NON ZER - Argia...2014KO AZAROAREN2A 5 BIZI! MUGIMENDUA estatua. Jende askori parodia zozoa iruditu zitzaion, alarmista”, dioskute solaskideek. Alta bada, bost urte iragan ondoren,

2014KO AZAROAREN 2A 3�

NON ZER

Jabetza: Komunikazio Biziagoa, S.A.L. Lehendakaria:Bego Zuza. Zuzendaria: Estitxu Eizagirre. Asteko Gaia-Pertsonaia: Mikel Garcia. Iritziak: Mikel Asurmendi. Kultura:Garbine Ubeda Goikoetxea. Aisia: Unai Brea. Termometroa:Urko Apaolaza, Xabier Letona, Pello Zubiria. Euskara:Onintza Irureta. Interneteko erredakzio-burua: LanderArbelaitz. www.argia.com: Gorka Bereziartua, Jon Torner.Multimedia: Axier Lopez. Argazkilaria: Dani Blanco.Produkzioa: ANTZA, S.A.L.Harpidetzak: Iraitz Agirre. Salmentak: Karlos Olasolo.Idazkaritza teknikoa: Aloña Soraluze. Publizitatea: IdoiaArregi, Maite Arrieta, Ixabel Bereziartua, Berdaitz Goia,Olatz Korta, Bego Zuza. Administrazioa: Marijo Aiertza, MariKarmen Loiarte. Harrera: Jone Arzallus.HELBIDEAK: Gipuzkoa: Industrialdea, 15. 20160 Lasarte-Oria. Tel: 943 371545. Faxa: 943 361048. Lapurdi, NafarroaBeherea eta Zuberoa: Xalbardin baita. 64122 Urruña. Tel: 559 473163. Faxa: 559 476001. Bizkaia: Eleizalde 1, 2-D. 48600 Sopela. Tel: 94 6765580 Nafarroa:GaztelukoPlaza 44, 3. eskuina. 31001 Iruñea. Tel: 948 222285. POSTA ELEKTRONIKOA. Komertziala:[email protected]. Harpidetzak: [email protected]: [email protected]. Interneten: www.argia.eus.Lege.gordailua: SS 837-2012. ISSN: 0213-909X.Batzorde.parekidea: 72562 E. Inprimategia: Antza S.A.L.Informatika: iametza interaktiboa, S.L. Urtebetekoharpidetza. Hego Euskal Herria: 145 euro. Ipar EuskalHerria: 176 euro. Espainia: 145 euro. Beste atzerriak: 182euro. Airez: 285 euro. Komunikazio Biziagoa S.A.L.Ametzagaiña Taldeko partaidea da.

Azala: GARBINEUBEDA GOIKOETXEA

ASTEKO GAIABIZI! MUGIMENDUA Posible ez ezik, beharrezkoa da.

MIKEL ASURMENDI / 4

PERTSONAIAFERMIN ERBITI: «Agintariak ez badira gure adiskideak esan

nahi du oso ongi egiten ari garela». REYES ILINTXETA / 9

GAIAKKALEA DENONA Zigor ekonomikoa, herritar deserosoak

kontrolatzeko tresna. MIKEL GARCIA IDIAKEZ / 14PREKARIETATEAREN AURPEGIAK Langileari presioa sartzea

da enpresaren filosofia. ITSASO ZUBIRIA ETXEBERRIA / 15HILETA ZIBILAK Gero eta gehiagoren aukera, baina oraingoz

minoritarioa. UNAI BREA / 16

IRITZIAREN LEIHOAETA ORAIN ZER? GARBIÑE BIURRUN MANCISIDOR / 20EUSKARA ETA INDEPENDENTZIA MIKEL IRIZAR / 22IULEN MADARIAGAREN EGIA JOXE IRIARTE ‘BIKILA’ / 23GORA PRO NOBIS ASISKO URMENETA / 21TXANDAN Erosketak. JOANES ETXEBARRIA / 22BERTSO BERRIAK Hor datza Egunkaria.

PELLO ZUBIRIA KAMINO / 24

ERDIKO KAIERAKLOWNA Ergel maitagarri hori. MYRIAM GARZIA / 25LITERATURA ARITZ GALARRAGA / 30MUSIKA IKER BARANDIARAN / 31DENBORA-PASAK ANA ZAMBRANO, KIKE AMONARRIZ / 32ZIENTZIA JOXERRA AIZPURUA SARASOLA / 34LANDAREAK JAKOBA ERREKONDO / 35DENBORAREN MAKINA NAGORE IRAZUSTABARRENA / 36

TERMOMETROACARME JUNYENT: «Hizkuntza asko hitz egiten diren tokian

zergatik eman behar diogu leku berezia gaztelaniari?».ASSUMPCIÓ MARESMA, JORDI BADIA / 37

JESUS MONZON REPARAZ Frankismoaren kontrako erasohandiena gidatu zuen komunista nafarra.KOLDO AZKUNE ETXABARRI / 40

NAFARROAKO HAUTESKUNDEEI BEGIRA Aldaketarakohaizea inoiz baino indartsuagoa da. XABIER LETONA / 44

EUSKARA ALBISTEAK ONINTZA IRURETA AZKUNE / 47EKONOMIAREN TALAIAN JUAN MARI ARREGI / 47NET HURBIL Ebolaren mehatxua: sustraiak ekologian, adarrak

geopolitikan. PELLO ZUBIRIA KAMINO / 48MALTZAGATIK XABIER LETONA / 50

2014ko azaroaren 2a, 2.435. zenbakia

ARGIAko edukiak kopiatu,moldatu, zabaldu etaargitara ditzakezu, gureegiletza aitortu eta baldintzaberetan eginez gero.

2014KO AZAROAREN 2A4 �

ASTEKO GAIA

BIZI! MUGIMENDUA

Bizi! talde ekologistak topaketa eta koordinaketa bilkurak irailean egin zituen, Baionan.Urriaren 5ean, berriz, mugimenduaren ildoko Alternatibak Zokoa Eguna antolatu zuen,

Alternatiben herrixka lelopean. Bizi!-ren lau kidek bestelako mundu jasangarriago bateanbizi gaitezkeela kontatu digute. “Nolako bizimoldeak, halako bisaiak!” azaldu dizkigute.

PLANETAKO KLIMA EGOERA LARRIARI buruz-ko goi-bilera izan zen Kopenhagen 2009urtean. Bizi! mugimendua urte hartako ekai-nean eratu zen Baionan: 20 lagun ziren. Hel-buru bat hartu zuten Euskal Herriaren ikus-pegitik: planetako klima egoera larriarialternatiba bat eskaintzea, baina justiziasozialaren beharrarekin uztartuz betiere. 300

kide dira 2014an. Bizi!-ren esperientziakhainbat talde eta ekimen-jarduera horizontalahalbidetu ditu, ohiko hierarkiaren funtziona-menduaren kontrakarrean.

“Bizi!-k duela bost urte egin zuen lehenekintza, sinbolikoa izan zen. Miarritzekoitsasertzeko Ama Bir jinari ‘maskara etatuboa’. jarri genizkion, arroka batean dago

Posible ez ezik, beharrezkoa da

DA

NI

BLA

NC

O

Xabier Harlouchet, Christian Detchart, Nicolas Goñi eta Elise Bancon-Dilet, Bizi! mugimenduko kideetako batzuk.

| MIKEL ASURMENDI |


BIZI! MUGIMENDUA

estatua. Jende askori parodia zozoa irudituzitzaion, alarmista”, dioskute solaskideek.Alta bada, bost urte iragan ondoren, Esta-tuko instituzioek milaka euro gastatu beharizan dute Hendaia, Baiona edota Miarritze-ko itsasbazterrean. Itsas ekaitzek egundainoegin ez zituzten desmasiak ezagutu ditugu:“Anormaltasun hori normaltasun bilaka-tzen ari da, klimatologia aldatua-ren eraginez”. Miarritzeko itsa-sertzeko udal igerilekua urpeangeratu zen. Baionako HerrikoEtxeak ibaietako zubien zuta-beak berregin behar izan ditu,Hendaiakoak itsas bulebarraberritu...

Uholdeak frekuentzia etagradu handiagokoak bilakatudira, gero eta sarriago gertatzendira. Herriko etxeetako diru-zaintzak ezin die aurre egin gas-tuei. Aurrekontuak ezin dira egun batetikbestera inprobisatu. Gertakari kontrolaezinhoriek lehen ikusten ez genituen beste kon-tzeptuak azaleratu dituzte. “Beste mundubat posible da!” eslogan xarmagarriak bestekontzeptu bat ekarri du: “Posible ez ezikbeharrezkoa da”. Munduak eta planetak orohar, eutsi ezinezko egoera bizi du. Egoerariaurrea hartu behar zaio, baina nola?: “Pre-benituz, aldez aurretik ekinez. Kalteen

ondorioak gutxiesteko erabili ditugun hitzeta ohitura txarrak aldatu behar ditugu”.Bizi!-ko kideek orain bost urte aurreikustenzutena bizitzen ari gara orain. Jendea ohartuda klima egoera larriaren ondorioak larru-tan pairatu ez ezik, dirutan ere pagatu behardituela. Adibidez, Bizi!-ren eskutiko Alter-natiba ekimenaren bidez beste mundu hori

egingarria izateaz gain erakarga-rria dela ikusten ari gara. “Ez dakobazuloetara itzultzea ere”,iragan berrian inork erran zuenbezala.

Pedagogia landu beharraKontua ez da iraganera itzul-tzea, eguneroko bizitza bestemolde batez antolatzea baizik.Gure bitar tekoen erabilpenalehenestea, jendeen ideien tru-katzea, bakoitzak berea atxiki,

baina onurak partekatzea. Adibiderako,ingurumari ekologikoa atxikitzen badugueta denboraren erabilpena ongi taxutu, gureonurak handitu ditzakegu. Hamaika bideurratu dira orain arte, baina denak antzusamarrak. Berriak saiatzea beharrezkoa da.

Adibideak adibide, Bizi!-ren filosofia hone-la ulertu dugu guk. Elise Bancon-Dilet da min-tzo: “Inork pentsatzen badu 2008an zabalduzen krisiak lagundu duela bide berriak urra-

Uholdeak frekuentzia etagradu handiagokoak bilakatudira, eta gero eta sarriagogertatzen dira. Herrikoetxeetako aurrekontuek ezindiete aurre egin itsasertzeanizandako desmasien gastuei

2015EKO EKAINAREN 5ean hasi eta irailaren 12anamaituko da Alternatibaren ekimen nagusia. Lehenurratsa iaz eman zuten, Baionan. Tour bat eginen duteFrantzia osoan: herrixken ekimena. 60 herritan jen-dearen formazioa sustatuko dute, klimaren arazoariematen zaion politikaren alternatibak eskainiz.2015eko abenduan Parisen izanen den KlimariBuruzko Konferentziari begira (COP21) 50 lagun aridira antolatze lanetan.

Alternatiba Bizi!-ren sorreran dago. Kopenhagekonazioarteko goi-bileraren karietara, 2009an Bizi!-renekintzek zentzu handia hartu zuten Ipar EuskalHerrian. Hemen ere, gasen berotegi-efektuaren partehandia sortzen dela ikusi zuten, lurraldearen berarendesorekaren eraginez sortu ere, hirigune eta landaarteko isolamendua tarteko, autoekiko dependentziahandia da. Efektu kaskar horiek bertan ere badirelaohartu ziren.

Ordura arte klimaren inguruan nazioartean indartuzen ekimena ahultzen hasi zen, baita desesperantzagisako bat zabaldu ere, Kopenhagen agintariek neu-rriak hartuko zituztela espero baitzen. Eta orainoko-an ez dituzte soluziobide eraginkorrak mahaigainera-

tu. Nazioartean mugimendua ahulduz joan zen, ala-baina, Bizi!-k bere ildoan jarraitu zuen, baita handitueta zabaldu ere. Dena den, klimaren inguruko saresoziala ez da guztiz desegin Frantzian, justizia sozia-len aldeko ekimenekin uztartua baitago. Bizi!-k betiatxiki ditu harremanak nazioartean. Europako hego-ko eta iparreko mugimenduekin harremana atxiki du.Les amis de la terre edo ATTACen lagunak ekimene-ra hurbiltzea lortu dute. Estatuko mugen ingurukobeste herrietan ere izanen da herrixken ekimena. Adi-bidez, Donostia itzuliaren ibilbidean dago. Ondoren,2015eko urriaren 24an, Zokoa Egunaren antzekoaegin nahi dute Bilbon. Bizi!-ren ideiak kontuan hartudituzte han-hemenka. 12.000 lagun behar dira etahoriek biltzeko gai direla erakusten ari dira.

Europako agintariek erabaki garrantzitsuak hartubehar dituzte COP21ean. Frantziako Gobernuarenegitasmoak goi-bilera horretan trenkatuko dira. Alter-natibak erakundeetan eragin nahi du. Erakundeetakoarduradunek haien proposamenak aintzat hartzea nahidute. Bizi!-k hainbat bidetan garatu du ekimena dagoe-neko, baita tokiko herriko etxeetan ere. “Bizi!-ren ere-duari atxik!” leloa errotuta dago Ipar Euskal Herrian.

Herriz herriko itzulia, 2015eko goi-bilerara heldu bidean

BIZI! MUGIMENDUA

2014KO AZAROAREN 2A6 �

tzen, tronpatzen da. Krisi inportanteena eko-nomikoa dela ukatu gabe, krisiak krisi, gukbeste mundu alaiagoa proposatzen dugu. Posi-ble da zoriontsuagoa izatea diru gutxiagorekinbiziz”. Areago, jendeak hartu behar duen bidehorren nahia sentitu behar du. Beharra beste-rik ez badauka, ez da nahikoa.

Christian Detcharterenak dira hitzok:“Alaba baten aita naiz. Bizi!kidebilakatu da berriki. Zaila etaeneagarria zait alabari beti esa-tea ‘mundua gaizki doa, ez dagoetorkizunik’. Gurasoak munduaaldarazteko lanean aritzeakmunduaren antolatzeko besteikuspegia eskaini diezaiekeseme-alabei. “Gure etxean ala-bak ikusten du ez garela geldi-rik, beharrak eta nahiak pusatu-rik, geuk hartzen dugula etorkizuna gureesku”.

Pedagogia landu behar da. “Beharra, nahiaeta plazera”. Bizi!-ko kideek hitz horiek lehe-nesten dituzte. Zokoa Egunean –Alternati-ben herrixken ekimenean– termometrohandi bat ezarri zuten, planetako tenperaturagoiti doala agerian, mundua barnebiltzenduen geruza berotzen ari dela erakutsiz.

Katastrofismoa amiñia erabili dute nolabait:“Bai, baina zer pentsatuko dute gure hau-rrek?”, erran genion gure buruari. Haatik,hori eszenaratzeko Kadiren jokoa erabili zuten.Kadira kopurua gutxitu ahala, termometroa-ren tenperatura igotzen zen eta kadira bakoi-tza areago berotzen. Azken jokalariak eser-tzeko kadira izan bazuen, baina ezin izan

zuen eseri. Musikak lagunduri-ko joko pedagogiko irrigarrihorretan haurrak kontent jolas-tu ziren: “Gurasook seme-ala-bei erakutsi diegu dena ez delaxahu, ez dela galdua. Kadirakerre ditugu zerbaiten aldatzeko,joko horiek molde bizian etabizitzen lantzen ditugu”.

Jendartearen gehiengoakbeste modu batez pentsatu ez

ezik, bestela jokatu eta jardun izan du orainarte. Bizi!-n ari diren ingurukoek horrelaadierazten zieten mugimenduaren hastape-nean: “Bo, bo, bo, ez da hainbeste! Tekno-logiak dena edo ia dena konponduko du.Izan gaitezen errealistak! Alabaina, anitzekikuspegia aldatu dute. Eta guri ere besteikuspegiz so egiten digute”, dio ChristianDetchartek.

Antolatzaileek 1.000 pertsona hurbiltzea espero zuten eta 3.000 inguru hurbildu ziren Zokoa Egunera.

BIZ

I!-K

UT

ZIA

K

“Prebenituz, aldez aurretikekinez. Kalteen ondorioakgutxiesteko izan ditugun ohituratxarrak aldatu beharko ditugu”,esan digute Bizi!-ko ekologistok


BIZI! MUGIMENDUA

Xabier Harlouchetek honela irudikatu dumunduaren egungo egoera: “Orain artekoustea ‘mundua pastela da eta hobeki behardugu partekatu’ izan da. Ustea eta leloa erebada batzuendako. Haatik, iritsi da ordua pas-telaren errezeta aldatzeko, pastela pozoitsubaitago. Orain arte, afera partekatze kontuazelakoan geunden edo zegoenjendartearen parte handiena,baina pastela gero eta handiagoda, eta pozoitsua da”.

Bizi!-ren nahia planetakoklima egoera larriaren aitzi-nean alternatiba bat eskain-tzea da, baina hori ez da gau-zagarria baldin eta justiziasoziala gauzatzen ez bada. Nicolas Goñirengogoetak baliagarriak zaizkigu xede horiekulertze bidean: “Guk diruaren jabetzarendesberdintasunak azpimarratzen ditugu,baita salatu ere. Baina krisialdi hau ez dabanku batzuen porrotaren ondorioa, edotakredituaren krisia, baizik eta diru transfe-rentzia egin delako diru gutxi duteneneskuetatik askoz gehiago zuten eta duteneneskuetara edo kutxetara”. Hori salatzeko,Bizi!-k ekintza berezia egin zuen Baionakoauto kontzesionario baten aitzinean. Izan

ere, 2012an, Ferrari auto ekoizleak bere his-toriako irabazi handiena egin zueneko txos-tena ezagutarazi zen. Peugeot eta Renaultenpresek historiako krisi handiena pairatzenzutela zioen txostenak: “Hots, aberatsekerosteko ahalmen gehiago dute krisia leher-tu zenean baino. Jende xeheok, gehienok,

diru gutxi dugunok, galdudugu erosteko ahalmena”.

Bizi!-k dioenez, krisia ez dasoilik energetikoa, krisia sozia-la da, jendarte ereduaren kri-sia. Ezberdintasunek eraginizugarriak dituzte sozialki, etaondorioz, aldi berean etaestrukturalki, ekologikoki ere

bai. Mugimenduak bi gaiak uztatzen ditu etahoriei konponbideak ematen saiatzen dirabere kideak: “Diagnosia horrela ulertuzgero, agian planeta biziberritzeko errezetaklortuko ditugu. Alternatiba ekimenak horibilatzen du”.

Alternatiba Zokoa EguneanZokoa Eguna urriaren 5ean plazaratu zen,Herrixka ekimenen barnean. Krisi sozialarieta ekologikoari aurre egitea eta bestelakomundu bat posible dela bertatik bertara era-

Bizi!-k hezkuntza hobetu beharra aldarrikatu du, helduen eta haurren arteko komunikazioa hobetu daitekeela erakutsiz.

Kontsumoaren ondoriozfrustrazioa hedatzen doa,kontsumoak elikatzen baitufrustrazioa

�8 2014KO AZAROAREN 2A

BIZI! MUGIMENDUA

kutsi zuten, adibide bizien bitartez ezagu-tzera eman ere: Kontsumoa, Zero Zabor,Errepideari alternatiba eta Hirigintza osa-tzen dituzten taldeen ardurapean. Bizi!-ksustatzen dituen gaietako batzuk baino ezdira, hau da, alternatibak landuak dira, uda-lerrien eguneroko bizitzan garatuak.

Antolatzaileek 1.000 pertsona hurbiltzeaigurikatzen zuten eta 3.000 inguru bilduzen. Gaien edukiarekiko jakin-nahi biziaizan zen bisitarien aldetik, jen-dea ez zen bakarrik festa egi-tera hurbildu. Mintzalekuakbete ziren. Arazo diren hain-bat gairi buruzko alternatibakjaso zituzten mintzaldienbidez. Ekimen praktikoaklandu ziren esparru guztietan.Publiko anitza egon zen. Ezsoilik betiko “konbentzituak”,ohituraz eta atxikimenduzhurbildu ohi direnak. Kutsumilitante-ekologistarik gabekojende asko agertu zen interesatu, galdezka.Helduak eta haurrak, tokiko jendea eta kan-pokoa.

Nicolas Goñik kontatu digunez –Alter-natibako arduradun nagusietako bat–, gaiguztiak landu ezinean, Hego Lapurdikoerrealitateari egokitu zituzten gaiak, bostesparru tematikotan. 1) Klima eta itsasingurumena –klima da Alternatibaren gaikomuna–. Itsas bazterreko problematikaikusi eta agertarazi zuten: hala nola, gurebizimoldearen ondorioz areagotuko direneragin eta efektu ezkorrak. Gaur egungoekaitzen ondorioak are larriagoak izanendira etorkizunean. Klima aldaketak segitzenbadu, gure itsasertzaren egoera larria kon-trolaezin bihurtu daiteke. 2) Hego Lapurdiegituratzen duten beste bi elementuakgarraioak eta hirigintza/etxebizitza dira.Hirigintza gero eta hedatuago denez, ener-gia asko erretzen dute tokikoek, bai etxeak

eraikitzeko bai mantentzeko. Urbanismoeredu horrek autoaren menpekotasun izu-garria sorrarazi du, autoen jabe kopuruagero eta handiagoa da. Auzune gehiago sor-tzen ari dira, jendea bakanduz eta hauenharremanak gutxituz.

