1DBH

NaturarenZientziak

giltzaI. BLOKEA: MATERIA

Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza

Proiektua eta argitalpena: giltza-edebé taldea

Zuzendari nagusia: Antonio Garrido González

Hezkuntza-edukien argitalpenaren zuzendaria: María Banal Martínez

Zientzia eta Teknologia arloko zuzendaria: Josep Estela Herrera

Pedagogia-zuzendaria: Santiago Centelles Cervera

Ekoizpen-zuzendaria: Juan López Navarro

Giltza-edebé taldea:

Libe Arenaza Alvarez

José Luis Mola Gías, Serena Canal Figueras, Natalia Puche Aracil eta Oriol Sala Droguet

Elsa Escolano Lumbreras

Robert Maas Olives

Luis Vilardell Panicot eta Mónica González López

Kolaboratzaileak:

Francisco Catena Fernández, Ana Cilleros Jellinek, Cristina Cutillas Sans, Román Rodríguez Pérez eta Maialen Zabaljauregui Marcuerquiaga

Hitzurun Hizkuntza Zerbitzuak, Di-da itzulpenak eta Rosetta Testu Zerbitzuak

Farrés/il·lustració editorial, José Luis Ferrer, Gradualmap, Armand Gran, Joaquín González, Alex Gumá, Pere L. León, Jordi Magriá

eta Oriol Massana

AGE fotostock, Barres Fotonatura, Centre de Recursos de Biodiversitat Animal, Ernest Costa, COVER, Getty Images, Gonzalo Cáceres,

HighRes Press, Kanarietako Astrofisika Institutua, Jupiter Images Corp., Latinstock, Microsfoto, NASA, Prisma, Salmer imagen, Stock Photos, Jordi Vidal,

C. Carulla, STR-Univ. de Girona, Jordi Toda eta giltza-edebé artxibategia

Tecfoto, S. L.

Foinsa-Edifilm, S. L. eta Saioa Belar Iñarra

Jabegoa giltza-edebé taldea

© giltza-edebé taldea, 2011

Zumalakarregi etorbidea, 54

48006 Bilbo

www.edebe.com

ISBN 978-84-8378-220-0 (obra osoa)

Lege-gordailua. B. xxxxx-2011

Espainian inprimatua

Printed in Spain

EGS - Rosario, 2 - Bartzelona

OHARRA: Liburu honetako jarduera guztiak norberaren koadernoan egitekoak dira. Jardueretako hutsuneak argigarriak dira, didaktikoak, eta ez dute bestelako xe-

derik.

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbues-

penezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos) (www.conlicen-

cia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 45).

Editoreek beren esku zegoen guztia egin dute obra honetan aipatzen diren materialen jabeak aurkitzeko. Gure gogoaren aurka baten bat aipatu gabe geratu bada,

posible denean zuzenduko da delako akatsa.

I. BLOKEA: MATERIA

Nolakoa da liburu hau?

NOLAKOA DA

7

Glukosa kristalak. Transmisiozko mikroskopio elektronikoz ikusiak.

Hasteko, unitate talde honetan, Naturaren

Zientziak eta zientzialarien lan-metodoak aur-

keztuko dira. Gainera, lehen urratsak egingo

dira, unibertsoa osatzen duen materia nola-

koa den aztertzeko: materiaren propietateak,

materiaren egitura eta materiaren magnitu-

deak neurtzeko erak.

Amaitzeko, gizakiak materia hori nola era-

biltzen duen ikusiko da, lehengaia eta ma-

teriala zer diren azalduko da, eta nola erabili

behar diren nabarmenduko da.

6

Ordena itzazu Eguzki Sistemaren osagai hauek,

Eguzkirainoko distantziaren arabera:

Artizarra – Jupiter – Lurra – Saturno – Marte –

Urano – Merkurio – Neptuno.

Zerrendatu zer forma dituen Ilargiak Lurretik iku-

sita, eta deskribatu.

Lurraren eta Ilargiaren mugimenduekin zerikusia

duten fenomenoen berri izatea.

Oinarrizko orientazio-teknika batzuk ikastea.

Matematika arloko ezaguerak baliatzea, uniber-

tsoko distantziekin zerikusia duten magnitudeak

kalkulatzeko.

Saiakuntza errazak eta informazio bilaketak egiteko

ekimena izatea

Gizakiak betidanik ahalegindu dira

beren mundua nolakoa den jakiten,

eta hainbat galdera bururatu zaizkie

horren inguruan: zer forma eta di-

mentsio ditu Lurrak? Zer dira gauez

ortzian ikusten diren puntu distiratsu

horiek? Zergatik ikusten da Ilargia des-

berdin gauero?

Hurrengo orrialdeetan ikusiko duzu-

nez, gizakien jakin-minari eta au-

rrerapen zientifikoei esker,

gero eta aukera gehia-

go ditugu, galdera

horien erantzun

zuzenak lortzeko.

71

1.1. Galaxiak

1.2. Izarrak

1.3. Planetak

1.4. Astro txikiak

2.1. Eguzki sistemako astroak

4.1. Errotazioa: eguna eta gaua

4.2. Translazioa: urtaroak

5.1. Ilargiaren aldiak

5.2. Eklipseak

5.3. Mareak

Egunez orientatzea

70

Mauna Kea, (Hawaii) astronomia behatokia.

Alderatu espermatofitoen eta pteridofitoen ezaugarriak,

eta azaldu zertan diren antzekoak eta zertan desberdinak.

Espermatofitoen kutikulak, zertarako behar ditu estomak?

Zergatik ezin da izan guztiz iragazgaitza?S

Espermatofitoak dira lehorrera ondoen moldatu diren landareak. Orain arte ikusi du-

gunez, landareen erreinuko taldeen artean, briofitoak toki hezeetan baino ezin

dira bizi; pteridofitoak, ostera, gai dira denboraldi lehor samarrak izaten diren to-

kietan bizitzeko; eta espermatofitoak, berriz, hezetasunik eza ondoen jasan deza-

ketenak dira.

Hala eta guztiz ere, espermatofitoak oso giro desberdinetan aurkituko ditugu:

loto-lorea, adibidez, urmaeletan edo aintziretan murgilduta bizi da; eta zenbait kak-

tus, aldiz, gai dira lehorte luzeetan ere bizirik irauteko.

Ikus ditzagun espermatofitoen ezaugarriak.

Izan ere, kormo-egiturak aukera ematen du espermatofitoak lehorrera egoki

daitezen, ezaugarri hauei esker:

• dituzte. Sustraiek ura eta gatz mineralak xurgatzen dituzte, eta landa-

rea substratuan finkatzen dute.

• k organismoa osorik estaltzen du, eta ura galtzea eragozten

du. Atmosferaren eta landarearen arteko gas-trukea estomen bitartez egiten da.

• en sistema dute, landarearen jariakinak organismoaren atal guztieta-

ra garraiatzeko.

Ezaugarri orokor horietaz gainera, espermatofitoen ugaltze-sistema ere ur-eskasiara

egokituta dago. , espermatofitoen ugaltze-organoak, gai dira urik gabe ere

beren funtzioak burutzeko. Hain zuzen ere, loreek ekoizten dituzte. Haziak

lehortasunari eusteko prestatuta dauden egitura batzuk dira, eta haietatik sortzen

dira landare berriak.

Dakizunez, espermatofitoek kormo-egitura dute, hau da, sustraiak, zurtoina eta hos-

toak dituzte. Kormoaren oinarrizko hiru unitate horien eraldaketen bidez sortzen

dira landarearen gainerako atalak, hala nola arantzak, petaloak, edo kiribilak.

Sustraia lur azpian beherantz hazi ohi den atala da, eta funtzio hauek betetzen

ditu:

• Landarea lurrean finkatzea.

• Ura eta gatz mineralak xurgatzea, landarea elikatzeko.

Sustraia arretaz aztertzen badugu, honako atal hauek bereiziko ditugu.

Landarearen sustrai multzoak hainbat forma izan ditzake. Sustrairik ohikoenak

eta dira.

194 19510. unitatea Landare loredunak

kormo-egiturako landareak dira, eta hazien bidez ugaltzen

dira.

Briofitoek landare osoa estaltzen duen

kutikula mehetik xurgatzen dituzte ura

eta elikagaiak.

Pteridofitoek, berriz, kutikula lodiagoa

eta iragazgaitzagoa dute, eta sustraie-

tatik xurgatzen dute ura.

Gure elikaduran garrantzitsuak dira

ko sustraiak. Sustrai ho-

riek lodi samarrak eta luzangak dira,

arbiak eta azenarioak kasu.

Landare askok dituzte, lu-

rretik ur eta gatz mineral gehiago xur-

gatzeko.

Mikorriza deritzo landare baten sus-

traiak eta onddo baten mizelioak era-

tzen duten elkarteari. Horri esker, mi-

zelio osoak ere elikagaiak xurgatzen

ditu landarearentzat.

sustraiaren albo-

etako adarrak sor-

tzen diren atala.

atal honeta-

ko zelulak etengabe za-

titzen dira. Horri esker,

sustraia luzetara hazten

da, lurrean barneratuz.

muturra da, zati-

rik gogorrena. Lurrean sar-

tzeko bidea urratzen du, sus-

traiaren gainerako ehunak

hondatu gabe.

atal

honetako zelula-

rik kanpokoenek

luzakinak dituzte,

ile xurgatzaileak,

ura eta gatz mi-

neralak hobeto

xurgatzeko.

sustrai na-

gusia oso ga-

ratuta dago,

eta ardatza da.

Bertatik sor-

tzen dira adar-

kadurak.

ez dago sustrai

nagusirik eta

berdin garatzen

dira adarkadu-

ra guztiak.

Loto-lorea. Kaktusa.

Zatisuberkara

Zatiiletsua

Zatilisoa

Txanoa

Liburu hau hiru bloketan

elkartutako 12 unitate

didaktikok osatzen dute.

Unitate-bloke horietako

bakoitzaren aurretik orrialde

bikoitz bat dago, aurkezpen gisa.

Bloke bakoitzaren bukaeran,

jarduerez osatutako bi orrialde

daude, bloke horretan landutako

ebaluatzeko.

Unitateko edukiak jarri dira,

nola antolatu diren

jakin dezazun.

Beste unitate batzuetan edo

aurreko mailetan

ikasitakoa sendotzeko.

Unitateko edukiak

antolatzeko,

eta

egin dira.

Maddi laborategira etorri da esperimentu bat egiteko asmoz. Honako gauza hauek aurkitu ditu mahai gainean.

— Aipatu nola duen izena eta zertarako balio duen gauza bakoitzak.

— Zure ustez, lan egiteko behar den egoeran aurkitu du laborategia Maddik?

— Azal ezazu nola eduki behar den lan-eremua zientzia-laborategietan.

Maddik disoluzio bat egin behar du litro erdi ur eta gatza erabiliz. Honako kontzentrazio hau izan beharko du disoluzioak:

10 g/l. Lehenengo, behar den ur destilatu kantitatea prestatzen hasi da Maddi.

— Nola du izena disoluzioaren osagai horrek?

— Zer ur-bolumen behar dugu disoluzio hori egiteko? Mahaian aurki-

tutako tresnen artean, zein erabili behar du Maddik, ura neurtzeko?

— Azal ezazu, urratsez urrats, zer izan behar dugun kontuan, ur-bolu-

mena neurtzeko.

Gero, gatz kantitatea prestatu beharko du.

— Nola du izena disoluzioaren beste osagai horrek?

