UZTARO, 1 - 1991, 53-75 53

GOI-PALEOLITOARENHASIERAKO FASEAK

Alvaro Arrizabalaga

Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Sailaren Bekarioa

Goi-Paleolitoan, hasierako aldiak luzeen eta konplikatuenak dira,zalantzarik gabe. Alde batetik, bere sailkapen kronologiko-kultural etapaleoingurukoa behin-betikoz finkatzeke dago, oraindik ere. Honez gain,oso aztarnategi gutxitan aurkitzen dugu jatorrizko ereduarekin ondoidentifikaturik.

Atal honetan gaira hurbiltzen eta egunekotzen saiatuko gara. EuskalHerrian gaur egun ezagutzen ditugun aztarnategi garrantzitsuenak (Isturitz,Gatzarria, Amalda, Lezetxiki, Labeko Koba, Santimamiñe, etab.)deskribatuko ditugu. Guztien datuak bildu ostean mailaz maila sailkatukoditugu, Euskal Herrirako baliozkoa izan daitekeen sistema kronologiko--kulturala osatu nahian. Taula hau hutsunerik gabe osatua izango bada,ingurugiroari dagozkion datu guztiak sartuko ditugu bertan. Prozedura luzehau bukatu eta gero, bakarrik izango zaigu posible alboko arloetakoseriazioekin (Kantauri, Akitania edota Dordogne aldeak) parekatzea.

HISTORIA

Sarrera

Beste edozein gaitan sartu bainolehen, komenigarria iruditu zaiguzenbait argipen nagusi mahai gaineanjartzea.

Thomsen-en Ipartarren Ain-tzinateko Gidaliburua (1836),Historiaurre zientifikoaren jaiotze-datamoduan onartzen badugu ere, gauregun erabiltzen dugun sistematizaziokronologiko-kulturala ez da gauzatuko1933 arte. Bide luze honetan, Lartet,Mortillet, Breuil eta Peyrony-k, bestebatzuren artean, jo zituzten aurre-rakada handienak. Data honetatikaurrera, oraindik ere, taula kronologikohori zehazten jarraituko da, berezikiartikulo honi dagokion aldian, Goi--Paleolitoaren hasiera. Azken urteotan,karbono 14 metodoaren bidez lorturikodatazioak nagusitu direnetik, gureinguruko Paleolito garaiko bilakaerakulturala, behin betikoz finkatuz doa.Bilakabide honetan aipatuko ditugu biezaugarri : alde batetik, prozesu hauirekita dagoela, indusketa berribakoitzak datu gehiago eskaintzen baitdigu; bestalde, eskema kronologikoaeta eremu geografikoaren arteandagoen lotura (orain arte, sailkapenorokorrenak Frantziako hego-mendebaldean kokaturiko aztarnategieiburuz egin direlako). Batzutan, arlohonetatik oso urruti daudenkulturetarako ere egokitu ohi dasekuentzia kultural hori (adibidez,Ertekialdean), nahiz eta bertakobaldintza naturalak ezberdin xamarrakizan. Zorionez, Euskal Herrian gertugaude eredu honetatik, gutxienez

geografikoki. Kulturari dagokionez,moldaketa batzu egin beharko dira,ikusiko denez.

Gaur eguneko ahalegina da, alorkultural ezberdinetan, seriaziokronologiko bat osatzea. Hau lortunahian, eremu bakoitzean (adibidez,Euskal Herrian) mota eta kronologiaguztietako aztarnategiak industubeharko dira. Honez gain, indusketahauei probetxu guztia atera ahalizateko, funtsezkoa izango da haienanalisiak eta datazioak egiteko laginakaztertzea. Kronologia eta Estratigrafiaberpizteko oinarrizkotzat jotzen duguizan duten zentzu tipologikoagainditzea, industutako aztarnategieiklima eta kronologi egituraketa batemanez. Baldintza batzu bete beharkodira lan honetan: aztarnategizaharretatik ateratako datuakbirraztertzea; aztarnategi berrietan,behar den bezala industea (aurrekokriterioak mantenduz); arlo bereanmota eta kronologia guztietakoaztarnategiak izatea (taula teorikobatetan hutsuneak egon ez daitezen).

Euskal Herriaren kasuan, berezikiaipagarri da J. M. Barandiaranen lana,Aranzadi eta Eguren-ekin gerraaurretik, bai eta gerra amaitu osteanbeste laguntzaile batzurekin egindakoaere. Bere saioak mende honetan euskalArkeologian egin diren iharduerei,iraupena eman die. Berak hezi zituenazken hamarkadetan gure inguruanekin duten ikertzaileak.

Aurreko baldintzetara itzuliz gero,orokorki esan daiteke Euskal Herrikoaztarnategiak ondo ikertuak daudela.

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 54

Halere, hutsune pilo bat dagobetetzeko. Gure herriaren his-toriaurrean, gutti esan dezakegu, edoezer ez, garrantzizko garai luze batzuz(adibidez, Behe-Paleolitoaz).

Gainera, hau konplikatzen daEuskal Herriko zatiketa admi-nistratiboak dakartzan betikoarazoekin: material arkeologiko,argitarapen eta arkeologoentzakodinamika ezberdinak. Hau dena delaeta, Euskal Herriaren Prehistoriariburuz behin betiko sintesia idazteaezinezkoa litzaiguke. Askoz ereapalagoak izango gara, gai honibegirada arin bat emanez, seguruenezgauza berririk esan gabe, baina –horibai–, geure hizkuntzaz.

Goi-paleolitoaren bereizpenerako datuak

Zientziaren arlo guztietan gertatzenden moduan, Historiaurrean ere finkatuda, "ohituraz", zenbait zatiketa nagusi.Gure lehenengo lana, beraz, zatiketahoriek erizpide kritikoekin ezta-baidatzea izango da, euren benetakobalioa argitzeko.

"Goi-Paleolitoa" adierazpenean, bihitz aurkitzen ditugu: Paleolitosgrekoz "Aintzin-harri", landuaren aroaharri leunduarenetik bereizteko.Bestalde "Goi" horrekin (His-toriaurrean, Historia Orokorrean ezbezala –adibidez Goi- edo Behe-Er-taroa–, zentzu estratigrafikoa ematenzaio, eta horrela goian dagoena,berriena da) Erdi-Paleolitotikaldentzen da kultura-multzo bat

(Perigord, Aurignac, Solutre edoMagdalen aldiak). Zatiketa hau,orokorki hartuta onargarria bada ere,ñabartu beharra dugu, iraupenelementuak ere badaudelako:

a) Erizpide klasiko bat Antro-pologia Fisikoak eman duena izan da.Orain dela gutxi arte, Erdiko-Pa-leolitoa eta Homo sapiens fossilis(Neanderthal) eta Goi-Paleolitoa etaHomo sapiens sapiens (Cro-Magnon)paralelizatu dira. Bi giza tipoen arteanez zen loturarik ikusten. Azkenboladan garrantzizko aldaketak egondira eredu honetan Neanderthal bataurkitu bait da Goi-Paleolitoko mailabatetan (Saint-Césare); bestalde,badoaz azaltzen giza tipo hauenbitartekoak, eboluzio bat erakutsiz.

b) Beste erizpide bat teknikoa izanda. Garai hauetako bi tresna-motaheldu zaizkigu: litikoa eta hezurrezkoa.Goi-Paleolitoan zehar bien garapenaoso jaramonekoa bada ere, lanabesgehienen sustraiak, aurreko garaietandaude. Honez gain, Goi-Paleolitokokultura guztietan kontserbatuko dira(proportzio aldakorretan) lehendikzetozen karraskailuak edota horztunak.Aldaketa kualitatiboak, batzutanprogresiboki inposatzen dira (adibidezijelkien erabilpenaren hedakuntza) edoGoi-Paleolitoaren momentu aurreratubatetan sortzen dira (arrankazienasmaketa). Erdi-Paleolitotik Goi--Paleolitorako igaroaldian, asmakuntzazehatz batzu baztertzen baditugu(oinalde pitzatudun azagaia edoGravette-punta, adibidez), aldaketakuantitatiboa da, kualitatiboa bainogehiago. Ijelki eta ijelkitxoen erabilera

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 55

progresiboa kriterio ekonomikoengatikinposatzen da: lehengaiaren ekonomiaeta hau dela eta, lanaren ekonomia (ezdago suharriaren bila hain maiz joanbeharrik, eta lana, beraz, erraztu egitenda). Gainera, tresna berriak nahiz etatxikiagoak izan, eraginkorragoak dira.Tresneriaren ijelkitze- eta txikitze--prozesu honek, Leptolitizazio izenahartuko du.