Pertsonen arteko harreman gutxitzeakbeste ondorio bat ekarri du: kontsumoahanditzea. Jendearen arteko harremanaksarriagoak direnean, ongizatearen jendartea

hobetzen da. Harremanek jen-deak elkarri materiak moduinformalean mailegatzea edotrukatzea errazten dute. Urba-nismo bar reiatu horretanharremanak desagertzen joandira. Alternatibak gar raioaantolatzeko eta etxeguneakeraikitzeko beste eredu batproposatu du. 3) Beste espa-rru batzuk modu orokorreanlandu zituzten: kontsumoahaurren munduari lotua. Ara-

zoen alternatiba belaunaldi berriei lotutaikusten dute, egunero landu beharreko gaiada. Alternatibak haurrekiko harremanetaneta jolasguneetan molde bereziak landu dai-tezkeela erakutsi du: jolas komunak susta-tuz, elkarrekin zerbait egiten, jokoak lan-duz, egur rezko jostai luak erabil iz , eztableten edo smartphonen bitartez soilik.Hain zuzen ere, pantailarik gabeko iniziati-bak landu dituzte, eta ez bakarrik haurreibegira, baita helduei begira ere. Erakutsidute badagoela ongi bizitzea pantailari itsa-tsirik egon gabe. Hezkuntza hobetu beharraaldarrikatu dute, heldu, gazte eta haurrenarteko komunikazioa hobetu daitekeela era-kutsiz. Hitz bitan: jendearen arteko harre-mana hobetzeko eta frustrazio-rik ez sortzeko. Kontsumoarenondorioz frustrazioa hedatzenbaitoa, kontsumoak elikatzenbaitu frustrazioa. n

Pertsonen arteko harremangutxitzeak beste ondorio batekarri du: kontsumoa handitzea.Jendearen arteko harremanaksarriagoak direnean,ongizatearen jendarteahobetzen da

Aitaren familia Ultzamakoa?Bai. Ama Iruñekoa eta aita Alkotzen sortua,baina 13 urterekin Iruñera etorri zen aitatxikgerra garaian zabaldutako hotelean lan egitera.Kontrabandistak ziren eta arazoak izan zituz-ten aitatxi, bederatzi seme-alaben aita zela,atxilotu eta lau urtez kartzelara eraman zute-nean Iruñean eta A Coruñan. 18 urterekinaitak, beste anai-arreba batzuekin, oinetakodenda bat ireki zuen Iruñean, gaur egun Pelloanaiak daramana. Gaztetxo nintzelarik hanhasi nintzen ni lanean larunbatetan eta mer-

kealdietan. Horri esker badakit zer den beze-roen aurrean aritzea eta aita zer saltzaile onaden. Kalitatearen aldeko apustua egin zutenhasieratik eta, egia esan, konpetentzia handirikez zuten izan. Bezero euskaldun asko etortzenziren, larunbatetan batez ere, eta hainbatdenda eta tabernatan biltzen ziren. Gaur mer-kataritza-gune handietara jotzen dute gehien-bat, baina garai hartan Alde Zaharrean etazabalgunean erosketak egin, bazkaldu eta geroarratsaldean, batzuetan, frontoira joaten ziren.Haientzako egun pasa ederra izaten zen.

PERTSONAIA

«Agintariak ez badira gureadiskideak esan nahi du

oso ongi egiten ari garela»Nafarroako Kontuen Ganberako komunikazio arduraduna edo diru publikoaren kudeaketa

okerraren trapu zikinak bistaratzen dituen kazetaria.

| REYES ILINTXETA |

Argazkiak: Dani Blanco

FERMIN ERBITI

Euskara etxean ikasi zenuen?Aita euskalduna da, baina etxean ez genuenikasi. Abesti batzuk, zenbait hitz… besterikez. Gurasoak saiatu ziren anaia eta biok hasiberria zen San Fermin ikastolan sartzen, bainatxikientzako taldea besterik ez zutenez, 5urteko anaia ezin hartu, horregatik gurasoekerabaki zuten biok La Salleko ikastetxera era-matea. Haiek bazekiten gu familia euskaldu-nekoak ginela eta fraide batzuek beti euskarazegiten ziguten anaia eta bioi. Garai hartan,beste eskola askotan bezala, euskal kantak ira-kasten ziren, adibidez. Nik han Bautista Baste-rretxe ikasi nuen. Penagarria da ikustea gauregun nola batzuei euskara erabat arrotza egi-ten zaien. Orduan euskara gurea den zerbaitzen. 13 urterekin Maristetara aldatu ginen LaSalletarrek eskola eta orubea saldu zituztelakoeta han oso bestelako giroa aurkitu genuen.Gero, gaztetan, bete betean harrapatu gintuenFrancoren heriotzak eta ondorengo boompolitikoak. Piztu zen abertzaletasuna oso era-kargarria zen: garai berria, bizi berria…Orduan konturatu nintzen euskararik gabekoabertzaletasunak ez duela zentzurik. Eta bestealde batetik ere, pentsatu nuen gure familianbetidanik hitz egin dela euskara gaur arte. Nikez nuen etenaren erruduna izan nahi, beraz,anaiarekin batera, euskaltegian hasi ginengogoz. Handik bi urte eta erdira azterketaraaurkeztu eta EGA eskuratu nuen.

Eta berehala hasi zinen euskarazko kazetari-tzan lanean.Unibertsitatean bigarren mailan ari nintzela,Navarra Hoy egunkarian hasi nintzen. Hanegin nituen bi urte haietan kazetaritza desku-britu nuen. Oso gustura aritu nintzen JoséAntonio Montón zuzendariarekin eta osoeskola ona izan zen niretzat. Hurrengourtean Radio Nacionalen euskarazko saioakegiteko kazetari bat behar zutela esan zuten.Ordura arte Kike Diez de Ulzurrun izan zenbertako kazetaria baina urte horretan, 88an,utzi egin zuen buru-belarri Euskalerria Irratiasortu berrian sartzeko. Horrela hasi nintzenirratian. Ikaratuta eta bakarrik. Albistegienlaburpenak eta astean behingo saio bat egitennituen hasieran eta bi orduko saioa eguneroondoren. Gauza duinak egiten saiatu nintzen,batzuetan Euskalerria Irratian zebilen jendea-rengandik ikasiz eta haien kontaktuak erabilizaskotan. Agian erronka handiegia zen nire-tzat garai hartan, baina beharrak asko erakus-ten du. Irratiko zuzendaria telebistako ardu-radun izendatu zutenean proposatu nion saiobat egitea. Oso interesgarria izan zen mediohori ere ezagutzea eta modu honetara telebis-ta espainiarrak hemen egin duen euskarazkolehen saioa eta bakarra egin genuen.

Eta 1993an Kontuen Ganberan sartu zinen.Nolakoa izan zen komunikazio instituzionalera-ko jauzia?Mariano Zufiak martxan jarri zuen erakundehau 1980an. Ondoren presidente moduan eto-rri zen Patxi Tuñónen helburuetako bat zenKontuen Ganberaren lana ezagutaraztea.Komunikazio arloa zaindu nahi zuten etahorretarako ordu batzuetarako kazetari batkontratatzea erabaki zuten. Ni freelance moduanaritzen nintzen hainbat tokitan, hor sartzekoaukera ikusi nuenean. Handik gutxira oposa-ketak deitu zituzten postu hori betetzeko etaneuk lortu nuen. Patxi Tuñónek euskararenaldeko apustua egin zuen. Erakutsi nahi zuenerakunde hau nafarra dela eta horretarako eus-kara erabiltzea funtsezkoa dela. Gobernuakberak hartu ez zuen erabakia hartu genuenguk. Edozein liburu, prentsa oharrak, bisitak,txostenak… Dena elebitan egiten da.

Administrazioaren trapu zaharrak ateratzendituzue eta modu ulergarrian gainera. Dirupublikoaren kudeatzaileen buruko mina zarete?Ez dakit. Gaur egungo Kontuen Ganberak bieginkizun nagusi ditu: Nafarroako diru publi-koa fiskalizatzea eta Parlamentuari aholkuematea ekonomi eta finantza gaietan. Gureplanteamendua hasieratik izan da nafarrekeskubide osoa dutela Gobernuak eta erakun-de publiko guztiek diru publikoa nola erabil-tzen duten jakiteko. Erronka nagusietako batda informazio tekniko hori guztia itzultzeaeta komunikabideei ematea, haien bitartezhiritar orok, ahal den hobekien, uler dezan.Administrazioak egiten dituen testuak ulerga-rriak ez badira, gaizki. Mezua argi idatzibehar da, eta horrek ez du esan nahi zehazta-sun teknikoa galtzen denik. Gardentasunadministratiboa demokraziaren zutabeetakobat da, baina kultura honetan, Espainiatikdatorkigun kultura honetan, defizit handiadago. Han antolatu zen kontrol sistemak, adi-


Fermin Erbiti Zabaltza. Iruñean sortua (1964koabenduaren 15ean). Kazetaria. Navarra Hoy egunkarianhasi zen lanean. Ondoren, Iruñeko RNE eta Telenavarranorduan egiten zen euskarazko programazioarenarduraduna izan zen. Duela hogeita bat urtetik NafarroakoKontuen Ganberako komunikazio arduraduna da. Bostliburu idatzi ditu: Los sanfermines = Sanfermina;Encierrros en blanco y negro; Pamplona: historias, lugaresy gente; Hiru koaderno txiki (Juan Zelaia saiakera saria2010ean) eta Kontuen ganbera. Iruñeko etxe zaharrenareneta ingurukoen istorioa liburua bi bertsiotan, euskaraz etagaztelaniaz (2013).

NORTASUN AGIRIA

FERMIN ERBITI

Gorrotoa“Oraingoeskuinareneuskararekikogorrotoa nahikokontu berria da.Lehen agian ezzuten gauzahandirik egineneuskararen alde,baina, bederen,kontra ere ez. JoseMari Satrustegikduela 25 bat urteelkarrizketa bateanesaten zidanAmadeo Marcorendiputazioaeuskaltzaleagoazela ordukoa(Urralburusozialistarena)baino”.


FERMIN ERBITI

bidez, ezin du emaitzarik sortu. Egin zenkontu epaitegi bat deus ez egiteko, hainzuzen ere. Alderdi politikoen arteko negozia-zio bat egiten dute bakoitzak bere ordezka-riak izenda ditzan. Eta Gasteizen berdin,Espainiako eredua kopiatu zutelako. Horrekez du zentzurik, gizarteak baduelako eskubi-dea kontuen berri jasotzeko.

Hemen Nafarroan zergatik da desberdina? Desberdina da ez nafarrok besteak bainoargiagoak garelako edo holako zerbait, baiziketa Kontuen Ganberarako beste eredu bathartu zelako. 1980an Parlamentuak erakundeaberriro martxan jartzeko erabakia hartu zuen.Gurea izan zen fiskalizazio erakundea sortuzuen lehen autonomia-erkidegoa eta epaitegizaharraren izen bera hartu zuen. Hau abianjartzerakoan ibilbide demokratiko luzeko Fin-landia, Kanada eta Erresuma Batua bezalakoherrialdeei begira jarri ziren. Hango ereduakopiatu zuten eta horri esker gaude orain gau-den bezala. Hemen dauden kide guztiak audi-tore eta teknikariak dira, eta onak gainera,oposaketen bidez sartzen direnak. Berdin zaiezein alderdi dagoen agintean eta inor ezin zaiejoan esanez txosten honetatik kendu lerro hauedo jarri beste hura. Hemen lan egin daiteke.Hori da sekretu bakarra. Besteek nahiago izanzuten erakunde erabat politizatua sortu, etahorrek ezin du fruiturik eman.

Nafarroako egoera ekonomikoa nola ikustenduzu?Gezurra da hemengo kontuetan sekretuakdaudenik. Hori esan zuen PSNk UPNk Rober-to Jiménez Gobernutik bota zuenean, baina ezda egia. Hemen kontuak argi daude, beste inonbaino garbiago. Gobernuarenak eta udalenak

ere bai. Zer gertatzen da? Ba hemen 3.000milioiko zorra dugula, azken urteotan pilatuta-koa eta Nafarroa oso egoera delikatuan jartzenduena. Nik esanen nuke azken aldi honetanoso kudeaketa txarra egin dela, dirua oso errazxahutuz. Eginiko inbertsio batzuek ez dute ezburu ez hankarik. Gure gomendioa behin etaberriro izan da inbertsioak egin baino lehenongi aztertzeko proiektuen finantziaziobideak. Horren adibide argia GobernuarenArena kiroldegia da. Bukatzear dago, baina ezdute amaitu nahi ezin diotelako aurre eginmantentze kostuari. Beste kontu larri batzukizan dira Los Arcoseko zirkuitua, Iberdrolarenakzioen erosketa edo Parquenasari, Senda Vivakudeatzen duen enpresari, 55 milio euro ema-tea. Hor Nafarroako Gobernua sartu zeninbertitzaile pribatu batzuekin eta haiek ikusizutenean ez zeukala etorkizunik alde eginzuten, Sodena enpresa publikoa bakarrik utzizzuloa pagatzeko. Hori gertatu da eta horizuzendu beharra dago. Gobernu batek ezinditu halako erabakiak hartu kontseilari batibururatu zaiolako hori egitea. Diru publikoa,denon dirua, ari bada kudeatzen, bestelakoformalitatea eskatu behar zaio gobernu bati.Honetan Nafarroako Gobernuak nabarmenegin du huts azken urte hauetan.

Osasunbidean ere txosten argigarria ateraberri duzue.Politikariei eskatu behar zaie, lehenbizi, ezsartzeko ongi funtzionatzen duten arloetan.

Hiru koaderno txiki, Juan Zelaia saiakera saria2010ean: “Liburu honetako atal bateankomunikazioaren inguruko hausnarketa egin dut.Hedabideek eta Kontuen Ganberak badute lotura bat:agintarien gezurrak eta kudeaketa txarrak salatzekogaude. Kritikotasuna kazetarion zereginnagusietakoa da, baina tamalez badakigu askotanoso zaila dela. Nork idatziko du gaur egun CorteIngles-en aurka? Euskalerria Irratiak edo ARGIAk,agian, merkataritza-gunearen publizitaterik ezdutelako jasotzen. Kazetarien egoerak ere kezkatzennau. Hala ere, pentsatzen dut kazetaritza guztizbeharrezkoa dela mundu honetan eta demokraziarenheldutasuna ere komunikabideen egoeraren araberaneurtzen dela. Erronka handia dugu, berezikiNafarroan, euskarazko komunikabideak indartzeko.Euskaldunok behar ditugu hedabideak eta onartezinada egungo egoera. UPNkoek ere badakitefuntsezkoak direla eta horregatik jarraitzen dugu ETBmodu digitalean ikusi gabe edo segitzen duEuskalerria Irratiak litzentziarik gabe”.

Hedabideak

AZKEN HITZA


FERMIN ERBITI

Hori oso garrantzitsua da. Horren adibidebat hemengo erietxeen janari zerbitzuarekingertatu dena da. Ospe handikoa zen, bainaerabaki okerrak hartu dituzte. Sukaldeakbatu behar ziren eta janaria prestatzeko sis-tema “hotza” hautatzeak dirua aurrezteaekar zezakeela ikusi zen: janaria prestatuahala banatu beharrean, egun batez egin etahotzean gorde hurrengo egunetan emateko.Baina hor koska dago egiteko moduan: zer-bitzua pribatizatuz edo etxeko langileekin.Duela bi urte ohartarazi genion Osasunbi-deari alternatiba guztiak ongi aztertu beharzituela. Baina haiek konparaketa gaizki eginzuten eta pribatizatzea hautatu zuten. Horiez da serioa. Gure txostenaren ondorionagusia izan da sukaldeak batuta, sistemaberriarekin baino etxeko langileekin eginizanez gero, askoz merkeago aterako zela(670.000 euro urtean) eta gainera kalitatehobekoa. Hemen izan genuen presidentebat kexatzen zen zenbait ekitalditara joatenzenean batzuek ez zutela agurtu ere egiten.Baina gu ez gaude hemen adiskideak egite-ko, batez ere agintarien artean. Agintariak ezbadira gure adiskideak esan nahi du oso ongiegiten ari garela.

Zure lana, hala ere, ez da mugatzen kontuenikuskaritzara.Ni oso funtzionarioa ez naiz eta beti saiatuizan naiz beste toki batzuetan aritzen aldiberean. Fiskalizazio txostenez gain, munduraatera behar da eta ikusi zer dagoen. Horrega-tik kolaborazioak egin izan ditut eta egitenditut zenbait hedabidetan (Euskalerria Irra-tian, Euskadi Irratian, ETBn Azpimarra saio-an, hemen ARGIAn…), horregatik aritu nin-tzen Ikastolen Federazioan presidente etahorregatik dut gustuko liburuak idaztea.

Kontuen ganbera. Iruñeko etxe zaharrenareneta ingurukoen istorioak zure azken liburuaidazteko dokumentazio lan handia egin duzu

Nafarroako Artxibo Nagusian, eta kaleko bizi-lagunei galdezka aritu zara. Zer ikasi duzu?Ezagutzen ez nituen kontu asko aurkituditut Ansoleaga kaleko etxe honen ingu-ruan. Iruñean gelditzen den gotiko zibilekoeredu bakarra da. Adituek diotenez, XIII.mendearen bukaeran eraiki zen eta 1525etikKontuen Ganberaren egoitza izan zen.Beste alde batetik istorio oso interesgarriakgordetzen ditu eraikin honek. KontuenGanberaren eta Diru-etxearen egoitza iza-teaz gain, beste erakunde asko pasatu dirabertatik: Monumentuen Batzordea, EuskaraElkargoa, lehenbiziko museoa, VianakoPrintzea erakundea, Nafarroako Unibertsi-tatea, Foruzaintza eta baita Iruñeko lehe-nengo euskaltegia ere. Izan ere, 1951. urteandiputazioak martxan jarri zuen EuskararenAkademia etxe honetan, eta urtebetez 33ikasle aritu ziren. Hurrengo urtean ikaslekopurua handitu egin zen, eta eskolak lekuzaldatu behar izan zituzten. Dena den, 1970.urtera arte iraun zuen akademiak, eta, dene-ra, 300 ikasle aritu ziren. 1974an sortutakoArturo Campion euskaltegiak hartu zionlekukoa. Istorio politak eta gauza asko pen-tsarazten dutenak, esate baterako oraingoeskuinaren euskararekiko gorrotoa nahikokontu berria dela. 80ko hamarkadan Diariode Navarran idazten zuten Nafarroa EuskalHerriko lehena dela. Euzkadi ez, baina Eus-kal Herria noski. Orain, aldiz, EuskalHerriari “entelekia” esaten diote. Europatik,unibertsitate askotatik etortzen dira etaharrituta gelditzen dira euskarari eginikoerasoak ikustean. Penagarria da UPNrenjarrera, PSOEren laguntzaz. Ez dakit inoizaldeko haizerik ezagutuko ote dugun, bainabehintzat kontrako haize hau noizbait desa-gertuko dela uste eta espero dut.Hemengo euskaltzaleek betikemena erakutsi dute, baina nikgutxieneko kohesioa eskatukonuke aurrera egiteko. n

Penagarri“Euskararenerabileran gueredugarriaksuertatzea,Kontuen Ganberaalegia, penagarriadela iruditzen zait.Egoera penagarriadela erakusten du,guk, azken finean,daudenerrealitatea etalegedia errespetatubesterik ezdugulako egiten”.


Herritarrak desmobilizatu eta isilarazteko asmoz, manifestazioetan eta protesta ekintzetanparte hartzen dutenak isun ekonomikoen bidez itotzea da botere publikoak Nafarroan

orokortu duen estrategia. Hala salatu du Kalea Denona kolektiboak eta horri aurre nola egineztabaidatzeko bilera antolatu du, azaroaren 15ean.

KALEA DENONA

ABORTATZEKO eskubidea-ren, presoak gerturatzearenedo osasun publikoarenalde manifestatzeagatik,greba orokorretan edo ikas-leen bizikleta martxan partehartzeagatik, pankartak jar-tzeagatik, pintadak egitea-gatik, AHTren aurkakodesobedientzia ekintzenga-tik, norbait etxetik kaleratuaizan ez dadin mobilizatzea-gatik… azken bi urteotankolektibo eta herritar askori300 eta 8.000 euro artekozigor administratiboa jarridie foru erkidegoan Espai-niak duen ordezkaritzak(neurri txikiagoan, baitaNafarroako Gobernuak eta hainbat udalekere). Kalea Denona plataforma prestatzen ariden txostenaren arabera, denera 250.000 euroordaindu behar dituzte isunetan, baina orain-dik jende askoren informazioa gehitzea faltadela gaineratu digute kolektiboko kideek.

Zuk ere antzeko isunik jaso baduzu edohalako egoeratan zer egin daitekeen jakinnahi baduzu, azaroaren 15ean, goizeko10etan informazioa jaso, partekatu eta erasohauei nola erantzun eztabaidatzeko bileraegingo dute Iruñeko Alegria peñan.

“Egungo sistema, agintariak edo eurenerabakiak zalantzan jartzea helburu duenedozein salaketa-ekintzak zigor ekonomikoserioa jaso dezake ordainetan. Isunen bidezerrepresio ikusezinagoa bilatzen dute, eragilesozialak korapilo burokratikoetan katigatueta ekonomikoki itoko dituena –diote kolek-tibotik–. Jardun antidemokratiko horrek ezdu soilik adierazpen askatasunerako edo

manifestatzeko eskubideenaurka egiten, baliabidegutxien dituztenen eta baz-tertuenen aurka ere jotzendu”. Sumin eta haserredagoen gizartea kontrola-tzeko modua dela ustedute, errepresio burokrati-koa erabiltzen dutela, soti-la, isila, baina errepresioaazken finean. Kontuanhartu behar baita –Estras-burgok berak berriki berre-tsi duenez– herritarreneskubideak urratzea delamanifestazio baketsuetanparte hartzeagatik norbaitzigortzea.