— Kalkula ezazu zenbat gatz behar den, eskatutako kontzentrazioa izan

dezan disoluzioak.

— Mahai gaineko tresnen artean, zein erabil dezakezu eskatutako

gatz kantitatea neurtzeko?

66

Irudi baten eta

baten bidez, unitateko edukiekin

zerikusia duten gertaera arruntak

aurkezten dira.

Lehendik dakizkizun kontzeptuei

buruzko jarduera errazak.

Unitatean landuko diren oinarrizko

gaitasunen zerrenda.

Sakontzeko, unitateko edukiekin

zerikusia duten xehetasun

harrigarriak, kontzeptu konplexuak

eta zientzialarien biografiak.

Zenbait kontzeptu garrantzitsu,

unitatean ageri diren oinarrizko

edukiak osatzeko.

Nolakoa da liburu hau?

Unitateko edukiei buruzko ariketa

gehiago, batzuk laburpenak egitekoak.

Ariketa zailak badira, ikurra dute.

Informazioa Interneten bilatu behar

bada, @ ikonoa dute.

Praktika errazak,

irakasleak nahiz ikasleek

edukiak frogatzeko.

Orrialdearen behealdean

ariketak daude, atal bakoitzeko

edukiak finkatzeko. Oinarrizko

edukiak ikurra duten

ariketetan sendotzen dira.

Unitateko ideia

nagusiak

antolatzeko

modua.

Naturaren Zientzien

inguruko kontzeptuen

hiztegia sortuko duzu.

Unitateko edukiak

osatzeko, hainbat

prozedura eta kontzeptu

lantzeko aukera.

Unitateko edukiekin

zerikusia duten balioez

gogoeta egiteko jarduerak.

Unitateko bakoitzeko oinarrizko gaitasunak

lantzeko jarduerak.

Naturaren Zientzien inguruko bitxikeriak eta gaur

egungo gizartean dituzten aplikazioak.

Unitate bakoitzarekin

erlazionaturiko testu

zientifiko laburren

ulermen-jarduerak.

Zenbait eduki ulertzen

laguntzeko

irudiak.

Unitateko

edukiekin

zerikusia duten

prozedurak,

teknikak eta

trebetasunak

praktikatzeko

jarduerak.

Unitateko

edukiak ulertu

dituzun jakiteko.

81Lurra eta unibertsoa

Azal ezazu nolakoa zen Lurra Antzinatean bizi zirenentzat,

eta nola erakutsi zen Lurra biribila dela.

Azal ezazu zergatik ez den zientifikoki zuzena esaldi hau:

«Eguzkia ekialdetik ateratzen da».

Esan Lurraren zer geruza dagokion elementu bakoitzari.

Arrazoitu erantzuna. R

Lurra bere ardatzaren inguruan biratzen da errotazio-higidurari esker. Lurraren erro-

tazioak dakar egunaren eta gauaren segida. Higiduraren ardatzari errotazio-ardatza

deritzo. Irudizko ardatz bat da, Lurra Ipar polotik Hego polora zeharkatzen du, eta

23° inguru inklinatuta dago, orbitaren planoaren perpendikularrarekin alderatuta.

Lurraren errotazio-higidura mendebaldetik ekialderanzkoa da. Airean, espazio-on-

tzi batean, kamera finko bat Lurrera begira jarriko bagenu, lehenik Afrika eta Euro-

pa ikusiko genituzke pasatzen; jarraian, Amerika; eta gero, Asia. Lurraren errota-

zio-higiduragatik aldatzen da zeruan Eguzkiaren kokapena egunean zehar. Baina ez

da Eguzkia mugitzen, Lurra baizik. Goizean Eguzkia ekialdetik agertzen dela ikus de-

zakegu; arratsaldean, berriz, mendebaldetik gordetzen dela.

Lurraren errotazio-higidurak honela eragiten du egunen eta gauen segida:

23ºI

H

E

M

Lurraren orbita

Errotazio-ardatza

da Lurrak bere ardatzaren inguruan bira oso bat egiteko behar duen den-

bora. Gutxi gorabehera 24 ordu dira.

Eguzkiak Lurraren erdi bat argiztatzen badu, Euskadi dagoen

erdia kasu, alde horretan eguna izango da. Baina bitartean,

beste erdia, Australia dagoen aldea, alegia, ilunetan egongo

da; beraz, alde horretan gaua izango da.

Hamabi ordu geroago, Lurrak bira erdi egina izango du bere ar-

datzaren inguruan. Ondorioz, orain, Euskadi ilunetan egongo da;

hots, gaua izango da. Australian, berriz, lehen gaua izan da;

baina orain alde hori argiztaturik dago, eta eguna da.

Eguzkiaren kokapenari erreparatuz

gero, orientatu egin ahal izango gara,

honako urrats hauek eginez:

— Atera kanpora, itzalik ez dagoen

lekuren batera, Eguzkiaren eguer-

dian (ordutegi ofizialaren ara-

berako 12:00ak baino ordubete

edo bi ordu geroago, negua ala

uda den kontuan izanik).

— Jarri itzalari begira, eta besoak

luzatu, irudian bezala.

Itzalak iparra adieraziko digu; es-

kuineko besoak, ekialdea; bizkarrak,

hegoaldea; eta ezkerreko besoak,

mendebaldea.

Unitatean landutakoa laburbiltzeko, osa ezazu eskema hau falta diren kontzeptuekin. Ikasten lagunduko dizu.

Gehitu kontzeptuen mapa horretan ustiategi eta meatoki motak.

Hona hemen unitate honetako zenbait kontzeptu, aurreko unitateetan azaldu den bezala definitzeko, eta glosarioan jasotzeko.

Geosfera Arroka magmatikoa Lehen mailako meatokia

Uhin sismikoa Arroka metamorfikoa Humusa

Gogortasuna Arroka sedimentarioa Materia ez-organikoa

Esfoliazioa Mea

— Idatzi zerrendan unitate honetan ikasitako beste pare bat hitz.

107Geosfera

osagai nagusiak

higatuta, hauxe sortzen da

sarri osatzen dituzte

geruza hauek ditu

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nukleoa

Magmatikoak

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gogortasuna

Esfoliazioa

Haustura

Kolorea

Marra

Distira

Gardentasuna

Azala

Oxigenoa, silizioa, aluminioa, burdina,kaltzioa, magnesioa, sodioa eta potasioa

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Arrokak

atalak

konbinatuta, hauxe osatzen dute

propietate

hauek ditu

motak

Konturatuko zinen edarietako izotza urtzen hasten dela laster. Zure ustez, zergatik gertatzen da hori?

— Zure erantzuna metodo zientifikoaren faseetako bat da. Azaldu nola duen izena eta zertan datzan.

— Metodo zientifikoan, zein da horren hurrengo fasea? Eman fase horren adibide bat gure kasurako.

— Adierazi zer aldaketa mota deskribatzen den jardueraren enuntziatuan. Arrazoitu erantzuna.

Identifika itzazu laborategiko material hauek, eta esan zertarako erabiltzen diren.

— Azaldu zer tresna erabiliko zenukeen litro erdi ur eta 125 gramo makarroi neurtzeko, pasta pixka bat afaldu

nahi izanez gero.

— Definitu zer magnitude neurtu behar ditugun, pasta platerkada prestatzeko, eta adierazi kantitateak Nazioarteko

Sistemaren unitateen arabera.

Azaldu zer esan nahi duten honako sinbolo hauek. Adierazi nola erabili behar ditugun etiketetan sinbolo hauek

dituzten produktuak.

Kalkula ezazu zer dentsitate duen gorputz batek, 25 kilogramoko masa badu, eta 10 dm3 okupatzen baditu. Eman

erantzuna Nazioarteko Sistemaren unitateetan.

— Uraren dentsitatea 1 g/cm3 bada, zer gertatuko da, gorputz hori ontzi bete uretan sartuz gero? Arrazoitu

erantzuna.

Esan zein diren uraren fusio-puntua eta irakite-puntua. Zer ezaugarri ditu urak puntu horietan?

— Aipatu zer egoeratan egongo diren 50 gramo ur, botila itxi batean, tenperatura hauetan: -7 °C, 40 °C eta 110 °C.

Azal ezazu tenperatura bakoitzean nola aldatuko diren, aldatzekotan, uraren masa, forma eta bolumena.

5

4

3

2

1

II Unitateen ebaluazioa XV

Ikusmena

Dastamena

Ukimena

Usaimena

Entzumena

Burezurra

Omoplatoa

Bizkarrezurra

Bularrezurra

Koxala

Femurra

Tibia

Tartsoa

Klabikula

Saihets-

hezurrak

Humeroa

Kubitua

Erradioa

Karpoa

Frontala

Deltoidea

Pektorala

Irrimuskulua

Esternokleido-mastoideoa

Bizepsa

Kubitalak

Abduktorea

KoadrizepsaSartorioa

Bikia

Sistema Metriko Dezimalaren aurretik, gizakia soinean zuenaz, bere gorputzaz, baliatzen zen produktu-trukeak kontabilizatzeko.

Horrela sortu ziren lehenengo neurri-unitateak: ukondoa, hazbetea, arra edo urratsa.

Hainbat mendez, herrialde guztietan neurri-unitate ugari izan ziren, eta horrek oztopatu egiten zuen bai merkataritzaren bai in-

dustriaren eta ekonomiaren aurrerabidea. 1792ko irailaren 21ean finkatu zen metroaren balioa, «Paristik igarotzen den lurreko

meridianoaren koadrantearen hamar milioirena», munduko luzera-unitate guztiak bateratzeko helburuarekin.

webgunetik egokitua (Centro Español de Metrología)

a) Zer desabantaila zituen luzera-unitate desberdinak erabiltzeak?

b) Aipatu zer abantaila zituen metroaren erabilerak, giza gorputza oinarri zuten beste unitate batzuen erabi-

leraren aldean.

c) Zein da metroaren lehenengo definizioa? Zer magnitude neurtzen du?

d) Zerrendatu ikasitako beste magnitude batzuk, eta adierazi Nazioarteko Sisteman dagokien unitatea.

Lurrazalean substantzia puru gutxi aurki daitezke. Horregatik, beharbada, urrea bilatzea eta aurkitzea izugarrizko gertaera izan zen

antzina.

Gizakiak nahasturen propietateak ezagutu behar izan ditu, ugariak baitira, bai elkarrengandik banantzeko bai ezaugarri jakin ba-

tzuekin ekoizteko. Nahasketa asko gure eguneroko bizitzaren parte dira. Batzuk disoluzioak dira, hala nola limoi-edaria edo itsasoko

ura; beste batzuk sistema koloidalak dira, hala nola esnea edo gelatina; eta beste asko esekidurak dira, hala nola hautsez betetako

atmosfera.

Andoni Garritz,

a) Testuaren arabera, zergatik da zaila urrea aurkitzea?

b) Adierazi zer nahasketa mota aipatzen diren testuan, eta eman adibide bana.

c) Ezagutzen al duzu beste nahasketa motarik? Erantzuna baiezkoa bada, eman adibideren bat.

Beira egiteko silizea, soda eta kareharria behar dira. Silizea ateratzeko prozesuan energia asko behar da, eta hondakin ugari sortzen

dira; gainera, beira-pasta egiteko ere energia asko kontsumitzen da.

