337
CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENT˝FICAS ISSN: 0034-8341 Madrid (Espaæa) enero-abril 2011 N” 251 Volumen LXXI MonogrÆfico Los œltimos imperios esclavistas: Espaæa y Brasil en el siglo XIX JosØ A. Piqueras y Rafael Marquese (Coords.) INSTITUTO DE HISTORIA

Revista de Indias Esclavitud

Embed Size (px)

Citation preview

  • CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTFICAS

    ISSN: 0034-8341Madrid (Espaa)enero-abril 2011N 251Volumen LXXI

    MonogrficoLos ltimos imperios esclavistas:Espaa y Brasil en el siglo XIX

    Jos A. Piqueras y Rafael Marquese (Coords.)

    INSTITUTO DE HISTORIA

  • revista de

    INDIAS

    Volumen LXXI N.o 251 enero-abril 2011 Madrid (Espaa) ISSN: 0034-8341

    CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTFICAS

    MINISTERIODE CIENCIAE INNOVACIN

    GOBIERNO

    DE ESPAA

  • Volumen LXXI N.o 251 enero-abril 2011 Madrid (Espaa) ISSN: 0034-8341

    REVISTA DE INDIASRevista publicada por el Instituto de Historia, CCHS, CSIC

    Director: Alfredo Moreno Cebrin (Instituto de Historia-CCHS, CSIC)Secretaria: Consuelo Naranjo Orovio (Instituto de Historia-CCHS, CSIC)

    Consejo de Redaccin:

    Consejo Asesor:

    Coordinacin y gestin editorial: Unidad de Apoyo a la Edicin de Revistas (Centro de Ciencias Humanas ySociales, CSIC)

    Con una larga y consolidada tradicin Revista deIndias (1940-) fue y contina siendo un foro de debatede la historia de Amrica. Con una periodicidad cua-trimestral, est destinada a un pblico especializadoen Historia de Amrica, por lo que su objetivo es lapublicacin de artculos originales que, adems decontribuir al conocimiento de Amrica, fomenten eldebate entre los investigadores, y recojan las corrien-tes historiogrficas del momento. Las temticas estnabiertas a distintos aspectos como son los sociales,culturales, polticos y econmicos, abarcando desde elmundo prehispnico a la actualidad de Iberoamrica.Los idiomas de publicacin son el espaol, ingls yportugus. Junto a los nmeros miscelneos, se publi-ca un monogrfico al ao.Edicin electrnica: http://revistadeindias.revistas.csis.es

    With a long and consolidated tradition, Revista deIndias (1940-) has been and still is a a wellknown fo-rum for debates in the History of America. It is publis-hed every four months and targeted to readers speciali-zed in History of America. It publishes original articlesaimed at improving knowledge, encouraging scientifi-cal debates among researchers, and promoting the de-velopment and diffusion of state-of-the-art investiga-tion in the field of the History of America. The contentsare open to different topics and study areas such as so-cial, cultural, political and economical, encompassingfrom the Prehispanic world to the present Ibero-Ameri-can issues. The review harbors articles in Spanish, En-glish and Portuguese. Besides the miscellany volumes,one monographical number is published every year.Electronic edition: http://revistadeindias.revistas.csic.es

    Bernabu Albert, Salvador (Escuela de Estudios His-panoamericanos, CSIC)

    Bustamante Garca, Jess (Instituto de Historia-CCHS,CSIC)

    Gonzlez Leandri, Ricardo (Instituto de Historia-CCHS, CSIC)

    Gonzlez Martnez, Elda Evangelina (Instituto de His-toria-CCHS, CSIC)

    Gonzlez-Ripoll Navarro, M. Dolores (Instituto deHistoria-CCHS, CSIC)

    Hilton, Sylvia L. (Universidad Complutense de Madrid)Irurozqui Victoriano, Marta (Instituto de Historia-

    CCHS, CSIC)

    Martnez Riaza, Ascensin (Universidad Complutensede Madrid)

    Mena Garca, Carmen (Universidad de Sevilla)Moreno Cebrin, Alfredo (Instituto de Historia-CCHS,

    CSIC)Naranjo Orovio, Consuelo (Instituto de Historia-CCHS,

    CSIC)Paz Snchez, Manuel de (Universidad de La La-

    guna)Piqueras Arenas, Jos Antonio (Universitat Jaume I)Quijada Maurio, Mnica (Instituto de Histo-

    ria-CCHS, CSIC)

    Acosta, Antonio (Universidad de Sevilla)Bravo Guerreira, Concepcin (Universidad Complu-

    tense de Madrid)Caedo-Argelles, Teresa (Universidad de Alcal)Casus Arz, Marta (Universidad Autnoma de Madrid)Castillero, Alfredo (Universidad de Panam)Elliott, Sir John (University of Oxford)Fisher, John (The University of Liverpool)Garca Aoveros, Jess M. (Instituto de Histo-

    ria-CCHS, CSIC)Garca Jordn, Pilar (Universitat de Barcelona)Gutirrez Estvez, Manuel (Universidad Complutense

    de Madrid)Harwich, Nikita (Universit de Paris X)Lavall, Bernard (Universit Paris III)Lida, Clara E. (Colegio de Mxico, Mxico, D.F.)Marichal, Carlos (Colegio de Mxico)

    Menegus, Margarita (Universidad Nacional Autno-ma de Mxico)

    Millar, Ren (Universidad Catlica de Chile)Opatrn, Josef (Universidad Carolina de Praga)Peralta, Vctor (Instituto de Historia-CCHS, CSIC)Pietschmann, Horst (Universitt Hamburg)Puente, Jos de la (Instituto Riva-Agero, Lima)Puig-Samper Mulero, Miguel Angel (Instituto de His-

    toria-CCHS, CSIC)Radding, Cynthia (The University of North Carolina)Sbato, Hilda (Universidad de Buenos Aires)Sagredo, Rafael (Universidad Catlica de Chile)Schwartz, Stuart (Yale University)Taylor, William (University of California, Berkeley)Varela, Consuelo (Escuela de Estudios Hispanoameri-

    canos, CSIC)

  • REDACCIN E INTERCAMBIORevista de IndiasUnidad de Apoyo a la Edicin de RevistasCentro de Ciencias Humanas y Sociales, CSICAlbasanz, 26-2828037 Madrid. EspaaTfno.: +34 916 022 602Fax: +34 916 022 971E-mail: [email protected]

    DISTRIBUCIN, SUSCRIPCIN Y VENTA

    SERVICIOS DE INFORMACINRevista de Indias es recogida sistemticamente por distintas Bases de Datos, entre otras: Arts & Humanities Ci-tation Index, A&HCI (ISI, USA); Social Sciences Citation Index, SSCI (ISI, USA); Current Contents, CC (ISI,USA); Hispanic American Periodical Index, HAPI (UCLA, USA); Handbook of Latin America Studies, HLAS(Library of Congress, USA); Francis (CNRS-INIST, FRA); Ulrichs Periodicals Directory (ProQuest, UK);International Bibliography of the Social Sciences, IBSS (BIDS-JISC, UK); SCOPUS (Elsevier B.V., NL); Histo-rical Abstracts, HA (ABC CLIO, USA); Periodical Index Online, PIO (Chadwick-Healey, ProQuest, UK) eISOC (CSIC, SPA). Presente en Latindex (en Catlogo) y European Reference Index for the Humanities, ERIH(ESF). Ms informacin en http://revistadeindias.revistas.csic.es

    CSIC, 2011

    Cubierta: Adaptacin a partir de la obra de Augustus Earle, Punishing negroes at Calabouo (c.1822), acuarela,National Library of Australia. Imagen publicada en el libro de Pedro da Cunha e Menezes (ed.), O Rio de Janeirona Rota dos Mares do Sul. So Paulo, Andra Jakobsson Estdio, 2006, p. 83.

    ISSN: 0034-8341eISSN: 1988-3188NIPO (en papel): 472-11-064-9NIPO (en lnea): 472-11-063-3Depsito legal: M-540-1958Impreso en Espaa - Printed in SpainComposicin e impresin: Sociedad Annima de FotocomposicinTalisio, 928027 Madrid

    Departamento de PublicacionesVitruvio, 828006 MadridTfnos.: +34 915 612 833

    +34 915 681 619/620/640Fax: +34 915 629 634E-mail: [email protected]

    Librera Cientfica del CSICDuque de Medinaceli, 628014 MadridTfno.: +34 914 295 684E-mail: [email protected]

    Las opiniones y hechos consignados en cada artculoson de exclusiva responsabilidad de sus autores. ElConsejo Superior de Investigaciones Cientficas no sehace responsable, en ningn caso, de la credibilidad yautenticidad de los trabajos.Los originales de la Revista de Indias, publicados enpapel y en versin electrnica son propiedad del Con-sejo Superior de Investigaciones Cientficas, siendonecesario citar la procedencia en cualquier reproduc-cin parcial o total.