Mozalaren Legea, onartzearUrtea amaitu aurretik, indarrean jarri dezake-te Espainiako Gobernuak prestatu duenHerritarren Segurtasunerako Legea (Mozala-ren Legea izenez ere ezaguna). Lege horre-kin, zailagoa izango da manifestatzea etagogorrago zigortuko da (600.000 eurora arte-ko isun ekonomikoak jarri ahalko dituzte).Herritarren protesta kriminalizatzea helburuduela salatu dute hainbat eta hainbat taldesozial eta politikok. Hala nola, baimenikgabeko manifestazioak egitea, poliziari“errespetua edo begirunea galtzea”, eraikinakokupatzea eta manifestazio, elkarretaratzeedo ekitaldi publikoren bat “aztoratzea” gaz-tigatuko dute. Herritarrentzako oinarrizkozerbitzuak eskaintzen dituzteneraikinetan edo inguruetan bai-menik gabeko elkarretaratze edomanifestazioak egitea, esaterako,falta oso larritzat hartuko da. n

“Isunen bidez errepresio ikusezinagoa bilatzen dute, eragilesozialak korapilo burokratikoetan katigatu eta ekonomikokiitoko dituena”, diote Kalea Denona kolektibotik.

Zigor ekonomikoa, herritardeserosoak kontrolatzeko tresna

| MIKEL GARCIA IDIAKEZ |

KALEA DENONA


PREKARIETATEAREN AURPEGIAK

Ane Etxegarai Aizpurua naiz,hernaniarra eta 24 urte ditut.Azken urteetan hainbeste zabaldudiren arropa denda katehandietako batean aritu naizlanean, baina ez diot inorigomendatzen.

Langileari presioa sartzea daenpresaren filosofia

SEI HILABETE INGURUZ egin dut lan Inditextaldeko denda batean. Lehen ere banekienbaldintza kaskarretan zeuzkatela langileaklanean, baina nik neronek ezagutu ditutorain. Lehen egunetik hasten da presioa.Badirudi lehen minututik kontrolatu beha-rra daukazula dendako martxa. Almazenerajoan eta hau eta beste ekartzeko, eta ez esa-teko lehen eguna duzula, joan eta egiteko.Oso enpresa bertikala da eta saltokiek eremodu horretan funtzionatzen dute. Mailabaxuenetik hasi nintzen, normalean hasibe-rri guztiak bezala. Ondoren enkargatuakdaude, bigar ren enkargatuak gero, etahorrela pixkanaka gora eta gora. Presioakere maila batetik bestera funtzionatzen du;guri enkargatuak agintzen zigun gauzaknola egin, baina hauek ere beren gainekoekpresionatuko zituzten, salmenta kopurualtuagoak eskatuz. Beti azkarrago eta azka-rrago egiteko esanez, beti gehiago nahian.Inspekzioa tokatzen zitzaigun batzuetan:arropak banaka aztertzen joateko eskatzenziguten; desegin, poltsikoren batean alarma-ren edo objekturen bat ote zegoen begiratueta berriro ere bere lekuan jarri. Eta horiguztia haserre antzera eskatuta beti. Ten-tsioa egoten da sarri, lehia handia langileenartean, batak besteari postua lapurtuko dionbeldurrez.

Hilabeteko kontratuak egiten dituztehasieran eta hilero berritu, niri hala egitenzizkidaten behintzat. Orduko 6 euro ingurukobratzen nuen. Ordutegia, berriz, astekoajartzen ziguten; eta ez pentsa asterokoa ere

goizez edo arratsaldez izaten zenik! Bi egune-tan goizez, hurrengoa eguerdi-arratsalde par-tean, eta beste pare bat egunetan ixtekoorduan. Beste lanen batekin edo ikasketekinmoldatu ezinezko ordutegiak izaten dira.

Dendan denbora bat daramazunean komi-sioa kobratzen hasten zara, baina ni ez nin-tzen fase horretaraino iritsi. Badakit (lankidebatek esanda) zenbait dendatan saltokiko arloguztietan saldutakoaren araberakoa ematenzaiola langileari, salmenta sailka kontuanhartu gabe, baina beste leku batzuetan sailarilotuta joaten da, hau da, sail bakoitzeko langi-leari bere arloan saldutakoaren araberakoaematen zaio. Enkargatuek diote enpresarenfilosofia dela eta langileak motibatuta man-tentzeko balio duela. Langileek baldin bada-kite gehiago salduz gero gehiago poltsikora-tuko dutela eurek… Baina hori ez da helburuhorretarako egindakoa, langileari presioa sar-tzeko baizik.

Ez da kasualitatea astero langile berrirenbat egotea. Izugarria da egoten den jende tra-fikoa, eta espero dut berriro horrelako dendabatera lanera itzuli behar ez izatea; baina norkdaki, ezer ateratzen ez baldinbada… Ikaragarriena, ordea,hauek guztiak jakinda ere merka-taritza-kate hauetako kontsumomaila da. Beldurtzekoa. n

| Itsaso Zubiria Etxeberria |

�

Erlijioak garrantzia galdu du gure bizitzetan, baina oraindik presentzia handia dauka gureheriotzetan. Hileta erritu katolikoen gainbehera ez da, inondik inora, beste arloetako

elizkizunena bezain nabarmena. Hileta zibilak etorkizunean nagusi izango direla iragarritadago, baina oraingoz oso gutxiren hautua dira, gero eta udal gehiagok horretarako espazioakeskaini arren. Heriotza-erritu zibilen nolakotasuna, izan ere, eraikitze fasean dago oraindik,

Iñaki Olaizola adituaren esanetan.

HILETA ZIBILAK

BIZITZA OSOAN ingeniari aritu etagero, 60 urterekin –duela hamar-kada bat inguru– erretiro goiztia-rra hartu eta antropologia ikastenhasi zen Iñaki Olaizola donostia-rra, baita doktorego tesia eginere. Geroztik, heriotzarekin zeri-kusia duten gaiez ikertzen dihar-du buru-belarri. Gehien aztertuduen arloetako bat hileta zibilakdira: “Ez daukat datu zehatzik,baina gero eta erritu zibil gehiagoegiten da. Pertsona batzuek ezdute pentsatu nahi beren herio-tza-errituaz, nahiago dute gaiasaihestu eta ez dute horretaz hitzegiten, baina gero eta gehiagokagertzen dute interesa”.

Interes horren ondorioz, hile-ta zibilak suspertzen ari dira, Olaizolaren abu-ruz. Baina eraikitze-lanetan daude oraindik;

esan nahi baita, momentuz ez dagoela arginolakoa izan behar duen hileta zibil batek.

“Sortzen ari den zerbait da, eta ezdago eredu bakarra”. Olaizola hiletazibiletara joaten da eta jendeari gal-dezka hasten zaio: zer ari gara ospa-tzen hemen? Festa, agurra, omenal-dia? Inork ez dauka argi, nork bereerara bizi du. Hori bai, banan-banangaldezka hasita bakoitzak nolakoanahi lukeen bere heriotza-erritua,“jai eguna izan dadila” erantzunagailentzen dela dio ikerlari donostia-rrak. Alegia, ez dadila izan atsekabeedo dolu eguna.“Erritualaren eraikuntza horretan,

elementu amankomun batzuknabarmentzen hasi dira”, dio Olai-

Gero eta gehiagoren aukera, baina oraingoz minoritarioa

| UNAI BREA |

GO

IEN

AK

OM

UN

IKA

ZIO

TALD

EA

Hileta zibila Arrasaten.


zolak. Horietako bat litzateke hil-dakoaren biografiari garrantziaematea, haren bizitza gogoratzea,baina ez haren hutsegite edo aka-tsak zurituz, edo ez behintzatsarritan egin ohi den hein berean.Senide edota lagunek hitza har-tzea izango litzateke beste ele-mentu bat. Baita musikari prota-gonismoa ematea ere, normaleanhildakoaren gustukoa zena.

Biografia bakoitzari bere agurra Gako-hitza pertsonalizazioa da,alderdi biografikoa nabarmentzea.“Hori da elizaren erritualetan faltadena”, uste du Iñaki Olaizolak,“batzuetan bi pertsonaren hiletaegiten da aldi berean, bien izenakaipatu eta kito, mezak aurrera jarrai-tzen du; hori trufatzea da, pertsona bakoitzakbere erritua behar du, eta gaur egun ukitu per-tsonal hori ematea apaizaren borondatearenmenpe dago”. Oro har, hileta erlijiosoek –kato-likoek behintzat– ez dute transmititzen horre-lako ekitaldi batek transmititu behar duenemozioa, Olaizolaren iritziz.

Eliza katolikoak trokelatuta egiten dituhiletak, pertsonalizatu gabe. Besteak beste,ezin dutelako. Hartara, gutxitan aipatzen dendatua ekarri nahi du gogora Olaizolak: langilefalta. “Gutxi gorabehera populazioaren %1hiltzen da urtero. Horrek esan nahi du Herna-ni batean, esaterako, 200 lagun inguru hiltzendirela denbora tarte horretan. Denak erlijio-soak balira, 200 hileta elizkoi lirateke. Etaapaiz bakarra dago denentzat. Ez dago azpie-giturarik hori behar bezala antolatzeko. Gizar-te zibila, aldiz, ari da prozesua eraikitzen”.

Ari da, bai, baina astiro. Erreportaje hauegiteko gurekin mintzatu diren guztiek esandute geldiezina dela Olaizolak aipatzen dueneraikitze-prozesu hori, baina oraingoz osopresentzia txikia duela. Tamalez, datu gutxi

dago. Eskuratu ditugun apurretatik, ia denakFrantziako Estatuari dagozkio: PFG ehorzte-txe-elkarteak iaz egindako azterketa batenarabera, Frantzian hileten %30 dira zibilak.Hego-mendebaldean, Ipar Euskal Herriabarne, %25eraino jaisten da portzentaje hori.Hori bai, gorpua errausten den kasuetan%53k aukeratzen du erritu zibila (estatuosoko datua). Korrelazioa ez da erabatekoa,ezta gutxiago ere, baina badago nolabaitekolotura erritu motaren eta gorpua erraustu edolurperatzearen artean. Badirudi azken agurkatolikoa nahi dutenek joera handiagoa dute-la lurperatzea hautatzeko. Hala ere, errauske-ta kopuruak azken urteetan izan duen gora-kada handiak ez du isla erritu zibil kopuruan.

Nonbait, beste arlo batzuetan –ezkontze-tan, berbarako– agerikoa den sekularizazioprozesua ez da indarrez iristen ari bizitzarenamaieraren kudeaketara. Datu zehatzik izangabe ere begi-bistakoa da hori. Azken urtee-tan Hego Euskal Herriko gero eta udal gehia-gok onartu dituzte hileta zibilak arautzekoordenantzak; beste asko onartze bidean

IBA

OLA

HA

RR

IAK

Ibaola Harriak hilerriateoa, Villabuenan(Araba). JosebaIbañezek 2012kourtarrilean ireki zuenhildakoen errautsak“modu ordenatuan”gordetzeko aukerahau, baina oraindikez du jaso eskaririk.


HILETA ZIBILAK


HILETA ZIBILAK

daude. Gauza handirik ezin arautu, ordea,hurkoari agurra ematea kontu pribatu samarrabaita. Besterik gabe, udalek toki zehatzakatondu dituzte zeremonia horietarako, delaareto bat, dela plaza bat… eta haiek erabil-tzeagatiko tasak ezarri. Kasuren batean, Arra-saten esaterako, hiletan gidari lanak egitekoboluntarioak eskatu dituzte, baina normaleanerritua antolatzen duenari lekua eskaini etagainerako guztia haien esku uzten da.

Udalek aretoa eskaini bai, baina...Halako ordenantza bat onartu duen udaleta-ko bat Santurtzi da. Lezo Urreiztieta zinego-tziak dioskunez, bi areto dauzkate egokitutahorretarako; bata, hogei lagunentzakomodukoa, udal hilerrian bertan; bestea, ehunpertsona hartzeko gai dena, hiri erdian.Atontzea, kasu honetan, hustearen sinoni-motzat har liteke. “Espazioa hutsik dago etazuk nahi duzuna ipini dezakezu erabiltzenari zaren bitartean: gurutze bat zein ikurkomunista bat. Hasieran aztertu genuen

zinegotziek zeremoniaren gida-ri aritzeko aukera, ezkontzetanbezala, baina gero pentsatugenuen oso une pribatu etapertsonalak direla, eta hobezela familia eta lagunengandikaparte inor ez egotea”.

Bi orduko erabileragatik 50euro kobratzen dute Santurtzin,baina ordenantzak indarreandaramatzan hamabost hilabe-teetan zero euro jaso dute. Ez,jendeak ez du ordaindu gabealde egiten; besterik gabe,oraindik ez da izan aretook era-biltzeko eskaririk. Kontuan izan450 pertsona inguru hiltzendirela urtero hirian, Hego Eus-kal Herriko heriotza-tasa ain-tzat hartzen badugu.

Hileta erlijiosoak beherantz, baina oso pixkanaka Santurtziko kasua ez da salbuespena. Gauregun dozenaka udalerrik zerbitzua eskainiarren, eta jendartean aldeko giroa izan arren,oso hileta zibil gutxi egiten da. Edo behin-tzat, oso gutxi egiten da udal aretoetan; hor-tik kanpo, ez dago jakiterik.

Edozein kasutan kopurua zeharo txikia da,ehorztetxeei kasu egitera. Hileta edozeinmotatatakoa dela ere, ia hildako guztiak haieneskuetatik igaro behar dira. Haiek arduratzendira, halaber, elizarekin harremanean jar-tzeaz, familiak hileta katolikoa eskatzen due-nean. Bi ehorztetxerekin hitz egin dugu, bataGetxon eta bestea Iruñean, eta bietan esandigute familia gehienek oraindik bide horihartzen dutela. “Gaur-gaurkoz, hiltzen denjende gehiena giro erlijiosoan hazitakoa da,eta senideek horren araberako hileta antola-tzen dute, batzuetan hildakoak hala adierazizuelako bizirik zegoen bitartean, besteetanfamiliak uste duelako horixe litzatekeela

WW

W.E

NSA

NT

UR

TZ

I.CO

M

Santurtziko Udalakinolakosinbologiarikgabeko areto txikibat prestatu duhilerrian, edozeinmotatakozeremoniak egindaitezen. Oraingozinork ez du erabili.


HILETA ZIBILAK

��

��

haren nahia”, esan digute bietan, oso antzekohitzekin. “Belaunaldi oso bat igaro beharkoda hileta erlijiosoen gainbeheranabarmena izateko”.

Getxoko Sarria ehorztetxekolangile batek argitu digunez, igar-tzen da hileta erlijiosoa eskatzendutenen kopurua gutxituz doala,baina oso apurka. Bestalde, horrekez du esan nahi elizara joateari ukoegiten dioten guztiek hileta zibilaantolatzen dutenik; besterik gabe,ehorztetxeak ez daki familiak zer hautu egitenduen. Edozelan, gehien-gehienek “betikoari”eusten diote. Datu bakarra lortu dugu joerahorri buruz: Gipuzkoako ehorzte-txeen estimazioaren arabera, hiletaez-erlijiosoak %5 besterik ez diraherrialde horretan. Salbuespen batEibar da, erritu zibilek hamarkade-tako tradizioa duten herria.

Mendetako eskarmentuaren pisua“Hileta katolikoek indarra galdu-ko dute etorkizunean, baina egia da oraingozeusten diotela”, dio Iñaki Olaizolak. “Ezdugu ahaztu behar heriotza dela Elizarenespezializazio nagusia. Zenbat mende izan

dute beren erritua egituratzeko? Zeremoniapolitak dauzkate, musika, organoa... Hitz

batean, materiala daukate. Familiaedo lagun talde gehienek ez dau-kate horren alternatiba eraikitzekobehar den indarra. Nik ikusitadauzkat Holandan kanpoko per-tsona batek gidatutako hileta zibi-lak; ondo jantzitako gizon bat, eki-taldi solemnea... Profesionalizatubeharko litzateke kontua? Hiletazibiletarako zeremonia-buru lan-

bidea existitu beharko litzateke? Zalantzadaukat, baina agian bai”.

Zeremonia-buruaren auziaz zalantza eginarren, Olaizolak argi dauka lekuare-kikoa: leku bereziak behar dira hile-ta zibiletarako. Leku antropologi-koak, bere hitzetan. “Erakargarriakizan behar dute, gozoak, beroak,bertan daudenei talde barruan sen-tiarazten dietenak... Uste dut gizar-teak eskubidea daukala horrelakolekuak eskatzeko, eta ausartagoanaiz, kontu handiz

esango badut ere: uste dut elizakgizarte zibilari itzuli beharkolitzaizkiokeela”. Ikusiko al duguhalakorik bizitza honetan? n

Hainbaten ustez,belaunaldi oso bat igarobeharko da hiletaerlijiosoen gainbeheranabarmena izateko

Hileta zibil guztien elementuamankomun bat alderdibiografikoa nabarmentzeada, hildakoaren bizitzagogoratzea

20 � 2014KO AZAROAREN 2A

IRITZIAREN LEIHOA

ESKOZIAKO ERREFERENDUMARI eskaininion tartetxo hau orain lau astebete.Orduan oso oinarrizko ideia batzuk adie-razi nituen: herriari galdetzea bera, herriaeta herritarron subiranotasuna, duintasu-na eta askatasuna onartzea besterik ezdela. Eskozian bizi izan den normaltasunpolitiko eta soziala, autodeterminazioeskubidea, Europan, ez zaiela jadanikherri “kolonizatuei” bakarrik zergatikmugatu behar; bai Euskal Herrian, baitaKatalunian ere honetaz eztabaidatu etaerabaki nahi duten herritar kopuru nabar-mena dagoela, subiranotasuna hitz eginahal izatea dela.

Derrigortuta nago gaiari beste bueltabat ematera. Kataluniako errealitateakhorrela eskatzen du. Egia esan, banekienhorrela egin beharko nuela. Baina eznekien zer esango nukeen, ezta zein izan-go zen errealitatea. Ez dakit zer pentsa-tzen nuen gertatuko zenari buruz eta nolabilakatuko ziren gauzak. Azkenean, pano-rama argitzen ari da –edo iluntzen, hori ezdakit–, behintzat datorren azaroaren 9anzein izango den herritarrek izango dutenaukera gutxi gorabehera badakigu, gehien-go politikoaren aukera Konstituzio Auzi-tegiak aldi baterako etetea erabaki etagero.

Gai batzuk ezin dira juridikoki aztertu,ez soilik, behintzat. Zuzenbideari bakarrikbegiratuko bagenio, inork ezingo lukeadierazi zergatik Auzitegi Konstituziona-lak hartu duen Kataluniako gehiengopolitiko eta soziala kanpoan uzten duenerabaki “expres” hori. Alde batetik,Espainiako Konstituzioak berak, bere150.2 artikuluaren bitartez, autonomiaerkidegoei hainbat ahalmen eskualdatzeabaimentzen dielako; bestetik, oso zaila

delako ulertzea Kataluniako etorkizunariburuz Espainiako herritar guztiek partehartu behar izatea –begira, Eskozian ez dahorrelakorik gertatu–.

Behin eta berriro entzun dugu Espai-niako Gobernuak ez zeukala beste irten-bide juridikorik, baina hori onartezina da.Katalunian herriaren gehiengoak azaroa-ren 9an bere iritzia eman nahi badu–horretaz ez dago zalantzarik–, hori poli-tikoki bideratu behar da, Eskozian eginden bezala. Espainiako Konstituzioaaldaezina ez dela begi-bistakoa da –bere135. artikulua ezin azkarrago aldatu bai-tzuten PPk eta PSOEk 2011ko abuztuan“merkatuak” lasaitzeko asmoz–. Gauzabera egin zezaketen oraingo honetan,horrela behar dela uste izanez gero. Bainagai horretaz beste aldagai garrantzitsubatzuei erreparatu behar diegu: 2015eanburutuko diren hauteskundeekiko alder-dien kalkuluak eta Konstituzioarekiko“fundamentalismoa”, non Konstituzioahainbat asmoren aurkako “arma” bortitzabihurtu den.

Katalunian eman den erantzuna orain-dik nahasia da, baina argituz doa. Bi gakoazpimarratuko nituzke: bata, batasunpolitikoa mantentzea, bestea, herri mugi-menduaren nahia asetzea. Lehena alder-dien kalkuluei lotuta dago, baina herriakbaldintza dezake: alderdi guztiek dakiteasko dagoela jokoan eta herritarrennahiak alboratzen dituenak asko gal deza-keela. Bigarrena errazagoa da: argi dagoe-na da azaroaren 9an herriak hitz egitekoaukera izango duela eta erantzuna zabalaeta sendoa izango dela.

Gainera, mundua ez da bukatuko2014an, ezta Espainia ere. 2015ean hau-teskundeak daude: maiatzean, erkidegoautonomoetan, udaletan eta foru aldun-dietan; udazkenean, orokorrak. Gaurkoindarren banaketak ez du iraungo –alabai?– eta, seguruenik, askatasunaren etasubiranotasunaren aldeko iritzia indartu-ko da. Azken finean, 1978koerregimena da zalantzan dago-ena, bere osotasunean, etahonetaz ere “plebiszitua” egin-go da, hala nahi badugu. n

Eta orain zer?DA

NI

BLA

NC

O

Katalunian eman den erantzuna oraindiknahasia da, baina argituz doa. Bi gakoazpimarratuko nituzke: bata, batasunpolitikoa mantentzea, bestea, herrimugimenduaren nahia asetzea

GarbiñeBiurrunMancisidor �

LEGELAR IA


GORA PRO NOBIS - IRITZIAREN LEIHOA

Asisko Urmeneta �

IRITZIAREN LEIHOA

2014KO AZAROAREN 2A�22

NORMALEAN, zutabegilea ona dela diotegia borobilak plazaratu ohi dituelako. Niez naiz nahi bezain ona, beraz, gezurrakontatuko dut. Mauleko Carrefour saltegiaitzinean gertatu zen. Lagun bat, etxeraautoz zihoalarik, ikuskizun baten erdirairitsi zen. Bide-bazterrean gizon bathamaika ahalegin egiten ari zen zutitzekolohi artetik. Bere ezintasuna hain zen age-rian zutitzeko laguntza behar zuela, begi-bistakoa zen. Hortik hamar bat metrora,saltegiko aparkalekuan, erosketak autorasartzen ari zen jende franko. Lohian lerraeta lerra, burua lurrera jotzeko zorian,gure gizona hatsanturik mintzo zenlaguntza eske, boza ahul.