d) Sarritan azpimarratu da Gi-zateriaren Artea, Goi-Paleolitoanhasten dela. Onartu egin dezakeguideia hau, aurreko garaietakoadierazpen artistikoak hezurretangrabatutako marratxo batzu, besterikez bait ziren. Baina Goi-Paleolitoanjaioa bada, ez da izan berarekin bateraez bait zen Goi-Perigord aldira arteazaldu. Askoz ere deigarriagoalitzateke Arte irudikorraren amaierangertatzen dena, hau bai Goi-Pa-leolitoarekin batera desagertzendelako.

e) Ekonomiari dagokionez, Erdi--Paleolitotik Goi-Paleolitora iga-roaldian ez dugu aldaketa bikainiknabarituko, ehiza, arrantza etalandareen uztatik bizitzen bait dagizaki Goi-Paleolitoarra. Suposadaiteke garai luze honetan zehar hauenteknikak bilakatuko zirela. Bizileku--motek, ardatz berberan jarraitzendute, bai aire zabaleko kanpalekuak(horrelakoak, oso gutxi aurkitu ditugu)bai haitzulo edota harpetakoezarguneak.

f) Bestalde, hedapen geografikoariburuz, Moustier aldia (Erdi-Paleolitoa)izan zen, Historiaurrean, azken kultura

"unibertsala". Moustier aldia edoantz bikaina duten kulturak, izozte-tatik kanpo geratzen den Europan,Afrikako iparraldean eta ia Asiaosoan ezagutzen dira. Goi-Paleo-litoarekin, logikoki, teknika berriekinbatera eta tresnen aldakortasunagehituz doan neurrian, halabeharrezkokonbergentzi aukerak gutxitu egingodira, eta joera, kultura lokaletaranzkoaizango da.

Kronologia

Arkeologi mailan bi motatakokronologiak erabiltzen dira: absolutua(maila baten aintzintasuna urteetanneurtzen duena) eta erlatiboa (besteantzeko maila edo aztarnategiekinparekatuz lortzen duguna).

Kronologia absolutua ezagutzeko,bide arruntena karbono 14ezkoazterketa izaten da. Metodo honenposibilitateetan muga kronologikoakdaude, baina normalean Goi--Paleolitoaren barneko datak ematekogai izaten da. Kasu honetaninteresatzen zaigun garaiak, Goi--Paleolitoaren hasierak (edo Aurignac /Perigord aldiko "konplexua"k), K.a.32.000 urtean dauka hasiera (AbriPataud, Grotte du Renne, Les Cottés,Quina, etab.) eta amaiera, K.a. 18.000urtean, gutti gorabehera (hainbatlekutan).

Kronologia hau onartuz gero, bereegokitzapen erlatiboak, azken izoztarobarruan (Würm), Hengelo (Würm II /III) epelaldiaren amaiera eta WürmIIIren zati nagusia inguratuko lituzke.

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 56

Laville-k (LAVILLE, H.,1975),bere Perigord-eko Paleolitoarenazterketa klimatiko-kronologikoan,Würm IIIren barnean hamalau aldibereizten ditu (epelaldi nahizhotzaldiak), bakoitza bere azpi-zatiketekin. Inguru horretan, lehenengobederatzi faseak Goi-Paleolitorenhasieran bilakatzen dira. Zehazkiago,Perigord IX deitutakoa, Laugèrie--Hauten topatutako Aurignac aldiarenV. fasekoa litzateke, eta Perigord X.jadanik, ProtoSolutre aldia. Orokorkihartuta, esan daiteke Hengeloepelaldian klima atsegingarria nagusiizan zela, eta berriz, Würm III aldian,oso hotza. Baina Laville-ren ikerketanikusten denez, garapena osokonplikatua izan zen, eta hauzehazteko bide bakarra aztarnategiberrien jalkiak ikertu eta euren arteanharremanetan ipintzea da.

Zirkunstantzia honetatik bi ondoriojasoko ditugu: alde batetik, sailkapenklimatiko bat finkatzeko, ingurukoaztarnategiak aztertu beharko direla,hau da, Laville-k Perigord-en egindakolana ez dela zeharo aplikagarria gureherrirako. Bestalde, egoera honekargitzen du gai honi buruzko topikoguztiak baliogabeak direla, Horrela,maiz esan da Würm izoztarokohabitatek ez zutela 400 m-ko altueragaindituko, hotzarengatik. Bilakabidekonplikatu honetan zehar, adibidez,adierazten da nola izan den posiblegarai "hotz" honetan Urbasan (900metrotara) bizi izatea (seguruenez,hauetariko epelaldi motz ezber-dinetan). Ikerketa sedimentologi-koetan, gure inguruari dagokionean, ezdago Laville-renaren antzekorik. Baina

beste bi ezaugarri klimatikoei buruz,fauna eta landaretza hain zuzen,badaude Kantauri Aldeari dagozkionikerketa orokorrak.

Faunari buruz, Altunak (ALTUNA,J. 1972) bere tesia aurkeztu zuenetik,honelako azterketak nagusitu dira, etahau dela eta, eguneko bilduma nahikogaurkotua dago. Lan orokor horretan,zenbait aldi klimatiko bereizten dira,Hengelotik aurrera:

-Hengelo epelaldia ikusten daLezetxikiko Vb eta Va mailetan(Moustier aldia), eta Morin-goMoustier, Behe-Perigord eta ProtoAurignac aldiko mailetan.

-Lezetxikiko Va eta IVc, Otero-ko8, Morin-go 9 (Proto Aurignac aldiaeta Aurignac aldia I), Gatzarriako 3(Aintzin Aurignac aldia) eta Isturitz--eko S.III eta A mailek (Aurignac alditipikoa) hozte berbera ezagutuko dute.

-Hau amaitu ostean, epelaldi batikusten da, baina ezin da bereiztuFrantzialdean Arcy ala Paudorfdeitutakoa den. Lezetxikiko IIIa(Aurignac aldia) eta agian IsturitzekoS.II eta C (Aurignac aldia tipikoa) etaAitzbitarte IVko V mailan aurkitutakoaztarnak koka daitezke berotze nagusihonen barruan. Sar daitezke, halaber,Isturitzeko V eta A eta Otero-ko 7 eta6 mailak.

-Arcy edota Paudorf epelaldiakpasatzen direnean, Würm IIIb fasean,giroa hoztu egingo da berriz ere,sakonki eta luzaroz. Ikertzailegehienek onartzen dute garai honetan

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 57

Goi-Perigord aldia eta Aurignac aldikoazken faseak bilakatzen direla. Osoongi ikusten da Isturitzen, IV, III etaF3 eta C mailetan. Baita Gatzarriako 5,Otero-ko 5 eta Morin-90 4 eta 5mailako goiko partean ere.

Iriartek (IRIARTE, M.J., 1986)Würm izoztaroko aztarnategietanKantauri aldean egindako Polenanalisiak bildu eta aztertu zituen.

Zoritxarrez, Goi-Paleolitoarenhasierari dagozkion datuak eskasxamar dira, bakarrik El Pendo,El Otero eta Cueva Morín-en eginbait dira. Beste aztarnategi batetan,Ekainen, garai honetako mailakez dira hartu kontuan. El Pendo-negin zen analisia oso pobrea da, mailabakoitzean lagin bakar bat aztertubait zen. Bestalde, El Otero-koanalisian klimaren aldaketak ezdira nabarmenak eta ondorioz ez duematen berri handirik. Horrela,Morín-en egindako analisia geratzenzaigu bakarrik, eta honen ondorioekez dute bat ere oinarririk bertakoSedimentologian.

Leroi-Gourhan-en ustez (LEROI--GOURHAN, Arl., 1971) 10 maila(Behe-Perigord aldia), 12 maila(Moustier aldia) eta 9 eta 8 mailak(Proto Aurignac aldia) Hengelo-LesCottés epelaldiaren barnean bilakatukoziren; 7 maila eta 6 mailako hasiera(Aurignac aldia I), Arcy epelaldian; 5mailako beheko aldea (Aurignac aldiaII), Arcy eta Kesselt bitartekohotzaldian; 5 mailako goiko aldea eta 4maila (Gravette aldia) zehaztu gabegeratu dira.

Bestelako datuen faltarengatik,orain arte Frantziako aztarnategiekinkonparatzeko joera izan da, Goi--Paleolitoaren hasiera Hengeloepelaldian kokatzea onartuz. Bainaarazo honi irtenbide bat bilatzeko,analisi berriak egin beharko ditugu.Halere, gauza ziurra da garapenklimatikoa uste baino konplikatuagoaizan zela.

Bilakabide historiografikoa

Arkeologoei burukomin handienakeman dizkieten Goi-Paleolitoko faseak,hasierakoak izan dira. Esan dezakegu,bildur barik, behin betiko sistematizaziokronologikoa oraindik ere finkatzekodagoela. Honez gain, bere barrukosailkapena oso aldakorra izan da,hurrengo orrialdetan ikusiko denez.