    The opinions and facts stated in each article are the ex-clusive responsibility of the authors. The Consejo Su-perior de Investigaciones Cientficas is not responsiblein any case for the credibility and authenticity of thestudies.Original texts published in both the printed and onlineversions of the journal Revista de Indias are the pro-perty of the Consejo Superior de InvestigacionesCientficas, and this source must be cited for any par-tial or full reproduction.

  • Volumen LXXI N.o 251 enero-abril 2011 Madrid (Espaa) ISSN: 0034-8341

    revista de

    INDIASSUMAR IO

    MONOGRFICO: LOS LTIMOS IMPERIOS ESCLAVISTAS: ESPAA YBRASIL EN EL SIGLO XIX / MONOGRAPH: THE LAST OF THE SLAVEEMPIRES: SPAIN AND BRAZIL IN THE 19TH CENTURY. Coordinadores:Jos A. Piqueras y Rafael Marquese

    Presentacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9-18

    RAFAEL MARQUESE & TMIS PARRON: Revolta escrava e poltica da escravido:Brasil e Cuba, 1791-1825 / Slave resistance and the politics of slavery:Brazil and Cuba, 1791-1825 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19-52

    MANUEL BARCIA: Un coloso sobre la arena: definiendo el camino hacia laplantacin esclavista en Cuba, 1792-1825 / A giant built on sand: pavingthe road towards the slave plantation in Cuba, 1792-1825 . . . . . . . . . . . 53-76

    MARIAL IGLESIAS UTET: Los Despaigne en Saint-Domingue y Cuba: narrativa mi-crohistrica de una experiencia atlntica / The Despaignes in Saint-Domingue and Cuba: A micro-historical narrative of an Atlantic experience . 77-108

    CLAUDIA VARELLA: El canal administrativo de los conflictos entre esclavos yamos. Causas de manumisin decididas ante sndicos en Cuba / The admi-nistrative channel for the conflicts between slaves and owners. Causes ofmanumission decided before ombudsmen in Cuba. . . . . . . . . . . . . . . . . . 109-136

    KEILA GRINBERG: A poupana: alternativas para a compra da alforria no Brasil(2. metade do sculo XIX) / Savings: alternative for the purchase of manu-mission in Brazil (2nd half of the 19th century) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137-158

    INS ROLDN DE MONTAUD: En los borrosos confines de la libertad: el caso delos negros emancipados en Cuba, 1817-1870 / In the blurred boundaries offreedom: the case of liberated africans in Cuba, 1817-1870 . . . . . . . . . . 159-192

    JOS ANTONIO PIQUERAS: Censos lato sensu. La abolicin de la esclavitud y el n-mero de esclavos en Cuba / Lato sensu censuses. The abolition of slaveryand the number of slaves in Cuba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193-230

    Pginas

  • RENATO LEITE MARCONDES: Fontes censitrias brasileiras e posse de cativos nadcada de 1870 / Brazilian census sources and the ownership of slaves inthe 1870s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231-258

    RICARDO SALLES: Abolio no Brasil: resistncia escrava, intelectuais e poltica(1870-1888) / Abolition in Brazil: slave resistance, intellectuals and poli-tics (1870-1888) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259-284

    COMENTARIO BIBLIOGRFICO

    Simn Bolvar en la era de las revoluciones: perspectivas de la historiografaanglo-estadounidense, por Nicols Ocaranza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287-300

    RESEAS

    DE CRISTFORIS, Nadia Andrea, Bajo la Cruz del Sur: gallegos y asturianos enBuenos Aires (1820-1870), por Agustina Veronelli . . . . . . . . . . . . . . . . . 303-306

    ETTE, Ottmar y MLLER, Gesine (eds.), Caleidoscopios coloniales. Transferenciasculturales en el Caribe del siglo XIX. Kalidoscopes coloniaux. Transfertsculturels dans les Carbes aux XIXe sicle, por Leida Fernndez Prieto . . . 306-308

    PREZ VEJO, Toms, Elega Criolla. Una reinterpretacin de las guerras de in-dependencia hispanoamericanas, por Mnica Quijada . . . . . . . . . . . . . . 308-310

    SBATO, Hilda, Buenos Aires en armas. La revolucin de 1880, por Flavia Ma-cas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310-314

    UX GONZLEZ, Carlos, Representaciones del personaje del negro en la narrati-va cubana: Una perspectiva desde los estudios subalternos, por Brgida M.Pastor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314-316

    PUBLICACIONES RECIBIDAS

    Pginas

  • Monogrfico:

    LOS LTIMOS IMPERIOSESCLAVISTAS: ESPAA Y BRASIL

    EN EL SIGLO XIX /THE LAST OF THE SLAVE

    EMPIRES: SPAIN AND BRAZIL INTHE 19TH CENTURY

    Coordinadores:

    Jos A. Piqueras y Rafael Marquese

  • PRESENTACIN

    POR

    JOS A. PIQUERAS Y RAFAEL MARQUESE

    Hacia 1807 la historia de la esclavitud moderna en Amrica pareci entraren una fase de extincin gradual. De llevarse a cabo esa previsin optimista,su desaparicin iba a ser cuestin de un tiempo que poda ser medido en pocasgeneraciones. La medida del tiempo de los abolicionistas, obviamente, era dis-tinta de la llevada a cabo por quienes estaban sometidos a cautividad en condi-ciones muchas veces crueles, si haba alguna forma de privacin de libertadque no lo fuera. El formidable triunfo de la causa abolicionista en Gran Breta-a, al lograr que el parlamento votara la prohibicin de la captura y el comer-cio atlntico de africanos y que se acordara perseguir a los infractores, hacapresagiar un cambio de tendencia, la quiebra de un sistema establecido enAmrica en el siglo XVI, que en el siglo XVII y, sobre todo, en el XVIII habaalcanzado su nivel mximo de desarrollo. Millones de africanos, no menos de9,5 millones, haban sido arrancados de su continente, y unos 8 millones ha-ban sido desembarcados y vendidos en el Nuevo Mundo, dejando la vida en ladramtica experiencia de la travesa intermedia, o middle pasaje, uno de cadacinco rehenes. El abolicionismo gradualista tena en la supresin de la trata at-lntica su primer peldao en la escala que deba conducir a la extincin com-pleta de unas prcticas que eran tildadas de inhumanas, por unos, y de anti-uti-litarias, por otros, aquellos que sostenan, con fe inquebrantable en el progre-so, el avance de un mercado de la fuerza de trabajo absolutamente libre.

    La experiencia haba demostrado se crea que el crecimiento vegetati-vo era insuficiente para sostener la reposicin de trabajo esclavo consumido enel proceso de produccin; mucho menos poda atender la demanda de brazosque reclamaba la expansin de la agricultura de plantacin en amplias regio-nes de Amrica del Sur y el Caribe. Si se cerraba la fuente de aprovisiona-miento, se pensaba, la esclavitud americana comenzara a languidecer y los

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, nm. 251Pgs. 9-18, ISSN: 0034-8341

    doi:10.3989/revindias.2011.001

  • propietarios se veran obligados a promover vas alternativas de colonizaciny a emplear asalariados, dos circunstancias que deban acelerar la disolucinde las modalidades coactivas de trabajo.

    La causa abolicionista cont a su favor con dos factores coyunturales. Larevolucin haitiana haba puesto de relieve el potencial peligroso de las gran-des dotaciones de esclavos sometidos a condiciones severas de explotacin; laintervencin britnica en Saint-Domingue haba confirmado la dificultad dereducir por las armas una revuelta extensa y bien organizada. Hasta llegar aesta ltima conclusin debieron pasar casi dos dcadas, pues los sucesos de1791 en la colonia francesa llevaron a concluir, al igual que hara el habaneroFrancisco de Arango, que el desastre ajeno abra inmensas oportunidades paraocupar el puesto preeminente dejado por Saint-Domingue. En 1791 y 1792fueron derrotadas en el parlamento britnico sendas mociones abolicionistaspresentadas por William Wilberforce1. En 1807 el gobierno de lord Grenvilletena a la vista las matanzas de personas blancas perpetradas tres aos antes enHait, que llenaron de horror la regin y se difundieron por todo el continente.En segundo lugar, durante el ltimo mandato de Thomas Jefferson se habacreado en el Congreso de los Estados Unidos un clima que haca presagiar laresolucin del artculo 1.9 de la Constitucin federal de 1789, por el que se da-ban 20 aos antes de que pudiera modificarse aquella y prohibirse la importa-cin de personas que los estados estimaran oportuno introducir, frmula enma-raada que encubra la trata de africanos. La ley de prohibicin de importacinde esclavos fue votada el 2 de marzo de 1807 y ratificada por el presidente unda despus, acordndose que entrara en vigor el 1 de enero de 1808. El 25 demarzo de 1807 el parlamento britnico aprob el Slave Trade Act.