Lagunak autoa gelditu, laguntza propo-satu, eta gizonak hala galdeturik medikuraeraman zuen. Itxarongelan zeudela, medi-kuak arta noiz eman aiduru, haur batekbere amari galdetu zion zer deabru gerta-tzen zitzaion gizon horri herrenka ibiltzeko.“Sobera edan du”. Medikua atera zenean,lagunari hala erran zion: “Berriz ere ikusikoduk lurrean, eritasun bat badik”.

Jendea etxera sartu zen erosketekin,eta han gelditu zen gizona medikuare-kin. Ez bazitzaion lagunaondotik pasa, han zegokeenoraino zutitu nahian. Gerta-kariak gezurra izan beharzukeen. n

EZTABAIDA BERRIAK ari dira loratzen gurean, aspaldibehar genituenak. Hogeitamar urte eta gero, hasi garahitz egiten askatu beharreko korapiloez: subjektupolitikoa eta lurraldetasuna, barne antolamendua etalurralde historikoak, identitatea eta independentzia...

Azken esparru honetan sartzen da bete-beteaneuskararen eta independentziaren artekoharremana. Eta lehen unetik ari da plaza-ratzen exijentzia moduko bat euskaltza-leoi independentziaren alde konprometi-tu gaitezen, erabat segurua bailitzanindependentziak –eta berak bakarrik–bermatuko diola etorkizuna euskarari.

Eta ez, ez da gauza segurua. Indepen-dentzia prozesu batzuk bai garatu dirabertako hizkuntzan edota bere mesede-tan –errepublika baltikoak, Katalunia...–baina beste batzuk ez –Irlanda, Esko-zia...–. Esango nuke bata edo bestea ger-tatzen dela hiztun komunitate bakoitzaren tamainaeta indarraren arabera, eta hori horrela bada gurekomunitatea asko indartu beharko dugu balizko inde-pendentzia euskararen mesedetan izan dadin.

Bada beste kontu bat ere: independentzia irabazte-ko aski izan liteke hautesleen %51a lortzea, nahiz %49a aurka egon. Ordea hizkuntza bat normalizatzekoez da aski %51 hori, gutxieneko baldintza da ulermenunibertsala, besteak beste. Eta gainera komeni da aur-

kakoak izatea ahalik eta gutxien.Gauzak horrela, euskararen normalizazioak eska-

tzen du independentzia zaleek euskaraz egitea, baitaunionistek ere. Hizkuntzaren biziberritzea ezin damugatu bi esparruetako batera. Ikuspegi honetatik,euskaltzale banakoak izango du bere hautu politikoa,

tartean independentziarena. Baina euska-raren gizarte erakundeei ez dagokie hau-turik egitea.

Zilegi den moduan independentziazaleek nahi badute hautesle euskaltzeakere gurdira igotzea hartu beharko dituz-te konpromiso zehatzak hizkuntzarengainean. Ezingo dute hizkuntzaren gaiaalboratu geroko gerotan, iraganean mai-zegi gertatu izan den moduan; alderan-tziz, garbi azaldu beharko dute nolaegingo dion mesede independentziakeuskararen normalizazioari.

Adibide egokia da Urtzi Urrutikoetxea indepen-dentzia zalearen txio hau: “Eusk(al) estatuaren 1.lanetakoa, besteek analfabetismoaren aurkako kan-painekin lez, monolinguismoaren aurkakoa egitea”.Hori litzateke modua euskaltzale bana-koak independentziaren alde jartzeko.

Bitartean, ez ditzagun euskara etaindependentzia uztarrian lotu, ez etaelkarren kontra jarri. n

Euskara eta independentzia

Mikel Irizar KOMUNIKAZ IOAN AR ITUA �

Euskararennormalizazioakeskatzen duindependentziazaleekeuskarazegitea, baitaunionistek ere

Joanes Etxebarria�

KAZETAR IA

DA

NI

BLA

NC

O

XD

Z

Erosketak

IRITZIAREN LEIHOA

� 232014KO AZAROAREN 2A

EGIARI ZOR izenburu potoloarekin jantzi ditu IulenMadariagak bere memoriak. Niri gehiegizkoa irudi-tzen zait halako izenburua, memoria kontuetan osozaila baita norberaren egia hizki nagusiz idaztea.Gauza batzuk egiazkotzat jo ditzakegu: datak, gertae-ra jakin baten ingurua edota izen-abizenak, esatebaterako. Alabaina interpretazio kontuak, narrazioabera, norberaren memoriarekin oso lotuta daudenak,nik dudazkoak ditut. Borrokaren gorrian liburuan nireegiak kontatu nituen, besteen egie-kin eztabaidatzekoak, Iulenekzinezkotzat jotzen dituen zenbaite-kin, esate baterako.

Hots, garaiko zenbait dokumen-tu berrirakurrita, ausartzen naizesaten Iulenen bertsioa VI. Asan-bladan gertatutakoaz (berarentzatSasi-Batzar Nagusia) eta nirea kon-traesanean daudela. “Barne-ezta-baidaren arrazoia, azken urteetakoberbera zen: zoin zen ETArenlehentasuna? Gizarte iraultza alaherri askapena?”, galdetzen du Iulenek, baita eran-tzun ere: “Herri askapena”. Baina nago, gauza batdela une jakin batean zein atalek hartzen duten indargehiago (diktatura garaian askatasun demokratikoakaldarrikatzea) eta oso bestelakoa, gizarte iraultza etaherria askapenaren artean lehentasunez hitz egitea.Bata besterik gabe posible ote?

Bestalde, bitxia egin zait zein sutsu eta ziur azal-tzen den beti ETA V-Milien alde (trantsizioarenlehen urteetan barne), harik eta 80ko hamarkadan,

bere ustez, erakundeak norabide okerra hartzenduen arte, irabazitakoa pikutara bidaliz. Egia dagarai hartan eman zituela ETAk jauzi gordin etaankerrenak (kualitatiboenak), baina nago borrokaarmatuaren estrategia-izaeraren aldaketa aspalditikzetorrela –Correo kaleko atentatua, Angel Berazadienpresariaren hilketa, Atotxako sarraskia–, nahizeta efektu desberdinak izan diktatura edo demokra-zia liberalean.

Garai hartarako, Emilio LopezAdanek (Beltza) argi eta garbi azal-du zituen aldaketa horien ondorio-ak (*): “Interpretazio ideologikoa-ren bidez ‘etsai objektiboak’izendatu, edo hobengabekoenheriotza onartu, eta menperatzailezuzenak ez diren pertsonal bikti-mak bezala hautatu, hori ezin duguonartu. Azken finean, etikarik gabeez dugu askatasunik izango”.

Nire elkartasuna Iuleni, hain zital-ki eta bidegabe tratatua izanagatik,

baina hori ez da berria: ETAren historiaren partaidegarenok antzeko medizina irentsi edota irentsarazidigute. Gaur herexen mailu eta bihar ingude: ETABerri, ETA VI, ETA pm, Iratzar, Aralar. BatzuentzatOtegi eta bere kideak likiak dira.

Ontsa izan, Iulen. Urte askotarako!

(*) Biziki gomendatzen dut ETArenestrategia militarraren historia. Beltzarenazken liburua. n

DA

NI

BLA

NC

O

Joxe Iriarte Bikila� IDAZLEA

Iulen Madariagaren egia

Bitxia zait zein sutsu etaziur azaltzen den beti ETA V-Milien alde, hariketa 80ko hamarkadan,bere ustez, erakundeaknorabide okerra hartzenduen arte, irabazitakoapikutara bidaliz


IRITZIAREN LEIHOA

1Hor datza Egunkariabehar zen mezulariaHor datza Egunkarianoren aiztoak moztu dueuskaldunon eztarria?Euskaldunon eztarriahor datza Egunkaria.

2Inmaculada GomilaLarrunen gaindi habila?Inmaculada Gomilamamuak askatu dituDe Lancrek sorginen bila.Mamuak sorginen bilaInmaculada Gomila.

3Iñaki zer egin ditek?Iñaki zer egin ditek?Gorilek barre dagitezein zulotan ez miatutxintxoek ongi dakite.Iñaki, zer egin ditek?Txintxoek ongi dakite.

4Aita Saindua elizanerrege jauna ehizanerrege jauna ehizanLuis Goiaren arnasentzatez da errukirik izan.Ez du errukirik izanerrege jaunak ehizan.

5Xaho eta Lauaxetalumak tristuraz betetaXaho eta Lauaxetaeuskaldunen haserreabildu zuen kroniketan.Haserrea kroniketanXaho eta Lauaxeta.

6Kriskitin eta kraskitinez arrosa, ez krabelinkriskitin eta kraskitinEginen altxor galantausteltzen dago Hernanin.Kraskitin eta kriskitinEgin usteltzen Hernanin.

7Etarra naizenez geroez dut zerurik esperoez dut zerurik esperoDel Olmori zor dizkiotlau gau beltz eta sei ero.Ezin zerurik esperoetarra naizenez gero.

8Eder Madrilen gurbitzahari begira haritzaeder Madrilen gurbitzaHartzaren eskutan betieuskaldunaren bizitza.Madrilgo hartz ta gurbitzahaiei begira haritza. n

Doinua: Hor dago Egunkaria.

Hor datza Egunkaria

Pello Zubiria Kamino�

BERTSO BERRIAK

DA

NI

BLA

NC

O


ERDIKO KAIERA

“BARREGARRIA ZARELAuste duzu?” galdegin dioPhilipe Gaulierrek klowna-ri. “Ez Philipe!” erantzundio ozen. “Barrea eragitenez baduzu, ez zara klowna!Kalera!”. Maisuak ondoezagutzen ditu aktoreendesirak eta asmoak, eta nolaez, YindeYan antzerki tal-deak eta Stock Umoreakantolatuta, maisu handihonen master classera Bil-bora hurbildu direnennahiak. Aktorea muturreraeramanez, harengandikonena atera nahi du Gau-lierrek, norbere klownarenzuku miresgarria.

25 bat aktore heldu diraPhilipe Gaulierren masterclassera eta per tsonaiabana defendatu dute mai-suaren aurrean: militarra,txir r indularia, Romeo,Marilyn, monja, sagutxoa, bainurako jantzi-takoa, erromatarra, gentleman-a... Aktorebeste klown. Gaulierrek jokorako arauakezarri ditu, eta danbor hotsez, klownakeszenan agertu eta desagerrarazi ditu. Akto-reek, sudur gorria jarrita, pertsonaiari eutsidiote, maisuaren ikasgaiak edo gomendioakentzuten eta erantzuten dituzten bitartean.Klownak dira, ez pertsonak, ezta aktoreakere. Eta, Gaulierrek sufriarazi egin badieere, aktoreak zein saio ireki honen publikoapoz-pozik atera gara aretotik, irribarrea aur-pegian.

Ergel maitagarri horiKLOWNA

Esaten dutenez, pertsona beste klown edo klun dabiltza munduan. Bakoitzak du berea.Barrea eragitea gauza serioa denez, Euskal Herrian dauden zenbait klownengana jo dugu,

pertsonaia honen gainean hitz egiteko. Gehienek gauza bera diote: klowna ez delapertsonaia, munduan egoteko modua baizik. Oinarrizko ikasgaia da klownarena, arte

eszenikoetan dabiltzanentzat eta edozeinentzat ikasgai baliagarria, sudur gorria janzteakmunduaren ikuskera aldatzen baitu.

| MYRIAM GARZIA |

Eskuinean, PhilipeGaulier. Goian, bereikastaroan partehartu zuten zenbaitlagun.


ERDIKO KAIERA - KLOWNA

Klowna ala ezer ezAitor Basauri, Stock Umorearen sortzaileeta-ko eta aktore ezaguna, Gaulierren ikasle izan-dakoa dugu aspaldi. Londresen eta Bilbonbizi da. Spymonkey antzerki taldea sortuzuen duela 15 urte, klowna eta umorea oina-rrian dituen konpainia. Batez ere Londresenjarduten du, baina hainbat lan egin ditu, tar-tean Circe de Soleil ikuskizunetako batean,zeremonia maisu moduan. Klowna da.

“Gaulierrek gustoko dituen klownak lan-tzen ditugu, hau da, ergelarena egiten dugu.Baina ergelkeria sentsibilitate handiz erakutsibeharra dago, plazer handiz eta dibertitzeko”dio aktoreak.

“Ez dakit zer den klowna, eta ez dut jakite-ko gogo berezirik” jarraitu du Basaurik. “Nikez dut sudur gorririk erabiltzen. Garrantzi-tsuena ez da zer, zertarako baizik. Nire ustez,ergelkeria erakutsiz barrea eragiten duena daklowna. Baina jendeari ez zaizkio axola defi-nizio horiek guztiak, berdin egingo baitutebarre. Antzerkiak barrea eragin, hunkitu, ziri-katu, kilikatu, negarra eginarazi eta beldurtze-ko balio behar du. Emozioak eragiten badiz-kidate, ‘zein ondo pasatu dudan antzerkian’,esango dut. Gure taldean ergelkeria erakus-ten dugu, gure buruaz barre egiteko, etahorrela, publikoari barrea eragiteko”.

Izan ala ez izan, klownak ahalmen bereziadu: barrea eragitea. Pertsonaia edozein delaere, gorrotagarriena ere, demagun guardiazibil batena, maitagarri bilakatuko da publi-koaren aurrean, sudur gorria jantziz gero.“Sudur gorria jartzen duena, ‘nitaz barreegin, ergela naiz eta’ esaten ari zaio publikoa-ri. Emankortasun ariketa hori, pertsona orokegin beharko luke”.

Norbere klownaren bilaketari buruz zeradio aktoreak. “Bizitza ematen dugu geure bai-tako klownaren bila, baina aurkituz gero,klown hori hil eta beste bat jaioko da, azkenfinean, klownaren bilaketa norbere buruarenbilaketa delako. Horregatik, zeu aldatzen baza-ra, zeure klowna ere zurekin aldatuko da”.

Klowna ergel bat dela dio Aitor Basaurik,eta neurri batean, “denok gara ergelak.Batzuk jakinaren gainean daude, eta besteakez dira horrenbeste jabetzen. Klownarenesentzia zera da, publikoak hari barre egindiezaion, berari lehendabizi eta berarekingero”. Hala ere, “klownak ez du mezurik”,Basauriren ustez. “Salaketa politikoa edosoziala bufoiarena da gehiago”.

Bufoia eta aktorea dugu Eneritz Artetxe,Dxuturi Teatroko kidea. Hala ageri da behin-tzat, Konpota bere azken lanean –Philipe Gau-lierrek berak idatzia eta Antton Lukuk fran-tsesetik euskarara itzulia–. “Nire bufoiaateratzeko aukera eman dit antzezlan horrek.Nire ustez, bufoia edo klowna ez dira pertso-naiak, barruan dugun izateko modu bat bai-zik. Inkontzienteki ateratzen diren ahuleziezedota une barregarriez elikatzen da klowna,gure gizatasunaren seinale horiez. Ez duzubufoiarena egiten, barrutik ateratzen den zer-bait da” dio Eneritz Artetxek.

Klowna eta bufoia desberdinak dira Arte-txeren ustez. “Bufoia gizarteak baztertua da,ez du ongizate jendarte honek ontzat ematendituen standarrekin bat egiten, eta horregatik,gizartea kanpotik ikusteko ahalmena du, horidu bere boterea. Kritikatzeko askatasun izu-garria du, ez baitu ezer galtzekorik. Eta esa-tean dibertitzen da”, azaldu du aktoreak.“Bufoiak egia esateko beharra du, nahiz eta

Ezkerrekoargazkian MagaliLarroque eta JuanGarcía de Rueda,Klown Naturalaikastaroan.Eskuinekoan,Esther CarrizoKlowntziertoPoetikoan. Biak,Intzan.

JUA

NJO

ELO

LA

MA

RIA

JEFU

EN

TE

HE

RR

ER

O

Eneritz Artetxe, Konpota antzezlanean.


KLOWNA - ERDIKO KAIERA

gerora, hori bere kalterako izan. Betierezeharka, ironiaz, umorez baina jendeak mar-marka dioen hori, esan egiten du bufoiak.Ongiaren eta gaizkiaren gainetik dago, ero-men puntua du. Eta, publikoarekin jolaseanaritzen da, katua saguekin nola. Joko horreta-tik ateratzen da ironia”.

Emakumea eta bufoia izatea ez da errazaizan Eneritz Artetxerentzat. Emakumea umo-retik baztertua izan dela uste du. “Ez dagoumore unibertsalik, batzuek esaten dutenmoduan. Draman badugu tokirik, edo kome-dia arinean. Baina umoretik edota ironiatikbaztertuak izan gara, eta bufoiari inteligentziaeta kritikarako ahalmena aitortzen zaizkio.Emakumeoi zaila egiten zaigu rol hori gurega-natzea... Klownarekin beste horrenbeste,klowna ez baita tentel polit bat, muturrekogauzak egiten ditu, aurpegi zatarrak jartzenditu, desitxuratuta agertzen da askotan, etahori, emakumeek egiten badute, ez da barrega-rria askorentzat. Jar zaitez polita neska!”.

Ganso, hitzik gabeko klownaDurango elkartu gara Gorka Gansorekin,Ganso&Cia konpainiako sortzailea eta klow-na. 2007an sortu zuen konpainia, CeciliaPaganinirekin batera, Hortzmuga antzerkitaldean 10 urtez aritu eta gero. Egindakolanen artean, Renato, Mediopelo eta Babia ditu.Orain Walkman izeneko ikuskizunarekindabil han eta hemen, kalea izanik bere espa-zio eszeniko naturala.

“Nire aurreko lanetan bezala,pertsonaia patetiko eta hunkigarribat da antzezlan honen ardatza.Publikoa entretenitu eta beregana-tzen duen pertsonaia, zirkuko arike-tak edota antzeko baliabideak erabi-liz”, diosku Gorka GansokWalkman antzezlanaz.

Azken lanetan, hitza alde baterautzi eta keinu bidez komunikatzenda publikoarekin. “Sinpletasunarenaldeko apustua egin dugu, ez dagoistorio edota dramaturgiarik. Tonta-keria multzo bat besterik ez, publi-koarekin kontaktatzeko eta barreaeragiteko. Askotan, hitza komunika-ziorako oztopo bihur daiteke.Gauza oinarrizkoak, emozionalakedota funtsezkoak adierazteko kei-nua nahikoa da. Berriketa gehiegiegiten dugu”. Hitzik gabeko ikuski-zun horri esker, eta hizkuntzarenmugarik gabe, Frantzian barrenaaritu dira Ganso&Cia taldekokideak eta datorren urtean nazioar-tean mugituko dute ikuskizuna.

Gansoren ustez, klowna “pertso-naia errebelatzailea da, medium baten antze-koa. Ezkutuko egiak esaten ditu, gordetakoizaerak, isilpeko ebidentziak... Jendearekinenpatizatzen du, ezkutatzen saiatzen garen zer-baiten isla delako, gure gizatasuna. Horregatik,bat-batean militarra maite dugu, armadurarenazpian dagoen gizaki hauskorra eta ahula ikus-ten dugulako”.

Klowna betirako biziko dela dio Gansok,eta bere ustez, “zirkutik atera zenetik han etahemen aurkituko dugu: zineman, antzerkian,publizitatean... Gaur egun ez da soilik tresnaeszeniko edota interpretatiboa, ospitaletanedota kongresuetan aurki dezakegu. Jendeakematen dio klownari izateko arrazoia. Klow-na beti egongo da jendearekin, eta bizi dugunerrealitatearekiko adi egongo da”.

Gorka Ganso,Walkmanantzezlanean.


ERDIKO KAIERA - KLOWNA

Aitor Basaurirekin bat datorGorka Ganso: “Pertsona besteklown daude. Batzuk tradiona-lagoak izango dira eta bestebatzuk berritzaileagoak. Denaden, pailazoak errealitateari etajendeari aurrez aurre begira-tzen dio. Pep Vilak, nire mai-suetako batek, dioen bezala,‘klownak ez daki ezer egiten etahorren gainean artea egitendu’. Klowna sortzailea da.Berak ez daki, ez da hori bereasmoa, baina gure begienaurrean bere izaera poetikoa,magikoa eta adierazgarria da”.

Edozein aktoreren curriculumean klownaoinarrizko tresna interpretatiboa izan daiteke.“Klownaren oinarrizko funtsa pertsonala etaerrepikaezina da, besteengandik desberdin-tzen gaituena. Klownak bere miseriez, aka-tsez, ohiturez edo bertuteez barre egiten ikasibeharra dauka. Tresna baliagarria da akto-reentzat bat-batekotasuna eta autoezagutzalantzeko, eta noski, komikotasunerako”.

Klownak hezitzeko eskolaUhartean Klown eta Adierazpen Eskola1999. urtean sortu zuten Esther Carrizok etaRamon Albisturrek. “Artea eta antzerkia lan-tzeko beste era baten alde egin genuen apus-tu biok. Bide ofizialetatik at, diru-laguntzenmenpekotasunik gabe, gure lana oinarritzathartuta”. Aldi berean, 1990 eta 2009 urteenartean Okzitaniako Lombezen dagoenBataclown konpainiako formatzailea izanda Ramon Albistur.

Uhartean eskolaren helburua, “adie-razpen antzerkia eta antzerki-klowna-ren edukiak garatzea da, bai formazio-an, baita sorkuntza arloan ere”, azaldudigu Albisturrek.

2001. urtean Mugabeclown egita-raua sortu zuten “antzerki-klownarenproposamenari muga guzien gaindibidea emateko. Mugaldean bizi gara,Bortzirietan hain zuzen. Mugaldeabizipen eta kulturen arteko topale-kua da. Gainera antzerkia guretzatarte anitzen arteko topaketa da”.Horregatik, zenbait arlotan murgil-tzen dira eskolan: sukaldaritza, dan-tza, taichi chuan, margoa, musikaeta kantagintza. Gaien aldetik euskalmitologia, genero harremanak,sexualitatea, natura, hezkuntza edokrudeltasuna bezalako edukiak lan-tzen dituzte.