Goi-Paleolitoaren hasierako bereiz-pen kulturalean lehenbiziko pausoa,Lartet-ek eman zuen. Aurignac-ekoaztarnategian, 1860an hasiko daindusten, eta berehala, 1861eansailkapen kronologiko bat proposatukodu, ikuspegi paleontologikoanoinarrituz. Hau izango da, Haitzuloe-tako Hartz Handiaren Aroan,1867an lehenengo aldiz, Mortillet-ekAurignac-eko Zibilizazioa deitukoduena. Laister aldatuko da egoera hau,eta berak, bere hurrengo sailkapenetanahaztu egingo du Aurignac-ekoZibilizazioaren izatea.

Beste garai batzutarako gertatenden moduan, Breuil izango da 1906koMonaco-ko Historiaurre Kongresuaneztabaida hau berpiztuko duena.

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 58

"Aurignac-eko ereduko Aurresolutrealdiko aztarnategiak" izeneko komuni-kazio batetan, Rutot-ek asmatutako"Aurignac aldi"ko deitura sartuko du.Gainera, erizpide estratigrafiko batenbidez, Solutré, Pair-non-Pair, Ferrassie,Trilobite eta Brassempouy-ko aztar-nategiak konparatuz, egiaztatuko duAurignac aldiaren kokaera kronologikoeta nortasun teknikoa. 1912.erartekoartikuluetan zehaztu zen fase honiburuzko Breuil-en eritzia:

-Aurignac aldiaren kokaeraestratigrafikoa finkatzen du, inongozalantzarik gabe, Le Moustier etaSolutre aldiaren artean ezarriz.

-Behe-Aurignac aldia Châtelperroneta Abri Audi aztarnategietan ezagu-tzen zen. Hauetan, Le Moustier aldikolanabesak egotea eta bizkardun punta--mota bat ziren ezaugarri nagusiak.

-Erdi-Aurignac aldian Aurignacaldiko tresna tipikoenek lortuko zutenbere kopuru altuena. Aipagarria zenadarrezko oinalde pitzatudun azagaienpresentzia.

-Goi-Aurignac aldian bizkarzanpatudun puntak itzuliko ziren,bereziki La Gravette itxurakoak.

Nahiz eta sailkapen honekinjarraitu, Breuil-ek igarri zuen Behe-eta Goi-Aurignac aldien arteanjarraikortasun tekniko bat zegoela,Erdikoa sarkin antzekoa izanez.

1907an ikertzaile gazte bateklagundu zion Breuil-i bere teoriakaurrera ateratzen. Hau Peyrony zen,

1933 eta 1936 artean orduko Aurignacaldian sekulako aldakuntzak sartukodituena. Laugérie-Haute eta LaFerrassie industu ondoren, Breuil-ensistematizazioa berrartu eta moldaketanabargarri batzu tartekatu zituen.Orokorki, Breuil-en Aurignac aldiarenbarruan bi adar bereiztuko ditu:

-Ordurarteko Behe- eta Goi--Aurignac aldiak bilakabide berribatean sartzen ditu, Perigord aldia,zazpi azpizatiketarekin.

-Ordurarteko Erdi-Aurignac aldiaizango da, beraz, benetako Aurignacaldia, eta bere barruan bost faseantzemango ditu.

-Nagusiki esanda, Perigord aldiberriko bereizkunde teknikoak hezurlanduaren urritasuna eta suharrietakobizkar zanpatudun teknika izangolirateke. Aldiz, oraingo Aurignacaldiaren nortasuna hezur landuarenugaritasunak eta "Aurignac aldikoukiera"k gauzatuko lukete.

Zenbait urte beranduago, 1946an,Peyrony-k bere eskema berrikusiko du,aurkikuntza berriei egokitzeko.Perigord aldian, oraindik ere, bi taldebereiztuko dituzte kriterio ezta-baigarriak erabiliz. Garai honetakosailkapenetan, nagusiki, tipologikeriagehiegi ikusten da. Aztarnategianmaila bati kultura bat iratxekitzeko,tresna tipikoari (edo fosil gidariari)heltzen zioten. Eta erizpide tekniko--ebolutiboen bidez kokatzen zirenhauek sailkapen kulturalean, batzutanoinarri estratigrafiko handirik gabe.Honi gehitu beharko diogu, geure

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 59

aldetik, eredu geografikoari buruzesandakoa. Faktore guzti hauekelkartuz gero ikusiko dugu zertangeratuko den Peyrony-ren eskema,gure ingurura moldatua. Baina itzulgaitezen, momentuz, aurreko bidera.

Teoria hauen sortzetik, bi-bliografian, hiru joera jarraitu dira:

- Breuil-ena, Goi-Paleolitoarenhasiera osoan iraupen-elementuakdenen aurretik ipintzen dituena.

- Peyrony-ren ustez, garai hau,"Aurignac-Perigord aldiko konplexua"litzateke. Bi adar, beraz, bakoitzakbere bilakabide paraleloarekin.

- Garrod-ek (1938tik) eta EskolaIngelesak, oraindik ere bereiztukodute, Perigord aldiaren barruan Behe--Perigord aldia (edo Châtelperronaldia) eta Goi-Perigord aldia (edoGravette aldia), benetako kulturakbezala. Breuilek, 1959an, teoria hauonartuko du, eta honez gero,nomenklatura mailan gaur egun nahikozabalduta dago.

Beste ikertzaile batzuk ekin diotegai honi, Delporte, Laplace,Sonneville-Bordes, Pradel edoCheynier-ek besteak beste. Euren eritziguztiak adieraztea luzeegi li-tzaigukeelakoan, zenbait ekarpenlaburtuko dugu gai hau argitzeko.

Laplace-k (LAPLACE, G.,1966)eskema berri bat planteatuko du.Elkarrekin jaioko ziren Aurignac etaPerigord aldiak, "synthetotype" delakobatetan. Honen barruan emango

lirateke kultura hauen berezitasuntekniko guztiak. Zenbait karakteri-zazio-fase pasatu ondoren bereiztukolirateke Aurignac eta Goi-Perigordaldiko kulturak. Hasierako gorabehe-retan kokatuko lituzke sistematizazioklasikoan deitutako Behe-Perigord etaProto Aurignac aldiak.

Sonneville-Bordes-ek, Laplace-kegiten duen moduan, bere teoriakanalisi tipologikorako metodo berrietanoinarrituko ditu. Peyrony-ren sailkape-na ñabartzen saiatuko da eta Aurignaceta Perigord aldiko mailen arteanbarnestratifikazioen bidez, Goi--Paleolitoaren hasierako faseentzakogarapen kronologiko bakar bat finka-tzen. Indusketa berrietatik, hainbat datuestratigrafiko eta tekniko lortuko du:

- Peyrony-ren Perigord aldikoII.fasea (ukiera erdimalkartsukoijelkitxoak ezaugarri nagusi bezalazituena, bereziki Dufour motakoak)Aurignac aldiarekin erlazionatuko du,teknika aldetik. Bestalde, Aurignacaldiko I. fasearen azpitik kokatzendenez, Aurignac aldia 0 izenaproposatuko du.

- Peyrony-ren Perigord aldiko III.fasea, Laugérie-Haute Est-ekoindusketan aurreko Perigord aldiko V.fasearen gainetik ikusiko da. Hau delaeta, Sonnevillek fase honentzatPerigord aldia VI deitura proposatukodu. Aztarnategi berberan Aurignacaldiko V. fase eta Solutre aldiarenazpitik Peyrony-k deitutakoProtoMagdalen aldiari (Protomagda-lenien), Perigord aldia VII izenaemango zaio.

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 60

- Peyrony-ren Perigord aldiko V.fase barruan, garrantzizko alda-kortasuna ikusten du "Polymorphysme"fenomeno batetan. Linea honetan,adibidez, eta bereziki ikertzaileamerikar batzuren partetik, Noailles edoFont-Yves aldi batzuz egin da berba.

- Honez gain, ezaugarri tekniko-ekin mugatuko ditu (saiatuko da egitenbehintzat) aldi guztiak, sailkapenkronologiko bat adieraziz Perigordaldia I (edo Behe-Perigord aldia) /Aurignac aldia 0-I-II-III eta IV /Perigord aldia IV-V-VI eta VII (?) /Aurignac aldia V.