    En noviembre de 1806 Napolen declar el bloqueo continental a Ingla-terra. La medida supuso el cierre de su comercio con Europa, la orientacinde la navegacin britnica hacia Asia y las Orders in Council, de noviembrede 1807, que tantos problemas traeran a su relacin con los Estados Unidosy, de paso, a Cuba, debido al Embargo Act, promulgada en respuesta a las an-teriores por el gobierno de Washington, que llev a la retirada de los navosnorteamericanos del Caribe. No era, por lo tanto, el mejor momento para si-tuar una escuadra para custodiar el trfico negrero en el Atlntico. En conse-cuencia, la trata britnica se dificult a partir de 1807 sin que pudiera ser evi-tada. No menos de 8.113 africanos fueron desembarcados en el Caribe inglsen 1808, y no menos de 25.125 lo fueron hasta 1842, ocho aos despus de laabolicin de la esclavitud y cuatro desde la supresin del patronato, en los

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 9-18, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.001

    10 JOS A. PIQUERAS Y RAFAEL MARQUESE

    1 Coupland, 1933.

  • ltimos tiempos es muy posible que para suministrarlos de contrabando a lasislas espaolas.

    Los britnicos promovieron en el Congreso de Viena la prohibicin del co-mercio de africanos, convertida en los acuerdos en una simple recomendacin.El gobierno de Londres hubo de servirse de la presin diplomtica con cadanacin para convertir ese objetivo en convenios bilaterales, de forma que lospases europeos dedicados al trfico o receptores de esclavos aceptaran prohi-birlo, se comprometieran a perseguir a los infractores y estuvieran dispuestos apromover instrumentos internacionales de vigilancia, entre ellos, tribunalesmixtos para juzgar el delito, y el derecho de inspeccin en alta mar. La repre-sin de la trata de esclavos signific una contribucin de primer orden al dere-cho penal internacional y a la tipificacin y castigo de delitos cuyo fundamen-to consista en un agravio contra la humanidad. Su eficacia, sin embargo, fuelimitada, como lo demuestra la prosecucin del comercio ilegal en el Atlnticohasta cerca de 1870, incluidas las posesiones britnicas hasta los aos cuarentay la ausencia de libertad efectiva para la mayora de los negros que fueron de-clarados emancipados tras ser rescatados de los barcos negreros. En la pri-mera mitad del Ochocientos el nmero de africanos transportados a Amricaes semejante al del medio siglo anterior, en todas las dcadas se supera el me-dio milln de esclavos, en la de 1820-1830 se supera el mximo histrico deafricanos desembarcados en el hemisferio occidental. Entre otras diferenciascon situaciones anteriores, ahora la gran mayora de cargazones se dirigen ados destinos, Brasil y Cuba.

    El primero de esos convenios fue el suscrito con Portugal en 1810 y care-ci de valor alguno. En torno a 22.000 africanos entraron en las islas danesasdespus de 1802, en que ces oficialmente la trata. Una parte fue destinada aPuerto Rico. Tras decretarse su cese por Francia, en 1814, las islas de Guada-lupe y Martinica y la Guayana recibieron unos 77.000 esclavos. Estas cifrasapenas tienen relieve en comparacin con los 541.000 que como mnimo fue-ron desembarcados en Cuba y los 14.000 llevados a Puerto Rico despus de1821, en que entr en vigor el tratado anglo-espaol firmado en 1817. En am-bos casos las cifras reales fueron superiores, quiz hasta en un 50% en Cuba yuna proporcin mayor en Puerto Rico para sostener la demanda nueva y el ni-vel de reposicin. Desde 1790 el trfico hacia las Antillas espaolas superel milln de negros y el que se dirigi a Brasil antes de 1852 alcanz 2,4 mi-llones2.

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 9-18, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.001

    LOS LTIMOS IMPERIOS ESCLAVISTAS: ESPAA Y BRASIL EN EL SIGLO XIX 11

    2 La informacin citada en los prrafos anteriores y ahora sobre esclavos desembarcados,en Eltis, Behrendt, Richardson y Klein, 1999/2008. Tambin, Eltis, 1987: 246.

  • En contraste con los anteriores destinos, en los Estados Unidos, la tercerasociedad que alberga esclavitud a gran escala, las entradas ilegales despus de1808 representaron una proporcin muy reducida en comparacin con el totalde esclavos que haba en 1861, unos 4 millones. La imprecisin respecto a lasentradas de contrabando no impidi a algunos estimar que pudieron ser deunos 200.000 africanos, la mayor parte en coincidencia con el boom del algo-dn. Si la evolucin del mercado esclavista de Brasil y Cuba confirmaba lacreencia de los abolicionistas sobre la incapacidad de la esclavitud negra parareproducirse sin acudir a la fuente del continente africano, el caso de los Esta-dos Unidos (el Sur) lo desmiente, pues el total de esclavos se multiplic porcinco en el referido periodo y las entradas clandestinas, an mal conocidas y amenudo subestimadas, estuvieron muy lejos de sostener esa evolucin. Las te-sis que durante un tiempo contrapusieron la severidad de la esclavitud en losterritorios de colonizacin anglo-americana y la supuesta benevolencia en lasregiones de colonizacin iberoamericana, desplegada entre otros por FrankTannembaum3, nunca han logrado explicar de manera convincente la evolu-cin dispar de las respectivas demografas. Mientras las tasas de decrecimien-to se situaron entre la poblacin esclava en torno al 5% en el Caribe ingls yespaol, los ndices de crecimiento fueron del 30% en los Estados Unidos. Ladiscusin se ha localizado en el peso que en el incremento autosostenido tu-vieron una mejor alimentacin, el trato en la esclavitud patriarcal, en unidadesde produccin pequeas y medias, el relativo equilibrio entre sexos que habraposibilitado altas tasas de reproduccin, la influencia del clima templado en unmenor desarrollo de ciertas enfermedades, una inmunizacin ms rpida favo-recida por la mayor presencia de poblacin blanca, etc., dejando en un lugarsecundario la crianza de esclavos para el mercado4. El fenmeno guarda rela-cin, adems, con el espacio y el tiempo, con el desplazamiento del ncleo dela economa esclavista hacia el Nuevo Sur, entre Alabama y el rea del Missis-sippi: a cerca de un milln ascendi el nmero de esclavos importados por estaregin, procedentes en su inmensa mayora de la reserva del este cuya econo-ma corresponda con un ciclo anterior; el trabajo necesario y escaso experi-ment una revalorizacin que se tradujo en medidas para su conservacin; elpacto sobre el que en 1787 se haba constituido la nacin haba establecidouna moratoria de veinte aos para algo que ya entonces pareca inevitable, y sila prohibicin de importar africanos no fue muy estricta despus de 1807,ofreca dificultades a la importacin de extranjeros; tambin el trfico interes-

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 9-18, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.001

    12 JOS A. PIQUERAS Y RAFAEL MARQUESE

    3 Tannenbaum, 1946.4 Fogel, 1994: 114-153.

  • tatal haba sido prohibido en numerosos estados y el contrabando era habitual.El modelo funcion medio siglo. La perspectiva de un imperio esclavista hacia1850, con sede en el Golfo y extendido por el Caribe espaol, proporcion elespejismo no slo de nuevos territorios, sino una ampliacin considerable delmercado de esclavos legales e ilegales.

    Frente a estas limitaciones, hbilmente sorteadas, la posibilidad de acudir anuevos esclavos africanos, legal en Brasil hasta 1831 y tolerada despus por elImperio hasta 1850, ampliamente consentida por Espaa en sus colonias anti-llanas hasta 1867, intensific en las unidades econmicas el consumo defuerza de trabajo, cualquiera que fuera su efecto destructivo sobre un trabaja-dor cuya reposicin resultaba ms sencilla que en el Sur. A la vez, en Brasil ylas Antillas espaolas se permitan ciertas modalidades de manumisin y setoleraban los espacios concedidos a o conquistados por la poblacin librenegra y mulata, la gente de color: un contraste con la explotacin estricta,que si de un lado se insertaba en tradiciones coloniales anteriores, de otra exi-ga una adaptacin a los tiempos, como as sucedi, pues a pesar de la relativafacilidad para reponerlos en el rgimen productivo y de servicios, su preciofue hacindose ms elevado, signo del valor que estaba en situacin de produ-cir en su condicin cautiva, antes que de las dificultades del trfico atlntico,que tambin encarecan la pieza.