“Gure ikastaroetan parte hartzekoez dugu maila berezirik eskatzen” dio

Ramon Albisturrek. “Salbues-pen bakarra sorkuntza lanprozesuan gerta daiteke, etaez beti. Tailer eta ikastaroetanoinarrizko adierazpen lana etajolas dramatikoaren zutabeakproposatzen dira, pixkanakaklownaren inprobisaziorakobaldintzak atzematen, gara-tzen… eszenara ailegatuz.Sortze lana garatzen dugu,amateurrena eta profesionale-na. Jendearekin eszenara jauz-teko prozesua lantzen dugu.Ikuskizuna emankizuna da,

hots, komunikazio jolasa, non bizitza islatzenden”, azaldu du klown eskolako kideak.

Beran kokatzen bada ere, eskola ibiltariada Uhartean. “2007. urtea arte, Berako lande-txe batekin izan dugu akordioa, udan etaoporraldietan ikastaroak egiteko. 2008tikaitzin Txantreako Auzotegi Kultur Etxeantailer iraunkorra sortu genuen. Gainerakolekuak eskaeraren eta eskaintzaren arabera”.Ipar Euskal Herrian zein Hego EuskalHerrian, eta baita ere Girondan, Dordoinan,Valentzian, Bartzelonan, Kantabrian, Mon-

tsenyn, Suitzan, Marokon, OktzitaniakoTolosan eta Tarnozen eman dituzteeskolak. “Taichiclown dugu salbues-

pena, 2010etik lantzen dugu etaIntzako Sorabile baserrian egitendugu”. 2001. urtetik 400 ikaslepasatu dira eskola horretatik.

“Gure lan proposamenahiru eletan eskaintzen

dugu: euskaraz, gazte-

“Bizitza ematen dugu geurebaitako klownaren bila, bainaaurkituz gero, klown hori hil etabeste bat jaioko da, azkenfinean, klownaren bilaketanorbere buruaren bilaketadelako. Horregatik, zeu aldatzenbazara, zeure klowna ere zurekinaldatuko da”

Aitor Basauri


KLOWNA - ERDIKO KAIERA

laniaz eta frantsesez. Gure ikastaroetaramugaz bi aldeetako jendea heldu da. Gureherrialdetik kanpoz heldu diren aunitzek Eus-kal Herria aurkitzen dute, bai bere azalean,baita bere zainetan ere” esan digu Albisturrek.

Beste klown batzuek aipatu digutenmoduan, bere ustez “klownaren pertsonaiaeraikitzearen prozesua pertsona bakoitzarenprozesuari lotua da. Sormen pro-zesua da. Ez da antzerki pertso-naia bat, betebehar bati mugatua,lan zehatz baten zerbitzurako.Pertsonaia bezala, askatasun han-dia ematen du, eta bide luzerakoprest egon behar da. Klownamaite dugu atsegina delako, askeadelako, iraultzailea delako, haus-lea delako… gure barne-barneandugun utopiaren adierazle dela-ko” dio Albisturrek. Hala ere,“sudor gorria maskara bat da”Uhartean eskolako sortzailearenustez, “eta maskaratzat hartu

behar dugu. Klowna ez dago sudurgorrian, bihotzean baizik. Sudur gorriajanztean lotura unibertsal bati atxiki-

tzen gatzaizkio, maskara erritualari,desorekaren arketipoari. Oso serioa da

sudur gorria janztea”.

Emakumea eta klownaOihulari Klown taldea 1988an sortu bazenere, 1996 arte ez zuen profesionaltasunera jau-zia egin. Hala ere, talde honen sotzaile VirginiaImazek 25 urte daramatza sudur gorria jarrita.Bera izan da Euskal Herrian ezaguna egin zenlehen emakume klowna. “Nire lehendabizikoklown ikastaroa 1983an egin nuen. Antzerkiagustuko nuen garai haietan baina asko sufritunuen bat-batekotasuna lantzen, eta klownakezin zuela nire bokazioa izan uste izan nuenikastaroa bukatzean, Halaber, umorea gizo-nezkoen kontua zela ohartu nintzen” azaldudu Imazek. Hala ere, “nire ikaskideak ikusitahainbesteko barrea egin eta gero, klown ikasta-roak egiten jarraitzea erabaki nuen, barreakonura egiten zidan eta”. Le Bataclown konpai-nia frantziarrean aurkitu zuen formazio etaesperientzia aproposa. Horri esker, aktoresozial gisa dugu ezagun Virginia Imaz, frantse-sez clownanalyse deitzen den rolagatik. Alegia,klown kodean bat-batekotasuna lantzen du.Oihulari Klown konpainiaren espezialitateadiren klownklusioek –topaketetan edo kon-gresuetan aurkeztu diren gaien ingurukoklown parodia–, antzerki eremutik kanpo lanegitera eraman ditu kideak.

Virginia Imaz klown izateko formatzenhasi zenean, emakume gutxik hartzen zutenparte ikastaroetan. Egun, formazioari dago-

kionez, emakume gehiago badago ere, gutxidira profesionalizatzen direnak. Beste lanbidebatzuetan bezala, “gizonezkoak dira arrakastalortzen duten klown gehienak; emakumezko-ak amateur dira”.

“Ipuinak, pailazoak edota txotxongiloakumeentzat direla uste den bezala, oraindikhainbat aurreiritzi dago helduen klownari

heltzeko orduan. Egia da klow-nak berehala beregatzen duelajendea, bere hizkuntza, erotasu-na, gorpuzkera, eta bat-batekota-sun emozionala ulertzen du. Adinguztietako pertsonek, denek,poesia eta umorea behar ditugugure bizitzan”.

Arte eszenikoetan aktore askokbaliatzen dute klowna formaziogisa, “maskara antzerkiak norberegorpuntzaren kontzientzia, emo-zio biologikoak, tempoa edotaarnasa lantzen laguntzen duelako.Baina ez dut uste aktore gehienek

klowna dutenik oinarri gisa. Aldiz, aktoregehienak tragedia, melodrama eta onespensoziala duen antzerkia dute nahiago”. Oihu-lari Klown konpainiak antolatzen dituen ikas-taroetara hurbiltzen diren pertsonak, “ez diraaktoreak, kaleko jendea da, askok hezkuntzaneta osasun zerbitzuetan egiten dute lan etaondo dakite umorea tresna baliagarria delageure burua ezagutzeko, ondo egoteko, lotu-rak lantzeko”. Hala ere, Imazen ustez, “badaberri on bat: egun diharduten antzerki tal-deak komediaren inguruan murgiltzen dira.Eskaera handia dago, eta egungo publikoanorabide horretan doa: barre egin nahi dute”.

Imazen ustez ere, klowna ez da pertsonaiabat, munduan egoteko modu bat baizik:“Energia bat da, begiratzeko era bat. Klownapertsonaien kutxa txinatar bat izan daiteke,pertsonaia bat beste pertsonaia batenbarruan”. Bere aburuz, “klownak zerikusihandiagoa du ikasitakoa urratzearekin, ikas-tearekin baino. Zentsura emozionala, itxura-keria, gizalege soziala, zurruntasuna, intole-rantzia edo besteren azalean jartzekoahalmen eza desikastea, alegia”.

Pailazoa poeta al den galdetu diogu Oihu-lari Klown taldeko kideari: “Ekintzaren poetada. Metaforaren langilea. Bere poesia batzue-tan keinu bidezkoa da, ikusten den zerbaitbaina betiere, ezustekoarekin lotura bat,ezohikoa, poetak bezala gu hunkitzea bila-tzen duena”. Fernando Pessoak zioen bezala:“Poetak (edota klownak) itxurakegiten ditu,/ eta benetako itxurakdira,/ mina sentitzen duen itxuraegiten duenean ere/ mina bene-tan sentitzen du eta”. n

“Klowna ez da pertsonaiabat, munduan egoteko modubat baizik. Energia bat da,begiratzeko era bat. Klownakutxa txinatarra ere izandaiteke, pertsonaia bat,beste pertsonaia batenbarruan”

Virginia Imaz


ERDIKO KAIERA - LITERATURA

HARA: “Vilarinhoko biztanle guzti-guztientzat, sal-buespenik gabe, gauak gau ziren; iluntasuna beste-rik ez. Eta egunak are okerrago, argitasuna gorabe-hera. Aberats nahiz pobre, ez zioten ez etaeguzkiaren distirari erreparatzen. Jan egiten zuten,edan, eta ildoak ireki, kondenatutakoen egona-rriaz”. Ai, alabaina, erreparatu izan baliote gauari,egunari, eguzkiaren distirari, erreparatu izan balio-te aurre-aurrean zutenari, Miguel Torgak errepara-tu bezala, ikusiko zuketen izan badela besterenartean piztia saldo bat, piztia gordin, goxo, anker,hunkigarri saldo bat. Luze gabe, Piztiak honetanbildutako horiek guztiak.

Ez dakit zergatik, animaliak literaturan haurren-tzako bazka izan ohi dira. Gizajendearen trasuntoonbera, zuri, kalterik gabeko izateko, edo, kasurikonenean, ume koitaduak beldurrez akabatzeko.Aitzitik Torgarenak, Bego Montorio itzultzaileakhitzaurrean gaztigatu gisara, ez dira Disney fakto-riako piztia melengen abenturen parekoak. Piztiahoriek asko, gehiegi gogorarazten dizkigute hezur-haragizko gizon-emakumeak: eperrek, esate bate-ra, “intzirika, pertsona ahotsa izaten zuten kasik,erruki eske”; aurrerago, ardia, “hasi zen marrakaeta marraka, ume batena zirudien etsipenaz”.Hainbeste non, hankabiko nahiz lauoineko, piztie-ria guztia gertatzen zaigun azkenerako etxeko:Nero, Mago, Premu, Soraio, ispiluan agertuko

zaizkigu geure burua bertan begiratzera ausartzengarenetan. Txitxarra kexu da, baina berdin behar-ko genuke guztiok: “Lan egitea patua balitz beza-la!”. Haren aldarria egin beharko genuke gure lelo:“Kantatzea bizitzan sinestea eta heriotza gaindi-tzea dela”. Eta orain artekoak gutxi balira gainera,Miura zezenak eskainiko digu zezenketak benetanmaite ditugunok beti amestu dugun korrida: torea-tzailea adarkatua suertatzen dena.

Piztiak bildumak, 1940an lehen aldiz argitaratua,askoren ustez mugarria ezarri zuen Portugalgoipuingintzan. Pertsonalki iruditu zait gogoangarri.Eta, ondorioz, harrigarria nolaz ez duen Torgakgurean izan itzulpen gehiago, pitxi honen ondotik,beste batzuek izan duten moduan. Montorioberriz –eta bide batez, itzulpena da kategorikoa–:aje zaharra, zoritxarrez, portugesezko literaturaurrunekotzat jotzearena. Piztiak dugu, behintzat,beste gaixotasun gaiztoagoren baten aldean, luso-patian erortzeko modukoa. Eta azkenerako, ondo-rio gisara: ai, erreparatuko bagenio gauari, egunari,eguzkiaren distirari, erreparatuko bagenie MiguelTorgak egin bezala piztia bat eta bakoitzari. Ipuinliburu honen moduko literatura goza-garri gehiago izango genuke hartara,eta besterik ez bada. n

Aritz Galarraga

PiztiakMiguel Torga.

Itzultzailea: Bego Montorio.Alberdania, 1997

Erreparatuko bagenie

Literatura


MUSIKA - ERDIKO KAIERA

AEBETAN oso ohikoa da iraganean hardcoreazein bestelako doinu gogorragoak landu izandituzten musikariek gaur egun power-popa edokasu gehienetan sustraidun musika egiten ari-tzea. Sustraidun musika aipatzean esan nahi dutbluesa edo amerikarra, azken hau countrymodernoagoa. Galdetu, bestela, iaz Red Krossikustera joan ziren hardcorezale askori; edo erre-paratu ‘americana’ deiturikoaren pean dabiltzanaskoren zuhaitz genealogikoei, besteak beste.

Bestalde, egia da musikari askok minimalis-mora ere jotzen dutela gero eta gehiago; kan-tuak ahalik eta biluzien idatzi eta interpretatzera.Horra hor, hurbileko adibide diren Eddie Spaghetti,Supersuckersekoa, Nick Olivery zein Iñigo Cabeza-fuego, besteak beste. Joseba Irazokiren adibideak ezdigu balio; bere bakarkako proiektuan biluztu baino,sorgindu egiten baita.

Belarmiñak proiektu berriaren atzean Joxi Ubedaeta Iker Lopez tolosarrak daude. Lehena inguruotakohardcorearen aintzindari Tortura Sistematika taldekokide izateaz gain, Bukaera, Batzuk eta beste hainbatproiektu gordinetan aritutako beteranoa; eta besteaLobo Electrico taldeari glam ukitua eman eta gitarrairudimenez jotzen zuena. Biak elkartuta, Joxi abesteneta gitarra akustikoarekin, eta Iker gitarra elektrikoa-rekin, abestiei koloreak gehitzen. Bitxikeria gisa,beraien lehenetariko emanaldia Tortura Sistematikakizan zuen behin-behineko berpiztean izan zen.

Lehenengo pausoak izeneko lanean sei kantu batudituzte, guztiak pop eta folkaren artekoak, euskarazeta Joxik abestuak, baina dagoeneko musikari gehiagodituzte inguruan. Arteriak luzatu nahi dizkigute-k

zabaltzen du lana. Joxiren kantatze sosegatuak gukgeuk sortu dugun presondegia deskribatu ahala, Ike-rrek oihartzun bereziko giroak sorrarazten ditu, etatarteka eskusoinuak folk kutsu polita ematen dio.Giro atsegina-k ukitu are eta bereziagoa dauka, miste-riotsuagoa. Zaharrak berri-k gorputz handiagoadauka, Joxik indartsuago abesten du eta Ikerren gita-rrak intriga puntua dauka. Gero arte melodikoagoa da,jostariagoa eta bluesa tartean bada ere, barren-barre-nean The Clash hurbil dabilela esango nuke. Hain daestua-rekin minimalismora bueltatzen dira berriro etahaztearen misterioa deskubritzearekin bat bossazipriztinak ageri dira. Lana ixten duen Neketsua-nIkerrek askatasun handiagoa hartu du eta gitarra joko-ak batzutan psikodeliarantz biratzen du. Natura, haur-tzaroa, inozentzia eta biziraupenetik daukaten kantuhauek Will Oldham, Txuma Muruga-rren, King Loser eta Igor Arzuaga izanditzakete familia artean. n

Iker Barandiaran

Lehenengo pausoak. Belarmiñak

Autoekoizpena, 2014. belarmi-ak.bandcamp.com

Iki Poliki (gitarra akustikoa, gitarra elektrikoa, perkusioak etaahotsak), Leire Zumeta (soinu diatonikoa eta ahotsak), etaJoxi Ubeda (ahotsa eta gitarra akustikoa). Perkusioaz GorkaKanseko arduratzen da.

TX

AR

LIG

EST

EIR

A

Inozentziaren edabe magikoa


ERDIKO KAIERA - DENBORA-PASAK | ANA ZAMBRANO |

5 4 6 1

9 8 6

6 9 1 3 8

5 3 7 4

9 1 3 5 7 8

7 9 3 5

1 3 5 6 8

7 4 6

9 1 5 2

Erraza

Zaila

3 9 1

5

2 6 8 9

9 3 2 4

3 6

2 5 7 9

9 4 2 6

6

1 4 7

Erraza

Zaila

1

2

3

4

5

6

7

8

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Ezker-eskuin:

1. Eratu, ekoitzi. Animalia basatiak hezten dituena. 2. Zutitzeko gai dena. Dago(alderantziz). 3. Garai, denbora. Urtebeteko txahal. 4. Upak egiten dituena.Azukre-kanaberaren destilazioz lortutako edari. 5. Argazkian. Urrats. 6. Errenkada, lerro. Armadun, iskiluz hornitua. 7. Larruazaleko gorriune bizi.Inude. 8. Salbu. Burdina lantzen zen lantegia (pluralean).

Goitik behera:

1. Ezaguera. 2. Ibilgailuen atal biribila. 3. Irato. 4. Naizen hau. Altuak, garaiak.5. Narrasti izena. 6. Hornidura. Banka Burtsak. 7. Abagune, aukera. Sos. 8. Altxor. 9. Pilota jokoa (pluralean). 10. Bibliaren arabera, Lurreko paradisua.Landare mota. 11. Egitasmo. 12. Herri edo hiri bateko etxe multzo, auzune. 13. Munizipal. 14. Txakurraren usaimena. 15. Egokiak.

Ezker-eskuin:1. Egin, Hezle. 2. Zutikor, Ad. 3. Aro, Aratxe. 4. Upagin, Ron. 5. Piramidea, Pauso.6. Ilara, Iskiludun. 7. Zanbro, Hazama. 8. Ezik,Burdinolak. Goitik behera: 1. Ezaupide. 2. Gurpil. 3. Itoarazi.4. Ni, Garak. 5. Kaiman. 6. Horni, BB. 7. Era, Diru.8. Tresor. 9. Laxoak. 10. Eden, Ihi. 11. Plan. 12. Auzo. 13. Udal. 14. Suma. 15. Onak.

11 12 13 14 15

345987162

869215473

217463895

953172648

478396251

126548739

594721386

782639514

631854927

854236971

319857246

276491358

532718469

691345782

487629135

143562897

725984613

968173524

Izan zuten azken bileran hauxeaitortu omen zion Barack Oba-mak Vladimir Putini:

– Arazo larri bat aitor-tuko dizut. Inguruan 50aholkulari militar dauzkat.Badakit horien arteko batespioia dela, baina ez dakitnor den.

– Nik ere antzeko ara-zoa daukat –erantzun zionPutinek–: inguruan 50aholkulari militar dauzkat.Badakit horien arteko bat

konpetentea dela, baina ez dakitnor den.

Gurutzegrama Sudokuak

Obama eta Putin

Soluzioak

NIN

A-C

C B

Y

Kike Amonarrizen umorea

PETE SOUZA


ERDIKO KAIERA - ZIENTZIA | JOXERRA AIZPURUA SARASOLA |

Babeslea: iametza Interaktiboa

UDAZKEN SASOI HONETAN gurebasoetan eta mendietan onddoak,zizak eta perretxikoak ikus ditzake-gu, batzuk jangarriak eta besteak ez,baina guztiak ikusgarriak.

Munduko leku askotan kontsu-mitzen dira onddoak, eta kulturarenarabera batzuk ala besteak bildu etajaten dira. Baina oso bestelako era-bilera ematerik ere bada, zoritxa-rrez: Lilleko Pasteur Institutukozuzendari nagusiak gogora ekarri

duenez, onddoetan oinarritutako arma biologiko asko dago, gerretan era-biliak izan direnak eta erabiltzen direnak.

Vietnamgo gerran AEBek eta SESBk esperimentu gisa erabili zituztelakosusmoa dago; milaka pertsona hil omen ziren modu horretan. Irakeko gor-dailuetan, berriz, 22.000 litro aflatoxina aurkitu zituzten mende-baldeko indar militarrek 1990ean, herrialdea inbaditu eta gero.Aspergillus generoko onddoek sortutako toxina hori Scud misile-tan kokatuz gero, misilak jotako lurretan uztak eta animaliakkutsatzen ditu, eta haien bidez gizakiarengana iristen da. n

Nola islatzen direnemozioak gorputzeanEgoera emozionalak gure gor-putzeko energia fluxuetan etaorganoen egoeretan aldaketakeragiten dituela badakigu.Azken urte hauetan egindakoikerketa bat emozioen eraginahobeto ulertzen ahalegindu da,eta horri esker errazagoa izangoda disfuntzioetarako tratamen-du egokiak aurkitzea.

ttiki.com/86646(Ingelesez)

Lurraren magnetismoaaldakorra da

Iparrorratzak Ipar Poloa adie-razten du, baina Ipar poloaAntartidaren gainean kokatuizan da aitzinean; hau da, Lurra-ren magnetismoa aldakorra da,eta horren zergatia misterioa da.Gaiak badu garrantzirik; bes-teak beste, magnetismoak espa-ziotik datozen izpiez babestengaituelako.

ttiki.com/86647(Gaztelaniaz)

Enpresa batek fusionuklear erreaktoreairagarri du bost urtebarrurako

Lockheed Martin enpresa estatu-batuar ospetsuak adierazi berriduenez, bost urte barru kamioibaten tamaina edukiko duenfusiozko erreaktore bat eraikitaizango du. Haren bidez Marterahilabete bateko bidaia egiterikegongo da, esan dutenez.

ttiki.com/86648(Frantsesez)

CO

BK

EBA

ASK

Onddoak elikagai... eta arma

BRUSELAN emandako hitzaldi batean, ArantzaTapia Eusko Jaurlaritzako Ekonomiaren Gara-pen eta Lehiakortasun sailburuak clusterrekizan dezaketen balioa aztertu du berriki.

Clusterretan sektore bereko enpresak elkar-tzen dira, bakarka lortu ezin izango lituzketenhelburuak lortzeko: ikusgarritasuna, adminis-trazioarekiko harremanak indartzea, proiektukonplexuetan parte hartzea... Enpresa lehiaki-deak dira, baina koopetizio (koopera-zio+konpetizio) kulturaren bidez onura han-diak lor ditzakete.

EAEn urteak daramatzate clusterrek lanean, eta ekonomiaren hainbat sek-toretan “botere faktiko” izatera ailegatu dira. Azken urteotanasko ugaldu dira, eta ugalketak arazoak ekarri ditu. Asko izateakindarren dispertsioa ekar dezake neurri batean, baina gutxi iza-teak ekonomiak behar duen malgutasunaren aurkako politikakeragin ditzake. Zaila benetan, oreka lortzea! n

EAEko clusterrak, aldi bereaneredugarri eta eztabaidagarri

DAV

IDSI

LVE

RM

AN

Aflatoxina toxinaren 22.000 litro atzemanzituzten Irakeko gordailuetan.

Confebasken eta hainbatclusterren arteko bilera.