Delporte-ren ikerketek Aurignacaldiko barne-zatiketa berria proposa-tuko dute, Peyrony-ren sailkapenagainditu nahian. Bestalde, orain delaurte batzu, 60.eko hamarkadarenamaieran, Peyrony-ren 1946 urtekohariak birbaloratuko dira. Cheynier etaPradel-ek, bereziki, onartuko dutePerigord aldiko bigarren talde batizatea, aurreko Perigord aldiko II.fasean oinarriturik. Uko egiten diote,beraz, Sonneville-Bordes-en Aurignacaldiko 0 fase horri, eta nahiago izangodute izaera tekniko honentzat bestedeitura: Corrèze aldia (Pradel) edoAurignac-Gravette aldia (Cheynier).

Atal honekin amaitzeko, esan beharda azken hamarkadetan ez dela egonaldaketa nabarmenik, sistematizazionagusien aldetik gutxienez. Indusketaberriek erakarritako datuak erabili izandira gai puntual batzu zehazteko. Gauregun eta Frantziako Hegomende-balderako (eredu bezala) Goi-Pa-leolitoaren hasierako bilakaera kultural

bat onartzen da (seguruenez, nolabaite-ko zentzu kronologikoduna):

- Erdi-Paleolitotik Goikorakoigaroaldia, Acheul tradizioko Moustieraldiak (B motakoak) sekulako antza duChâtelperron aldiarekin (Perigord aldiaI edo Behe-Perigord aldi izenaz ereezaguna) eta euren arteko aldaketakualitatibo baino kuantitaboagoa da.Bestalde, indusketa berriek emandituzten datuen arabera, Châtelperronaldi honen barne, bilakaera bat adierazinahi izan da.

- Berezko Goi-Paleolitoan jadanik,Aurignac aldiko lehenengo bost faseemango dira (0,I,II,III eta IV), dirudie-nez, Perigord aldiko sarkinik gabe.

- Gero onartzen da Goi-Perigordaldiaren garapena, IV eta V faseetan,eta ondoren Perigord VI eta VIIdeitutakoak (aurreko Perigord aldia IIIeta Proto Magdalen aldia), nahiz etazalantza handiak izan oso arraroak baitdira azken hauek.

- Guzti hau eta Solutre aldiko mailenbitartean Aurignac aldiko azken fase bat,Aurignac V edo Azken Aurignacdeitutakoa kokatu da zenbait lekutan.

Goi-paleolitoaren hasiera Euskal Herrian

Gaiari buruzko sintesi idazlanak

Lurraldeetako Karta Arkeologikoakez baditugu kontutan hartzen, lau izandira gai honi buruzko sintesinagusienak eta Euskal Herri guztiko

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 61

aztarnategiak sartzen dituztenak.Kronologikoki, hauek izan dira:

- BARANDIARAN, J. M. (1953)- BARANDIARAN, I. (1967)- BARANDIARAN, I. (1980)- BARANDIARAN, I. (1988)

J. M. Barandiaran izan zen, 1953an,ordura arte zeuden datuak antolatuzituena, horiekin Euskal Herrikohistoriaurreari buruzko sintesi batidazterakoan (Hegoaldean deskri-baturik dauden aztarnategi gehienak,beronek industu zituen, gerra hasiaurretik). Liburu honetan Burdin Aroarteko sintesia, gaiari buruzkobibliografia egunekotua etaaztarnategietako bilduma bat sartukoditu, azken hauen estratigrafiakbatzutan soilik zundaturik.Barandiaranek argiro aipatzen du,garai honetakoak bezala datozenaztarnategietako mailak: VentaLaperra, Polvorín, Santimamine,Bolinkoba eta Atxurra Bizkaian;Aitzbitarte, Gipuzkoan; Lezia,Ilbarritz, Nabasia, Saint-Pierre d´Irubeeta Anglet, Lapurdin; Isturitz, NafarroaBeherean; Zuberoan, Etcheberriko-Karbiko irudiak. Lumentxa, Amaldaedo Bouben-go adibideetan, ez duzehaztasun kronologikorik emango.Historiografiari dagokionez, J.M.Barandiaranek bere lehen sintesikokriterioa mantenduko du (El hombrePrimitivo en el País Vasco, Donostia,1934) eta "Aurignac aldi" jenerikobatez hitzegingo du.

1967an argitaratuko du I. Baran-diaranek (BARANDIARAN, I. 1967),Zaragozan, bere tesia. Hau monogra-

fikoki hezurrezko tresneriaz bazen ere,aitzaki edertzat jotzen da EuskalHerriko Paleolito eta Mesolitokoestratigrafia guztiak berraztertzeko,funtsezko datu berriak emanez kasubatzutan (adibidez, Isturitzen).

Ondorengo urteetan zehar Altunak(ALTUNA, J., 1972) eta I. Ba-randiaranek (BARANDIARAN, I.,1973) gai puntual batzu aztertukodituzte (aztarnategi hauetako fauna etaarte erabilkorra hain zuzen). I.Barandiaranek, berriz ere, 1980an(BARANDIARAN, I.,1980) etaKrakobia-ko "L'Aurignacien et leGravettien" kongresuan aurkeztutakokomunikazioa gazteleratu eta urteberean MUNIBE aldizkarianargitaratu zuen. "Auriñaciense yPerigordiense en el País Vasco: EstadoActual" delako artikuloan gai honizegozkion datu berri guztiakegunekotuko dira, bereziki aztarna-tegien bilduma:

- Bizkaian, Polvorín, Kurtzia,Lumentxa, Atxurra eta Bolinkoba.

- Gipuzkoan, Lezetxiki, Usategi,Amalda eta Aitzbitarte IV.

- Nafarroan, Koskobilo.

- Lapurdin, Saint-Pée, Ville-franche, Ahetze, Bidart, Biarritz, LeBasté eta Lezia.

- Nafarroa Beherean, Bidache,Came, Labastide-Villefranche etaIsturitz.

- Zuberoan, Gatzarria.

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 62

Artikulu honetan Goi-Paleolitoarenhasierako sailkapen kultural bati buruzdihardu, gure aldameneko eremue-tarako onartzen denarekiko moldatuz.

Bere azken lanean (BARAN-DIARAN, I.,1988), aztarnategi etagarai bakoitzean sakontzen badu ere,ez ditu sartzen 1984etik aurreraindustu edota argitaratu direnaztarnategiak. Horien artean kontutanizan beharko genituzke NafarroakoUrbasan egindako lanak (bereziki,Mugarduian) eta Gipuzkoako Amalda,Ekain, Aitzbitarte III eta LabekoKobari buruz egon diren berriak.Bestalde aurrera daiteke liburuhonekin betetzen dela urte askotarakoPaleolitoari buruzko sintesi oro-korraren beharra.

Amaitu baino lehen, aipatu behardira ikerketa batzu argitaratugabe edobukatzekotan daudenak, eta Aurignac /Perigord aldiko konplexuaz nola-baiteko ardura dutenak:

- A. Saez de Buruagaren tesia,Gatzarriako Goi-Paleolitoaren ha-sierako mailak ikertzen dituena.

- J. Mujikaren tesia, EuskalHerriko Paleolito garaiko aztar-nategietako hezurrezko tresneriariburuzkoa.

- X. Esparzaren tesina, Lezetxiki-ko Goi-Paleolitoaren mailei buruz, etaTx. Ibañezenak, Aitzbitarte IVkotresneriaren azterketarekin.

- Amalda-ri dagokion indusketentxostena.

Oinarri estratigrafikoak. Aztarnategiak

Aurrean dugun bildumaren arabera30 bat aztarnategitan aipatzen daEuskal Herrian Aurignac edotaPerigord aldiko materialen ager-kundea:

- Araban dauden erreferentziaguztiak zalantzagarriak dira.

- Nafarroa Beherean, Isturitz,Bidache, Came eta Labastide--Villefranche.

- Bizkaian, Venta Laperra,Polvorín, Kurtzia, Santimamiñe,Lumentxa, Atxurra eta Bolinkoba.

- Gipuzkoan, Lezetxiki, Usategi,Amalda, Aitzbitarte III eta IV, Ekaineta Labeko Koba.

- Lapurdin, Bouen, Saint-Pée,Villefranche, Ahetze, Bidart,Chabiague, Le Basté, Lezia eta Anglet.

- Nafarroan, Koskobilo eta Urbasa(bereziki, Mugarduia).

- Zuberoan, Gatzarria.

Ikusten denez, aztarnategienbanaketa geografikoa oso aldakorra da,itsasertzeko lurraldeetan duelarikhedapen zabalena. Nahiz etahorrenbeste erreferentzia izan,kontutan hartu beharko dugu aipamengehienak begirada kritikoarekinhartzekoak direla. Guzti hauen arteanaurkituko ditugu maila aberatsak etabereiztuak (orain interesatzen zaigun

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 63

fasea aztertzeko) Isturitz, Gatzarria, LeBasté eta Labeko Koban. San-timamiñe, Bolinkoba, Lezetxiki,Amalda, Aitzbitarte III (kasu honetan,indusketa amaitu gabe dagoenez,aldaketak egon daitezke), Mugarduiaeta Chabiague-n maila bakar bataurkituko dugu, nahiz eta aberatsaizan. Beste aipamen guztiakzalantzazko elementuak dituzte,zehaztuko dugun bezala.