    Por otro lado, los tres casos ilustran a la perfeccin el considerable desarro-llo del trabajo esclavo en el XIX, supuestamente, el siglo de la emancipacin,despus de que pasara a convertirse en residual por su incapacidad de creceren las colonias inglesas y holandesas, hasta desaparecer en la cuarta dcada.Las colonias francesas participaron de la primera tendencia expansiva, contres limitaciones: la reducida superficie cultivable de las islas, la resistenciavinculada al periodo en que la esclavitud estuvo suprimida y la abolicin defi-nitiva en 1848. En el siglo XVIII los ingleses haban desembarcado en torno ados millones de africanos en el Caribe, los franceses ms de un milln, holan-deses y daneses completan el cuadro con unos 400.000. nicamente Brasilmovi cifras similares, unos dos millones en el XVIII y otros tantos en el XIX,slo que en el segundo lo hizo en apenas cincuenta aos. Las Antillas espao-las, rezagadas durante el Setecientos, cuando importan unos 80.000 africanos,recibieron hasta el cese de la trata legal, en 1820, unos 175.000, y despus lacifra total del Setecientos pudo multiplicarse por diez. El desplazamiento yla concentracin en espacios delimitados son evidentes, y muy notables.Qu estaba pasando para que hubiera un resurgir de una institucin declaradacontraria a la razn, a los sentimientos humanos y al espritu liberal del nuevosiglo?

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 9-18, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.001

    LOS LTIMOS IMPERIOS ESCLAVISTAS: ESPAA Y BRASIL EN EL SIGLO XIX 13

  • La evolucin y la magnitud de la trata de africanos, adems de la trgicaexperiencia que represent para quienes fueron actores directos y sujetos pasi-vos, pueden ser tomadas por indicadores precisos de la demanda comercial ydel uso laboral que reclamaba la fuerza de trabajo de forma incesante. Comohemos sealado, tres grandes destinos americanos, Brasil, las Antillas espao-las y el Sur de los Estados Unidos, fueron las ltimas grandes potencias escla-vistas. De manera sostenida y creciente, no slo conservaron la peculiar insti-tucin, sino que la desarrollaron hasta niveles desconocidos y la integraron enun modelo nuevo de explotacin que iba unido a los cambios ms avanzados,sociales y tecnolgicos, de los pases que constituan el mercado de los bienesproducidos con mano de obra forzada. La esclavitud del siglo XIX es, en esesentido, el reverso de la revolucin industrial, como la esclavitud del XVIII,unida a la concepcin mercantilista de los intercambios, fue factor esencial dela formacin de capitales que prepara esa misma revolucin. Es el reverso,otra faz del mismo fenmeno y, al tiempo, forma parte de la misma industriali-zacin y de sus consecuencias internacionales. Est asociada y a la vez quecontribuye a la industrializacin, es una de sus expresiones ms destacadas ycontradictorias.

    La percepcin medievalizante de la esclavitud, concebida desde la conti-nuidad de los siglos como una entidad social nica e inmutable, conduce a en-fatizar su arcasmo, a considerarla exclusivamente como una categora socialde otra poca, de los tiempos brbaros, en el lenguaje de ilustrados, humanis-tas y demcratas de la poca. Desde luego, era arcaica por la naturaleza que ladefine: el derecho de propiedad de unas personas sobre otras para disponer deellas y de su trabajo. Poda considerarse, y de hecho fue considerada, una cate-gora ajena y contraria a las formas modernas de producir y a la considera-cin de la modalidad ptima del trabajo, esto es, el trabajo declarado libre,la libertad de contratacin y de retribucin, la libertad para establecer la dura-cin de la jornada de trabajo o incluso de sustraerse al sistema, al margen deresolver por otros medios el problema de la subsistencia.

    La esclavitud del siglo XIX subsiste y se expande asociada a la industriali-zacin, proceso que hace posible en lo que constituye una nueva contradic-cin aparente cuando facilita materias primas a gran escala y a costes bajospara abastecer la industria moderna (algodn), y cuando gracias a la produc-cin masiva, con disciplina y bajos costes, suministra a precios cada vez msreducidos bienes que se van a convertir en artculos populares de consumo(azcar, caf, tabaco); el volumen de bienes primarios (materias primas y bie-nes semielaborados) desplazados hasta los puertos, a travs del Atlntico y delos puntos de desembarco a sus destinos, multiplican los medios y las redes detransporte, que a su vez se dotan de los mayores adelantos; la compra-venta de

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 9-18, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.001

    14 JOS A. PIQUERAS Y RAFAEL MARQUESE

  • esos bienes mueve considerables recursos financieros y exige dotarlos de ins-trumentos ms sofisticados; se compran tanto frutos como previsiones, verda-dero anticipo de los mercados de futuros que luego hemos conocido. Ese signode modernidad, que Moreno Fraginals no dej de enfatizar para el caso cuba-no5, ni se explica por s mismo ni es resultado de una asociacin meramenteperifrica y secundaria del desarrollo econmico ms avanzado del siglo, porms que no reproduzca la estructura social propia del capitalismo sino que, porel contrario, refuerce y ample las relaciones sociales de produccin esclavis-tas, con la oportuna consecuencia para la conformacin de las categoras y losgrupos sociales, en Cuba y en Brasil.

    De acuerdo con la convincente explicacin de Dale Tomich, resulta opor-tuno reconocer una segunda esclavitud, promovida y conservada en corres-pondencia con la revolucin industrial en los pases-mercado. La considera-cin de la segunda esclavitud como uno de los componentes de la moder-na economa mundial, auspiciadora del desarrollo tecnolgico y receptorade esa misma tecnologa que reproduce las relaciones esclavas e incrementael nmero de esclavos necesarios para abastecer fbricas y mercados, contri-buye poderosamente a resituar a la plantacin esclavista del siglo XIX. Endefinitiva, la expansin de la nueva fase de la esclavitud y su mayor escalaguardaba relacin con la emergente divisin internacional del trabajo auspi-ciada por el capitalismo, que requiere y potencia formas variadas para poneren exploracin nuevas regiones como premisa del desarrollo industrial y dela extensin de los mercados. El resultado, siguiendo a Tomich, es la interde-pendencia de las modalidades de trabajo en economas con vocacin global,relacionadas e integradas, que contempla relaciones sociales dispares enun orden heterogneo e interdependiente, contradictorio y hasta antagni-co en ocasiones, que proporciona unidad en la diversidad6. En consecuen-cia, el atraso poltico y social de pases como Brasil y Cuba esta ltima,bajo rigurosa condicin colonial se inserta en las dinmicas ms activasde la moderna economa, de la que forman parte como actores de primerorden.

    El nmero monogrfico de Revista de Indias que presentamos est dedica-do al estudio y la reflexin sobre dos de los imperios esclavistas del siglo XIX,los de raz ibrica, los primeros en implantarse en el Nuevo Mundo y los lti-mos en suprimir la esclavitud: Brasil, de la colonia al imperio, y Espaa, a tra-vs de sus posesiones antillanas, en particular, Cuba, que concentra el 90% de

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 9-18, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.001

    LOS LTIMOS IMPERIOS ESCLAVISTAS: ESPAA Y BRASIL EN EL SIGLO XIX 15

    5 Moreno Fraginals, 1976, I: 151-157 y 203-255, III: 11-15.6 Tomich, 2004: 3-56.

  • la economa esclavista y de la fuerza de trabajo esclava en los dominios insu-lares hispanos.

    En 2010 se cumplieron doscientos aos del Tratado de Alianza y Amistadentre el rey de Portugal y el de Gran Bretaa por el que el primero se compro-meta a favorecer una extincin gradual del comercio atlntico de africanos ensus dominios. En 2011 se cumplen doscientos aos de las primeras iniciativasdestinadas a suprimir la trata de africanos y abolir la esclavitud en los domi-nios espaoles, presentadas en las Cortes de Cdiz por los diputados Guridi yAlcocer y Agustn Argelles, a las que tenaz y eficazmente se opuso el diputa-do por La Habana, el ayuntamiento de esa ciudad y los principales hacendadoscubanos reunidos en el Real Consulado de Agricultura y Comercio. En 2011se conmemora, asimismo, el 125 aniversario de la supresin de la esclavituden Cuba, con el cese en 1886 del rgimen del patronato. La historia del Impe-rio del Brasil discurre en forma paralela y, a la vez, une su suerte al de un de-terminado sistema social en el que el esclavo desempea un papel central.Emigrada la corona a Ro de Janeiro, en 1808, mientras la Pennsula comenza-ba a ser invadida, Brasil fue elevado a condicin de reino, reconocido en elCongreso de Viena, el mismo que recomendaba prohibir la trata de africanos,y se separaba de Portugal en 1822 como imperio constitucional, prcticamenteen las mismas fechas en que deba cesar el comercio de africanos con las colo-nias espaolas. La abolicin en 1888 del patronato precede en un ao a la ca-da del trono y a la proclamacin de nuevo estado, la repblica. Estas historiasparalelas Brasil/Cuba y por comprensin, Espaa, pues la segunda carecide entidad poltica hasta 1902 ofrecen grandes posibilidades para la prcticade la historia comparada7.