Beira birziklatzen bada, energia gutxiago kontsumitzen da; izan ere, beira-pasta material birziklatutik abiatuta egiten bada, askoz ere

energia gutxiago behar da. Gainera, beira birziklatuz gero, murriztu egiten da hondakin-bolumena, eta baita lehengaiak ateratzea-

ren ondoriozko higadura ere. Beirak, bestalde, badu abantaila bat: askotan birziklatuta ere, ez du propietaterik galtzen. Horren

guztiaren adibide argia da beirazko 3 000 botila birziklatuz gero, 1 000 kg hondakin murrizten direla eta 1,2 tona lehengai aurrezten

direla.

webgunetik egokitua

a) Aipatu zer abantaila ekartzen dituen beira birziklatzeak.

b) Izendatu beiraren fabrikazioan erabiltzen diren lehengaiak, eta esan zer jatorri duten.

c) Beira urtzeko faseaz gainera, beiraren fabrikazioaren zer beste fase ezagutzen dituzu?

d) Beiraren zer propietate eta aplikazio ezagutzen dituzu?

VI Testu-iruskinak

Batzuetan, miriapodoak eta anelidoak nahastu egiten ditu-

gu, biek gorputz luzangak dituztelako, eta bizi diren inguru-

neak ere antzekoak direlako. Zeri erreparatuko zenioke bi

talde horiek bereizteko?

— Lehorreko krustazeo batzuk miriapodoekin nahas daitezke

gorputz luzanga eta segmentatua dutelako. Zertan izan-

go dira desberdinak?

Joan etxekoekin merkatura, eta idatzi itsaskitzat saltzen diren

animalien izenak. Erreparatu haien ezaugarriei eta sailkatu

dagokien taldean. Entziklopedia birtual honetara jo deza-

kezu: http://eu.wikipedia.org. Bestela, hiztegi honetara:

http://www.zientzia.net/hiztegia.

Ikaskide guztien artean sei talde antolatu. Talde bakoitzak uni-

tatean ikasitako sei ornogabe taldeetako bat (poriferoak, kni-

darioak, anelidoak, moluskuak, artropodoak eta ekinoder-

matuak) aukeratuko du, eta fitxa bat egingo du honako

datu hauek biltzeko

• Taldearen definizioa.

• Taldearen ezaugarri morfologikoak.

• Bizilekua eta ingurunea.

• Espezie eta azpitalde kopurua.@

ZUlertzeko

Zer ezaugarriri erreparatuko zenioke ornogabe bat eta orno-

dun bat bereizteko?

Egin belakien barne-antolaeraren eskema, eta adierazi nondik

nora dabilen ura, belakia elikatzen denean. Ezagutzen al duzu

belakiak bezala elikatzen den beste ornogabe talderik?

— Zure ustez, zergatik bizi dira poriferoak itsaslasterrak dau-

den lekuetan?

Azaldu nola atzematen dituzten polipoek eta marmokek be-

ren harrapakinak.

Bildu informazioa itsas anemona arruntari

buruz, eta azaldu zer animalia mota den eta non aurki deza-

kegun.

Egin gako dikotomiko bat, harrak anelidoak diren jakiteko, eta

izatekotan, zer anelido taldetakoak diren identifikatzeko.

Biologo batek «poliketoa izan liteke» etiketa duen lagin bat

aztertu behar du. Horretan diharduela, ohartu da anelidoaren

gorputzeko eraztun multzo bat gainerakoak baino lodiagoa

dela.

— Nola du izena egitura horrek? Zer funtzio izango ote du?

— Zer anelido taldetakoa izan daiteke? Arrazoitu erantzuna.

Moluskuak zer gorputz ataletan du erradula? Azaldu zer den

eta zer eginkizun duen.

Begiratu beheko argazkietako animaliei eta esan zer molus-

ku taldetakoa den bakoitza. Azal ezazu erantzuna.

Azaldu kanpo-eskeletoa edukitzeak zer abantaila dituen ar-

tropodoentzat.

Alderatu artropodo taldeen gorputz atalak. Osatu gako di-

kotomiko bat, artropodoak sailkatzeko, animalien gorputz

atalei erreparatzetik abiatuta.

Adierazi zer artropodo talde identifika daitezkeen zenbat

hanka dauzkaten ikusita. Azal ezazu erantzuna.

Sailkatu honako artropodo hauek dagozkien azpitaldeetan,

eta esan zer ezaugarriren arabera sailkatu dituzun.

Azaldu zer egiturak lotzen dituen anbulakro-oinak, anbulakro-

sistema eratzeko.

Zer taldetakoak dira organismo hauek? Azaldu erantzuna.

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Gehiago jakiteko

Triku beltza ekinodermatuen taldeko animalia

da, oso ugaria Mediterraneoan eta gugandik hurbilen dauden

Ozeano Atlantikoko zonaldeetan. Animalia horrek arantza

asko ditu, luzeak gainera, eta 8 cm inguruko diametroa du. Ko-

lore beltza du, baina, arantzarik gabe, barne-eskeletoko pla-

ken kolore gorrixka ikus daiteke.

Ekinodermatu honek alga berdeak jaten ditu, bera dabilen subs-

tratua estaltzen dutenak, hain zuzen ere. Substratu arrokatsue-

tan bizi ohi da, tokia maldatsua izan arren.

Beheko diagraman ikusiko duzu nola dagoen banatuta triku

beltza Mediterraneoan.

— Jarri izenburua diagramari eta azaldu zer erlazio dagoen

itsas sakoneraren eta triku kopuruaren artean.

— Zer sakoneratan dira ugariagoak trikuak?

— Ur azalean triku gutxiago daude. Eman hipotesi bat zergatia

argitzeko.

— Zer gertatzen da trikuekin 40 m-tik behera? Zergatik izango

ote da?

Pentsatzeko

Korala beti agertzen da turisten opor-pakete tropikaletan. Di-

rudienez, koralen kolore biziek eta forma bitxiek erakarri egiten

ditu gizakiak.

Koralak, izatez, polipoak dira. Koloniak eratzen dituzte, poliki-

poliki hazten dira eta oso sentiberak dira ingurumenaren alda-

ketekiko. Ur garbi eta beroak behar dituzte bizitzeko, eta

gehienak kostatik hurbil bizi dira.

Beste organismo askok, harrapariengandik ihesi dabiltzanean,

babesteko baliatzen dituzte koral-kolonien for-

ma bihurriak.

Korala ez da uste litekeen bezain go-

gorra. Izan ere, ukitu arin bat edo

urpekariek nahi gabe emanda-

ko kolpe bat nahikoa da kora-

la hausteko.

Batzuetan, olatu handiek,

urakanek edo beste fenome-

no natural batzuek ere ko-

ralak apurtzen dituzte. Ho-

rrelakoetan, koral puskak hon-

dartzetara iristen dira, eta den-

borarekin kolorea galdu eta zu-

ritu egiten dira.

Tropikoko herrialde askotan neurririk gabe

bildu izan dute korala, turistei oroigarri gisa

saltzeko. Horrek eta beste zenbait gorabeherak arriskuan jarri

dute animalia hau.

— Zer ondorio izan ditzake itsasoan koral kopurua murrizteak?

— Proposatu koralaren ordezko oroigarri turistikoak.

— Bildu informazioa arraste-arrantzaz eta sistema horrek itsas

hondoan duen eraginaz. Zure ustez, zer eragin izan dezake

arraste-arrantzak koralengan?

226 11. unitatea 227Animalia ornogabeak

0

-10

-20

-30

-40

0 5 10

A B

C

D

E

B

A

A B

C

12.000 inurri-espezie baino gehiago daude, zein bere tamaina,

kolore, dieta, habitat eta inurritegia eraikitzeko modu bereziarekin.

Inurriek, bizitzeko, inurritegiak egiten dituzte lur azpian edo zuhai-

tzetan (zuhaitzen azalaren azpian), baina beste batzuen inurrite-

giak ere inbadi ditzakete. Inurriek komunitateak eratzen dituzte,

dozena bat indibiduok nahiz milioika inurrik osatuak.

Komunitateetako jarduerak antolatzeko, inurriek elkar ezagutu be-

har dute. Horretarako, ukimenaren eta usaimenaren bidez igar

ditzaketen substantzia kimiko berezi batzuk jariatzen dituzte. Inu-

rriak zeregin jakinetan espezializatzen dira, eta horren arabera «kas-

tak» eratzen dituzte. Hala, batzuek «agindu» egiten dute, eta bes-

teek aginduak «bete»behar dituzte.

inurritegiko handiena da. Berariaz elikatu den

arrautza ernaldu batetik sortzen da. Hegoak ditu, baina inurri

ar batek ernaltzen duenean, galdu egiten ditu. Bere eginki-

zuna arrautzak errutea da.

arrautza ernalduetatik sortzen dira. Inu-

rritegian ugarienak dira, baita txikienak ere. Inoiz ez dute

hegorik, eta taldean jarduten dute komunitaterako la-

nean. Elikagaiak biltzen dituzte, inurritegia zaintzen dute,

erregina babesten dute… baina ez dira arrautzak erru-

teko gai. Inurri antzuak dira.

ernaldu gabeko arrautzetatik sortzen dira. Hegoak dituzte, eta eginkizun nagusia erregina ernaltzea da. Hegan

dihardutela egiten dute estalketa. Eztei-hegaldia amaitzen denean, inurri arra hil egiten da.

OINARRIZKO GAITASUNAK

Keparen ikastetxean, DBHko 1. mailako ikasleek ibilaldi bat egingo dute gaur. Naturaren Zientziak ikasgaiko irakasleak ornogabeak az-

tertu eta sailkatu nahi ditu. Hainbat espezie ikertu dituzte, eta zenbait kasutan, horien jardueraren arrastoak topatu dituzte, esate bate-

rako habiak, harrapakinak hartzeko tranpak eta beren elikaduraren arrastoak.

Irakasleak proposamen bat egin die ikasleei, alegia, aztertutako animalia hauetako bakoitzarekin fitxa txiki bat egiteko; bakoitzaren

argazki batekin eta ezaugarri nagusiekin: inurria, barakuilua, armiarma eta lur-zizarea.

— Animalia horien artean ba al da ornodunik? Zer ezaugarri dituzte animalia ornogabe guztiek?

— Sailkatu lau animalia horiek, zer taldetakoak eta azpitaldetakoak diren kontuan hartuta.

— Lau animalia horien taldeez gain, ba al dago besterik? Aipatu falta diren taldeak, eta jar ezazu talde bakoitzeko organismo baten

adibide bat.

— Lotu enuntziatuan aipatzen diren jarduera-arrastoak eta hautatutako lau animaliak.

229Animalia ornogabeak

Moluskuen barne- eta kanpo-egitura aztertzeko, bibalbio baten di-

sekzioa egingo dugu, muskuiluarena hain zuzen ere. Bibalbio

hori ( itsasoan bizi da, eta partikula organiko txikiak

iragazten ditu elikatzeko. Zazpi hilabeteko ugaltze-ziklo luzea du,

eta haren harrapari nagusiak itsas izarrak eta krustazeoak dira.

Muskuiluaren maskorra karekizkoa da, bi atal edo kusku ditu, txan-

ga deritzon bisagra moduko batez artikulatuta. Muskuilua haitzei

helduta bizi da, barne-guruin batzuek jariatzen dituzten bisu edo

bizar izeneko harizpi batzuen bidez.

a. Marraztu muskuiluaren maskorra eta barne-egitura. Lupa erabil dezakezu marrazkia xeheago egiteko.

b. Non lortu duzu muskuilua? Azaldu zer ikusi duzun kuskuen barruan, animaliaren gorputzaz gainera.

c. Identifikatu zer sexutakoa den disekzionatu duzun muskuilua.

d. Bildu informazioa Euskadiko kostaldean hazten diren muskuilu motei buruz.