LANDAREAK - ERDIKO KAIERA| JAKOBA ERREKONDO |[email protected]

Landareei buruzko galderaren bat egin edo gairen bat proposatu nahi badiguzu, bidali mezua [email protected] helbidera eta orrialde honetan bertan irakurri ahal izango duzu erantzuna.

Kaixo Maite. Nire iritziz apopiloak ditu landareak. Baten bat gustura arituda kosk eta kosk. Zuritu egin da azala kendu eta mamia airera geratzeanlehortu egin delako. Mehetu, berriz, koskalariaren bazka izan delako. Begira-tu ea barerik aurkitzen duzun inguruan: lorontziaren azpian, aldamenekoan,zirrikituren batean… Barraskiloa ere izan daiteke. n

Irakurleak galdezka

JEAN BAPTISTE DUHALDEXilhar Zuraiden jaio zen,1854ko ekainean, eta han-dik hirurogeita hamalau-garren ekainean hil zen,Ezpeletan. Pilotaria zen.Eta ez nolanahikoa. Ekai-nean hil, eta abuztuan,Ezpeletako plazan, harenirudia brontzez azaltzenduen eskultura landatuzuten, Pablo Tillacekegina. Nazioartean ereezaguna zen, BuenosAires aldean galdetu!Haren joko finak makinabat hamaiketakotako berriketal-diak osatu zituen. Joko garbian etaerrebotean aritzen zen. Joko garbimotxean agian ez, baina errebo-tean haren pilotak ezagutukozituen, bai, plazetako platanoak(Platanus x hispanica).

Jean Baptiste Duhalde Azkai-nen jaio zen, 1674ko otsailarenlehenean, eta Paris handian hil,1743ko abuztuaren hemezortzian.Jesuita zen. Lau liburukiz osatuta-ko liburu sonatu bat idatzi zuen1735ean, Description de la Chine et dela Tartarie chinoise. Sekula izan gabeazen Txinan, baina lagundiarenaldizkari baten arduraduna izanik,hango jesulagunek bidaltzen zuten

informazioa bere eskuetatik igaro-tzen zen. Ikaragarrizko hautsakharrotu zituen liburuak, eta Txina-rekiko grina puztu zuen. Voltairek,1751n idatzi zuen Luis XIV.a erre-gearen mendeko idazleen katalo-goan, honela loriatu zuen: “Paris-tik bertatik, txinatarrak ezagutu ereegin gabe, bere lagunen idazkieta-tik abiatuta munduan eman denTxinaren deskribapen zabalena etaonena idatzi du”. Hainbesteraino-ko fama hartu zuen, ze paristarrekhan jaioa dela baitiote. Jean Elizal-de Zerbitzari euskaltzainak, 1928-1957 artean idatzitako Azkaine guresorterria zorionekoan, Jean BaptisteUhaldeko semea zela dakar, baina,

inondik ere, Txinan sekula izan ezzelako jokoaren berririk gabe,honela idatzi zuen: “Uhaldekoseme zen Duhalde handia, Xinanarimaketan karrat ibilia. Aipamenautzi du mende orotako...”. JeanBaptiste hau hil eta mende betera,artean, bere sona ur gaineko bitse-tan zebilen. 1836an Augustin Pyra-me de Candolle botanikari handiakTxinan topatutako landare ezeza-gun bati Duhaldea chinensis izenajarri zion, haren oroigarri. Harrez-kero, Asia aldeko lan-dare genero oso batekDuhaldea izen euskal-duna du. n

Ezkerrean, Jean Baptiste Duhaldek (1674-1743) idatzitako Description de la Chine et de laTartarie chinoise liburuaren ingelesezko edizioa. Eskuinean, Duhaldea generoko ale bat.

Zuraidetik Txinara

Kaixo Jakoba. Astebetean lorontzi batean daukadan aloe veraren hostoak zurieta guztiz mehetuta azaldu dira. Zer dela eta? Kaltetutako hostoak kendubeharko nituzke? Aldez aurretik eskerrik asko.

Maite Arrizabalaga (Mutriku)


ERDIKO KAIERA - DENBORAREN MAKINA | NAGORE IRAZUSTABARRENA |

WASHINGTON, 1944KO ABENDUA. AEBetako armadakProcedure for Military Executions (Exekuzio militarretarakoprozedura) izeneko liburuxka argitaratu zuen. Garai har-tan heriotzara kondenatutako militarrak urkatu egitenzituzten AEBetan, eta armadako arduradunek exekuzio-ak ahalik eta azkarren eta garbien izatea nahi zuten;eskuliburuan bertan adierazten denez, gida osatzekoagindua Dwight D. Eisenhowerrek eman zuen, orduanarmadako buru eta gerora NATOko lehen komandantenagusi eta AEBetako presidente izango zenak.

Baina arazorik gabeko exekuzio eragingarriak izate-ko kezka hura ez zen berria. Frantziar Iraultzan metodoazkarrena, eraginkorrena eta sufrimendu gutxien eragi-ten zuena omen zelako nagusitu zen gillotinaren erabi-lera; “exekuzio metodorik errukitsuena” zela esatenzuten. Garbiena behintzat ez zen.

Urkatzeak gillotinaren zipriztinak saihesteko aukeraematen zuen, baina horrek ez du esan nahi urka-bilu-rrak eragozpenik ez zekarrenik. Urkatzaileak prozedu-raren oinarrizko ezaguerak izatea garrantzitsua zen:sokaren lodiera, erortzearen distantzia, kondenatuarenpisua... Bestela zigortuaren agonia luzatu zitekeen, etaborreroarena ere bai. Urkatzeen kasuistika zabalean, ezzen ohiz kanpokoa pisuak eta indarrak gaizki kalkulatueta urka-bilurrak kondenatuari burua ebakitzea –horre-tarako gillotina bera hobea zen– edo, alderantziz, pisunahikorik ez eta borreroa kondenatuaren hanketatikzintzilikatu behar izatea.

Horiek guztiak saihestea zen armadak argitaratutako26 orrialdeko eskuliburuaren helburua. Korapilo bere-zia nola egin xehetasun osoz azaltzen da, urkabearenegitura ondo eraikitzeko datuak ematen dira: tamainak,lodierak, distantziak... irudi argigarriz lagunduta, Ikeakojarraibideak bailiran. Baina horiek guztiak alferrikakoakziren gorputzen erorketa taula ez bazuten aintzat har-tzen. Taula horren arabera, 120 libra (55 kilogramoinguru) edo gutxiago pisatzen duten kondenatuek8’1’’ko (ia bi metro eta erdiko) erorketa behar dute

lepoa bihurrituko dutela ziurtatzeko. 220 libratik gora-koentzat (100 kilogramo inguru) nahikoa da bost oine-ko jauzia, metro eta erdi pasatxo. Baina taulako datuakez ziren hutsezinak eta borrero arduratsuak erorketarendistantzia doitzeko beste faktore batzuk ere hartukozituen aintzat; esaterako, kondenatuaren gorpuzkeraedo garapen muskularra.

Exekuzioak armadako borrero batek burutuko zituen.Borrero militarrik libre ez balego, borrero zibilek ordez-katu zezaketen, eta exekuzioaren tokiko ordainsaria jaso-ko zuten, beti ere exekuzioko 100 dolarreko saria gainditugabe. Borrero zibilik ere ez balego komunitateko edozeinkide izendatu zezaketen eskuliburuaren ara-bera, baldintza bakarra beteta: emozionalkiegonkorra izatea. Esan gabe doa beste bal-dintza bat ere bete behar zuela: urkamendiamuntatzeko jarraibideak ulertzea. n

Gizakiak eragindako leherketarik handiena1961EKO URRIAREN 30EAN, ZemblaBerria artxipelagoan, egungo Erru-sian, historiako eztanda nuklearrikhandiena eragin zuten sobietarrek.Tsarraren Bonbak –hala esan zioten–proba-gunetik 4.000 metroko altueranegin zuen eztanda eta 50 megatoikoindarra askatu zuen, 1.400 aldiz Hiros-himako eta Nagasakiko bonbek batera

askatutakoa. 100 kilometroko perime-troaren barruan harrapatutako guztiek3. graduko erredurak izan zituztengutxienez. Eta hori, bonbaren ahalme-na erdian utzi arren. Izan ere, hasiera-ko diseinuak 100 megatoira iristekoaukera ematen zuen, baina potentziamurriztea erabaki zuten “arrazoi eko-logikoak” medio. n

Arrastoak

AT

OM

ICFO

RU

M

Urkatzeak modu egokian egiteko AEBetako armadak1944an argitaratutako eskuliburuaren 24 eta 26.orrialdeak. Irudiek urkabea nola muntatu eta urka-bilurranola korapilatu azaltzen dute, hurrenez hurren.

Ontsa urkatzeko bidia


TERMOMETROA

Hizkuntza aniztasunaren apologiaegiten duzu beti. Orain dela ehun urteHerrialde Katalanak elebakarrakziren. Egoera hura txarra al zen?Elebakartasuna zen orduko egoera,eta oso ondo zegoen. Baina oraindela ehun urte ez zegoen internetik,telebistarik, irratiak lehen urratsakeman zituen. Ez zegoen gaur egunmunduarekiko dugun komunikazio-rik. Hizkuntza ordezkapen prozesue-tan, hizkuntza menperatzailea dato-rrenean ikus dezakegu nola eremuhomogeneoak, itxiak, sentikorrenakdiren. Aldiz, hizkuntza menperatzai-leak hizkuntza aniztasuna dueneanparean erasoei hobeto eusten zaie.Pentsarazi beharko liguke. Soziolin-guistika kanonikoak mundu homoge-neo ideal hori marrazten dizu beti,eta ez zait hainbeste interesatzensoziolinguistika mota hori, zaurga-rriago egiten zaituelako. Garai hartanelebakartasuna oso ondo zegoen.Orain bestelako egoerak ditugu eta ezbadakigu ondo kudeatzen, hau da,ideal elebakarra badugu helburu,desagertzeko arrisku handia daukagu.

Teoria klasikoak dio bi hizkuntzaharremanetan daudenean bi irtenbi-de daudela: ordezkapena edo hizkun-tzak aurrera egitea.

Kontua ez da teoria horrek ezduela balio, baizik eta teoria batgehiago dela. Errealitateak esatendigu beti ordezkapena gertatzendela. Nik ez dut normalizaziokasurik ezagutzen, bat bera ere ez,mundu osoan, historia osoan. Etaurteak daramatzat bila. Egonkormantendu den ele biko komunita-

terik ez dut ezagutu, eta ezagutuditudan guztiek hizkuntza ordez-katuta bukatu dute.

Herrialde Katalanak orain ez al garaele bikoak?Zorionez ez. Elebitasunak desager-tzera ginderamatzan. Aniztasunhandiagoa egotea da interesgarria,

CARME JUNYENTSOZIOLINGUISTA KATALANA

Aski ezaguna da Carme Junyent (Masquefa, 1955), Euskal Herrian hizkuntza munduan.Vilaweb agerkari digitalak elkarrizketa mardula egin dio, eta orriotara hainbat pasarte ekarri

dugu euskaratuta. Independentziak ez duela zertan katalana salbatu esan digu, etagaztelania-katalana bikotea baztertu eta Herrialde Katalanetan milaka lagunek hitz egiten

dituzten beste hizkuntzei begira hasteko garaia dela dio.

“Ez ditut bateratu nahi independentziaren prozesua eta hizkuntzarena, erritmodesberdinak baitituzte”.

| ASSUMPCIÓ MARESMA, JORDI BADIA |

«Hizkuntza asko hitz egiten direntokian zergatik eman behar diogu

leku berezia gaztelaniari?»

WW

W.N

UV

OL.

CO

M


TERMOMETROA - CARME JUNYENT

baldin eta artikulatzen badakigu.Baina, orain oro har, aniztasunagaztelaniak bereganatzen du. Elebi-tasun hori are arriskutsuagoa da.Hizkuntzak, katalana barne, birko-katu behar direla onartzeko gaibagara, itxaropena izan dezakegu.

Elebitasuna eta diglosia kontzeptuzaharkituak al dira?Beti esan dut: ez dut uste politikakhizkuntzak aldatuko dituenik. JordiSolé y Camardonsek –lagunak garainondik ere– uste du independen-tziak katalanaren egoera konpontze-ko balioko duela eta nik ezetz esatendiot. Horretan sinesten badugu osogaizki daukagu, zeren politika osoeraginkorra izan da hizkuntzak hil-tzeko, eta ez haiek berpizteko. Israe-len adibidea azaleratzen da beti,errepika ezina da. Aurrera egin nahibadugu, egiaz hizkuntzak bizirauteanahi badugu, eredu berriak bilatubehar ditugu.

Hiztunen arteko loturetan gehiagosakontzea proposatzen duzu.Ohartzen zara hizkuntza askogaldu direla hiztun komunitateenarteko komunikazio bideak aldatudirelako? Eta hizkuntza berresku-ratu nahi izan denean, ez dira saiatusare hori berrosatzen, baizik etahizkuntza jakin bat, hizkuntza iso-latua, berreskuratzen saiatu dira.Berriro diot, ez da bat bera ere

berreskuratzen. Kontua sareaberriz jostea edo berria egitea da.Ez diot zentzu handirik hartzen“onik atera dezagun katalana” esa-teari , katalana hitz egiten denlurralde guztietan zer gertatzen denahazten badugu. Katalanez bikainhitz egiten duen amazighari gazte-laniaz hitz egingo diote, jendearihorixe sartu zaiolako kaskezurrean:kanpokoa dela uste dugunari gazte-laniaz egiten diogu, hizkuntza ez-markatuan. Sare hori aireztatubehar da eta harremanak aldatu.

Unibertsitateak bultza dezake pen-tsaera aldaketa?Bai, baina ez dakit oso garbi dau-kan. Denok ingelesari begira gaude.Hirueletasuna eleaniztasunarengorena iruditzen zaigu: ingelesa,

gaztelania eta katalana. Horrek ezdu ezer aldatzen.

Aldaketa politikariek ez badute egi-ten nork sustatu behar du?Jendeak. Nola iritsi jendearengana?Politikarien bidez? Begira, ondokogertaerak dena azaltzen du. Fran-kismoan orain baino gehiago hitzegiten zen katalana, ezta? Politikaaurka daukazu eta hizkuntza aurre-ra doa..., eta teorian, politika zurealde izan duzunean hizkuntzakatzera egin du. Paradoxak pentsara-zi beharko liguke. Ziurrenik politi-kariak beharko ditugu gizar teadinamizatzeko, baina nik uste dutgoitik datozen gauzek, hizkuntza-kontuetan, gutxiespena eragitendutela. Horrelako adibide gehiagodaude. Guaranieran erreakzio horideskribatu da, baita maorieran ere.Adibide horiek jartzen ditudaneanjendeak uste du hirugarren mundu-koak direla eta ez digula eragiten.Baina hiztunak berdinak gara tokiguztietan.

Hizkuntza hilko den herrialde inde-pendentea izatea gerta liteke?Bai, baina ez dugu utzi behar horigerta dadin. Horregatik, ez ditutbateratu nahi independentziarenprozesua eta hizkuntzarena, errit-mo desberdinak baitituzte. Inde-pendentziaren prozesua egun bate-t ik besterakoa izan daiteke.Bat-batean gauzak asko aldatudira. Hizkuntzarekin kontuak ezdira horrela gertatzen.

ERCko presidente Oriol Junquerasekgaztelania ofiziala izango dela dio.Zer iritzi duzu?Hauteskundeei begira uler nezakeaukera hori, baina horrela ere ez dutulertzen. Irakurri diodan azken arti-kuluan La llengua dels meus amics, de lameva gent, nepotista iruditzen zait.Nire lagunek eta nire jendeak hiz-kuntza asko hitz egiten dituzte:beraz, ez dago hizkuntza bakarra.Eta katalanari zer gertatzen zaio?Ez da zure jendearen hizkuntza?Hizkuntza asko hitz egiten direntokian zergatik eman behar dioguleku berezia bati? Ez dut ulertzen,inondik begiratuta ere. Historialariizanda, ikuspegi historikoa izanbeharko luke, eta berak irudikatzen

“Eredua hau da: katalana hizkuntza ardatza, eta gero, hemen hitz egiten direnhizkuntzei esker sortzen diren aukerak baliatu”.

“Katalanez bikain hitzegiten duen amazigharigaztelaniaz hitz egingodiote, jendeari horixesartu zaiolakokaskezurrean:kanpokoa dela ustedugunari gaztelaniazegiten diogu, hizkuntzaez-markatuan”

MO

NIK

AD

EL

VA

LLE

/ A

RG

AZ

KI

PRE

SS


CARME JUNYENT - TERMOMETROA

duena gertatuko balitz gaztela-niak katalana ordezkatuko du.Ez dut ulertzen, eta gainera ustedut ez duela boto gehiago lortu-ko. Boto gehiago irabaz ditzake-zu denak konpromisoa hartzerabehartuko dituzun planteamen-du bati esker. Hemen gehienhitz egiten diren hizkuntzetakohiztunak behar ditugu, hizkun-tza aniztasuna zaindu nahi badu-gu. Haien konpromisoa behardugu, eta ez dut zalantzarikgehienena badugula. Beraz, horiartikulatzeko aukerak sor ditza-gun. Zergatik izan behar dugutalde zehatz batekin jokaeraberezia? Haien ustez, gehiengoadira, eta egiazki ez da hainbeste-raino. Bestalde, gaztelania hizpi-de denean, gaztelania bakarrariburuz hitz egiten da, eta askodaude.

Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzabukatuta, denek katalana eta gaz-telania menperatu behar al dituz-te?Eta hizkuntza gehiago, eta ezderrigorrez ingelesa. Ez dakithandiegia botako dudan, bainaderrigorrez gaztelania izan beha-rrik ere ez dago. Beste hizkuntzabatzuk ikas daitezke. Bertakoakatalana da. Bestelako bideakjorra daitezke. Erromanikojarraitua sustatu daiteke. Orain,aukera horiek denak ingelesaga-tik desagertzen dira. Ikasleenfamilietako hizkuntzak bultzadaitezke. Denak ezin da, bainaasko bai, gizarteak behar ditu.

Azalduko hobeto?Katalunian 40 bat hizkuntzadaude, zeinak hiztun kopurua-gatik bakarrik babestea merezi-ko lukeen. Gaur egun, dirudenak xahutzen ditugu hizkun-tza eskolak ordaintzen, ez-dakit-zer ikasi nahi dugulako.Baina gure artean dauzkagutxinera, errusiera, arabiera…Ziurrenik elkarbizitzarakobalioko liguke eta hainbat hiz-tun komunitateren jakintzajasoko genuke. Aniztasuna arti-kulatzeko modu bat litzateke.Eredua hau da: katalana hiz-kuntza ardatza, eta gero,hemen hitz egiten diren hiz-kuntzei esker sortzen direnaukerak baliatu.

Laburbilduz, etorkizuneko Kata-luniako Estatu berriko presiden-teari hiru aholku emango alzenizkioke?Erokeriak esateko gogoa ema-ten dit, bat ala beste esan, inoizez naute kontuan har tuko[barrez]. Lehenengoz, Hizkun-tza Polit ikako zuzendaritzaorokorra kenduko nuke. Hiz-kuntza denena da eta denekhartu behar dute konpromisoa.Gotorlekuan edukita, besteekbere ez egitea lortu da. Osasunedo Industria Sailari berdin diekatalana, txokoan dagoen zer-bait baita. Bigarrena, jendeaadoretzeko moduak bi latu.Ezinbestekoa da. Eta batik batelkarbizitza, partekatzea eta ilu-sioa sustatu. Onartu behar da,azkenean lor tzen badugu,denon kontua izango dela, ezkatalan hiztunona bakarrik.Hirugarrena, gutxienez, gauzaguztiek katalanez funtzionatze-ko baliabideak ezarri. Murriz-ketak ez ditzatela katalanekizan. Eta murrizketak dituzte-nei baliabide guztiak eskaini:itzuli egin behar bada, pazien-tzia eduki behar bada… beha-rrezko guztia eskaini beharkogenuke. Garbi gera dadilaordea, her rialdehonetako hizkuntzakatalana dela etalurralde zati bateanokzitaniera. n

“Ez dakit handiegiabotako dudan, bainaderrigorrez eskolangaztelania ikasibeharrik ez dago.Beste hizkuntzabatzuk ikas daitezke.Bertakoa katalana da.Bestelako bideakjorra daitezke.Erromaniko jarraituasustatu daiteke”


IRUÑEAN ez dago kalerik, ez kulturetxerik, ezta liburutegirik ere, bereizena daramanik. Are gehiago,nafarren artean gutxi dira gizonhonen pasadizoak ezagutzen dituz-tenak. Halarik ere, Iruñean sortu-tako komunista honek, Jesus Mon-zon Reparazek, gure historiagaraikidearen norabidea aldatzekogiltza eskuan izan zuen.Berari esker mamitu zen dik-tadurak iraun bitartean Fran-coren aurka burututako era-sorik nabarmenena: Aranbailarako inbasioa. Oraindikargitzeko dauden arrazoien-gatik, ekimenak huts eginzuen, eta Francoren erregi-mena eta Santiago Carrilloburu zuen komunistenzuzendaritza bere kontraoldartu ziren.

Adiskideen arteko itunaErraz asko, Jesus Monzonabentura-eleberri baten pro-tagonista izan zitekeen.Manuel Martorell (Elizondo,1953) historialari eta kazetarinafarra izan da akzio-gizonhonen biografia gorabehera-tsua sakontasunez aztertuduen ikerlari bakanetarikoa.Berarekin Gaztelu Plazanbildu gara, Monzonen ibilbi-dean hil ala biziko garrantziaizanen zuen kokagunean:“Iruñeak –dio Martorellek–

40.000 biztanle inguru izanenzituen orduan, egun Tuterak ditue-na. Suposatu daitekeenez, garaihorretan gai politikoetan esku har-tzen zuten gazte gehienek elkar eza-gutuko zuten. Bada, gazte horiekalor pertsonala eta afektiboa ideiapolitikoen gainetik jartzeko ahalme-na izan zuten”.