    El mejor camino para propiciarla tal vez sea comenzar por crear espaciosde informacin y debate a propsito de cuestiones pertinentes en las dos expe-riencias. El actual nmero de Revista de Indias selecciona un nmero de temasque tienen como eje la renovacin y conservacin de la esclavitud entre finalesdel XVIII y comienzos del XIX, las resistencias y vas de emancipacin dentrodel sistema, las condiciones demogrficas y de produccin que subsisten enuna coyuntura distinta a la del esplendor de la economa esclavista, que ante-cede y anuncia la abolicin. En sus pginas, de una u otra forma, estn presen-tes a cada momento las polticas de la esclavitud, menos como disposicioneslegales y orientaciones de gobierno como en su construccin cotidiana a travsde una combinacin de normas jurdicas, prcticas sociales y reclamos mate-riales. Los artculos aqu reunidos ofrecen distintas perspectivas metodolgi-

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 9-18, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.001

    16 JOS A. PIQUERAS Y RAFAEL MARQUESE

    7 Berbel, Marquese, Parron, 2010.

  • cas sobre temas que apuntan a la convergencia de la trayectoria histrica de laesclavitud negra en Brasil y en Cuba. Con este volumen esperamos estimular alos investigadores que se ocupan de esos dos espacios a integrar, en un cuadrode anlisis unificado, el examen de los dos ltimos imperios esclavistas deOccidente. Es una tarea que, ciertamente, corresponder antes a esfuerzos co-lectivos que a iniciativas aisladas de investigacin.

    BIBLIOGRAFA

    Berbel, Mrcia, Rafael Marquese y Tmis Parron, Escravido e poltica: Brasil eCuba, c.1790-1850, So Paulo, Hucitec, 2010.

    Coupland, Reginald, The British Anti-Slavery Movement, Londres, T. Butterworth,1933.

    Eltis, David, Economic Growth and the Ending of the Transatlantic Slave Trade, Nue-va York, Oxford University Press, 1987.

    Eltis, David, Stephen D. Behrendt, David Richardson, Herbert S. Klein, TheTrans-Atlantic Slave Trade. A Database on CD-ROM, Cambridge, CambridgeUniversity Press, 1999 [Actualizado en red: http://www.slavevoyages.org, 2008y ss.].

    Fogel, Robert W., Without Consent or Contract. The rise and Fall of American Sla-very, Nueva York y Londres, W.W. Norton & Company, 1994.

    Moreno Fraginals, Manuel, El Ingenio. Complejo econmico-social del azcar, LaHabana, Ciencias Sociales, 1978.

    Tannenbaum, Frank, Slave and Citizen. The Negro in America, Nueva York, RandomHouse, 1946.

    Tomich, Dale, Thought the Prism of Slavery. Labor, capital, and World Economy,Lanham-Oxford, Rowman & Littlefiled Publishers, 2004.

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 9-18, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.001

    LOS LTIMOS IMPERIOS ESCLAVISTAS: ESPAA Y BRASIL EN EL SIGLO XIX 17

  • REVOLTA ESCRAVA E POLTICA DA ESCRAVIDO:BRASIL E CUBA, 1791-1825

    POR

    RAFAEL MARQUESETMIS PARRON

    Universidade de So Paulo

    O artigo examina o impacto poltico do ativismo escravo, no Brasil e Cuba, de 1790 a1825, isto , do incio da Revoluo de Saint-Domingue outorga da Constituio do Brasil(1824) e decretao das faculdades onmodas para os capites generais de Cuba (1825), nocontexto imediato do trmino das guerras de independncia no continente. Ao invs de discutire classificar em uma ordem tipolgica o carter especfico das diversas expresses de re-sistncia escrava coletiva, o artigo procura compreender o efeito dessas aes na dinmicamacro-poltica desses dois espaos, verificando em que medida elas conformaram o quadropoltico e institucional da escravido no Brasil e em Cuba.

    PALAVRAS-CHAVE: Resistncia escrava, Era das Revolues, macro-poltica, Brasil, Cuba.

    REVOLTAS ESCRAVAS E ANTIESCRAVISMO NA ERA DAS REVOLUES

    Ainda que tenha sido abordado por historiadores e militantes negros desdea dcada de 1930, o tema dos significados polticos do ativismo escravo du-rante a Era das Revolues somente passou a ser investigado de modo siste-mtico com a grande renovao que a historiografia sobre a escravido negranas Amricas verificou aps a dcada de 1960. O trabalho de maior impactonesse campo foi, talvez, o de Eugene Genovese, tanto pela acolhida positivacomo pelas crticas que recebeu. Em ensaio originalmente publicado em 1979,Genovese props uma diferenciao para as manifestaes coletivas de re-sistncia escrava negra entre os sculos XVI e XIX que contrapunha as aesrestauracionistas s aes revolucionrias. De acordo com seu modelo,antes das revolues democrtico-burguesas do final do sculo XVIII, o hori-

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, nm. 251Pgs. 19-52, ISSN: 0034-8341

    doi:10.3989/revindias.2011.002

  • zonte daqueles que se levantaram contra as ordens escravistas americanas noprojetava a possibilidade do fim da escravido, haja vista que os grupos escra-vizados, procurando restaurar elementos de uma ordem social pregressa, in-surgiam-se antes contra seus senhores brancos do que contra a instituio queos mantinha sob cativeiro. A conquista do poder do estado pelos representan-tes da burguesia que se consolidava na Frana, contudo, transformou decisi-vamente o terreno ideolgico e econmico. Nada mudou da noite para o dia,prossegue1, mas a Revoluo Francesa forneceu as condies mediante asquais uma revolta das massas em So Domingos poderia tornar-se uma revo-luo por si mesma. Doravante, o sucesso dos revolucionrios haitianos for-neceria o diapaso para seus pares escravizados nas demais regies do NovoMundo, colocando decisivamente no horizonte de atuao coletiva dos escra-vos a derrocada da instituio do cativeiro.

    Se o argumento foi incorporado em trabalhos de outros historiadores, emespecial na notvel obra de Robin Blackburn (1988) sobre a queda do escra-vismo colonial, pode-se afirmar que as objees prevaleceram sobre sua acei-tao. Elas variaram da proposio de modelos alternativos como o de Mi-chael Craton (1982) a respeito do peso da crioulizao da populao escravapara a modificao dos padres de resistncia coletiva crtica emprica.Neste segundo caso, os especialistas lembraram a existncia de vrias rebeli-es em diversos quadrantes do Novo Mundo que no se ajustariam divisotemporal proposta por Genovese2. O livro do historiador norte-americano, noentanto, no suscitou apenas discusses sobre a mudana no carter da revoltaescrava durante a Era das Revolues, como, tambm, sobre o papel que ossujeitos escravizados tiveram para o fim da escravido ao longo do sculo XIXnovamente, um tema que vinha da dcada de 1930, das obras de W.E.B. DuBois e C.L.R. James3.

    A polmica acaba de ser re-atualizada em um volume editado por SeymourDrescher e Pieter Emmer. Nele, diferentes pesquisadores discutem a assertivado historiador portugus Joo Pedro Marques (2010: 5) sobre a impossibilidadede se estabelecer uma correlao direta, necessria ou suficiente entre levantesescravos que so uma parte integral da histria da escravido em vrias po-cas e latitudes e as leis de emancipao aprovadas no Ocidente, todas elaseventos bastante localizados e especficos na histria humana. Com isso, Mar-ques cinde a experincia singular da Revoluo do Haiti dos demais processos

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    20 RAFAEL MARQUESE E TMIS PARRON

    1 Genovese, 1983: 17.2 Crticas que seguem essa linha emprica podem ser lidas nos artigos de Dick Geary e

    Matthias Rhrig Assuno, ambos inseridos em volume editado por Libby e Furtado, 2006.3 Du Bois, 1992 y James, 2000.

  • de abolio nas Amricas, que, segundo ele, no dependeram de aes coletivasde resistncia escrava para que fossem bem sucedidos. Interessa notar que tantoMarques como seus comentadores excetuando-se Peter e Robin4 adotam osmesmos procedimentos que foram seguidos por quase todos aqueles discutirama tese de Genovese, ou seja, eles empregam uma argumentao emprica que seapega a eventos e processos isolados e que se nega a elaborar um quadro analti-co de conjunto, ou, ento, esforam-se em organizar uma classificao tipolgi-ca das manifestaes de resistncia escrava coletiva e dos processos de abolio.Nos dois casos, a escravido negra no Novo Mundo tratada sob o prisma dacontinuidade, como uma estrutura histrica nica, expressa, por exemplo, nalinha dada pelo sculo da emancipao (1794-1888).