A.- ISTURITZ (Saint Martind'Arberoue, Nafarroa Beherea)

Isturitz da, zalantzarik gabe, EuskalHerri osoan industu den aztarnategigarrantzitsuena, Europako inpor-tanteenen artean lekutzen delako. Kobahandi hau, 1913 eta 1923 bitarteanPassemard-ek eta 1928 et 1948bitartean Saint-Périer-ek, industuzuten. Bibliografian jarri duguindusketa guztiei dagozkien argi-tarapen nagusiak.

Isturitzeko indusketaren ulerkun-tzarako, arazo orokorrak daude:

- Bi ikertzaile ezberdinek industuzuten, biek kobako Sala bietan etanomeklatura ezberdin bat erabiliz (SanMartingo Sala eta Sala Handia).

- Indusketak nahiko zaharrak ziren,eta badirudi kontserbatu direnmaterialak aukeratuak izan direla.

- Indusketen txostenak ez dirabehar bezain intentsiboak. Horrela,ondorengo egokitze azterketak eginbehar izan dira. Hauen arteangarrantzitsuenak I. Barandiaran (1967),

H. Delporte (1974) eta R.Arambourou-renak (1976) izan dira.Orokorki hartuta onargarriagoak diraSaint-Périer-en jarraipen estrati-grafikoak, Passemard-enak baino.

Isturitz-eko haitzuloan estratigrafialuze bat kokatzen da, Moustier aldikomailetatik Erromatarkuntzako bate-tara, bitartean Châtelperron, Aurignac,Gravette, Solutre, Magdalen eta Azilaldikoak eta zenbait aztarna eneolitoardaudelarik. Guri interesatukozaizkigunak Châtelperron, Aurignaceta Gravette aldikoak izango dira. Ikusditzagun hauen mailak:

- Châtelperron aldiko mailak

Saint-Périer-ek San MartingoSalako S.III mailako oinarrianbereizten du Châtelperron aldiko mailabat. Hamabost edo hogei zen-timetroko lodiera du, eta beretresnerian, hezurrezkoa oso pobreabada ere, harrizkoa nabarmengarria da.Maila honetan ikusten dira Moustieraldiko tresna tipikoak, eta hauekinbatera Goi-Paleolitoko batzu ere bai(Châtelperron punta batzuk daude).

- Aurignac aldi "tipiko zaharra"

Badirudi Saint-Périer-en S.IIImailako zati handienari eta Passemard--en A mailari dagokiela. Delporte-renustez Sala Handiko Saint-Périer-en Vmailak Passemard-en A mailarekinlotura izango luke. Beren tresneriak,hezurrezkoak zein harrizkoak, osoaberatsak dira. Lanabesen kopuruakoso ongi egokitzen dira Aurignacaldiko hasierarako esan denarekin.

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 64

- Aurignac aldi tipiko bilakatuaedo bilakatua (évolué)

Sala bietan ikusten da: SanMartingo Salan, Saint-Périer-en S.IImaila eta Passemard-en xy mailalitzateke; Sala Handian, Saint-Périer--en ustez, Sala Handiko materialakapur bat zaharragoak ziren, SanMartingoak baino. Zehatz-mehatz, SanMartingo Salan jaso zirenen arteanbatzu arruntak dira Gravette aldian(adibidez, Font-Yves puntak).

- Gravette aldia

Sala Handian bakarrik aurkitu zen.Saint-Périer-en IV edo Passemard-enFIII maila litzateke hemen. Hau daestratigrafia guztiko maila aberatsena,eta oso ondo bereizten da beretresneria beheko mailakoetatik:zulakaitz eta marruxka proportzioakalderantzituko dira eta Aurignac aldikomailetan marruxkak nagusi baziren,orain zulakaitzek (batez ere Noaillesmotakoak) osatuko dute guztiarenerdia. Gravette aldiko puntak erearruntak dira.

Bestalde, maila honetan ikusikodira arte erabilkorraren hasierakourratsak.

- Azken Gravette aldia

Bakarrik Sala Handian ikusi da,Saint-Périeren IIIc edo Passemard-enC maila izanez. Hasiera batetan AzkenAurignac aldiaren izena emanbazitzaion ere, aurrekoarekin sekulakoantza du eta ezin daitezke onartuAurignac aldiarekiko harremanak.

B.- GATZARRIA (Suhare, Zuberoa)

Boucher-ek topatu zuen 1950eanaztarnategi hau. Zundaketa batzu eginzituen Gatzarrian 1956 eta 1957bitartean Laplace-rekin. Azkenik,1961ean, Laplace bera hasi zen bereindusketa intentsiboarekin. Oso ongiikusi dira aztarnategi honetan Moustieraldiko amaiera eta Goi-Paleolitoarenhasierako aldi guztiak. Moustier aldikohiru mailak gainditu ostean, orain inte-resatzen zaizkigun mailetara heldukogara. Hauexek dira, behetik gora:

- Maila horia (cj). Honen barruanhiru azpizatiketa bereiztu dira:

*cjn3. Châtelperron aldia*cjn2. Proto Aurignac aldia*cjn1. Proto Aurignac aldia

- Maila marroia izotzak apurturikoharri koxkorrekin (cbci). Aurignac alditipiko zaharra

- Maila marroia (cb). Aurignac alditipiko bilakatua

- Maila marroia, harri koxkorrekin(cbcs). Gravette aldiko itxuradun etaNoailles zulakaitz batzuekin (nahikopobrea da)

D.- LE BASTE (Saint-Pierre d'Irube, Lapurdi)

Aztarnategia bera, XIX. mendekoamaieratik ezaguna bazen ere, 1966raarte ez da industuko. Urte horretan,Chauchat-ek aztertu, eta Moustieralditik Magdalen aldira doazen hainbat

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 65

maila lekutuko du. Hauen artean,gehienak, Goi-Paleolitoaren hasiera-koak. Esan behar da pobrezia xamarradutela maila hauen tresneriak:

- Erdiko 3b maila, itxurazChâtelperron aldikoa.

- Goiko 3b maila. Châtelperron etaAurignac aldiko materialen artekonahasketa.

- 3a maila. Aurignac aldia

- 2a maila. Agian, Aurignac aldikoa.

Sailkapen honen garrantzia ez datorbere aberastasunetik, bere barietatetikbaizik, eman zaion ezartze krono-logiko-kulturala onartzen badugu.

E.- LABEKO KOBA (Arrasate, Gipuzkoa)

Ohizko miaketa batetan, 1973an,aspaldidanik ezagutzen zen haitzulohonetan aztarna paleontologikoak,eta zenbait sukarrizko tresnaaurkitu ziren. Arrasateko sahiesbideaegin behar zela eta, 1987 eta1988 bitartean premiazko indusketabatetan aztertu zen aztarnategiaartikulu hau izenpetzen duenarenzuzendaritzapean. Labeko Kobakomaila guztiak, Goi-Paleolitoarenhasieran kokatu behar dira:

- I maila. Buztin gorria. Antzua.

- II maila. Buztin horia. Antzua.

- III maila. Buztin horia. Printzabatzu.

- IV maila. Buztin horia, ikatz askoeta harriekin. Aurignac aldi tipikoa,seguruenez bilakatua.

- V maila. Buztin horia harriaskorekin. Ez da IV maila bezainaberatsa. Aurignac aldia, momentuzzehaztu gabe.

- VI maila. Jalkina troskakgogortuta azaltzen da. Antzua.

- VII maila. Buztin gorria, hainbatharrirekin. Proto Aurignac aldia.

- VIII maila. Buztin horia. Antzua.

- IX maila. Aztarna paleontologi-koak (ia bi metroko deposito batetan).Hemengo IXb eta IXd azpimailetanharrizko tresneria aurkitzen dugu, IXdmailakoak Châtelperron aldikokronologia izateko itxura duelarik.

F.- LEZETXIKI (Arrasate, Gipuzkoa)

J. Jauregik topatu zuen aztarnategihau, 1927an, eta 1956 eta 1968bitartean industu zen koba J.M.Barandiaranen zuzendaritzapean.Bederatzi metroko lodiera duenestratigrafia honetan Erdi- eta Goi--Paleolitoaren mailak aurkitu ziren,Brontze-Aroko material batzurekinbatera. Kasu honetan aipatu behardugu Erdi- eta Goi-Paleolito bitartekomailen ezartze kulturala eztabaidanegon dela. Baina has gaitezenestratigrafia hau aztertzen:

- IVc maila, Gipuzkoako KartaArkeologikoaren arabera (eta honek

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 66

A.Baldeonen eritzia jarraitzen du),Charentiar motako Moustier aldikoalitzateke.