— Bete ur beroz hauspeakin-ontzia. Sartu muskuilua uretan eta

itxaron kuskuak ireki arte.

— Jarri muskuilua disekzio-azpilean.

— Erreparatu txangari eta kuskuetako lerro zentrokideei (lerro-

ok muskuiluaren haziera adierazten dute).

— Irakasleak lagunduta, bereizi kontu handiz animalia kuskue-

tatik. Horretarako, ebaki kuskuen lotura-giharrak aiztoarekin.

— Kuskuetatik bereizitakoan, jarri muskuilua disekzio-azpilean.

— Orain ikusgai dauzkazu mantua, hepatopankreasa (kolore ber-

dexka), giltzurruna (masa marroixka bat) eta muskulu aduktoreak.

— Zabaldu muskuiluaren mantua, eta orratzekin josi haren pun-

tak disekzio azpilean.

— Aztertu zakatzak. Barrunbe palealean dauden laminak dira, eta

zehar-ildaskak dituzte.

— Begiratu oinari eta bisuko guruinei. Oina txikia da, eta gainean ditu

bisuko guruinak, hain zuzen ere, bizarrak jariatzen dituztenak.

— Begiratu muskulu erretraktoreei (hepatopankreaseko zerrenda

zurixkak dira).

— Erreparatu polixinela-poltsari (guruin genitala babesten duen

organoa da). Zakatzen gainean dago, errai-masan. Arrenak go-

rrixkak izaten dira eta emeenak zurixkak.

— Behaketa amaitutakoan, garbitu erabilitako material guztia, eta

gorde.

Muskuilu freskoak

Ura

Hauspeakin-ontzia

Disekzio-azpila

Lupa

Artaziak Matxardak

Orratzak Aiztoa

Egin disekzioa kontu

handiz, maskorra apur-

tzen bada, barne-egi-

tura honda liteke eta.

IKERTU: Bibalbioak nola disekzionatu

228 11. unitatea

Hepatopankreasa

Bisuko guruina

Polixinela- poltsa

Zakatza

Muskuluerretraktoreak

Giltzurruna

Hepatopankreasa Giltzurruna

Muskulu aduktorea

Muskulu aduktorea

MantuaOina

(8-29) 1. Naturaren azterketa. 2. Materia: kontzeptua eta ezaugarriak. 3. Materiaren egoerak

(30-47)1. Materiaren sailkapena. 2. Nahasteak banantzeko teknikak. 3. Materiaren egitura

4. Elementuak naturan

(48-65)1. Materia eta materialak. 2. Materialen propietateak. 3. Gure inguruko materialak

4. Baliabide naturalak

(66-67)

(70-91)1. Unibertsoaren osagaiak. 2. Eguzki-sistema. 3. Zeruari begira. 4. Lurra. 5. Ilargia

(92-111)1. Geosferaren ezaugarriak. 2. Mineralak. 3. Arrokak. 4. Mineralak eta arrokak ustiatzea

5. Lurzorua

(112-131) 1. Hidrosferaren ezaugarriak. 2. Hidrosferaren atalak. 3. Hidrosfera eta gizakia

(132-149) 1. Atmosferaren ezaugarriak. 2. Eguraldia eta klima. 3. Atmosfera eta gizakia

(150-151)

(154-175)1. Bizia lurrean. 2. Bizi-funtzioak. 3. Zelula. 4. Izaki bizidunen sailkapena

5. Moneroen erreinua. 6. Protistoen erreinua. 7. Birusak

(176-191)1. Onddoen erreinua. 2. Landareen erreinua. 3. Lupa binokularra

(192-211)1. Espermatofitoen ezaugarriak. 2. Kormoa. 3. Lorea eta fruitua

4. Espermatofitoen sailkapena. 5. Gako dikotomikoak

(212-229)1. Animalien erreinua. 2. Poriferoak. 3. Knidarioak. 4. Anelidoak. 5. Moluskuak

6. Artropodoak. 7. Ekinodermatuak

(230-247)1. Ornodunen ezaugarriak. 2. Arrainak. 3. Anfibioak. 4. Narrastiak. 5. Hegaztiak. 6. Ugaztunak

(248-249)

Aurkibidea

Segurtasun handiko laborategiak Solidoen dentsitatea Laborategian Zientzien jatorria

Partikula-azeleragailuak Disoluzioen propietateak Disoluzioak gosarian Gatzgabetzea

Amazoniako deforestazioaHondakinen ekoizpena Egurra edo metala Material berriak

Zabor espaziala Egunez orientatzea Eklipseak Talka meteoritikoak

Mea-ustiategiak Arrokak solidotzea Lurraren barrualdea Fosilak

Nazioarteko Programa HidrologikoaUretako gatza Ebro ibaia Itsasontzi ozeanografikoak

Airearen kalitatea Meteorologia Estazio meteorologiko bat Atmosfera artifizialak

Antibiotikoak nola erabili Animalia - zelulak Biodibertsitatearen azterketa Planktona

Boilurrak Esporangioak behatzeko

prozesuaBasoa udazkenean

Perretxikoak: jaki ala pozoi?

Perretxikotan

Belar-bildumak Lorearen egitura Gaurko menua Kaktusak

Korala eta turismoa Bibalbioak nola

disekzionatuIbilaldia Inurriak

Giza aniztasuna Galzorian dauden animaliak

Ornitorrinkoak eta beste

animalia batzukUgaztun urtarrak

Aurkibidea

Hasteko, unitate talde honetan, Naturaren

Zientziak eta zientzialarien lan-metodoak aur-

keztuko dira. Gainera, lehen urratsak egingo

dira, unibertsoa osatzen duen materia nola-

koa den aztertzeko: materiaren propietateak,

materiaren egitura eta materiaren magnitu-

deak neurtzeko erak.

Amaitzeko, gizakiak materia hori nola era-

biltzen duen ikusiko da, lehengaia eta ma-

teriala zer diren azalduko da, eta nola erabili

behar diren nabarmenduko da.

6

7

Glukosa kristalak. Transmisiozko mikroskopio elektronikoz ikusiak.

1.1. Naturaren Zientziak: kontzeptua eta

metodoa

1.2. Laborategiko lana

1.3. Landa-lana

2.1. Magnitudeak: kontzeptua eta

neurtzeko modua

2.2. Materiaren propietateak

3.1. Solidoa, likidoa eta gasa

3.2. Egoera-aldaketak

3.3. Aldaketa fisikoak eta aldaketa kimikoak

Solidoen dentsitatea

8

Honako hauen artean, zein dira Naturaren Zien-

tzien aztergaiak? Aukeratu.

a) Tximista bat nola gertatu den.

b) Azukrea nola disolbatzen den kikara bete esnetan.

c) Zenbaki naturalekin egindako eragiketak.

Adierazi elementu hauek egoera solidoan, likidoan

edo gaseosoan dauden: izotza, zukua, kakahuetea,

harria, airea, edalontzia, telefonoa, esnea, oxigenoa.

Naturan gertatzen diren aldaketa fisiko eta kimi-

koak identifikatzea, bereziki materiaren egoera-

aldaketei dagozkienak.

Laborategian lan egiteko hartu behar diren se-

gurtasun-neurriak eta ohiko zenbait produktu ki-

mikoren arriskua ezagutzea eta aintzat hartzea.

Talde-lan batean parte hartzea, helburu komun bat

lortzeko eta lan hori ebaluatzeko.

Barneratutako ikaskuntzak laborategiko lanean

aplikatzea.

Ekimenez jardutea, esperimentu bakunak egiteko

eta informazioa bilatzeko.

Naturaren Zientziak ikasgaiaren helburua inguratzen gai-

tuen guztia ikastea eta ezagutzea da. Naturaren azterketa-

ren bitartez, hainbat galderari erantzun diezaiokegu;

esate baterako: zer da airea?, zer substantzia mo-

tak osatzen dute?, zeri esker egiten du he-

gan globo aerostatiko batek?…

Zientziaren garapenak galdera ho-

riei eta beste askori erantzuteko au-

kera ematen digu, eta, horri esker,

hobeto ezagutu dezakegu gure

ingurunea: osatzen duten osa-

gaiak, horien funtzionamendua…

9

Gizakiak, betidanik, hau da, gizaki direnetik saiatu dira natura nolakoa den azal-

tzen eta zer prozesu gertatzen diren deskribatzen. Zenbait fenomenok beti piztu

dute pertsonen jakin-min zientifikoa; esate baterako, suak, ekaitzek, eta egunen eta

gauen segidak.

Historian zehar, ingurune naturala hobeto ezagutu ahala, natura aztertzeko meto-

doak ere zehaztu egin dira eta zientzia hainbat diziplinatan espezializatu da.

Naturaren Zientziek aztertzen dituzte unibertsoaren osagaiak eta unibertsoan

gertatzen diren fenomenoak eta prozesuak.

Aztergaia zein den, hainbat zientzia ditugu.

10 1. unitatea

Astroak, alegia, unibertsoa osatzen duten

gorputz guztiak.

Lurraren konposizioa eta egitura, eta pla-

netak denborarekin izandako bilakaera.

Izaki bizidunak: konposizioa, ezaugarriak,

harremanak, funtzionamendua eta antola-

kuntza.

Fenomeno fisikoak, hau da, naturan ger-

tatzen diren aldaketa behagarri eta neur-

garriak; baina substantzien konposizioa al-

darazten ez dutenak.

Fenomeno kimikoak, hots, substantzien kon-

posizioa, egitura eta propietateak; eta ho-

rien aldaketak.

Naturaren Zientziek eskaintzen diguten jakintza zientifikoak, oro har, bilakaera han-

dia izan du. Jakintza hori zientzialarien lanean eta metodoan, hau da, metodo

zientifikoan oinarritzen da.

Horrela, alegia, metodo zientifikoa aplikatuz, zientzialariek eta komunitate zientifi-

koak errealitatea azaltzen duten legeak eta teoriak garatzen dituzte.

Metodo zientifikoak fase ditu:

. Ikus dezagun fase bakoitza zertan datzan eta

nola aplikatzen den kasu zehatz batean.

zientzialariek sortutako lan-sistema zorrotza da. Meto-

doaren bidez, naturako gertaerak eta fenomenoak aztertzen dira, ezaguera

berriak lortzeko.

bat datu aldakorrez osa-

tutako multzo biren edo gehiagoren

artean ezar daitekeen harremana da.

Oro har, modu matematikoan adie-

razten da, formula baten bitartez.

bat, berriz, lotura du-

ten ohar eta legeez osatutako multzo

baten azalpen orokor bat da.

11Materiaren azterketa

Zein da Naturaren Zientzien aztergaia?

Esan zer Naturaren Zientziek aztertzen duen adibide

bakoitza:

a) Urrutiko planeta baten ikerketa

b) Haitz bolkanikoen ezaugarriak

c) Egurra erretzean gertatzen diren aldaketak

d) Izaki bizidunen sailkapena

e) Fenomeno meteorologikoak

S

Naturako gertaera eta fenomenoak arretaz aztertzea, dela

zentzumenen bidez, dela tresneriaz neurtuz edo detektatuz.

Bi sagar, bata bestea baino han-

dixeagoa, aldi berean erortzen di-

rela ikusi du zientzialariak.

Behatutako gertaeren eta balizko kausen behin-behineko

azalpena.