    Examinar de forma integrada Brasil e Cuba entre 1790 e 1825 isto , doincio da Revoluo de Saint-Domingue outorga da Constituio do Brasil e decretao das faculdades onmodas para os capites generais de Cuba, nocontexto imediato do trmino das guerras de independncia no continentepode ajudar a avanarmos na compreenso do impacto poltico do ativismo es-cravo durante a Era das Revolues, sem que recaiamos nos problemas quecontinuam presentes no debate sobre a matria. Em livro recente escrito emparceria com Mrcia Berbel5, os autores deste texto apontaram a integraohistrica do Brasil e de Cuba nos quadros da economia mundial capitalista dosculo XIX. Tal unidade datava de fins do sculo XVIII, fruto dos planos ilus-trados para a recuperao econmica de Portugal e Espanha e da resposta queas classes proprietrias da Amrica portuguesa e de Cuba deram ao colapso dacolnia francesa de Saint-Domingue, e se solidificou nas primeiras dcadas dosculo seguinte. Aps 1820, Brasil e Cuba foram as nicas regies do NovoMundo que continuaram sendo alimentadas por um enorme trfico tran-satlntico de africanos escravizados. Em razo disso, ambas as economias es-cravistas apresentaram grande dinamismo, rapidamente convertendo os doisespaos nos maiores produtores mundiais de caf e de acar; mas, tambmpor conta do trfico negreiro, as classes proprietrias brasileiras e cubanas ti-veram que enfrentar a fortssima presso diplomtica britnica. Suas trajet-rias polticas foram igualmente singulares: em um mar de repblicas, de nortea sul do continente americano, o Imprio do Brasil e a colnia espanhola deCuba representaram casos mpares.

    Os estudos que compararam as manifestaes de resistncia escrava coleti-va no Brasil e em Cuba no sculo XIX buscaram acima de tudo elaborar tipo-

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    REVOLTA ESCRAVA E POLTICA DA ESCRAVIDO: BRASIL E CUBA, 1791-1825 21

    4 Blanchard, 2010: 133-44 y Blackburn, 2010: 169-178.5 Berbel, 2010.

  • logias para contrastar seus padres6. Este texto adotar uma estratgia distinta:ao invs de discutir e classificar em uma ordem tipolgica o carter especficodas diversas expresses de resistncia coletiva, o objetivo ser compreender oefeito dessas aes na dinmica macro-poltica, verificando em que medidaelas conformaram o quadro poltico e institucional da escravido no Brasil eem Cuba. Assim procedendo, seguiremos os caminhos abertos por trabalhoscomo os de James Oakes, Emlia Viotti da Costa, Gelien Matthews e MatthewMason7, que procuraram examinar como as as aes escravas afetaram a po-ltica e, reversivamente, como a poltica afetou as aes escravas8. A hip-tese que desenvolveremos e que retoma o argumento de nosso livro a deque os caminhos polticos particulares que Brasil e Cuba percorreram ao longodo sculo XIX resultaram em grande parte do impacto diferenciado que a aoescrava coletiva teve nos dois lugares.

    REVOLTA ESCRAVA E POLTICA DA ESCRAVIDO, 1791-1817

    As comemoraes do bicentenrio da independncia do Haiti estimularam,na ltima dcada, o aparecimento de um bom nmero de publicaes que sededicaram a avaliar os impactos da Revoluo de Saint-Domingue sobre a es-cravido negra em diferentes espaos do mundo atlntico9. Com isso, elas aju-daram a rever as grandes narrativas sobre a Era das Revolues que haviampredominado at ento e que, em geral, silenciaram a respeito da centralidadedo processo revolucionrio haitiano para a conformao dos destinos do Oci-dente10. O tema, no entanto, no representa propriamente novidade para os his-toriadores que tratam dos casos de Cuba e do Brasil. A avaliao do impactoda Revoluo de Saint-Domingue sobre a dinmica poltica nessas duas regi-es conta com uma produo que se destaca pela relevncia das interpretaesapresentadas e, em especial no primeiro caso, tambm por sua longevidade.

    De fato, o problema da fidelidade de Cuba Espanha ao longo do sculoXIX, a contrapelo dos movimentos de independncia e da construo de Esta-dos nacionais politicamente soberanos em diferentes regies da Amrica decolonizao espanhola, foi relacionado, desde a dcada de 1820, ao tema daescravido. A idia de que o avano do escravismo nas atividades agro-expor-

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    22 RAFAEL MARQUESE E TMIS PARRON

    6 Barcia, 2008.7 Oakes, 1989; Da Costa, 1998; Matthews, 2006; Mason, 2006.8 Mason, 2006: 5-6.9 Geggus, 2001; Blackburn, 2006; Geggus & Fiering, 2009; Landers, 2010.

    10 Trouillot, 1995.

  • tadoras constituiu o principal obstculo independncia, ao impedir que gran-des empresrios residentes em Cuba abraassem a causa do rompimento com aEspanha em vista do temor da repetio dos eventos revolucionrios deSaint-Domingue e da guerra racial que marcou o nascimento do Haiti, estevepresente na pena dos mais diversos grupos polticos que atuaram na ilha aolongo do sculo XIX (partidrios da unio Espanha, independentistas, ane-xionistas, autonomistas), passando, posteriormente, para a historiografia na-cionalista pr e ps-Revoluo de 195911.

    certo que os historiadores no interpretaram a manuteno de Cubacomo colnia espanhola apenas luz da escravido e do temor da revolta es-crava. De acordo com o sumrio apresentado por Jos Antonio Piqueras, asexplicaes correntes para a fidelidade cubana giraram para alm do jmencionado tema do escravismo em torno de trs aspectos adicionais. Pri-meiro, o peso da presena militar espanhola em Cuba, derivado, por um lado,das reformas promovidas aps a tomada de Havana pelos ingleses em 1762, e,por outro, do lugar estratgico ocupado pela ilha no contexto das guerras deindependncia no continente. Segundo, o afluxo de refugiados, tanto da Revo-luo de Saint-Domingue como das sucessivas derrotas espanholas no conti-nente, que trouxeram para Cuba um contingente no desprezvel de pessoascom sentimentos contrrios independncia e temerosos dos riscos de umaeventual mobilizao da populao negra e mulata. Terceiro, a aposta da oli-garquia havanesa no caminho do reformismo de Fernando VII, capaz, segundoela, de continuar carreando a Cuba os benefcios que vinham sendo obtidosdesde o incio das reformas bourbnicas. A articulao entre essas variveis,contudo, ainda seria dada pela escravido negra: nos termos de Piqueras12,beneficirios de uma recente prosperidade, os plantadores crioulos temeramque uma insurreio separatista e a previsvel resposta violenta espanhola aca-bassem com a riqueza da ilha, sendo aproveitada pelos escravos para promo-ver uma rebelio que subverteria a ordem social.

    Para o Brasil, a anlise sobre o impacto da ao escrava coletiva deSaint-Domingue na conformao dos destinos nacionais mais recente queem Cuba, mas; seu peso historiogrfico, no menos relevante. Vejam-se, porexemplo, dois influentes ensaios que foram escritos por ocasio das comemo-raes dos 150 anos da independncia brasileira. No primeiro deles, KennethMaxwell procurou compreender as relaes entre os questionamentos do man-do colonial portugus sobre a Amrica na dcada de 1790 e o projeto imperial

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    REVOLTA ESCRAVA E POLTICA DA ESCRAVIDO: BRASIL E CUBA, 1791-1825 23

    11 Venegas Delgado, 2005.12 Piqueras, 2003: 185-186.

  • colocado em prtica com a fuga da famlia real para o Rio de Janeiro. SegundoMaxwell, os vassalos residentes em Minas Gerais que conspiraram contra acoroa portuguesa entre 1788 e 1789 pretendiam criar um governo republicanoconforme o modelo norte-americano, sem recear o cho social escravista quelhes servia de suporte. Com o malogro do plano e, sobretudo, com os ventosrevolucionrios atlnticos que se seguiram, a plataforma poltica dos senhoresde escravos da Amrica portuguesa comeou a se alterar. A revolta escrava deSaint-Domingue, ao mesmo tempo que estimulou a retomada das atividadesagro-exportadoras, acendeu o sinal de alerta quanto s implicaes da adoode uma plataforma republicana em uma sociedade escravista. Os receios sen-horiais adquiriram corpo com a conspirao de 1798 na Bahia, marcada pelaameaa de polarizao racial. A cadeia de eventos de 1789- 1791-1798, assim,ajudou a selar a aliana do colonato escravista da Amrica portuguesa com ametrpole. Consubstanciada pela nova idia de imprio luso-brasileiro formu-lada pelo grupo que gravitava em torno do Secretrio de Estado da Marinha edos Domnios Ultramarinos, D. Rodrigo de Sousa Coutinho, o ponto de chega-da dessa aliana consistiu justamente no deslocamento do centro do poder im-perial para a Amrica efetuado em 180813.