- IVa maila, kriterio berberarekin,baita Moustier aldi Charentiarra ere.

- IIIa maila (aztarnategi honetandagoen aberatsena). Aurignac aldikoa.

Argitu behar da IV mailakotresneria nahiko pobrea dela. Laplace,Merino edo Esparzak, beste batzurenartean, sartu dituzte bi mailahauek Goi-Paleolitoaren hasierakolehen aldietan (Proto Aurignacaldia eta Aurignac aldi zaharra).Euren ustetan, eztabaida hau behinbetikoz ez amaitzeko arrazoia, tresne-riak duen aintzinako itxuran dago.Arkaismo hori IIIa mailan ere ikusikolitzateke. Bestalde Baldeon-enkriterioa tipologikoa da, tresneriaorokorki baloratzen bait du.

G.- AMALDA (Aizarna, Gipuzkoa)

1927an aurkitu zuen J.M. Barandia-ranek aztarnategi hau, eta J. Altunakindustu 1979 eta bitartean. Azkentxostena argitaratzekotan dago, etaseguruenez honekin argituko da berekronologia. Hau bezalako indusketaberrientzat erabiliko dugun infor-mazioa, ARKEOIKUSKA edoARANZADIANA bezalako aldizka-rietatik aterata dago.

Gipuzkoako Karta Arkeologikoanaztarnategi honen sailkapenean aipatzendira Brontze-Aroko, Solutre, Gravette,Châtelperron eta Moustier aldiko

materialak. Dugun informazioarenarabera, garrantzi gehien duten mailak,Paleolito barruan, Gravette eta Moustieraldiko mailak dira. Gravette aldian,gutxienez bi azpimaila nagusi ikusidira: Goi- eta Azken-Perigord aldiak.

H.- BOLINKOBA (Abadiño, Bizkaia)

Beste hainbat bezala, Barandiaranekaurkitu zuen aztarnategi hau ere,1931ean, eta beronek industu 1932 eta1933an. Indusketa honen argitarapenairregularra izan zen, bitartean gerragertatu zelako. Haitzuloan Gravette,Solutre eta Magdalen aldiko materialaketa berriago batzu ere jaso ziren.Gravette aldiari dagokiona, F maila da.Bere karakterizazio teknikoa Lezetxi-kiko IIIa mailakoa baino garbiagoaazaltzen zaigu, ikertzaile batzukAurignac aldiko teknikekin nahastutadagoela esan duten arren. Beste kasubatzutan (Bizkaiko Karta Arkeologi-koan), Barandiaranen nomenklaturazaharra mantentzeak (aurreko Goi--Aurignac aldia berdin Gravette aldia)okerrak sor ditzake.

Bolinkobako adibidean iruzkindubehar da E mailan gertatzen dena,Solutre aldiko material batzurekinNoailles zulakaitz batzu topatu zirelako(nahiz eta horiek Goi-Gravette aldikolanabes tipokoak izan).

I.- SANTIMAMIÑE (Kortezubi, Bizkaia)

Ustekabez topatu zituzten, 1916angazte batzuk, Kortezubiko koba

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 67

honetako marrazkiak. J.M. Baran-diaran, T. de Aranzadi eta E. deEguren-ek industu zuten 1918 eta 1926bitartean. Barandiaranek berrartu zuenindusketaren ardura 1960 eta 1962an.

Paleolitoaren barruan, Baran-diaranek Aurignac, Solutre etaMagdalen aldiko mailak sartzen ditu.Guri interesatzen zaizkigunak IX etaVIII mailak dira.

- IX maila (edo E), nahiko aberatsada, baina orokorrean hitzegiten da,asko zehaztu gabe, Châtelperron,Aurignac eta Gravette aldiez. Badirudimaterial gehienak Aurignac aldikoakdirela, baina aurkikuntza batzuPerigord aldi tipikokoak dira.

- VIII maila, 1976an egindakosintesian, J.M.Barandiaranek, zalan-tzekin, Gravette aldikoa bezalaaipatzen du.

J.- AITZBITARTE III (Errenteria, Gipuzkoa)

Aitzbitarte IVrekin bezala, 1892an,Lersundiko Konteak topo egin zuenaztarnategi honekin, koba betidanikezagutzen bazen ere. Egoitza honetakoaztarnen kokaerak (sarreratik nahikourrun) adierazten digu zergatik ezzitzaion, hasiera batetan, garrantzihandirik eman. Altuna hasi da hauindusten, 1985etik, orain arte Gravettealdiko maila eder bat jasoz. Honezgain, Solutre aldiko tresna batzu ereaurkitu dira.

Maila honen ezaugarri nagusia,Noaille zulakaitzak dira.

K.- HEGO MUGARDUIA(Urbasa, Nafarroa)

E. Redondok Urbasan topatutakoaztarnategien artean, Mugarduiakolekua aipa daiteke. I. Barandiaranekindustu zuen 1981, 1982 eta 1987aneta iharduera hauen lehenbizikoalbistea atera berria da, NafarroakoTrabajos de Arqueología Navarraaldizkarian. Honek dioenez, HegoMugarduian Goi-Paleolitoarenhasierako (agian Gravette aldikofaciesekoa) sukarri-lantoki bat legoke.Aztarnategia oso aberatsa suertatu da.

L.- CHABIAGUE I (Biarritz, Lapurdi)

Mende honetan zehar aurkikuntzaisolatuak eman dira Chabiague-kotokian, gutxienez lau aztarnategiezberdin bereiziz. 1967an, Chaucha--tek industu zuen egoitza hauetarikobat, Chabiague I deitutakoa, Aurignacalde bilakatuaren barruan kokadaitekeena kronologikoki.

M.- BESTE AIPAMENAK

Beste hainbat lekutan aipatu daAurignac edota Perigord aldiko mailabaten presentzia. Baina, banan bananaztertu behar dira arazo zehatzakplanteatzen dituztelako. Hiru ataletansailka genitzake:

**Haitzulo batzutan baditugudatuak Goi-Paleolitoaren hasieranbizitza egon dela bertan baieztatzeko.Koskobilo (Olazti, Nafarroa) etaLezia (Sare, Lapurdi), sekulakogarrantzia bide zuten aztarnategiak

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 68

galdu ziren. Heldu zaizkigun tresnabatzuren azterketatik susmatu da kasubietan Gravette aldiko mailak eta agianAurignac aldikoak ere egon zirela.Bestalde Aitzbitarte IVko (Errenteria,Gipuzkoan) V mailako materialakaztertuz ezin da ziurtatu Aurignacaldiko kronologia dutenik. AmaitzekoUsategin (Ataun, Gipuzkoa) IV mailakez dauka materialik gauza handirikesateko (Aurignac aldi zaharrekoa delaadierazi da) baina III mailak bai,hezurrezko tresna batek Goi-Perigordaldian lekutzen bait du.

**Beste aztarnategi batzutan,ezartze kulturala askoz ere eztabaida-tsuagoa da. Venta Laperra-ko D etaPolvoringo (Karrantza, Bizkaia) C etaG bitarteko mailak eta Boubengo(Lapurdi) aurkikuntzak (Passemard-eneritziz) erreferentzia zaharregiak dira,eta oso material gutxikoak (Aurignacaldi batez hitzegin da hiruetan). Antzhandiko kasu batetan, Ekaingo (Deba,Gipuzkoa) kobazuloko X eta IXmailak Châtelperron eta Aurignacaldikoak bezala baloratu dira, bainaoso elementu gutxirekin (hamar battresna denera). Lumentxa-ko (Lekeitio,Bizkaia) F edo VII maila eztabaidandago, material gutxi duelako etaBolinkobako dokumentazio grafikoa-rekin nahaste txikiak bait daude.Azkenean, Atxurrako (Berriatua,Bizkaia) D mailan hiru Noailleszulakaitz azaldu ziren, nahiz eta besteukiera lauko tresna batzurekin egon etahauek Solutre aldiko tipikoak izan.

**Beste arazo ezberdin batplanteatzen da Bizkaiko Kurtzia,Lapurdiko Saint-Pée, Villefranche,

Ahetze, Bidart eta Anglet eta NafarroaBehereko Bidache, Came etaLabastide-Villefranche aztarnate-giekin. Aire zabaleko ezarrera hauetanarazo handienak haien mugagaiztasuneta iluntasunetik datoz: tresnagehienak aurkikuntza isolatuak dira,testuingurugabeak. Gainera, materialurriak dira eta beraz, zehazgaitzak.