Gorputz bat erortzen denean, abiadurak ez du zerikusirik

masarekin.

Aztergai den fenomenoa zenbait aldiz errepikatzea eta az-

tertzea, komeni diren baldintzak aldatuz.

Oso garrantzitsua da esperimentazioan zehar datu guztiak

jasotzea, zehatz eta txukun.

Eskailera-burutik erortzen utzi bi

esfera, bolumen berekoak, baina

material desberdinekoak eta, be-

raz, masa desberdinekoak. Bakoi-

tzak lurrera iristeko zenbat den-

bora behar duen neurtuko dugu.

Behatutako gertaerak datu esperimentalen arabera inter-

pretatzea, eta ondorioak lortzea. Ondorio horiek gertaera

errepikagarriak islatzen badituzte, enuntzia daiteke.

Gero, zientzialariak egingo ditu ondorioak al-

dizkari espezializatuetan, liburuetan, biltzarretan… ezague-

rak hedatzeko eta beste zientzialari batzuekin partekatzeko.

Esperimentua egin ondoren, zientzialariak aurrez planteatuta-

ko hipotesia egiaztatu du. Horri esker, lege hau formula dezake:

Esfera 1 2,5 kg 3 sEsfera 2 5 kg 3 s

Oro har, Naturaren Zientziak lantzen diren laborategietan, tresneria eta ekipamendu

jakin batzuk egoten dira. Gainera, erabilera-arau eta segurtasun-neurri zorrotzak

ezartzen dira, esperimentuak behar bezala egiteko eta arriskuak saihesteko.

Aztergai bakoitzak bere laborategi mota du, tresneria bereziz hornitua: kimika-

laborategia, geologia-laborategia, mikrobiologia-laborategia…

Hona hemen Naturaren Zientzien laborategi bateko tresnen eta ekipoen zerrenda,

erabileraren arabera sailkaturik.

12 1. unitatea

Kimika-laborategietan, bitrinak eta ke-

kanpaiak egoten dira. Horien bidez

saihesten da zenbait esperimentutan

sortzen diren gas toxikoak arnastea.

Gainera, segurtasun-neurri gisa, se-

gurtasun-betaurrekoak erabiltzea ko-

meni izaten da kimika-laborategietan.

Lan-gidoia eta praktika-koadernoa

Probeta BuretaPipeta /

Xurgagailua

Hauspeakin-

ontzia

Erlenmeyer

matrazea

Matraze

aforatua

Alkoholezko termometroa

Balantza analitikoakLupa binokularra MikroskopioaEstalkia /

Porta

13Materiaren azterketa

Adierazi zertarako erabiltzen den laborategiko tresna bakoitza.

Almaiza – probeta – bunsen metxeroa – doitasun-balantza

– zurezko matxardak

a) Materia kantitate txikiak pisatzeko.

b) Substantziak xehatzeko.

c) Saio-hodiei sugarraren gainean eusteko.

d) Berotzeko behar den sugarra emateko.

e) Likidoen bolumenak neurtzeko.

Azaldu zertarako balio duten tresna hauek eta nola erabiltzen

diren.

termometroa – balantza – tripodea – flasko ikuzlea – espatula

Azaldu, urratsez urrats, zer tresna erabiliko zenituzkeen, litro

bat ur eta 36 gramo gatz nahasteko.

S

Euskarria Uztaia / Matxarda TripodeaZurezko matxarda /

GiltzaurraSareta

Espatula /

Erloju-beiraHagatxoa

Saio-hodiak

eta tentegailua

Dekantazio-

inbutuaInbutua Almaiza

Flasko ikuzlea EskuilaBunsen metxeroa Portzelanazko kapsula Arragoa

Laborategiak egokiro erabiltzeko, zorrotz bete behar dira segurtasun-arau eta

segurtasun-neurriak.

1. Laborategiko txoko guztiak ezagutu, eta behar diren aparatu, tresna eta

material guztiak eskura daudela ziurtatu.

2. Segurtasun-elementuak (su-itzalgailuak, dutxak, botika-kutxa…) eta labo-

rategiko irteerak non dauden jakin.

3. Ez jan eta ez edan laborategian. Eskuak garbitu beti, esperimentu bat egin

ondoren eta laborategitik irten baino lehen. Ez erre.

4. Lan-eremua garbi eta txukun eduki, beharrezko material eta ekipoekin soilik.

5. Isilik lan egin, arreta zereginetatik aldendu gabe. Ez jolastu eta ez txantxarik

egin.

6. Ez egin irakasleak baimendu gabeko esperimenturik.

7. Segurtasun-betaurrekoak jantzi, begietan min hartzeko arriskua dagoen

esperimentuetan.

8. Mantala nahitaez erabili behar da. Laborategian sandaliarik ez erabiltzea

eta ilea ondo bilduta izatea gomendatzen da. Berokiak eta gainerako

gauzak armairuan gorde behar dira.

9. Ez pipeteatu likidorik ahoarekin.

10. Ez arnastu, dastatu edo usaindu gai kimikorik.

Laborategiko bitrina erabili, lurrun toxikoak sortzen diren esperimentuak egin

behar badira. Produkturen bat isuriz gero, berehala jaso.

11. Ez erabili ekiporik edo aparaturik, nola dabilen jakin gabe. Zalantzaren bat

sortzen bada, irakasleari galdetu.

12. Ez berotu inoiz ontzi itxirik. Ontzien ahoak beste aldera begira jarri, norbe-

rarengandik eta ingurukoengandik urrun.

13. Produktuen hondakinak ez isuri harraskara, dagokien ontzira baizik.

14 1. unitatea

LABORATEGIAN ISTRIPUREN BAT GER-

TATUZ GERO… ZER EGIN BEHAR DA?

Istripuren bat izanez gero, garrantzitsua

da irakaslearen jarraibideak betetzea

eta, lehenbailehen, medikuarenera jo-

atea. Dena dela, hona hemen lagun-

garri izan daitezkeen zenbait neurri:

• Beirazko materialarekin egi-

nez gero, zauria txorrotan garbitu ur

askorekin,10 minutuz, gutxienez.

Gero, botika-kutxako antiseptikoekin

zauria desinfektatu, eta airean lehor-

tzen utzi edo benda esteril batekin

estali.

• Gai kimikoek

, lehenbailehen txorrotaren az-

pian garbitu 15 minutuz, gutxienez.

• bada, lehenik, zauri-

tutako aldea ur hotzez garbitu 10-

15 minutuz, gutxi gorabehera; gero,

pomada egoki bat eman. Erredura la-

rria bada, medikuen laguntza behar-

ko da berehala.

• Norbaitek gai kimikoren bat

edo badu, eraman ahalik

eta azkarren aire freskoa hartzera.

• Gai toxikoren bat bada, ospi-

talera joan beharko da albait arinen.

Gai kimikoak kontu handiz erabili behar dira. Etiketetako ikurren bidez adierazten

da zer arrisku duten.

Naturaren alderdi batzuk aztertzeko, besteak beste, izaki bizidunak eta haien in-

guruneak, zientzialariek laborategitik irten eta aztergaia dagoen lekura joan beharko

dute landa-lana egitera.

deritzo ingurune natural jakin bateko ezaugarri bereziak lekuan ber-

tan aztertzeari eta deskribatzeari.

Oro har, landa-lana egiteko, koadernoa, arkatza eta inguru horretako mapa behar

izaten dira. Horiez gain, askotan lagungarria izaten da argazki-kamera; eta, azterketa

batzuetan, flaskoak ere bai, laginak hartzeko.

Bi ingurune natural mota ditugu: urtarra eta lehortarra. Eta aztergaiei dagokienez,

beti bereiziko da zer aztertuko den: ingurune fisikoa ala izaki bizidunak. Erreparatu

bi kasu hauei.

15Materiaren azterketa

Esan zuzena ala okerra den laborategian honela jokatzea.

Zuzendu jokabide okerrak.

a) Irakaslearen azalpenak ez entzutea, eta lan-gidoirik eta

praktika-koadernorik ez edukitzea.

b) Praktika bukatutakoan, materiala garbitzea eta gordetzea.

c) Likidoak ahoarekin pipeteatzea.

— Istripurik eragin al dezake egoera horietakoren batek?

Nolako istripua?

Metodo zientifikoaren faseetan, zein da landa-lanarekin ze-

rikusirik handiena duena? Arrazoitu erantzuna.

Zerikusia duten zenbait landa-lanetan

bildutako informazioak erlazionatuz,

lan zabalagoak egin daitezke; beste-

ak beste,

…

Aintzira baten ezaugarri fisikoen berri izatea, eta, gutxi go-

rabehera, zenbat arrain dauden kalkulatzea.

Arkatza eta koadernoa, gatz-neurgailua edo eroankortasu-

na neurtzeko tresna, termometroa, uztai metaliko elektrikoa.

Ingurune fisikoa aztertzerakoan, aintziraren izena eta alti-

tudea idatziko ditugu; eta gatz-neurgailua eta termometroa

erabiliz, uraren gazitasuna eta tenperatura neurtuko ditu-

gu, hurrenez hurren.

Guztira, gutxi gorabehera, zenbat arrain dauden kalkulatzeko,

uztai metalikoa deritzon harrapaketa-tresna erabiliko dugu.

Uztaitik pasatzen diren arrainak hartu, markatu eta zenba-

tu egingo ditugu.

Guztizko kopurua jakiteko, uztaia bigarrenez erabiliz, arrain

markatuen eta markarik gabeen proportzioa kalkulatuko

dugu. Badakigu berdinak direla bi erlazio hauek: bigarren

txandan harrapatutako arrain markatuen eta harrapatutako

guztien arteko erlazioa, eta lehen txandan harrapatutako arrai-

nen eta aintzirako guztizko kopuruaren arteko erlazioa.

Baso bateko landare-espezieak zein diren jakitea, eta in-

gurunearen ezaugarri nagusien berri izatea.

Arkatza eta koadernoa, espezieak sailkatzeko gidaliburuak,

argazki-kamera, mapa, zinta metrikoa, kordel-biribilkia.

Basoaren alde adierazgarri bat aukeratuko dugu, eta sail

karratu bat mugatuko dugu kordelarekin, 10 metroko aldeak

neurtuta.

Landareen dibertsitatea aztertzeko, landare-espezieen

izenak idatziko ditugu (zuhaitzak, zuhaixkak eta belarrak sail-

katurik), beren argazki eta ezaugarriekin batera. Inbentarioa

egingo dugu, hau da, espezie bakoitzetik zenbat ale dauden

zenbatuko dugu.

Ingurune fisikoari dagokionez, honako hauek dira azter

ditzakegun ezaugarri nagusiak: lurraren konposizioa (arroka

motak, lurzoru motak…) eta erliebea, higatutako aldeak,

klima…

Adierazi zein diren materia eta zein ez.

Beroa – aulkia – txakurra – Eguzkia – belaki artifiziala –

erradiazioa – iratzea – pilota – mugimendua – burdina

— Arrazoitu erantzunak.

Esan objetu hauek gorputz materialak ala sistema materialak

diren.

Txanpona – liburua – irabiakia – diamantea – hondartzako ha-

rea – arrantzarako haria – mahaia – izotza – airea – granito-

blokea – plastikozko botila.

Lehenago ikusi dugunez, Naturaren Zientzien xedea da inguruan zer dugun eta

nolakoa den ikertzea eta aztertzea.