    Interpretao semelhante sobre o peso de Saint-Domingue na poltica im-perial luso-brasileira foi apresentada pela historiadora Maria Odila Leite daSilva Dias, que abordou o perodo posterior a 1808. Interessada em apreenderas condicionantes da peculiaridade da emancipao poltica brasileira, em es-pecial seu carter moderado marcado pela ausncia de conflitos militares demaior envergadura e pela manuteno da monarquia, da escravido e da uni-dade territorial, Silva Dias chamou ateno para o processo de transformaoda colnia em metrpole interiorizada. O estabelecimento da corte joanina noRio de Janeiro e o conseqente enraizamento do Estado portugus no Cen-tro-Sul ofereceram s classes proprietrias dessa regio um caminho segurono contexto da crise imperial que se seguiu Revoluo do Porto, costuradopor meio de alianas com seus pares das demais provncias brasileiras. O quecimentou esse pacto, segundo a autora, foi o prprio espectro de uma ao co-letiva de negros e mulatos, livres e escravizados, contra a ordem vigente. Emseus termos,

    o sentimento de insegurana social e o haitianismo, ou seja, o pavor de uma insu-rreio de escravos ou mestios como se dera no Haiti em 1794 [sic], no devem sersubestimados como traos tpicos da mentalidade da poca, reflexos estereotipadosda ideologia conservadora e da contra-revoluo europia. Eles agiram como forapoltica catalisadora e tiveram um papel decisivo no momento em que regionalis-

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    24 RAFAEL MARQUESE E TMIS PARRON

    13 Maxwell, 1999: 157-207.

  • mos e diversidades de interesses poderiam ter dividido as classes dominantes dacolnia.14

    Aps a publicao desses dois ensaios, tornou-se corrente entre os especia-listas a avaliao de que o medo informado pelo espectro da Revoluo deSaint-Domingue de aes coletivas dos escravos e de uma eventual asso-ciao deles com negros e mulatos livres teve papel de destaque na confor-mao das opes polticas seguidas pelos atores sociais do perodo da inde-pendncia do Brasil15.

    O exame comparativo com Cuba, contudo, indica alguns dos problemasdesse enquadramento. A historiadora Ada Ferrer vem demonstrando em diver-sos ensaios16 como a radicalizao da Revoluo de Saint-Domingue na dca-da de 1790 e nos primeiros anos do sculo XIX foi acompanhada de perto emCuba, por todos seus setores sociais (senhores, escravos, camadas livres nascidades e no campo), no obstante os esforos dos homens de Estado para re-primir a difuso das notcias a respeito daqueles eventos. Os canais de circu-lao dos informes foram os mais diversos. Ofcios secretos remetidos por au-toridades coloniais que eram vazados por seus mensageiros, relatos pessoaisde soldados que combateram republicanos e escravos rebeldes, depoimentosde refugiados da colnia espanhola de Santo Domingo e notcias publicadaspela Gaceta de Madrid mantinham os cubanos a par de todos os acontecimen-tos da ilha vizinha. Alguns dos principais membros da oligarquia havanesacomo o marqus de Casa Calvo e Francisco de Arango y Parreo tiveramexperincia direta de terreno em Saint-Domingue, fosse combatendo as tropasrepublicanas francesas (caso do marqus, comandante do Batalho de Infanta-ria de Havana, que lutou em Saint-Domingue entre 1793 e 1795), fosse parti-cipando de misses diplomticas (caso de Arango, que visitou a ilha em abril emaio de 1803, no pice dos embates entre as tropas de Napoleo e os ex-escra-vos em armas). Mais importante que tudo, no entanto, o fato de o Haiti terinspirado diretamente aes escravas em Cuba. Os eventos revolucionrios doHaiti se fizeram presentes a todo momento nas bocas dos cativos em Cuba, em

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    REVOLTA ESCRAVA E POLTICA DA ESCRAVIDO: BRASIL E CUBA, 1791-1825 25

    14 Dias, 2005: 23.15 Tendo por foco a provncia da Bahia, Joo Jos Reis alargou a perspectiva aberta por

    Maxwell e Silva Dias ao explorar o papel do chamado partido negro no processo de inde-pendncia do Brasil (Reis, 1989). Tal interpretao foi aplicada ao estudo de provncias comoMaranho, Minas Gerais e Pernambuco. Ver, a respeito, os trabalhos de Matthias RhrigAssuno, Ana Rosa Cloclet da Silva e Marcus J.M. de Carvalho, inseridos em volume editadopor Istvn Jancs, 2005. Por fim, vale lembrar que Robin Blackburn, na parte relativa inde-pendncia do Brasil. Blackburn, 1988: captulo X. Valeu-se amplamente dos trabalhos de Max-well, 1999 e Dias, 2005.

    16 Ferrer, 2004, 2008, 2009.

  • uma prtica discursiva reiterada que expressava uma leitura aguda das possibi-lidades de sucesso de uma rebelio escrava em larga escala. Para Ferrer17,tanto do volume como do contedo repetido dos testemunhos, emerge um te-rreno no qual os escravizados pareceriam estar quase sempre imaginando aguerra e a liberdade que dela resultaria.

    Se, por um lado, difcil identificar concretamente o peso da inspiraohaitiana em cada uma das mltiplas conspiraes de escravos que as autorida-des hispano-cubanas desbarataram antes de eclodirem ou que tiveram que re-primir pela fora das armas entre 1791 e 1810, por outro lado sabemos que elainformou diretamente a ampla e complexa articulao entre escravos africanose crioulos, negros e mulatos livres que galvanizou a ilha no incio de 1812,corporificando expectativas geradas em duas dcadas de agitao poltica noCaribe.

    O que particularizou a chamada Conspirao de Aponte em relao aospadres anteriores de mobilizao escrava em Cuba foi seu cruzamento com adinmica poltica do Imprio espanhol, em especial com as discusses nasCortes de Cdiz sobre os temas da escravido negra e dos direitos de cidadaniadas castas do Novo Mundo. Como se sabe, os debates de 26 de maro e 2 deabril de 1811 colocaram em pauta a emancipao do ventre escravo e a aboli-o imediata do trfico negreiro transatlntico18. Tais proposies enfrentarama viva oposio do representante de Havana em Cdiz, o deputado Andrs deJaurgui, que na ocasio advertira seus pares a respeito dos riscos de um deba-te desta natureza chegar ao conhecimento dos escravos em Cuba. O argumentoque Jaurgui apresentou na sesso de 2 de abril para se contrapor proposta deAugustn Argelles de encerramento imediato do trfico transatlntico con-trastou a estabilidade de Cuba no contexto posterior a 1808 com os problemasque vinham perturbando o mando espanhol em Nova Granada, na NovaEspanha e no Rio da Prata. A principal pea de ameaa s Cortes, contudo, va-leu-se da experincia francesa anterior, isto , das conseqncias que a politi-zao do tema da escravido na metrpole trouxera para o Caribe: Jaurgui so-licitava a seus pares de que se lembrassem da imprudente conduta da Assem-blia Nacional da Frana, e dos tristes e fatais resultados que produziu, aindamais de seus exagerados princpios, nenhuma reflexo ... digo mais, a precipi-tao e inoportunidade com que tocou e conduziu um negcio semelhante19.

    Costurando uma reao conjunta com os poderes escravistas na ilha, isto ,com o capito-general e os rgos de representao colonial (Ayuntamiento,

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    26 RAFAEL MARQUESE E TMIS PARRON

    17 Ferrer, 2009: 233.18 Berbel & Marquese & Parron, 2010: 117-25.19 Documentos 1814: 90.

  • Real Consulado e Sociedade Econmica dos Amigos do Pas de Havana), Jau-rgui conseguiu nos meses seguintes silenciar a discusso sobre a matria emCdiz. interessante notar como sua plataforma pr-escravista foi combinadacom a posio que adotou a respeito do tema candente da cidadania para ascastas do Novo Mundo. Os debates de setembro de 1811 tiveram grande re-percusso nas Amricas; a racializao do tema da cidadania em Cdiz foi umdos vetores que impulsionaram o movimento de independncia em grande par-te das colnias americanas e, no por acaso, os revolucionrios americanos dasregies com maior aporte de afro-descendentes livres como Caracas e NovaGranada responderam formulao excludente dos deputados peninsulareselaborando seus prprios mitos de incluso racial20. Em toda a contenda emCdiz, Jaurgui deu suporte proposta excludente apresentada pelos liberaismetropolitanos, contra a posio adotada pelo restante da deputao ameri-cana.