Aztarnategien sakabanaketa etamotak

Aurreko atalean aztarnategiak bereaberastasun edo garrantziaren araberasailkatu baditugu, kontuan izan behardugu bere banaketa geografikoa ezdela batere orokorra. Honela, aipamengehienak Gipuzkoa, Bizkaia etaLapurdi bitartean daude. Bainageografia eta aztarnategien garrantziakonbinatuz gero, ekialderantz jotzendu garai honen erdiguneak (Isturitz etaGatzarria garrantzizkoen estratigrafiak,Nafarroa Beherean eta Zuberoanaurkitzen bait ditugu.)

Erizpide biak izan behar dirakontutan, guk dakigunarekin ezzaigulako posible finkatzea ezar-gunearen bizidura neurtzeko zein denfidagarriena. Aurreko Moustier aldiaeta ondorengo Goi-Paleolitoarenbilakaera aztertu eta gero, ondoriobatzu aterako ditugu:

- Azken izoztaroarekin batera,oraindik ere Moustier aldian, gizataldeek tokialdatze bat egingo duteEbro eta Aturri ibaietako goikoharrikadiak baztertuz, itsasertzeko airezabaleko eta koba edota harpekoezargunetara joanez.

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 69

- Honek argitzen du Gipuzkoa,Bizkaia eta Lapurdin dagoen aztarna-tegi-multzoa. Bestalde, Iparraldearengainean, beste eragin bat ikusten da,Piriniotako arlo historiaurrekoan bazteraktiboa delako.

- Joera honek garrantzizkoondorioak dakartza, ehiztari-taldehauentzat, inguruarekin batera faunaeta landaretza aldatzen direlako, etaberen ekonomia aldaketa horrenarabera egokitu beharko dutelako.

- Iparraldeko hiru estratigrafianagusiak eta Lezetxiki eta Amaldakosalbuespenak kenduz gero, aipatutakobeste aztarnategiak lehenbizikozokupatzen dira garai honetan. Honezgain, Aurignac edota Perigord aldikomailak itxi ondoren, normalean (batezere, zuloetan) leku hauek birrokupa-tuko dira Goi-Paleolitoan zehar.Bestalde, aztarnategi-zerrenda honetanbereiztu behar dira bizileku tipikoak(haitzulotan daudenak, Isturitz bezala,eta aire zabaleko batzu, Le Bastébezala), aire zabaleko etzauntzak(igaroalditan edo ekintza ekonomikojakin bat betetzeko egoitza prestatua)eta oraindik aipatu gabe genituenlabarretako artedunak (garai hone-tarako, Bizkaiko Venta Laperra etaZuberoa Etcheberriko-Karbia), na-gusiki bizileku bezala erabili ezdirenak.

Sistematizazio kronologiko--kulturala. Euskal Perigord etaAurignac aldiak beren inguruan.

Euskal Perigord eta Aurignacaldiko sistematizazio kronologikoa

finkatzeko funtzesko argibideakIsturitz eta Gatzarrian ditugu.Estratigrafia hauek nahikoa osorikbadaude ere, euren alde txarra erebadute, Euskal Herri mailan honelakoargitasuna ez delako araua.

Beste aztarnategietan ohizkoa damaterialen kronologia finkatzeko arazohandiak izatea (batzutan, nahiz etaaberastasun dexente izan, LezetxikikoIIIa mailarekin gertatzen den moduan).Atal honetan saiatuko gara ezagutzenditugun datuekin Euskal Herrikoaztarnategi-multzoa kanpoko sailka-penekin harremanetan ipintzen.

A.- CHATELPERRON edo BEHE--PERIGORD aldia

Nagusi da honelako estratigrafiurritasuna Frantziako Dordognen ere.Frantzian, indusketa berri bakarra,aberastasunekin, Grotte du Renne(Arcy-sur-Cure), Roc de Combe (Lot)eta Trou de la Chèvre-koak dira, nahizeta indusketa zaharretan ere bestebatzu azaleratu (Châtelperron, AbriAudi, La Ferrassie, etab.). IberiarPenintsulan funtsezko aipamen bakarraCueva Moríngo X mailan dugu.Honekin batera, guregandik hurbildauden Erdi-Piriniotako Montmaurinedo Le Portel ere aipa daitezke.

Aldi honek tipologikoki antze-mateko, arazo tekniko bat dugu,Châtelperron aldiko mailak osopobreak suertatzen direlako.

Horregatik, "fosil"aren kriterioanoinarrituz ematen zaio normaleanizena (Châtelperron aldiko punta

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 70

azaltzen denean). Positiboki ezagutuda, estratigrafian, Isturitzeko SIIImailako oinarrian eta Gatzarriako cjn3eta Le Basté-ko Erdiko 3b mailetan.

Aipa ditzagun, ziurrak ez direnarren, Ekain, Santimamiñe, VentaLaperra edo Labeko Kobakoestratigrafien oinarrian daudenak;Lezetxiki edo Amaldan Erditik Goi--Paleolitorako igaroaldian; Lapurdinlekututako aire zabaleko Villefranqueedo Bidarteko aztarnategietan.

B.- PROTO AURIGNAC aldia /AURIGNAC aldi zaharra

Châtelperron aldia eta I Aurignacaldia (edo Aurignac aldi tipikoa)bitartean hainbat lekutan ikusi daProto Aurignac aldia deitu izandena (aurreko Peyrony-ren IIPerigord aldia). Bere izaera teknikoaukiera erdimalkartsuko ijelkitxoeneskutik dator, batez ere Dufourmotakoaren eskutik, hain zuzen.Estratigrafia tipokoenak (AbriDufour edo Bos-del-Ser) Corrèzeibaiaren bailaran aurkitu direnez,Proto Aurignac aldia izenazgain, Corrèze aldia proposatu izanda. Kantauri aldean, Moringo 8eta 9 Pendo-ko VIII mailetandaukagu (azken honetan Auriñaciensearcaico deitura hartuko du, etaez du Dufour ijelkitxorik).

Euskal Herrian hiru tokitan aurkituda aldi hau, baina Le Basté-ko goiko3b maila oso pobrea da, eta hemenChâtelperron eta Aurignac aldienbitartean dagoelako sartu da.Gatzarriako cjn2 eta cjn1 eta Labeko

Kobako VII mailetan, berriz,identifikazioak zehatzak dira.Garrantzi berezia du Gatzarriakosailkapenak, aldi honen faunan bi faseezberdin bereizten bait ditu.

D.- AURIGNAC aldi tipikoa

Bilakaera klasikoan (Dordogne-koereduan) Proto Aurignac eta Goi--Perigord aldien bitartean lau aldiezberdin ikusten badira ere, III eta IVAurignac aldiak ezezagunak diraeremu honetatik kanpo (ia Laugèrie--Haute, La Ferrassie eta Abri Pataud--etik kanpo).

Honela I eta II Aurignac aldiakgeratzen dira, eta euren artekoezberdintasuna hezur tresneriarenbidez atera behar denez, (eta hau ez dabatere erraza) nahiago izan da multzohoni Aurignac aldi tipikoa izenaematea, honen barne bi fase,aintzinekoa eta bilakatua (évolué)alegia, bereiziz.

Erizpide zabal honekin ulertuko dazergatik dagoen hain hedatua Aurignacaldi tipiko hau, bai Frantzian eta baiKantauri aldean. Azken hauen artean,Morín, Pendo, Castillo, Otero, Hornosde la Peña edo Armero-n aurkitukoditugu.

Euskal Herriari dagokionez,Isturitz, Gatzarria, Le Basté, LabekoKoba edo Santimamiñen ondoezagutzen dira. Lezetxikiko IIIa-mailaere, zalantza handiekin, sar daiteke,beste aipamen zalantzagarriekinAitzbitarte IVeko V, Lumentxa-ko F,Chabiague Ieko VI edo Venta Laperra-

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 71

-ko mailak, edo Bizkaiko, Lapurdi edoNafarroa Behereko aire zabalekoaurkikuntza gehienak bezala.

Gauza ziurrera joz gero, ikusditzagun aipamen zehatzenak:Aurignac aldi tipiko zaharraaztertzeko, Isturitzeko SIII etaGatzarriako cbci mailak daude, inguruhoztu batetan (faunaren ikerketarekinikusi dena). Aurignac aldi tipikoaurreratua edo bilakatua, IsturitzekoSII eta V, Gatzarriako cb, Le Basté-ko2c(?) eta Labeko Kobako IV eta V(?)mailak. Azken bi kasu hauetan,hezurrezko tresneriaren faltak ez diguuzten hau baieztatzen.