Baieztapen hau egiten duenean,Martorellek ideologia ezberdinekoIruñeko zenbait gaztek adostu zutenakordio batez dihardu. Antza denez,elkarri laguntzeko hitza eman zietenartean Jesus Monzon bera, TomasGaricano Goñi abokatu eta militarra,Ignacio Usechi errepublikazalea,CEDAko kide Ignacio Ruiz de Gala-

rreta edota Estanislao Aranza-di abokatu abertzalea zeuden,besteak beste. Akordio honenfuntsa honakoa zen: hastearzegoen gerra zeinek irabazikozuen bazter utzita, eta gertatuagertatuta, arriskuan zegoenarilaguntza emateko konpromi-soa hartzen zuten. Martore-llen aburuz erabaki honengibelean zeudenek “jarreraintelektual gorena” erakutsizuten: “Maiz, arrazoi politiko-engatik adiskideak gal ditzake-zu, eta, paradoxikoki, denbo-rak aurrera egin ahala,ezadostasuna eragin zuengaiarekiko ikuspuntua aldatudezakete alderdi politikoek.Noski, politika oso garrantzi-tsua da, eta garai horretan ger-tatzen ari zena, oso larria;baina gazte horiek adiskideta-sunari eusteko beharra ikusizuten, gauzak nola bukatukoote ziren ez baitzekiten”.

Kazetari nafarrari karlistenmugimenduari buruzko iker-keta batean buru-belarri zebi-

JESUS MONZON REPARAZ

Pirinioetako Aran haranean barrena 3.000 gerrillari sartu ziren 1944ko urrian, behin-behineko gobernu errepublikarra ezartzeko asmoz. Erasoa Jesus Monzon Reparazek

(Iruñea, 1910-1973) diseinatu eta gidatu zuen, eta garesti ordaindu zuen erabakia.

Frankismoaren kontrako eraso handiena gidatu zuen

komunista nafarra

| KOLDO AZKUNE ETXABARRI |

Jesus Monzonen gerraosteko irudia. AlderdiKomunistaren berregituraketa bere gain hartu zuen.

TERMOMETROA


lela piztu zitzaion Monzonen iraga-na ikertzeko grina. Bere begietatikpasatu ziren milaka eta milakaorrialdeen artean, pasadizo bat eginzitzaion deigarrien. Honetan prota-gonista, Jaime Ignacio del Burgopolitikari nafarraren aita: “1936kouztailaren 19an, Jesus MonzonIruñeko Carlos III.a hiribideko ataribatean ezkutatzen ikusi zuen. DelBurgok, nahita, ez zuen Monzonsalatu”.

Gerra hasi baino lehen, Zabalgu-nearen eraikuntza eta Nafarroakotrenbide berrien lanen arrimura,Errotxapea bezalako auzoetan Iruñe-ko ezkerreko mugimendua gorpuz-tuz zihoan, eta Monzon, Madrilenikasketak bukatu eta berehala, mugi-mendu honen buruzagi bilakatu zen.Gerra hasita, Iruñea utzi eta zenbaithiritan gobernu ordezkariaren kar-gua bete zuen, harik eta nazionalengaraipenarekin Alacanten abioiahartu eta, Dolores Ibarrurirekinbatera, Oranera (Aljeria) ihes eginzuen arte.

Urte horietan guztietan ez zenadiskideen arteko fabore-katea eten.Fraide kaputxinoz jantzita, Monzonifrankisten esku zegoen Iruñetikmugaz bestaldera ihes egiten lagunduzioten. Eta aldrebes, Alacantekogobernu ordezkaria zelarik, Monzo-nek Antonio Lizarzari –erreketeensortzaile leitzarra– Valentziatik atera-tzen lagundu zion.

DeserriaBigarren Mundu Gerra hasi zenetik75 urte bete berri dira. Borrokakfaxismoaren porrota ekarri zuen.Honekin batera Franco diktadoreaboteretik kentzeko itxaropenak inda-rra hartu zuen. Jesus MonzonekAlderdi Komunistaren berregitura-ketaren ardura bere gain hartu etagero, sortu berria zen egoerari pro-betxua atera nahirik, Val d’Aran(Lleida) inbaditzeko plana zirriborra-tu zuen. Frantzian aliatuekin bateraborrokatu zuten milaka gerrillarikisolaturiko bailara hori hartukozuten, eta penintsulan matxinadarenhazia ereingo zuten, segidan aliatuenlaguntza jaso ahal izateko.

Alderdi Komunistako kide gehie-nek uste zutenaren kontra, Monzo-nek diferentziak zekuskien karlistaeta faxisten ideien artean. Sinetsitazegoen Euskal Herrian eta Katalu-nian karlista ugarik ez zutela Francobegi onez ikusten: “Monzonentzat–mintzo da Martorell– II. MunduGerraren akaberak aukera ezin

hobea eskaintzen zuen, faxismoamenderatu zuten herrialdeek fran-kismoaren kontrako mugimendua-rekin bat egin zezaten. Alabaina,mugimendu honek arrakasta izate-ko, garaileen demokrazia irizpidee-kin uztartzea derrigorrezkoa zen.Sortuko zen batasun gobernuberrian Erresuma Batuarekin batzetozen karlistak egonen ziren, adi-bidez, komunista eta anarkistekinbatera. Almudena Grandes idazleakdioen bezala, aliatuek beste modubatean jokatu izanen zuten, laxoke-riarik gabe, Arango bailaran ordukogizartearen aniztasuna jasoko zuengobernu bat osatu izan balitz”.

1944ko inbasioaren afera, orain-dik, itxi gabeko kapitulu bat da.Argi dagoena zera da: Jesus Mon-zon ostrazismora zigortu zutela, etaCarrillok porrota buruzagitza bere-ganatzeko eta Monzonen zaleakgarbitzeko baliatu zuela. Gerrilla-riak Arango bailaratik atzera egineta gutxira, Carrillok Monzoni deituzion, Okzitaniako Tolosan elkartuasmoz. Monzonek, baina, Bartzelo-nan geldialdi bat egin zuen. Erabakihorri esker, ziurrenera, lortu zuenbizirik jarraitzea, halakoetan deitzenzituztenak usu ez baitziren hitzor-dura iristen, alderdikideek beraiekakabatuta.

Bartzelonako poliziak PSUCalderdiko gerrillariei sostengu ema-ten zien Joventut Combatent talde-

Monzon sinetsitazegoen Euskal Herrianeta Katalunian karlistaugarik ez zutela Francobegi onez ikusten

KO

LDO

AZ

KU

NE

Manuel Martorell historialariak sakon ikertu du Jesus Monzonen biografia. 2000. urtean Jesus Monzon, el líder comunistaolvidado por la historia idatzi zuen eta liburu hori oinarri hartuta 2012an dokumentala egin zuten, Enric Canalsek gidatuta.Eskuinean, Domingo Malagon margolari eta faltsifikatzaile ezagunak Arango bailarako inbasioari ekiteko prestatu zuenbaimen agiria.


TERMOMETROA - JESUS MONZON REPARAZ

ko kide baten etxean atxilotu zuenMonzon. Harritzekoa da gerraostean, Arango inbasioa gidatu etaPCE Frantzian berregituratu etagero, Jesus Monzonek Madril etaBartzelonan klandestinitatean ibil-tzeko erakutsi zuen adorea: “Madri-len harrapatzen zutena, hilabetebatzuen buruan fusilatu egitenzuten –azaldu digu Martorellek–.Bihotza behar da gero! Manuel Váz-quez Montalbán kazetariak esanzuen bezala, Monzon historiako‘atleta morala’ izan zen. Bere buruaarriskuan jarri zuen, ezer gutxi, edoezer ere ez, irabazteko”.

Monzoni ez zioten heriotza-zigo-rra ezarri. Zenbait testigantzen ara-bera, Tomas Garicano Goñirenbitartekaritzari esker atera zen bizi-rik, besteak beste. Martorellek ere, 30urteko espetxe-zigorraren atzeanbere lagunen esku-hartzea antzema-ten du: “Gaztetako lagun horienartean askok ejertzitoko zerbitzu

juridikoan ziharduten. Eta derrigo-rrez beraiek hariak mugitu behar izanzituzten, heriotza-zigorra saihestuahal izateko. Beharbada, denboraaurrera egiten uzteko estrategia era-bili zuten, baldintzak samurtu zite-zen. Maquisak bizirik zirauen eta exe-

kuzioak egon bazeuden, baina gerrabukatuta zegoen, eta erregimena,poliki-poliki, irekitzeko borondateaerakusten ari zen”.

Kartzelan 13 urte iraganda, lanera-ko ateak erabat itxita, MonzonekMexikora hegan egin zuen bereemaztearekin berriz biltzearen kariaz.

Frantziako deserrian Aurora GómezUrrutiarekin bereizi bazen ere, libregelditu eta gero berriz elkartu ziren.Monzon jada pertsona anonimoazen, politikaren lehen lerrotik alden-dua. Gerora, alderdikide ugarik histo-riaren kontaketan berarekin egindako

bidegabekeria historikoa salatukozuten, Manuel Azcaratek edo JorgeSemprunek, kasu.

Mexikotik bueltan, Mallorkanbizi eta gero, Iruñean aurkituzuen heriotza nafarrak. Beritxito-seko hilerrian egin zitzaion hiletazibilean 30 lagun eskas elkartuziren. Santiago Carrillok partehartu zuen azkenetariko ekitaldi

batean, Manuel Martorell Monzoniburuz galdetzera hurbildu zitzaion.Honen erantzuna lakonikoa izanzen: “Bai, horretaz hitzegin beharko litzateke”.Baina Carrillok hilobiraeramanen zuen zekienguztia. n

JESUS MONZONEN bizitza gutxik ezagutzenbadute, are ezezagunagoa da Badostainen jaiota-ko Uriz ahizpen jarduna. 1930eko hamarkadatikaurrera, Pepita eta Elisa Urizek hezkuntza siste-maren aldaketa bultzatzeko eta haurren eskubi-deak sustatzeko lan beltza egin zuten. Sarrigu-rengo Eskola Publikoak, bederen, Pepita Urizenizena eramanen du, Nafarroako Gobernuakizendapenari oniritzia ematen badio.

Bada, Manuel Martorell konbentzitua dago,Aran bailarako inbasioan, Pepita Urizek emani-ko informazioa erabakigarria izan zela: “Bi ahiz-pak Magisteritza Eskolako irakasleak ziren.Pepita Urizek Batec (taupada, katalanez) berri-kuntza pedagogikoaren aldeko taldean partehartu zuen, eta García Lorcak ezagutarazi zituen‘misio pedagogikoetan’ aritu zen. 1933an eta1934an Pepitak Lleidako iparraldean isolaturikzeuden herri gehienak bisitatu zituen CélestinFreineten teknika pedagogikoa zabaltzen. EtaLleidako iparraldean zer dago? Aran bailara”.

Vichyren gobernu kolaborazionistaren eta alema-niarrek okupaturiko zonaldearen artean zatitua zego-en Frantzian, Uriz ahizpak Parisko Alderdi Komunis-tako nukleoan zebiltzan. Hauekin Manuel Azcaratepolitikariak kontaktatu zuen inoiz, bera bi aldeenarteko lotura baitzen. Bat-batean, ahizpek Frantziakohegoaldera egin zuten: “Monzonek berak –dio Mar-torellek– 1944 urteko nortasun-agiria zeukan, Foixen

egina, Pirinioetan. Zonalde horretan prestatu zutenArango inbasioa. Bada, Parisen sarekada bat izanzela-eta, Uriz ahizpek Frantziako hegoaldera ihes egi-teko modua izan zuten. Eta ziur naiz inbasioa antola-tu zutenek zonaldeari buruzko informazio zehatzabilatu zutela, baita horretan Pepita Uriz ibili zela ere,Monzonekin batera. Zoritxarrez, oraino ezin izan dahalakorik frogatu”.

Ezker-eskuin, Pepita eta Elisa Uriz. Pedagogiaren alorrean lanhandia egiteaz gain, frankismoaren kontrako erresistentziannabarmendu ziren, eta dirudienez, Monzonek Arango bailarakoerasoa jotzeko giltzarri izan ziren.

Aran bailarako konexio nafarra?

Harrigarria da gerraosteanMonzonek Madril etaBartzelonanklandestinitatean ibiltzekoerakutsi zuen adorea


TERMOMETROA

JOAN DEN ASTEAN Ezkerrak, PSNketa Geroa Baik aurkeztu zuten Eus-kararen Legean aldaketa egiteko pro-posamena. Irailean VolkswagenekoBEZarena eta Espainiako OgasunMinisterioarekin izandako bilerakizan ziren. UPNk berak plazaratuzuen hezkuntzako liburuetan euskaldoktrinatzea deitzen duena salatuzedo lehenago ETBren debekua.Atzerago begira, ika-miken zerrendaia amaigabea da: CANeko desager-pena eta bileretako dietak, ospitalekosukaldeetako pribatizazioa, KontuenGanberak ateratako txostenak, 80kilometroko AHT (Iruñerria-Caste-jon) isolatua, Nafarroako Ubideareninbertsio erraldoiak, Los Arcosekolasterketa zirkuitua, oraindik irekigabe dagoen Reyno Arena pabiloia

(58 milioi euroko inbertsioa), SanFerminetako Museo proiektua,Nafarroako 45.000 langabetuak,Konstituzio Auzitegiak Legebiltza-rreko legeei jarritako helegiteak…

Olatu horiek guztiak eta gehiagogainditu behar izan ditu Barcinaklegealdian zehar, hainbatetan itola-rrian. Laguntzarik ez etxetik kanpoeta etxe barruan ere estu. 2013komartxoko UPNren kongresuanBarcina 76 botorekin gailenduzitzaion Alberto Catalan egungoLegebiltzarreko lehendakariari.Bitan geratu zen zatitua UPN etaoraindik ere horretan jarraitzen du.Miguel Sanz lehendakari ohiak argigogorarazten dio labana txikiarekinzain dagoela: gogorragoa izan beharduzu Madrilgo helegiteekin; urrun-

du PPrengandik eta PSN erakarri;zaindu UGT eta CCOO… Lehiahor dago eta 2015eko udal hautes-kundeen emaitzen ondoren, odolakbatera edo bestera egingo du, batezere emaitzak txarrak badira.

PSNrik gabe irabazteko aukeraAzken hamarkadetan UPNrenmakulu izan den PSNren egoera ereoso estua da. Azken hiru hautes-kundeetan oso emaitza urriak izanditu: 51.000 boto 2011ko foru hau-teskundeetan, 72.000 Espainiakoorokorretan eta 31.000 europarre-tan. Urriaren 19an egindako prima-riak medio, PSNk dagoeneko hau-tatu du 2015eko bere hautagaia:sektore ofizialeko Maria Chivitesenataria gailendu zitzaion sektore

NAFARROA HAUTESKUNDEEI BEGIRA

Borborka ari da Nafarroako sumendiaren azpiko laba, duela bi aste Nafarroako egoerari buruzkoeztabaidan Legebiltzarrean argi ikusi zen moduan. Barcina guztien aurka izan zen ikusitakoaren

titulua. 2012ko ekainean PSN gobernutik kanporatu zuen unetik eguneroko ogia da etalegealdiaren amaiera ere gero eta aldapatsuago egingo zaio UPNko gobernuari.

PSNrik gabe Yolanda Barcina garaitzeko aukerak inoiz baino handiagoak dira eta oposizioa horretarako prestatzen ari da.

Aldaketarako haizea inoizbaino indartsuagoa da

| XABIER LETONA |


NAFARROA HAUTESKUNDEEI BEGIRA - TERMOMETROA

kritikoko Amanda Acedori, %58-%41. Chivite aterako da, halaber,PSNko idazkari nagusi alderdiakabenduan egingo duen kongresuan.Hil ala biziko egoeran da PSN.

Datorren maiatzeko hauteskun-de giroa gero eta goriago da Nafa-rroako politikan eta alderdietakozerrendaburuen aurkezpena tantakadator. Emakume izenak dira nagusioraingoz. Yolanda Barcinak abuztuamaieran argitu zuen bera izangozela UPNko hautagaia. Uxue Bar-

kos izango da Geroa Baikoa. MariaChivite PSNkoa eta Adolfo AraizEH Bildukoa.

PPko hautagaia Ana Beltranizango da seguruenik, baldin etaalderdia bakarrik aurkezten bada,eta hori ez dago batere argi. UPN-ren eta PPren arteko harremana ezda ona, baina batetik, PPren emai-tza oso txarra izan daiteke bakarrikaurkeztuz gero eta, bestetik, gober-nua galtzeko egiazko aukerarekinelkarrekin aurkeztea oso ondo

neurtuko dute UPNn. Ez da erraza,ordea, jakitea egungo abaguneanPPk botoak kenduko dizkion edoeman. Ezker Batuak eta Batzarrekosatzen duten Ezkerra koalizioakez du oraindik argitu hautagaia norizango den baina oso posible da2011ko zerrendaburu Jose MiguelNuinek errepikatzea. Podemosekez du ofizialki erabaki aurkeztukoden ala ez, baina aurkeztuko da etaFátima Frutosen izena entzun dazerrendaburu gisa joateko.

EZKERRAK, PSNk eta Geroa Baik Euskararen Legeaaldatzeko proposamena egin dute Nafarroako Lege-biltzarrean. Legearen 26. artikulua aldatuko da eta,funtsean, Nafarroako eremu ez euskaldunean euska-razko irakaskuntzari ateak irekiko zaizkio, baldin etaikasle kopuru zehatz batek hala eskatzen badu. Legealdetik honek eremu ez euskalduneko egoera eremumistoaren egoera berdinean utziko luke, hau da,gutxieneko eskaria baldin badago, euskarazko lerrobat irekitzen da. Eremu euskaldunean gobernuakberak eskaini behar du hasieratik euskarazko eskain-tza. Bildu eta Aralar-Nabai-ren ustez legeak ez duzonifikazioa hausten eta horregatik ez dute proposa-mena sinatu, baina lege aldaketa aurrera ateratzeaahalbidetuko dute.

Ikuspegi sinbolikotik urrats oso handia da Euska-raren Legeari aldaketa hori egitea eta potentzialitatehandikoa, funtsean euskal hezkuntzari ateak zabal-tzen dizkiolako Nafarroa osoan. Praktikoki nola era-gingo duen ikusi behar orain, legearen garapenaGobernuaren esku geratuko baita. Pentsa liteke dato-zen urteetan UPNren gobernu batek garatu beharbadu, emaitza ez dela oso oparoa izango. Nafarroanaldaketa eman eta bestelako gobernu batek egingobalu, garapen handiagoa izango luke, zalantzarik

gabe, atea zabaltzea giltzarri baita, baina askozgarrantzitsuagoa da gero bidea egitea.

Gobernu berri batek zonifikazioa bera hautsi behar-ko luke, horrela hizkuntza eskubideen mailaketa desa-gerraraziz. Ez ekonomian, ez eskubide sozialetan, ezosasunean, ingurumenean… inongo esparrutan ez daNafarroa zatika banatzen eskubideei dagokienez. Zer-gatik hizkuntzan? Bestelakoa da legearen garapena etahizkuntza politikak tokian tokiko errealitate soziolin-guistikoaren arabera garatzea, baina lehen, bigarren etahirugarren mailako herritarrak sortzea?

Iruñerritik beherako lurraldeetan, oro har, urria daeuskararen presentzia eta hainbat gunetan euskararenaurkakoa ere bai, inkesta soziolinguistikoek behin etaberriz agertu duten legez. Urtetik urtera, baina, kon-trako jarrera gero eta murritzagoa da (%69tik %46ra1991tik gaurdaino) eta aldekotasuna gero eta handia-goa. Bada lanik, beraz, mamuak uxatu eta euskaramehatxu baino altxor gisa erakusteko.

Nahiz eta egin beharreko aldaketa handiaren lehenzirrikitua besterik ez den, norabide egokian doa etalege aldaketa gauzatzen denean aukera oso garrantzi-tsua irekiko zaie Nafarroako euskaltzale eta euskal-dun askori. Basamortuan egarri larri dabilenari urbotila eskaintzea da.

Euskararen Legea, zatiketaren amaieraren norabidean


TERMOMETROA - NAFARROA HAUTESKUNDEEI BEGIRA

Iragan Europako hauteskun-deetan partehartzea %46koa izanzen, baina lehenengoz ikusi zenPSN gabeko oposizioak irabazditzakeela hauteskundeak etagobernu akordioa lortu. Horreta-rako emaitzek eman behar dutelehenik eta ondoren EH Bildu,Geroa Bai, Ezkerra eta Podemosados jarri beharko lirateke. Etabada galdera handi bat hemen: norote lehendakarigai kasu horretanAdolfo Araiz edo Uxue Barkos?Askok iritzi diote Araizek botogehiago lortuta ere Barkosek kon-tsentsua biltzeko erraztasun han-diagoa lukeela. Barkosek tiradizohandia du Nafar roan, berezikiIruñerrian, baina boto kopurualdetik orain arteko inkestek Arai-zi ematen diote lehentasuna. EHBilduk ezker abertzaleko kide his-toriko bat hautatu du. Bere garaianjada Araizek ba zuen irudi zabalaeta serioa, eta irudi hori sendotuegin du tafallarrak, are gehiagoazken urte luzeak Sakanako man-komunitatean kudeatzaile laneanaritu denetik.

Estatu osoan moduan, Pode-mos indar handiz dator Nafarroanere (20.000 boto Europako hau-teskundeetan) eta bada hirugarrenpostua ematen dion inkestarik,UPN eta EH Bilduren ostean.Hala balitz, Podemos norengandiklegoke gertuago gobernua osatze-ko, EH Bildutik edo Geroa Baitik?Teorian EH Bildutik, baina zeresango du Podemosek Madrilenhilabete batzuetara Espainiakohauteskunde orokorrak direnean?Kinieletatik baztertzen bada ere,hor izango da PSN, eta gobernurikosatzekotan, errazago egingo lukeUPNrekin oposizioarekin baino.Urte erdi falta da oraindik hautes-kundeetarako eta botoek jarrikodute bakoitza bere tokian, horiizango da erabakigarriena oposi-

zioa edo gobernua nola eratukoden zehazterakoan.