Baina, materia al da inguruan dugun guztia? Zer da materia?

da espazioan leku bat hartzen duen eta detekta edo neur daitekeen

guztia.

16 1. unitatea

Esate baterako, ikasliburu hau materia da, leku bat hartzen duelako eta, gainera,

ukimenaren eta ikusmenaren bidez hauteman dezakegulako.

Baina, arnasten dugun airea, materia al da? Airea ezin dugu hauteman ukimenaren

eta ikusmenaren bidez. Hala eta guztiz ere, espazioan leku bat hartzen duela froga-

tzen badugu, airea ere materia dela esango dugu.

Argazkian hainbat material ditugu. Arretaz begiratuz gero, ikusiko dugu txalupak

forma jakin bat duela, eta aintzirako urak, berriz, ez duela forma edo muga zehatzik.

Materia sailkatzeko, bereizi egiten dira eta .

deritzo muga zehatzak dituen materiari.

Esate baterako, gorputz materialak dira aintziraren inguruko hesietako soka,

etxeko leihoetako kristala eta etxea.

deritzo muga zehatzik ez duen materiari.

Esate baterako, aintzirako urak, aireak eta lurrak ez dute muga zehatzik. Horiek,

beraz, sistema materialak dira.

eta hitzak erabi-

li ohi dira, materiak hartzen dituen for-

mak izendatu nahi direnean.

Hori horrela izanik, arrokak, beira, zura eta

pinturak, besteak beste, substantzia edo

material motak direla esan dezakegu.

Airean materia dagoela frogatuko dugu.

— Hartu orratzik gabeko xiringa bat eta puxika

txiki bat.

— Igo enboloa leku jakin bateraino.

— Lotu puxika xiringari.

— Jaitsi enboloa. Zer gertatu da?

Puxika puztu egin da, xiringako airea puxikan

sartu delako. Hortaz, argi ikusten da aireak leku

bat hartzen duela eta, beraz, airea ere materia

dela.

Erreparatu esapide honi: «liburua arra eta erdi luze da». Esapideak liburuaren luze-

raren berri ematen digu. Ezaugarri neurgarri hori, luzera, magnitude bat da.

Neurria, berriz, neurgaia eta unitatetzat hartutako kantitatea konparatzean lortu-

tako emaitza da.

Neurtzailearen eskuaren arabera, gerta daiteke liburu horren neurria arra bete iza-

tea edo bi arra izatea. Nahasketak saiheste aldera, 1960an

(SI) ezarri zen. Harrezkero, herrialde gehienetan erabili ohi da sistema hori.

Taula honetan ageri dira magnitudeak, unitateak eta sinboloak.

Sistema guztietan bereizten dira honako hauek :

• berez definitzen direnak. Esate baterako, luzera-unitatea:

metroa (m).

• oinarrizko unitateetatik lortzen direnak. Horietakoak dira aza-

lera-unitatea: metro karratua (m2); edo bolumen-unitatea: metro kubikoa (m3).

Neurtzeko, unitateak ez dira beti egokiak izaten. Horregatik, batzuetan unitateen

multiploak edo azpimultiploak erabiltzen ditugu. Sistema metriko hamartarrean,

aurrizkien bidez adierazten dira multiplo edo azpimultiplo horiek.

AURRIZKIAK

Sistema metriko hamartarrean, unitate

bakoitza hamar aldiz handiagoa da be-

heranzko hurrengoa baino; eta hamar

aldiz txikiagoa, goranzko hurrengoa

baino.

Adibidez, hektometro bat (1 hm) ehun

metro (100 m) dira.

17Materiaren azterketa

deritzo neurgarria den orori.

deritzo magnitudeak neurtzeko balio duten unitateen

multzoari.

kilo (k)

hekto (h)

deka (da)

1 000

100

10

dezi (d)

zenti (c)

mili (m)

0,1

0,01

0,001

luzera masa denbora tenperatura azalera bolumena

metroa kilogramoa segundoa kelvina metro karratua metro kubikoa

m kg s K m2 m3

Luzera, azalera eta

bolumena magni-

tudeak dira, eta bat

egiten dute gor-

putz materialen

.

1 dimentsio 2 dimentsio

1 m 1 m2 1 m3

3 dimentsio

Beraz, liburu honen luzera

arra eta erdi dela diogu-

nean, hauxe adierazten

dugu: gure arra 1,5 aldiz

dela liburuaren luzera.

� �

Neurri guztiek dute zenbaki bat eta

neurri-unitate bat:

Neurri-

unitateaZenbakia

1,5 arra

�

Materia orok ezaugarri edo nolakotasun jakin batzuk ditu. Horiek

dira eta honako hauek bereizi behar dira:

Jarraian materiaren propietate hauek aztertuko ditugu: masa, eta

.

gorputz baten materia kantitatea da.

Nazioarteko Sisteman erabiltzen den masa-unitatea da. Masak

txikiak badira, erabiliko dugu kilogramoaren ordez.

Masa-unitateak aldatzeko, sistema hamartarra erabiliko dugu.

Gorputzen masa neurtzeko, erabiltzen da. Balantza ezberdinak erabiltzen

dira, neurtu nahi den objektuaren arabera.

18 1. unitatea

Ez dira aldatzen gorputz materialaren tamainaren arabera.

, , , , ,

…

Horiek materia bakoitzaren dira, eta

materiak bereizteko balio dute.

Gorputz materialaren tamainaren arabera aldatzen dira.

eta

Propietate horiek materiaren dira.

� 10

: 10

� 10

: 10

� 10

: 10

� 10

: 10

� 10

: 10

� 10

: 10

kg hg dag dg cg mgg�� �� �� �� �� ��

Bihurketaren adibidea: 32 g —> 32 : 1 000 —> 0,032 kg

Kilogramoa kg

Hektogramoa hg

Dekagramoa dag

Gramoa g

Dezigramoa dg

Zentigramoa cg

Miligramoa mg

0,01 mg-ko masak neur ditzake. 0,001 mg-ko masak neur ditzake.

gorputz batek betetzen duen espazioaren neurria da.

Nazioarteko Sistemako bolumen-unitatea da.

Arretaz aztertu nola aldatzen den bolumen-unitate batetik bestera.

baten bolumena neurtzeko, kontuan hartu behar da, esaterako, gor-

putz solido hori erregularra edo irregularra den.

bat bada, bolumena kalkulatzeko haren neurriak ezagutu

behar ditugu, eta gorputzaren forma geometrikoaren araberakoa den formula

matematiko bat aplikatuko dugu: kuboa, esfera, zilindroa, etab.

Adibidez, eskuineko irudian kubo baten bolumena nola kalkulatzen den ikusten da,

kuboaren zabaleraren, altueraren eta sakontasunaren biderkaduratik abiatuta.

bat baldin bada, aldiz, zeharka kalkulatuko dugu gorputza-

ren bolumena.

baten bolumena neurtzeko, probeta bat erabil dezakegu, edo bestela, er-

lenmeyer-ak, buretak, ontzi graduatuak, pipetak eta matraze bolumetrikoak. Liki-

doen bolumenaren kasuan, edukiera-unitateak ere erabil litezke.

Ontzi batek har dezakeen likido-bolumenari egiten dio erreferentzia

Edukiera-unitate erabilienak eta dira. Honako hauek dira

bolumen- eta edukiera-unitateen arteko baliokidetasunak:

1 L = 1 dm3

1 mL = 1 cm3

19Materiaren azterketa

Nazioarteko Sistemaren erabilera oro-

kortu aurretik, tokian tokiko neurri-uni-

tate tradizional ugari erabiltzen ziren.

Denboraren joanean, ordea, horietako

gehienak erabiltzeari utzi zitzaion.

Ondoren, luzera, masa, azalera eta edu-

kieraren unitate tradizionalen adibi-

deak dituzu, eta baita dagozkien ba-

liokidetasunak ere.

1 legoa erreala = 6,687 km

1 braza = 1,672 m

1 arroa = 11,5 kg

1 libra = 0,460 kg

1 lakaria = 537 m2

1 pinta erdia = 0,512 L

� 1000

: 1000 : 1000 : 1000 : 1000 : 1000 : 1000

km3 hm3 dam3 dm3 cm3 mm3m3�� �� �� �� �� ��

Bihurketaren adibidea: 0,008 m3 —> 0,008 � 1000 000 —> 8 000 cm3

� 1000 � 1000 � 1000 � 1000 � 1000

Kilometro kubikoa km3

Hektometro kubikoa hm3

Dekametro kubikoa dam3

Metro kubikoa m3

Dezimetro kubikoa dm3

Zentimetro kubikoa cm3

Milimetro kubikoa mm3

Bota probeta batera

ur kantitate zehatz

bat. Apuntatu balioa.

Murgildu uretan gor-

putz solidoa, bere

bolumena ezagu-

tzeko. Apuntatu zein

den urak orain duen

bolumena.

Gorputz solidoaren bolumena da urak amaieran (gorputza murgildu ondoren)

duen eta hasieran izan duen bolumenen arteko diferentzia.

V = 2 m � 2 m � 2 m = 8 m3

2 m

2 m

2 m

gorputz baten masaren eta bolumenaren arteko erlazioa da. Gorputz

baten dentsitatea zein den jakiteko, gorputzaren masaren eta bolumenaren arte-

ko zatiketa egin behar dugu.

Nazioarteko Sisteman erabiltzen den unitatea

da, baina beste unitate hau ere asko erabiltzen da dentsitatea adierazteko:

.

Dentsitatea kalkulatzeko, materiaren masa eta bolumena hartuko ditugu.

Kalkula dezagun olioaren dentsitatea. Olioaren masa kalkulatzeko, lehenbizi, olioaren

ontzia pisatu behar dugu, hutsik. Kasu honetan, litro bateko edukiera duen probeta

bat da, eta 500 g-ko pisua du.

Ondoren, olioa erantsiko dugu, probetaren gehieneko bolumenera iritsi arte; hau

da, 1 L olio.

Probeta olioarekin pisatuko dugu, eta emaitza 1 420 g da.

Olioaren masa ezagutzeko, guztizko masari probeta hutsaren masa kenduko diogu.

1 420 g – 500 g = 920 g

Olioaren masa, beraz, 920 g-koa da. Olioaren baliokidetasuna kg-tan honako hau da:

920 g —> 920 : 1 000 —> 0,920 kg

Olioaren bolumena 1 L-ekoa da. Olioaren baliokidetasuna m3-tan honako hau da:

1 L = 1 dm3

1 dm3 —> 1 : 1 000 —> 0,001 m3

Olioaren masa 0,920 kg-koa da, eta 0,001 m3-ko bolumena hartzen du. Olioaren

dentsitatea, beraz, honako hau izango da:

g/cm3-ra bihurtzeko, kontuan hartu behar dugu: 0,920 kg = 920 g eta 0,001 m3 =

1 000 cm3.

20 1. unitatea

md =

V

MasaDentsitatea =

Bolumena

0,920 kgDentsitatea = = 920 kg/m3

0,001 m3

920 gDentsitatea = = 0,92 g/cm3

1 000 cm3Olioz betetako probeta bat pisatzen da, eta horren

masa kalkulatzen da.

1 litroko edukiera duen probeta huts bat pisatzen

da.

Probeta olioz betetzen da, goraino.

Ikusi bezala, masa eta bolumena neurtzeko tresnak erabiltzen ditugu dentsitatea

neurtzeko eta dagokion zatidura kalkulatzen dugu.

Substantzia bakoitzak bere dentsitatea du. Horregatik, dentsitatea

da; substantziak elkarrengandik bereizteko balio diguna.