E.- GOI-PERIGORD edo GRAVETTE-aldia

Hau ere oso arrunta da EuskalHerriko eta kanpoko aztarnategietan.Peyrony-ren IV eta V Perigord aldieidagozkien guztia, eztabaidan dagoazken hamarkadetan, oso bilakaeraaldakorra bait du. Honela, batzutanikusten da (Gatzarria edo Isturitzengertatzen den bezala) Aurignac etaGoi-Perigord aldiaren artean ja-rraikortasun bat dagoela, nahiz etaezaugarri nagusiak ondo finkaturik ezizan. Beste adibide batzutan berriz,badirudi nahasmen tipologiko batdagoela (Lezetxikiko IIIa mailangertatzen den moduan) eta honelaberba egiten da, bereizi gabe,Aurignac, Gravette edo Aurignac--Gravette aldi batez. Bestalde, Goi--Perigord aldian (Peyrony-ren VPerigord aldia) gure inguruanezagutzen den facies bakarra Noailleszulakaizduna da. Hau dela eta,

ikertzaile batzuk, Mac Collough edoDavid hauen artean, Noailles aldiazhitz egin dute. Noailles zulakaitzarekinbatera, garai hau identifikatzeko beste"fosil"ik ez dago, zoritxarrez, Gravettealdiko punta, hezurrezko azagai batbaizik, Isturiztarra. Gravette aldi hau,Euskal Herrian ikusiko litzatekeIsturitzeko IVean, Bolinkobako Fan etaagian Aitzbitarte IIIan eta Amaldan.Azken Gravette aldia, berriz,Isturitzeko III, Gatzarriako cbcs eta LeBasté-ko 2a mailetan. Beste hainbatlekutan erreferentziak zehaztu gabeditugu, Lezia, Lezetxikiko II Usategi,Kurtzia, Atxurra, Koskobilo edoLapurdi eta Nafarroa Behereko airezabaleko aztarnategietan.

Eredu gisa, Iberiar PenintsulakoMorín, Pendo, Castillo edo Cueto de laMina-ko aztarnategietan ikusten denahar daiteke. El Pendo-n gertatzen ezden bezala, Azken Gravette aldiaamaitzen denean, ez da ikusten EuskalHerriko estratigrafietan Aurignacaldiko azken fasea. Hurrengo urratsaSolutreko fase bilakatu batetaraigarotzean dago (sailkapen klasikoanErdi-Solutre aldia izango litzatekeena),hori bai, batzutan material gutxigeratzen delarik (Bizkaiko Atxurra edoBolinkoban gertatzen den bezala). Argieta garbi dago egoera hau IsturitzekoErdi-Solutreko materialen arteanhainbat Noailles zulakaitz edoGravette punta ikusten dugunean.

POST SCRIPTUM: Hitzaldi hau1989ko Uztailean irakurri zenetikaldaketa batzu egon dira, Amaldakoaztarnategiaren argitalpena adibidez.

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 72

Bibliografia

ALTUNA, J; "Fauna de mamiferos de los yacimientos Prehistóricos deGuipúzcoa", Munibe, 24, 1-464, Donostia, 1972.

ALTUNA, J. eta MERINO, J. M; El yacimiento de la cueva de Ekain (Deba,Guipúzcoa), Eusko Ikaskuntza, Donostia, 1984.

ALTUNA, J. et alii; "Carta Arqueológica de Guipúzcoa", Munibe, 34,1-242,Donostia, 1982.

ARAMBOUROU, R; "Les civilisations du Paléolithique supérieur dans le Sud--Quest (Pyrénnées Atlantiques)", La Préhistoire Française, I, 1237-1242,Paris, 1976.

ARRIZABALAGA, A; "Auriñaciense en Guipúzcoa", Rev. de Arqueología, 96,62-63, Madril, 1989.

ARRIZABALAGA, A; Orain dela 30.000 urte. Labeko Koba. Hace 30.000 años,Arrasateko Udala, Oñati, 1989.

BARANDIARAN, I; "El Paleomesolítico del Pirineo Occidental. Bases para unasistematización tipológica del instrumental óseo paleolítico", MonografíasArqueológicas, 3,1-433, Zaragoza, 1967.

BARANDIARAN, I; "Arte mueble del Paleolítico cantábrico", MonografíasArqueológicas, 14, 1-369, Zaragoza, 1973.

BARANDIARAN, I; "Auriñaciense y Perigordiense en el País Vasco: EstadoActual ", Munibe, 32,325-333, Donostia, 1980.

BARANDIARAN, I; "Las Primeras formas de organización del hábitat y elterritorio en el País Vasco", El hábitat en la historia de Euskadi, 11-29,Bilbo, 1981.

BARANDIARAN, I; "Actividad arqueológica en Navarra.1986-1987", Trabajosde Arqueología Navarra, 7,319-325, Iruñea, 1988.

BARANDIARAN, I; Prehistoria: Paleolítico, Historia General de Euskal Herria,Auñamendi, Donostia, 1988.

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 73

BARANDIARAN, I. eta VALLESPI, E; "Prehistoria de Navarra", Trabajos deArqueología Navarra, 2, 1-241, Iruñea, 1980.

BARANDIARAN, J.M; "Bolinkoba y otros yacimientos Paleolíticos en la Sierrade Amboto", Cuadernos de Historia Primitiva, V, 73-112, Madril, 1950.

BARANDIARAN, J.M; El Hombre Prehistórico en el País Vasco, Ekin, BuenosAires, 1953.

BARANDIARAN, J.M; "Excavaciones en Carranza: Bortal, Venta de LaPerra,Polvorín", Vizcaya, 10, Bilbo, 1958.

BARANDIARAN, J.M; "Excavaciones en Vizcaya: Silibranka, Atxurra,Goikolau", Vizcaya,17, Bilbo, 1961.

BARANDIARAN, J.M; "Excavación de la cueva de Santimamiñe", ObrasCompletas IX, Bilbo, 1978.

BARANDIARAN, J.M; "Exploración de la cueva de Lezetxiki", ObrasCompletas, XIII, 423-480 eta XIV, 7-131 eta 327-333, Bilbo, 1978.

BARANDIARAN, J.M; "Excavaciones en Aitzbitarte IV", Obras Completas, XV,7-195, Bilbo, 1978.

BORDES, F; "La quéstion perígordienne", La Préhistoire: Problèmes etténdences, 59-70, Paris, 1968.

CHAUCHAT, C; Les industries préhistoriques de la région de Bayonne duPérigordien ancien à l'Asturien, Tesis Dokt., Bordele, 1968.

CHAUCHAT, C; "La grotte Lezia à Sare", Bulletin du Musée Basque de Bayonne,61,155-166, Baiona, 1973.

CHAUCHAT, C. eta THIBAULT, C; "La station de plein air du Basté à Saint--Pierre d'Irube (Basses Pyrénnées)", Bulletin de la Société PréhistoriqueFrançaise, 65, 295-318, Paris, 1968.

DELPORTE, H; "Le Mousterien d'Isturitz d'après la Collection Passemard"Zephyrus, XXV, 17-42, Salamanca, 1974.

ELKAR LANEAN; Euskal Herriaren Historiaz II. Historiaurrea, Euskal HerrikoUnibertsitatea, Bilbo, 1985.

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 74

IRIARTE, M.J; Aportación de la Palinología al conocimiento del paisaje vegetalde Würm en la Cornisa Cantábrica, Tesina, Gasteiz, 1986.

LAPLACE, G; "Les Niveaux Castelperronien, Protoaurignacien et Aurignacien dela Grotte Gatzarria à Suhare en Pays Basque" Quärtar, 17,117-140, Bonn,1966.

LAPLACE, G; Recherches sur l 'origine et l 'évolution des complexesléptolithiques, Mélanges d'Archeologie et d'Histoire, 4, Paris, 1966.

LAVILLE, H; Climatologie et chronologie du Paléolithique en Périgord, EtudesQuaternaires, 4, Marsella, 1975.

LEROI-GOURHAN, Art., "Análisis Polínico de Cueva Morín", in GONZALEZECHEGARAY, J. eta FREEMAN, L.G. 1971,359-365, Santander, 1971.

MARCOS, J.L; "Carta Arqueológica de Vizcaya. Primera parte: yacimientos encueva", Cuadernos de Arqueología de Deusto, VII, Bilbo, 1982.

PASSEMARD, E; "Les Stations Paléolithiques du Pays Basque et leurs rélationsavec les Térrasses d'Alluvions de la Nive", Baiona, 1924.

PASSEMARD, E; "La Caverne d'Isturitz en Pays Basque", Préhistoire, IX, Paris,1944.

SAINT-PERIER, R.eta S; " La Grotte d'Isturitz III. Les Solutréens, lesAurignaciens et les Mousteriens", Institute de Paléontologie Humaine, 25,Paris, 1952.

SONNEVILLE-BORDES, D; "L'évolution des industries aurignaciennes",ERAUL, Niza, 1980.

UZTARO, 1 - 1991, 53-75 75