1.513 milio euro buru gaineanEmaitzez gain, Madrilek iragarriadu hurrengo gobernuan izangodenak jasango duen zama astuna:Ogasun Ministerioak 1.513 milioi

euro eskatzen dizkio NafarroakoGobernuari –Barcinaren arabera825– Volkswageneko BEZa dela eta.Aurtengo Nafarroako aurrenkontua3.837 milioi eurokoa da; 2015erakoaurreikuspena 3.417 milioi eurokoa(hirugarren urtez luzatua izango da).Nafarroako zor publikoa 3.500milioikoa da eta egunero 320.000euro ordainduko du 2015ean honeninteresa. Madrilek dagoeneko ekindio beldurraren estrategiari etaBEZaren gaiarekin argi adierazi diobalizko gobernu alternatiboari gai-nera datorkiona. Edozein kasutan,etorkizuna ez da samurra, bainaaldaketarako haizea inoiz bainoindartsuagoa da Nafarroan. Kalebultzada eta botoak behar dira oraineta, aritmetikak ematen badu, ondo-ren asmatu egin behar. n

Podemos norengandiklegoke gertuagogobernua osatzeko, EHBildutik edo Geroa Baitik?


EUSKARA ALBISTEAK - TERMOMETROA| ONINTZA IRURETA AZKUNE |

ARABAKO PP HAUTESKUNDEEI BEGIRAKO KANPAINAegiten ari da Diru-sarrerak Bermatzeko Errentarekin(DBE) eta bizirauteko sen primarioenak erabili nahiditu horretarako: lehenengo ni eta gero “besteak”.Hala, xenofobiaren haztegi arriskutsua elikatzen arida. Hamarkadak igaro dira sektore abertzaleek gureherrira iristen ziren immigranteak “maketoak” eta“korearrak” zirela esanez diskriminatzen zituztenetik.60ko hamarkadan, eta bereziki ezker abertzalean,Euskal Herri Langilea hitza sortu zen, eta onartu zenherri honen parte zirela ez soilik berton jaiotakoak,baita Euskal Herrian bizi eta lan egiten dutenak ere.Immigranteen integraziorako apustua izan zen.

Euskal abertzaletasuna gehien kritikatu duenhorrek, alderdi popularrak, gutxiengo batek immi-granteekiko duen ezinegona aprobetxatu nahi duorain, herritarren eta jendartearen kontra doan kan-paina xenofoboa abian jartzeko. Hala, amnesia kolek-

tiboa zabaldu nahi du, jendeak ahaztu dezan zeineksortu, sustatu eta baliatu duen milaka laguni eragitenari den ekonomia krisia, edota zein diren sistemareniruzurgile handienak: Rato, Blesa, Barcenas, Fabra etaabar. Horiek guztiak PPkoak dira, eta ez honen guz-tiaren benetako biktima diren immigranteak.

Euskal jendarteak Gasteizko Eskubide Sozialen Pla-taformaren lorratzari segi beharko lioke, sortu ahal iza-teko jendarte barneratzailea, kohezitzailea, anitza, dis-kriminaziorik gabea, eskubide unibertsalen jabe dena,solidarioa, bizigarria… Herri honek merezi duen jen-darte eredua alegia. Eta eragile sozialek, erakundeek etaalderdi politikoek hauteskunde interesak albo bateanutzi beharko lituzkete, bizikidetza sustatu-ko duten politika sozial eta integratzaileakarduraz garatzeko ordua baita.

Juan Mari Arregi

Jendarte solidario eta integratzailea sortu behar dugu

EKONOMIAREN TALAIAN - TERMOMETROA

BaheaKarmele Artetxek euskarazkoprodukzio zientifikoaz Berrianesanak:

2014-2017 URTEALDIRAKO plana da.Legebiltzarrean aurkeztu berri duEstefania Beltran de Heredia Segur-tasun sailburuak, eta hark adieraziduenez, helburua polizia euskalduna-goa lortzea da eta lana bi hizkuntzaofizialetan egiteko gaitasuna izatea.

Gaur egun, 8.000 ertzainetatik3.006k betetzen dute dagokien hiz-kuntza eskakizuna. 156 ertzainekdaukate EGA maila egiaztatuta.Eusko Jaurlaritzaren asmoa,2017rako 800 ertzain gehiagok eus-karaz hitz egiteko gaitasuna izatea da.Horrek esan nahiko luke ertzainen

%47,5ek maila bateko edo bestekoeuskara gaitasuna izango lukeela.

Planaren asmoa euskara susta-tzeko aurrekontua bikoiztea da, hiz-kuntza-eskakizuna lortzeko libera-tutako ertzainen kopurua handitzeaeta laguntza puntuala emateko tre-batzaileak edukitzea.

Beltran de Herediak onartu du,gainerako administrazioak bainomotelago aritu dela Ertzaintza eus-kalduntzean, eta errua ETAri egotzidio. Hemendik aurrera euskaldun-tze abiada bizia espero beharkodugu beraz.

Ertzaintzaren lehenengo Euskararen Erabilera Plana

Ikastolen Elkarteak agerraldijendetsua egin zuen joan denastean, Ziburuko Kaskaroteneaikastola babesteko. Azaroaren8an manifestazioa egingo daZiburuko herriko plazatik aterata.4.300 euroko isuna ezarri dioteikastolari eraikina erabiltzensegitzeagatik, eta han jarraitzenbadute jendarmeak bidalikodituztela mehatxu egin diete.

“Azken lau hamarkadatan ibilbide arra-kastatsua egin du. Halere, ezin garajausi baikortasunean; zuhur ibili behardugu. Izan ere, Ingumako datuek era-kusten dutenaren arabera, 2002-2003tik hona, euskarazko produkzioa,urtero ekoizten dugun arren, motel-tzen ari da. Normalean, gero etagehiago ekoiztea izan beharko lukejoerak; hau da, egun urtean 400 eus-karazko artikulu baditugu, hemendikhamar urtera 700 artikulu izan behar-ko genituzke.(...)

Egia esan, ez dakit zein den arazoa.Dena den, nik uste dut ebaluazioanegon daitekeela giltzarria.Unibertsitatean dihardugunok ebalua-zio atalak pasa behar izaten ditugugure lanean jarraitzeko; besteak beste,gure curriculuma neurtzen dute. Ez dutnahikoa aztertu benetan hala denzehazteko, baina ebaluazio agentziahoriek ikertzaileak saritzeko erabiltzendituzten irizpideen artean nazioartekoerdal produkzioa dago. Horrenbestez,euskarazkoak ez du inongo aitorpenik”.

@A

SKE

TA

GO

RR

I


TERMOMETROA - NET HURBIL

USNews agentziak banatutako argazkian,lehen planoan ageri dira AEBetako itsasarmadako ingeniariak Liberiako Monrovian,3.000 militarrentzako azpiegiturak antola-tzen. Bigarren planoan lekuko langile etaherritarrak haien jarduerari begira. Ebolareneraso hau baino bi urte lehenago, 2012kouztailean, Office of Global Health Diplomacy(Mundu Mailako Osasunaren ingurukoDiplomazia Bulegoa) estatu idazkaritza sortuzuen Barack Obamak, AEBek osasun arloanmunduaren lidergoa bere gain hartu beharzuelakoan. Obamak hautua berretsi zuenjoan den irailean NBEaren batzar nagusian:“AEBez landa beste inork ez dauka ahalmenaeta erabakia mundua mugiarazteko Daeshe-ko terroristen kontra, errusiarren erasoarenkontrako deia egiteko eta Ebola kontrolatueta suntsitzeko. Horra zer lortu dezaketenAEBek munduaren erronka nagusiei aurreegiteko buruzagitza bere gain hartuta”.

EBOLAK EZ DU KONSPIRAZIOENbeharrik bere hedatzea azaltzeko,mundu globalizatuak jakin beharzuen horrelako izurrite bat zabaldu-ko zela goiz edo berandu. Ekosiste-ma ezberdinetan biziz immunitateahalmen ezberdinak dauzkatenpopulazioak nahasteak derrigorekarri behar zuen. Hala ekarri zuenErdi Aroan izurrite beltza, edoXVI. mendean Ameriketako biz-tanleria suntsituz europarrok hanzabaldutako eritasun koktela, ber-din XX. mende hasieran munduanmilioika heriotza eragingo zituen“espainol” deitu gripea.

James C. McCann arkeologoakazaldu du asteotan denok izutzengaituen Ebola hedatu dela mendebat lehenago gripe espainiarra beza-latsu: “Gripe espainiarraren mugi-mendua aztertzen baduzu, ohartu-ko zara garraio eta komunikabide-etan barrena zabaldu zela. Garaihartan trenbideetan barrena. Afri-kara baporez iritsi zen Sierra Leo-nara, ironia dirudi, gaur Ebolakeraso dion herrialdera”.

Afrikako nekazaritzan eta elika-duran berezitua dagoen McCanekesandakoak Amy Lawskoskyk bilduditu Bostoneko unibertsitatearenwebgunean: “Battling Ebola: IsHuman Activity to Blame?” (Ebolarenkontra borrokan: Gizakiaren jar-duera al da erruduna?). McCanek

ulertzen du Ebolaren krisiari eran-tzun biomedikua eman nahi izatea,baina uste du beharrezkoa izangodela larrialdi hau kokatzea gizakia-ren eta naturaren arteko harrema-nen aldaketetan.

1995ean Kongok jasan zuenEbolaren eraso oso bortitza, hilkor-tasun tasa handi batekin, baina iso-latutako su baten moduan itzali zenhura, sortu zen Kongoko oihansakonean bertan. Aldiz, oraingoanoso bestelako ekosisteman piztu daizurria, Gineako baso hondatuetan.

Aipatu izan da Ebolaren sorrerabaso tropikalen suntsitzeari dagoelalotuta. McCanek pittin bat konple-xuago ikusten du afera: “OrainEbola zabaldu da basoa aldaketanari den lekuetan. Jende gehienakalde egin ostean, oihan zaharra sun-tsituta baso berria sortzen ari denleku horietan pertsonek harremanberriak dituzte ingurumenarekin.Nolabait alderatzeko, AEBetakohiri handien periferietan bizi gare-nok azeri eta mapatxe kaletartuekindauzkagunen antzera. Mendebalde-ko Afrikan deforestazioa gertatudela esatea sinpleegia da, ingurume-na ari da aldatzen”.

Trantsizioko ekosistemotanoihanez gain beste guztia ere alda-tzen ari da. Alde batetik, hiritartzeamasiboa da Afrikan ere, txabolategiikaragarriak, lurraren artifizialtzea,

kutsadura, eta abar. Gehi garraioenugaritzea. Bestetik, Afrikako men-debaldeak azken hamarkadetannozitu dituen gerrek krisi larrietanmurgildu dituzte horko estatu etaadministrazioak. Estatuek berekbezala osasun sistema publikoekporrota jo dute.

Orain aipatzen da jende gosetiaksaguzarrak jatetik zabaldu delaEbola, lehenago tximuen okelatikbezala. “Baina horiek ekologia mai-lako aldaketetan kokatu behar diraizurritea esplikatzeko. Malaria beraere oihanetik zabaldu zen: basoanmalariarekin bizi zirenek immunita-tea garatuta zeukaten horrekikobaina immunizatu gabeko jendee-kin topo egitean bihurtu zen izurri-te. Ebola da orain kasu berria, bainabadira beste gehiago gizakiarenekologiari loturik”.

Birusa, segurtasun afera Ulergarria denez, Europa eta IparAmerikako jendeak ez daude prestduela ehun urte gripe espainiarrare-kin bezala naturak bere hautaketaegin dezan, milioika hilen arteanbizirik geratuek immunitatea garatudezaten. Gizakitik gizakira pasatzenbaita. Gureganaino iristen ez dire-nez, ez digute hainbesteko alarma-rik sortzen herrialde txiroetan orainarte Ebola baino hilgarriago suerta-tu diren eritasunek.

Urriaren 17ra arte 9.693 jende kutsatu eta horietatik 4.811hil ostean, kutsatutako pertsonen kopurua hilabetero

bikoizten duen Ebola izurritea bilakatu da munduko arazonagusietakoa, etsai berri eta ezezagunak mehatxaturik

sentitu direlako Europa eta Ipar Amerika. Barne segurtasunaferatzat antolatu dute Ebolaren kontrako borroka.

Ebolaren mehatxua:sustraiak ekologian,adarrak geopolitikan

| PELLO ZUBIRIA KAMINO |


- TERMOMETROA

Joan den irailaren 18an NazioBatuen Erakundearen SegurtasunKontseiluak ebatzi zuen Ebola dela“nazioarteko bakearentzako etasegurtasunarentzako mehatxua”.Bost hilabete lehenago egina zuenMunduko Osasun Erakundeakmobilizaziorako deia, Afrikarilaguntzen hasi aurretik denboraalferrik galtzen utzita: lehen kasua2013ko azaroan azaldua zen...

“Ebola, une affaire de sécurité natio-nale” titulatu kronika mamitsuanerakutsi du Philippe Leymairiek –LeMonde Diplomatiqueren webguneandaukan Défense en ligne blogean– izu-rrite honek daukan garrantzia geo-politikoa.

Leymairieren hitzetan, Afrikanbertan ere zenbait ahots hasi da

salatzen Ebola arma geopolitikotzaterabiltzen dutela potentzia handiek,baliabide naturalez hain aberatsakdiren lurrotan esku hartze eremuakzabaltzeko. Jeune Afrique hilabetekarimoderatuak kezkati idatzi du:“Ebola mundu mailako mehatxu-tzat hartzen baldin bada Afrikarenbirkolonizazio militar eta osasun-gintzazkoa ekarriko du. (...) Ohartuzarete nola bere mintzaldian BarackObama pasatu den [NBEaren bil-tzarreko mintzaldian] terrorismotikEbolara, birus batetik bestera, ‘sun-tsitu’, ‘erauzi’, ‘munduarentzakolanjer’ eta holakoekin?”.

Berandu bada ere alde askotatikbidali zaie laguntza Ebolak hankazgora jarrita dauzkan Ginea, Liberiaeta Sierra Leona. Aipagarriena,

NBEak berak hala zoriondu ditue-lako, Kubak eta Venezuelak igorri-tako laguntza, medikuak, botikaketa materiala. Frantziako Estatuakgerrako ospitale bat eramatea agin-du du, Britainia Handiak beste bat,Munduko Bankua 350 milioi euroematekoa zen, Europar Batasuna100 milioi...

Baina, gainera, Obamak bereesku hartzea iragarri bezain laster,AEBek hiru mila militar igorridituzte Liberiara, amerikarrekeskualde horretan finkatzea nahiduten nazioarteko tropentzakoazpiegiturak sortzera. “Migrazioenikuspegitik –dio Leymairiek– ulertubehar dira AEBek eta zenbaitherrialde europarrek egin dituztenurratsak, beldur direlako epidemialatzak mugen gainetik jauzi egingoote duen: nahiago dute lekuan ber-tan kontrolatzea ondorioak berenetxeetan jasatea baino”.

1996an William Clinton zelariklehendakari gaixotasun kutsakorreiburuzko zuzentaraua onartu zuen,bertan ezarriz mundu mailako osa-suna AEBentzako segurtasun kon-tua dela. HIESA zen orduan kezkaiturri. Gaur oraindik askoz gehiagodira HIESAk afrikan hiltzen ditue-nak Ebolak eragindakoak baino.Alta, Ebolak erakutsi duenez epelaburrean herrialde bat paralizatudezakeela, potentzia handiek eskuhartzea erabaki dute.

Ebolaren kontrako borrokarenosagai politikoek ondorioak lastererakutsiko dituzte,migrazio politikan beza-la Afrikako herrialdeoneskualde mailako inte-grazio ahaleginetan. n


BERRIA-K aurtengo Eusko Jaurla-ritzaren diru-laguntzetan jasoduen murrizketa dela eta zalapartapiztu da euskarazko hedabideetan.Nik ere jarraitu dut eztabaida ger-tutik. Batzuetan gertuegitik, PatxiBaztarrika hizkuntza politikarakosailburuordeari Goienak (2014-10-24) egindako elkarrizketa bezala;lerro artean buru-belarri murgil-tzerainoko irakurketa, eta esaldiensegidan nire baitan bat-batekoburutazioak idazteraino.

Galdera: “Ze argazki egiten duzuegaur egungo hedabideen egoerarena?”(…) Erantzuna: “Ez dut uste gauroraindik nahi genukeen sendotasunekomerkatua osatzen dutenik euskarazkohedabideek, eta, bestetik, uste dut, tarteluzea dagoela egiteko euskal hiz-tunek bere egin ditzaten euska-razko hedabideak eta produk-tuak. Euskarazko hedabideekasmatu egin behar dute beren egi-tekoan irakurleak edo ikus-entzuleak irabazten” . Bai,ados, hedabideek asmatubeharko dute, bestela jai. Kontuada nola. Eta bai, luzerako da, bainaeuskal hiztunetatik zenbatek eginbeharko ditu ber e hedabideak,ondo dagoela kontsidera dezagun?Bestetik, ez al dago hori oso lotuagizartean euskarak erabileran ema-ten dituen urratsekin? Nola eginkontsumitzerainoko jauzia, eus-kaldunek erabileran arazo handiakdituztenean? Bai, hedabideek eginbeharko dute bide hori, bainaestrategietan bada ordua erronkahorri beste era batera heltzeko,besteak beste lan moldeak irauliz.Azken 30 urteetan hedabideekegin dute produktua eta instituzio-ek –Jaurlaritzak batez ere– diruzlagundu. Hedabideen artean badi-ra bi hanka nagusi, publikoak eta–ikuspegi sozialeko– pribatuak;giltzarri den hirugarren hanka ins-

tituzioena da; eta lagungarri izandaitekeen laugarrena ikerketarenmundua, unibertsitatea. 35 urterenondoren, ez al da ordua, lau hankahoriek (EITB, Hekimen, Jaurlari-tza eta unibertsitateak) mahaiberean jarri eta askoz modu iraun-korragoan pentsa dezaten hedabi-deen kontsumoa handitzeko zein-tzuk diren estrategia eta biderikegokienak? Bai, gero erabaki deza-la instituzioak, hala behar du eta.Baina lan molde berria indarreanjarriko balitz, ez al luke lagundukoerabakiak hobeto hartzen? Berri-kuntzaren gizartean, berritu deza-gun behingoz harreman moldeaeta aterako dira diseinu berriak.Seguru.

“(...) Momentu honetan EuskoJaurlaritza da euskarazko hedabidegehienen babesle nagusia”. EITBridagokionez bai, baina besteetanez. Babesle nagusiak langileak dira,beren lan badintza estuekinmedioen bizirautea ahalbidetzendutenak; erosle-kontsumitzaileada; eta publizitatea jartzen dutenbezeroak. Elkarrizketan Baztarri-kak gogoratzen duenez, Jaurlari-tzaren diru-laguntza %20ra hur-biltzen da batez beste. Klabea dahori, baina klabeago beste %80a.

“Horretarako [irakurleak edoikus-entzuleak irabazteko], oso kon-tuan eduki behar dituzte haien gogo-apetak eta ikuspuntu ugaritasuna”. Ezote dugu egiten? Orduan, nolaulertu medio gehienak hainbesteurtez irautea merkatuan? “Guztien-tzako produktu erosoak eta benetan

erakargarriak egiten asmatu behardute” . Euskaldun guztientzat?Nola ulertu behar da hori? Zeinkazetaritza mota eginez lortzen dahori? Orain dauden hedabideekegin behar dute guztientzat edo,daudenak iristen ez badira,berriak sortu behar dira? Komeni-ko litzateke luze eta argi hitz egiteakontu horiez, eta batez ere lasai,adibidez lehen aipatutako lau han-ketako mahaian. Berria, Goiena etatokiko guztiak, ARGIA, Gaur Zortzi(Gara), Ortzadar (Deia), Jakin, Elhu-yar, Hamaika, Bizkaia Irratia, Eus-kal Irratiak... Norengana ez garairisten? Desagertutako Zabalikharekin (El Diario Vasco) iristenote ginen? Eta Aldaketa 16rekin?

“Guk helburu bat dugu oro-ren gainetik eta da euskararenerabilera areagotzea etengabe.Hedabideen kasuan horrek esannahi du kontsumoa (...) Helbu-ru hor ri erantzuteko jartzenditugu irizpideak eta horietanirismenarena da iriz pide

nagusia”. Argudioak ekimen sozia-leko komunikabideentzat baliobadu, balioko luke baita ere publi-koentzat? 2012an ETB1eko ikuslekuota %2,1ekoa izan zen, hainbatarrazoi medio, 2003an baino hirualdiz txikiagoa. ETBren aurrekon-tua horregatik murrizteak balukelogikarik? Ez, horretan ados egon-go ginateke guztiok.

Arazo teknikoez ari da Baztarri-ka sailburua elkarrizketan. Bainadiru-laguntzei dagokienez, arazoabatez ere politikoa da, bere pol-tsak diru gehiago behar duela, etahori erabaki politikoa da. Hitzar-men politika indarrean jartzeabezain politikoa. Bes-tela arazoak hor jarrai-tuko du, orain batekineta hurrengoan bes-tearekin. n

DA

NI

BLA

NC

OXabier Letona

TERMOMETROA - MALTZAGATIK

Arazo teknikoez ari da Baztarrika,baina diru-laguntzei dagokienez,arazoa batez ere politikoa da

Baztarrikaren elkarrizketa irakurtzen

Documents

NON ZER - Argia...2014KO AZAROAREN2A 5 BIZI! MUGIMENDUA estatua. Jende askori parodia zozoa iruditu zitzaion, alarmista”, dioskute solaskideek. Alta bada, bost urte iragan ondoren,