar om de ingenieurs van de (opesthetisch gebied) ‘matige fabriekproducten’naar de kroon te steken, moest hij zich verdie-pen in technische kwesties omtrent verlichting.Door snelle ontwikkeling en verbetering van degloeilamp, waardoor de lichtopbrengst per peersterk was toegenomen, was het onverantwoordhet oog bloot te stellen aan directe confrontatiemet het verblindende licht. Verblinding voorko-men, het licht richten of het verstrooien alsalgemeen diffuse verlichting, was de opgave. De verlichtingskunde, een discipline binnen detechnische wetenschappen die in Duitsland inde jaren twintig was ontstaan, hield zich bezigmet deze kwesties.

Een decennium eerder werd in de VerenigdeStaten het zogenaamde indirecte verlichting -systeem uitgevonden. Hierbij werden lichte pla-fonds of wanden gebruikt om het licht uit eenfelle lichtbron te weerkaatsen en door de ruimtete verstrooien. De gloeilamp was daarbij dooreen ondoorzichtig, goed reflecterend materiaalafgeschermd, zodat verblinding uitgesloten was.Het gepatenteerde Curtis systeem schiep hetarchetype voor veel van de Europese lampont-werpen uit de jaren twintig en dertig en wordtnog steeds in allerlei variaties toegepast.Door het lezen van vakliteratuur en kritiekenvan verlichtingsingenieurs op moderne lamp-ontwerpen, kon Gispen uiteindelijk tot eenoplossing komen, die zowel de lichttechnici alsde architecten tevreden stelde: goed functio -nerende, esthetische fabrieksproducten.

Smeedijzer, brons en gedreven koper pastenniet meer binnen een dergelijk modern concept.De metaaldelen van de lampen werden na 1924

9g i s o l a m p e n : l i c h t t e c h n i s c h , e co n om i s c h e n e s t h e t i s c h

Bladzijde 36 uit de Giso lampen catalogus 1939.

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 9

geforceerd uit koperplaat, dat tegen het roestenwerd gepatineerd (zwart of bronsbruin), vernik-keld of verchroomd. Vanaf 1926 werden glazenkelken, schalen of ballons naar ontwerptekenin-gen geblazen bij glasfabriek Putzler te Penzig,kwamen de elektrotechnische onderdelen vanPhilips en werd het geheel geassembleerd enafgewerkt in de fabriek als Gisolampen.Het ‘Gisoglas’ was hoogwaardig helder kristal-glas dat aan de binnenzijde was overtrokkenmet 1/5 millimeter dun opaalglas. Dit gaf opti-male lichtdoorlaatbaarheid voor een econo-misch energiegebruik. De klant mocht echterhet in de catalogus voorgeschreven wattageniet overschrijden, anders kon alsnog verblin-ding optreden.Een ander aspect was de standaardisatie. Doormet standaardonderdelen te werken, kon meteen beperkt aantal basisvormen een groot aan-tal varianten in de catalogi verschijnen. Plafond-platen, ballondragers en glasballons waren doorgelijke maatvoeringen onderling uitwisselbaar.

10

¯ Interieur Gispen toonzaal Leidsestraat, Amsterdam,1935, met de staande lamp Giso no. 460 b (6004) infunctie.

Giso no. 23, oorspronkelijk ontwerp 1926, deze uitvoeringvanaf 1931. Foto: Ad van den Bruinhorst. Collectie GalerieDe Andere Tijd, Kampen ˘

Gisolampen in interieur Unie Mij winkel aan de NieuweBinnenweg, Rotterdam, 1927, decoratieve muur- enplafondschildering Jaap Gidding. ˘˘

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 10

11g i s o l a m p e n : l i c h t t e c h n i s c h , e co n om i s c h e n e s t h e t i s c h

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 11

12 g i s o l a m p e n : l i c h t t e c h n i s c h , e co n om i s c h e n e s t h e t i s c h

¯ Giso no. 62 g, 1930, Gispens favoriete lamp.Foto: Ad van den Bruinhorst. Collectie Galerie De Andere Tijd, Kampen

Interieur sociëteit De Witte, Den Haag na verbouwingdoor J. Limburg in 1930 met Pander meubelen en Giso lampen. Foto: Evert van Ojen. ˘

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 12

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 13

Bovendien konden op eenvoudige wijze samen-hangende reeksen ontstaan: hanglamp, wand-lamp en staande lamp van hetzelfde type wer-den ook vaker samen aangeschaft.

Om de Gisolampen bij vooruitstrevende archi-tecten bekend te maken, werd veel aandachtbesteed aan de vormgeving van catalogi enreclame. In de diverse Gispen toonzalen en opbeurzen in de grote steden in binnen- en buiten-land waren de nieuwste lampen op bijna museale wijze tentoongesteld, in een omgevingdie qua inrichting en sfeer het functionalismepropageerde. Zo ontstond de samenballing vande naam Gispen met het begrip moderniteit. Architecten en critici reageerden enthousiastop de heldere vormgeving en het zachte, maartoch overvloedige licht dat deze armaturengaven. Gispen verwees in de catalogi naar dearchitectonisch belangrijke projecten, waarin de Gisolampen werden toegepast.Stonden in het begin de lampen voor project -

14 g i s o l a m p e n : l i c h t t e c h n i s c h , e co n om i s c h e n e s t h e t i s c h

Giso bureaulamp no. 431, 1935. Foto: Ad van denBruinhorst. Collectie Galerie De Andere Tijd, Kampen

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 14

gebruik en het wooninterieur nog broederlijknaast elkaar in de catalogi en was er wat devormgeving betreft weinig onderscheid, in detweede helft van de jaren dertig veranderdedat. Er verschenen afzonderlijke catalogi voorGiso armaturen en Gisolampen, waarvan delaatste voor het wooninterieur bedoeld zijn. Dat blijkt zowel uit de vormgeving, als uit detechnische informatie die erbij gaat. In de armaturencatalogus werd met grafieken aan -gegeven welke lichtprestatie de architect van de betreffende lamp kan verwachten. In de lampencatalogus staan daarentegen minderzakelijke modellen en materialen die specifiekvoor het wooninterieur bedoeld zijn: gekleurdetextielkappen, gekleurde of speciaal bewerkteglazen kelken en ballons.Commercieel gezien behoorden Giso no. 202 enGiso no. 460 tot de bestsellers voor het woon -interieur. De met witte zijde gevoerde shantoengkappen vormden een aanvaardbaar compromistussen traditionele kamerlampen en de meer

zakelijke glas-metaal combinaties. Willem Gispenvond de Giso no. 62g uit 1930 zijn beste lamp:opmerkelijk genoeg een delicaat evenwicht tus-sen decoratieve en nieuw zakelijke elementen.Wat dat betreft is deze lamp de perfecte tegen-hanger van fauteuil no. 412, zijn meest bekendestoelontwerp.

15g i s o l a m p e n : l i c h t t e c h n i s c h , e co n om i s c h e n e s t h e t i s c h

Giso tafellamp no. 5007 (403), met blauwe gisoglas kelk,deze versie na 1936, oorspronkelijk ontwerp 1928. Foto:André Koch.

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 15

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 16