Ikus dezagun, hurrengo adibidean, bi substantzia desberdinen bolumen bererako

nola lortzen dugun masa eta, hortaz, dentsitate desberdina.

Uraren jokabidea likido gehienen guz-

tiz bestelakoa da: egoera solidora iga-

rotzen denean, bolumena handitu egi-

ten zaio. Horregatik da izotzaren den-

tsitatea urarena baino txikiagoa. Horren

ondorioz, izotzak urean flotatu egiten

du.

Itsasoko eta aintziretako ura tenpera-

tura baxuak direla-eta izozten den le-

kuetan, izotz-geruzak kanpoko hotze-

tik babesten ditu uretan bizi diren iza-

ki bizidunak.

21Materiaren azterketa

Erlazionatu neurri hauek beren magnitudeekin, eta adie-

razi zer neurri-unitate dagozkien.

2 km – 8 °C – 8 m2 – 1,5 L – 36 urte – 13 kg – 0,45 m3

Zergatik balio digute propietate intentsiboek substantzia

bat beste batetik bereizteko?

Osatu:

a) 2 500 g = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . kg e) 4,3 hg = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dag

b) 70 cg = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g f ) 2,8 g = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . mg

c) 5 dm3 = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . cm3 g) 6 hm3 = .. . . . . . . . . . . . . . . . . . km3

d) 1 500 m3 = . . . . . . . . . . . . . . . . . dam3 h) 0,4 cm3 = . . . . . . . . . . . . . . . . . mm3

Azal ezazu nola kalkulatuko zenukeen:

a) Harri baten bolumena.

b) Dado baten bolumena.

c) Intxaur baten bolumena.

Laborategiko zer tresna erabiltzen ditugu gorputz baten

dentsitatea neurtzeko?

Sukaldeko errezeta batean adierazten dizute 250 mL-ko

edukiera duen ontzi bat erabili behar duzula. Zer harreman

dago edukieraren eta bolumenaren artean? Zer izango du

edukiera-neurri horrek cm3-tan? Eta dm3-tan?

Kalkula itzazu, kilogramotan, orrialde honetako dentsitate-

taulako substantzia bakoitzaren masak, 4 dm3-ko bolu-

mena hartzen dutela jakinik.

Bolumen berekoak al dira 1 kg urre eta 1 kg burdina?

Zergatik?

Bi eskultura egin behar ditugu, bat burdinazkoa eta beste

bat zurezkoa, eta 1 dm3 hartu behar dute. Material-kopu-

ru bera erabiliko al dugu bi eskulturak egiteko? Zer kasutan

beharko dugu material gehiago?

Orrialde honetako dentsitate-taulako zer substantziak du

1 kg-ko pisua eta 1 dm3-ko bolumena?

Substantzia hauen artetik, zein da dentsoena: ura, itsasoko

ura, olioa edo alkohola? Arrazoitu erantzuna.

S

Urrea 19,30

Burdina 7,96

Porlana 3,00

Ura 1,00

Izotza 0,92

Zura 0,6-0,9

Airea 0,001 29

Itsasoko 1 L urez betetako botila baten eta alkoholez betetako beste baten masak

neurtuko ditugu.

Bi substantzia horien dentsitateak kalkulatuko ditugu, eta emaitza hauek lortuko ditugu:

Itsasoko ura Alkohola

1,027 kg= 1 027 kg/m3

0,001 m3

0,780 kg= 780 kg/m3

0,001 m3

Itsasoko ura Alkohola

Sailkatu honako materia hauek egoeraren arabera: airea,

freskagarria, minerala, zura, burdina.

Kilo laurden harea ontzi batean sartzen baduzu, hareak

ontziaren forma hartuko du. Harea likidoa al da? Arra-

zoitu erantzuna.

Azaldu likidoek eta gasek duten propietate bat, solidoek ez

dutena.S

Materia hiru forma edo egoeratan ager daiteke: eta .

Lurrazaleko substantzia gehienak egoera jakin batean agertu ohi dira. Ura, ordea,

hiru egoeretan aurki dezakegu naturan berez.

Ikus dezagun zein diren hiru egoera hauen ezaugarri nagusiak eta zer aldaketa

izaten dituzten.

Materiaren egoera bakoitzak ezaugarri jakin batzuk ditu. Ikus itzazu taula honetan.

Ezaugarri horietako batzuk erraz froga daitezke.

Solidoak forma finkoa duela argi ikusten da, beste ontzi batean jartzen badugu,

solidoaren forma ez baita aldatzen; likidoaren forma, berriz, aldatu egiten da beste

ontzi batera pasatzean.

Gas bat enbolodun ontzi batean sartu, eta enboloa igo eta jaitsi egiten badugu, gasa

hedatu eta konprimitu egingo da. Horrek esan nahi du, gasaren forma eta bolu-

mena aldakorrak direla.

22 1. unitatea

Kobrea egoera solidoan agertu ohi da. Merkurioa egoera likidoan agertu ohi da. Helioa gasa da.

Solidoen ezaugarriak

• masa finkoa

• forma finkoa

• bolumen konstantea

Likidoen ezaugarriak

• masa finkoa

• forma aldakorra

• bolumen konstantea

Gasen ezaugarriak

• masa finkoa

• forma aldakorra

• bolumen aldakorra

Likidoen formaren aldakortasuna

aztertuko dugu.

— Balantza batean, pisatu 200 ml-ko

hauspeakin-ontzi huts bat. Gehitu

ura 50 ml markatzen duen lerrorai-

no. Amaierako masaren eta ontzi

hutsaren masaren arteko kenketa

izango da 50 ml uren masa.

— Kalkulatu hauspeakin-ontziko ura-

ren masa 100 ml-ko probeta ba-

tean eta 50 ml-ko matraze aforatu

batean

— Adierazi zein diren uraren masa eta

bolumena, eta zer propietate al-

datzen den, ontziz aldatzean.

Masa eta bolumena konstanteak dira,

baina likidoaren forma aldatu egiten da,

ontziz aldatzean.

deritzo materiaren egoera batetik bestera pasatzeari.

Egoera-aldaketak dira: ez da substantzien izaera aldatzen, ezta

substantziarik galtzen edo berririk sortzen ere.

Egoera-aldaketa bakoitzak izen bat dauka, hasierako eta amaierako egoeraren

arabera.

OREKA TERMIKOA

da substantzia baten

bero-gradua adierazten duen magni-

tudea.

Kontaktuan dauden bi substantziak

tenperatura desberdinak badituzte,

bero-transferentzia bat gertatzen da,

tenperaturak berdindu arte. Tenpe-

ratura biak berdintzen diren unean,

substantzia horiek

daudela esaten da.

23Materiaren azterketa

Esan zer egoeratan egongo diren substantzia hauek ten-

peratura 25 °C bada, kontuan hartuz fusio-puntua (Tf) eta

irakite-puntua (Ti):

a) Níkela: Tf = 1 453 °C, Ti = 2 732 °C

b) Merkurioa: Tf = –39 °C, Ti = 357 °C

c) Oxigenoa: Tf = –218 °C, Ti = –183 °C

egoera solidotik likidora pasatzeko prozesua da. Hori

gertatzeko, berotu egin behar da solidoa.

egoera likidotik solidora pasatzeko prozesua da.

Horretarako, hoztu egin behar da likidoa.

Bi prozesu horiek tenperatura jakin batean gertatzen dira substantzia bakoitzean. Substantzien tenperatura berezi horri

edo deritzo. Esate baterako, uraren fusio-puntua 0 °C da.

egoera likidotik gasera pasatzeko prozesua da.

Horretarako, berotu egin behar da likidoa.

Baporizazioa likidoaren masa osoan gertatzen bada,

deritzo; likidoaren gainazalean soilik gertatzen bada, berriz,

gasetik likidora pasatzeko prozesua da.

Hori gerta dadin, hoztu egin behar da gasa.

Bi prozesu horiek tenperatura jakin batean gertatzen dira substantzia bakoitzean. Substantzien tenperatura berezi horri

edo deritzo. Esate baterako, uraren irakite-puntua 100 ºC da.

egoera solidotik gasera pasatzeko urratsa da. gasetik solidora pasatzeko prozesua da.

Substantzia batzuk, besteak beste, naftalina eta iodoa, zuzenean pasa daitezke solidotik gasera eta alderantziz.

Fusioa

Solidotzea

Baporizazioa

Sublimazioa

Solidorako kondentsazioa

Kondentsazioa

Materiaren aldaketak, izatez, aldaketa fisikoak dira; baina, aldaketa fisiko horiez gain,

naturan beste mota bateko aldaketak ere gertatzen dira, aldaketa kimikoak, alegia.

Hala bada, materiak bi aldaketa mota izan ditzake: eta

.

Azaldu orrialde honetako aldaketa fisikoetan, materia zer

egoeratan dagoen, zer ezaugarri dituen eta zer egoera-

aldaketa gertatzen diren.

Gogoeta egin prozesu hauei buruz, eta esan aldaketa fisi-

koak edo kimikoak diren. Azaldu zergatik.

a) Arropa garbitzea eta lehortzea.

b) Hormigoia prestatzea material hauekin: harea, legarra,

zementua eta ura.

c) Digestioan, elikagaiak material asimilagarri bilakatzea.

d) Lorategiko burdinazko atea herdoiltzea.

e) Gatzagetan itsasoko uretatik gatza lortzea.

24 1. unitatea

edo izango dira; substantziak ez diratransformatzen ez eta substantzia desberdin edo berri bilakatzen.

edo izango dira; substantziak

transformatu egiten dira eta berriak agertzen dira.

Metalak dilatatu egiten dira, tenperatura igotzen denean. Bur-

dinbideetan, trabesek eragozten dute burdinaren forma-aldaketa.

Egurra erretzean errauts bilakatzen da. Prozesu horretan kea

sortzen da.

Fotosintesian landareek elikagai bihurtzen dituzte karbono

dioxidoa eta ura.

Ihintza kondentsazioz sortzen da; izan ere, atmosferako ur-lurruna

gaueko hotzagatik kondentsatu eta ur tanta bilakatzen da.

• Unitateko edukiak laburbiltzeko, azter ezazu honako eskema hau:

• Erlaziona itzazu eskemako laukietako kontzeptuak eta unitatearen atalak.

• Gehitu kontzeptu-mapa horri naturaren azterketarekin loturiko edukiak.

bat da. Hitz horiek bereziki aukeratu eta alfabetikoki ordenatzen dira, esanahiekin batera. Liburu honetan

glosario bat osatuz joango gara. Alfabetikoki ordenatzen denez, hitz berriak aurreko hitzen artean txertatu beharko ditugu. Glosa-

rioa bi modutara egin dezakegu: hitzak eta esanahiak nork bere hitzekin batean idatziz edo erabiliz.

Testu-prozesadore batzuetan aukera dago paragrafoak lehen hitzaren arabera alfabetikoki ordenatzeko. Aukera hori ez baduzu,

hitzak kopiatu aurretik, ordena itzazu alfabetikoki.

25Materiaren azterketa

izan daitekeDimentsioak

Sistema materiala

Magnitudeak

Fisika

Geologia

Astronomia

Biologia

Masa

Bolumena

zer du?

zer egoeratan

agertzen da?zer gertatzen zaio?

zer du?

zer motatakoak? zer dira

egoera-

aldaketak?

nork aztertzen

ditu?nork aztertzen

ditu?

zer dira? zer dira?

Gorputz materiala

Propietateak

Dentsitatea

OrokorrakBereziak

Aldaketakimikoak

Aldaketafisikoak

Kimika

Naturaren Zientziak

Solidoa

Likidoa

Gasa

26 1. unitatea

A

C D

B

Olioarendentsitatea

urarena bainotxikiagoa

ote da?

Ulertzeko

Adierazi zer aztergairi dagokion galdera bakoitza:

Galderak

Zergatik daude udak eta neguak?

Zerez eginda dago zapaltzen dugun lurra?

Berdinak al dira izaki bizidun guztiak?

Zergatik herdoiltzen da burdina?

Zergatik sortzen da haizea?

Aztergaiak

Metalen oxidazioa

Fenomeno atmosferikoak

Arrokak

Lurraren translazio-higidura

Izaki bizidunen sailkapena

— Adierazi zer Naturaren Zientziari dagokion aztergai bakoitza.

Erreparatu marrazkiei.

a) Identifikatu metodo zientifikoaren zer faseri dagokion

marrazki bakoitza, eta azaldu. Ordenatu marrazkiak, me-

todo zientifikoaren faseen arabera.

b) Esperimentuaren arabera, hipotesia betetzen dela baiezta

zenezake?

Azaldu zertan datzan esperimentu hau eta jaso taula batean

irudiko emaitzak.

— Zer ondorio atera dezakezu?

Definitu zer den substantzia baten fusio-tenperatura edo

fusio-puntua. Konstantea da ala faktoreren baten mende dago?

Esan zer balio duen izotzarenak.

Identifikatu laborategi honetako materiala eta deskribatu zer

segurtasun-neurri betetzen diren.

Zein dira neurri hauen magnitudeak?

a) 1 hm c) 3 500 g e) 37 °C

b) 0,5 dal d) 85 m2 f ) 3 h

— Adierazi neurri guztiak Nazioarteko Sistemaren oinarrizko

unitateetan.

Kontuan izan:

Tenperatura (K) = Tenperatura (°C) + 273

1 h = 60 min , 1 min = 60 s

Bi ontzi opaku ditugu: A eta B. Ontzi bakoitzean

1 cm3-eko bolumena duen kubo bat ezkutatuko dugu. Ku-

boetako bat berunezkoa da eta bestea kartoizkoa.

Igarri zer kubo dagoen ontzi bakoitzean, ezaugarri hauei

erreparatuz:

B ontzian dagoen kuboaren masa 11,35 g da.

A ontziko kuboaren masa 0,75 g da. Zer dentsitate du

material bakoitzak?

A ontziko kuboak ez du distirarik; B ontzikoak, berriz, disti-

ra du ebakitzean.

A ontziko kuboa erre egin daiteke; B ontzikoa ez.

Aipatutako propietateen artean, zein dira orokorrak? Zein

bereziak?

Z

Z

Z

Z

Z

A B

Dentsitateen taulan oinarrituz, azaldu zergatik flotatzen duen

izotzak uretan.

Forma desberdineko ontzi banatan 0,5 kg-ko masa duen so-

lido bat eta 1 kg-eko masa duen likido bat ditugu. Zer pro-

pietatek bereizten ditu?

Solidoari eta likidoari presioa egin, eta ez dira konprimitu.

Zer ondorio atera dezakezu?

Erreparatu irudiei eta esan zer egoera-aldaketa gertatu ohi

diren honelakoetan.

Portzelanazko kapsula batean 150 g eztainu pisatu, eta bunsen

batekin 250 °C-ra berotuko dugu.

a) Deskribatu zer magnitude ageri diren eta zer material behar

den laborategian.

b) Bilatu eztainuaren dentsitateari buruzko informazioa

(http://w3.cnice.mec.es/eos/MaterialesEducativos/mem2000

/tablap). Azaldu zer aldaketa fisiko gertatzen den.

@

Z

Z

Gehiago jakiteko

1960tik aurrera, herrialde guztietan ezarri zen neurri-unitateen Nazioarteko Sistema (SI). Hala ere, herrialde anglosaxoietan, AEBn edo

Ingalaterran, esaterako, oraindik beste unitate batzuk erabiltzen dituzte honako magnitude hauetarako:

1 hazbete (2,54 cm), 1 oin (30,48 cm), 1 yarda (91,44 cm), 1 braza (1,829 m), 1 milia(1,853 km).

1 ontza (28,3 g), 1 libra (454 g)

1 pinta (0,473 l), 1 galoi (3,785 l)

— Aldatu neurri anglosaxoi hauek Nazioarteko Sistemara:

3 pinta – 4 hazbete – 10 oin – 27 milia – 1,5 libra – 8,5 ontza

1999an NASAk porrot egin zuen, espazio-zundak behea jo baitzuen. Zunda horrekin lanean jardun zuten bi laborategiak

nahastu egin ziren unitateak zirela eta. Lehen laborategiak unitate anglosaxoiak erabili zituen eta bigarrenak Nazioarteko Sistema-

renak. Bigarren laborategiak lehen laborategiaren zenbakiak erabili zituen, baina unitateak zein ziren jakin gabe, lehen laborategiak

ez baitzizkien jakinarazi.

— Zein izan zen okerra? Zer ondorio izan zituen?

Pentsatzeko

Gure planetako birus eta bakteriorik hilgarrienak P4 deritzen segurtasun handiko laborategietan aztertzen eta erabiltzen dira. Leku ho-

rietan, presio atmosferikoa artifizialki jaisten da birusek edo bakterioek ihes ez egiteko. Gainera, ikertzaileek arropa bereziak eta arnasa

hartzeko sistemak erabiltzen dituzte, inguru horretatik erabat isolaturik egoteko.

P4 laborategira iristeko, zientzialariek hainbat ganbera zeharkatu behar dituzte. Alda-

geletan sartzean, beren gauzak utzi, arropak erantzi, zirujauen pijamak jantzi, eta gainean

traje bereziak janzten dituzte, gorputz osoa babesteko. Irteteko, lehenengo, traje eta

guzti garbitu, gero trajea eta pijama erantzi, eta bost minutuko dutxa hartu behar dute.

P4 segurtasun handiko laborategietan birus eta bakterio arriskutsuen aurkako ikerlana

egiten denez, segurtasuna oso zorrotza da.

— Zein ote da laborategi hauen xedea? Zure ustez, zer alde on eta zer alde txar izan

ditzakete?

27Materiaren azterketa

A CB

Badakizu dentsitatea gorputz baten masaren eta bolu-

menaren arteko erlazioa dela. Substantzien propietate be-

rezi bat da, eta ez dago gorputzaren masaren eta bolu-

menaren menpe. Praktika honetan zenbait gorputzen

dentsitateak kalkulatuko ditugu. Horretarako, beste ezer

egin aurretik, gorputz bakoitzaren masa eta bolumena kal-

kulatuko ditugu.

Nazioarteko Sisteman ezartzen den dentsitate-unitatea

kg/m3 da, baina laborategian g/cm3 erabili ohi da.

a. Bete honako taula hau lortutako datuekin.

b) Zerk du masa gehiago: zentimetro kubiko bat kortxok ala zentimetro kubiko bat burdinak? Azaldu erantzuna.

c) Zergatik flotatzen dute porexpanak eta kortxoak?

d) Zergatik ez dugu hauspeakin-ontzia erabili, gauzen bolumena kalkulatzeko?

— Kalkulatu objektuen masak, banan-banan, balantza elektroni-

koan.

— Idatzi zein den objektu bakoitzaren masa.

— Isuri ura probetara. Edozein bolumen; adibidez, 200 ml.

— Sartu dadoa ura duen probetan, eta neurtu berriro bolumena.

Probetako azken bolumenaren eta hasierako bolumenaren

arteko aldea izango da dadoaren bolumena.

— Berdin jardun gainerako objektuen bolumena neurtzeko.

— Kontuan izan, objektuak (porexpanezko bola eta kortxozko

tapoia) probetan flotatuz gero, guztiz hondoratu beharko du-

zula bolumena neurtu ahal izateko. Horretarako, desmuntatu

klip bat eta sartu objektuan.

— Idatziz jaso objektuek zer bolumen dituzten.

— Kalkulatu zer dentsitate duen gauza bakoitzak.

— Bukatutakoan, jaso erabilitako material guztiak.

Balantza elektronikoa

Probeta

Porexpanezko bola bat

Dadoa

Kortxozko tapoi bat

Burdinazko bola bat

Ura

Klipak

Gogoan izan neurketak

ondo egin behar dituzula,

probeta eta balantza

elektronikoa erabiliz.

IKERTU: Solidoen dentsitatea

28 1. unitatea

MASA (g) BOLUMENA (cm3) DENTSITATEA (g/cm3)

burdinezko bola

dadoa

porexpanezko bola

kortxoa

Zientzia modernoak, besteak beste, antzinako Babiloniako, Txinako eta Egiptoko

zibilizazioetan sortu ziren. Hala ere, Antzinatean, grekoek idatzi zuten testu

zientifiko gehien.

Ekialdeko nahiz kolonaurreko kulturetan, ordea, ideia zientifikoak garatu egin

ziren, eta mendebaldekoak baino askoz aurreratuagoak izan ziren luzaroan,

batez ere, matematikan eta astronomian.

Ideia zientifikoek urte asko eman

zituzten mitoekin, legendekin

eta sasizientziekin (zientzia

faltsuekin) nahastean. Esa-

te baterako, astrologia as-

tronomiarekin nahasten zen, eta

alkimia kimikarekin.

Astrologiak dio astroek eragina dutela gure izaeran.

Alkimiak, berriz, edozein metal urre bihurtzea eta gaztetasun

eternalaren elixirra lortzea ditu helburu nagusitzat.

Bietako batek ere ez du metodo zientifikoa zehazki ezartzen; hortaz, ezin zaie

zientzia izena eman.

XVI. mendera arte ez zen pentsamendu zientifikoa berriro piztu. Galileo (1564-

1642) izan zen lehena ideiak esperimentazioan oinarritzen eta lanean metodo zien-

tifikoa aplikatzen. Horregatik esaten da Galileo dela zientzia moderno guztien aita.

Harrezkero, zientziak aurrerapauso erraldoiak egin ditu. Zientzia, egun, gure kultu-

raren parte bihurtu da, eta aurrerapen teknologikoa ere harekin doa orpoz orpo. Dibulgazio zientifikoa gizarteratzea oso

garrantzitsua da. Zeregin horretan, zientzialariez gain, berebiziko erantzukizuna dute komunikabideek eta museoek.

OINARRIZKO GAITASUNAK

Pablok eta bere ikaskideek eskola praktiko bat egingo dute astean behin, laborategian. Saiakuntzetako batean, uraren irakite-tenpera-

tura egiaztatuko dute. Horretarako, beharrezko material guztia prestatu behar da lehenbizi.

— Egin zerrenda bat praktika egiteko beharrezkoa den materialarekin. Sailkatu materiala erabileraren arabera (datuak biltzeko,

bolumenak neurtzeko, etab.).

— Idatzi laborategian lan egiteko kontuan hartu behar diren lau segurtasun-arau edo -neurri.

Ondoren, laborategian esperimentazioa hasten da.

— Nola esaten zaio gertatzen den egoera-aldaketari?

— Zein da uraren irakite-tenperatura edo -puntua?

— Zer alde dago irakitearen eta lurruntzearen artean?

— Zer aldaketa mota da, fisikoa ala kimikoa? Zergatik?

29Materiaren azterketa