    O projeto pr-escravista e contrrio concesso de direitos de cidadaniapara negros e mulatos livres que Jaurgui levou a Cdiz se atrelava a um con-junto de foras mais amplas. Em seu texto fundador de 1792, que articulava asoportunidades econmicas abertas com a grande revolta escrava da colniafrancesa a um amplo programa de reformas para alavancar a produo escra-vista cubana, Francisco de Arango y Parreo defendeu a desmobilizao pro-gressiva dos batalhes de pardos e morenos como meio de garantir a seguran-a interna da ilha diante da massa de escravos africanos que seriam doravanteintroduzidos. Arango entendia que os veteranos daqueles destacamentos,quando retirados ao campo, tenderiam por causa da identidade de cor (to-dos so negros; pouco mais ou pouco menos tm as mesmas queixas e o mes-mo motivo para viverem desgostados de ns) a se unir aos escravos nacontestao ordem escravista em Cuba21. A plataforma de Arango sobre amatria, ainda que tivesse sido respaldada pelo Real Consulado de Havana,no era consensual entre os senhores cubanos e tampouco foi atendida peloscapites generais de Cuba na virada do sculo XVIII para o XIX; ela, no en-tanto, contribuiu para o progressivo solapamento do prestgio das milcias ne-gras e mulatas e, sobretudo, forneceu o caminho adotado por Juregui nos de-bates sobre o tema das castas em Cdiz. Essa plataforma conjugava a defesada ampliao do trfico negreiro transatlntico com a defesa do enrijecimentodas barreiras raciais em Cuba, alterando assim o quadro das relaes sociaisescravistas que vigorara sem questionamentos na ilha at 1790. Restringir os

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    REVOLTA ESCRAVA E POLTICA DA ESCRAVIDO: BRASIL E CUBA, 1791-1825 27

    20 Helg, 2001; Lasso, 2003; Thibaud, 2010.21 Arango, 2004a: I, 172.

  • direitos de cidadania dos grupos egressos do cativeiro, portanto, casava-se per-feitamente com a idia de silenciar o debate sobre a escravido e o trfico noplenrio das Cortes.

    Importa destacar como as discusses metropolitanas de 1811 sobre escra-vido e cidadania serviram de combustvel para a mais sria ao de re-sistncia escrava coletiva at ento ocorrida em Cuba. Com efeito, nos trs pri-meiros meses de 1812, os poderes escravistas cubanos se viram diante de umenorme desafio. Em 15 de janeiro, escravos pertencentes a cinco engenhos dePuerto Prncipe se levantaram contra seus senhores e, em Bayamo, uma rebe-lio foi abortada trs semanas depois. Matt Childs22, autor do mais recente tra-balho sobre o tema, esclarece que os dois episdios ocorridos no oriente dailha fizeram parte de uma ao concertada, e colocaram a zona ocidentalcentro da economia escravista de Cuba em estado de alerta. Nesse meiotempo, um plano para um amplo levante se encontrava em estgio avanadode preparao na regio de Havana. Homens livres de cor que tinham trnsitoentre a rea urbana e a rural e escravos alocados nas atividades de transportedas plantations aucareiras e cafeeiras estabeleceram contatos entre os trabal-hadores escravizados no campo e seus pares em Havana. O comando da arti-culao sediciosa, contudo, coube a um grupo restrito de milicianos negros emulatos, alguns dos quais com histrico de experincia familiar direta nosconflitos caribenhos. O av e o pai do mulato e ex-capito de milcia JosAntonio Aponte, por exemplo, haviam combatido os ingleses durante, respec-tivamente, a ocupao de Havana e a guerra de independncia dos EstadosUnidos.

    A chegada em Havana das notcias da represso aos levantes escravos nooriente da ilha e as primeiras delaes de que haveria um plano semelhante emmarcha no ocidente aceleraram sua execuo. Na noite de 15 de maro, poucosdias antes da data fixada por Aponte para o incio da rebelio, os escravos do en-genho Peas-Altas se levantaram, destruindo a propriedade e matando o mestrede acar, seus dois filhos e dois feitores brancos; em seguida, tentaram repetir osucesso nos engenhos da redondeza, mas foram derrotados e desbaratados aoatacarem a quarta plantation. Nesta mesma noite, afixou-se nas paredes externasdo palcio do capito general de Cuba uma declarao de independncia da ilha,que soube-se depois fora ditada por Aponte a Francisco Javier Pacheco,outro negro livre que havia servido como voluntrio no batalho negro de Hava-na. Nos dois meses seguintes, as autoridades prenderam cerca de 200 escravos enegros e mulatos livres envolvidos na trama, cuja meta central era acabar com a

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    28 RAFAEL MARQUESE E TMIS PARRON

    22 Childs, 2006.

  • escravido e o colonialismo espanhol em Cuba. Os poderes escravistas puderamento constatar, alarmados, a ampla participao de membros dos batalhes depardos e morenos em todas as etapas da sedio, algo que tornavam concretosos receios avanados por Arango em 1792.

    Conforme nos adverte Childs, no h evidncias conclusivas sobre aexistncia de uma articulao entre os eventos do oriente e os de Havana. Asrelaes entre o que se discutiu ao longo de 1811 em Cdiz e o plano lideradopor Aponte, contudo, so diretas. As notcias sobre os debates de 26 de maroe 2 de abril de 1811, ao chegarem em Cuba, geraram rumores imediatos entreos escravos, que passaram a afirmar que haviam sido libertados pelo rei daEspanha, mas seus senhores se recusavam a cumprir a normativa. To logo em23 de maio de 1811, uma carta assinada pelo Real Consulado e pela SociedadeEconmica de Havana postulava que as discusses em Cdiz resultaram naexcitao das aspiraes dos escravos para obter a liberdade, com a confianade que ela j havia sido dada a eles23. Aps os primeiros interrogatrios dosenvolvidos no plano de rebelio, o ento capito general marqus de Somerue-los pde aquilatar em carta de 7 de abril de 1812 que Aponte se valera dosboatos correntes para arregimentar foras entre a populao escravizada afri-cana e crioula da zona de Havana. Devemos acrescentar, ainda, que Aponteprovavelmente tinha cincia no incio de 1812 das deliberaes constitucio-nais de setembro do ano anterior, que barravam as possibilidades de america-nos livres, porm descendentes de africanos, terem seus direitos de cidadaniaassegurados.

    A inspirao decisiva, no entanto, veio do exemplo do Haiti. Como partede seu proselitismo revolucionrio, Aponte mostrava para os membros das mi-lcias negras e mulatas bem como para escravos que se reuniam em suacasa um livro de desenhos que continha mapas das ruas e dos quartis milita-res de Havana (nos quais se assinalava, dentre outros alvos, a casa daquele queera visto como um dos grandes inimigos da populao afro-cubana, Franciscode Arango y Parreo), figuras de soldados negros derrotando brancos e, em es-pecial, retratos de lderes revolucionrios haitianos como Henri Christophe,Toussaint LOuverture, Jean Franois e Jean-Jacques Dessalines. Os gruposenvolvidos na conspirao de Aponte nutriam a expectativa de que tropas hai-tianas ou de que destacamentos que l haviam estado dariam suporte rebelioassim que ela eclodisse.

    Em 23 de maio de 1812, ao reportarem s Cortes os eventos recm-ocorri-dos em Havana, Jaurgui e Juan Bernardo OGavan (o novo deputado cubano

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    REVOLTA ESCRAVA E POLTICA DA ESCRAVIDO: BRASIL E CUBA, 1791-1825 29

    23 Ibidem: 159.

  • em Cdiz) apresentaram um memorial que repisava a argumentao sobre osriscos de a assemblia tratar do assunto da escravido e da cidadania para ne-gros e mulatos livres. Nele, os dois deputados afirmavam que a maior amea-a ilha de Cuba era a populao livre de cor na cidade [de Havana], pessoascom mais habilidade que os escravos e com um certo grau de inteligncia quefoi usado para promover o movimento24. A excluso dos direitos de cidada-nia das castas, prosseguiam, fora uma deciso mais do que acertada; de agoraem diante, caberia s Cortes silenciar completamente o tema da escravido. Aaprendizagem poltica senhorial com o ativismo escravo em Cuba envolveuainda a percepo dos riscos contidos na livre divulgao de notcias e na con-testao ao mando espanhol. Endurecimento das barreiras raciais e do controledos escravos, censura imprensa e fidelidade Espanha seriam alguns dos le-gados dos eventos de 1811 e 1812 para a poltica da escravido em Cuba nasprximas dcadas.

    No perodo em tela, no houve na Amrica portuguesa nenhuma ao deresistncia escrava equiparvel Conspirao de Aponte em Cuba, seja emabrangncia organizativa e propsitos doutrinrios, em inspirao direta noexemplo revolucionrio haitiano ou em seus efeitos sobre a dinmica ma-cro-poltica imperial. Tampouco encontramos no espao do Atlntico Sul ofluxo de informaes que manteve os habitantes de Cuba a par de praticamen-te tudo o que ocorria em Saint-Domingue.

    Em realidade, as notcias sobre os eventos revolucionrios no Caribefrancs circularam, no Brasil, basicamente pela pena das autoridades metropo-litanas portuguesas. No rol de fontes utilizadas por Kenneth Maxwell25 paraargumentar sobre o impacto do levante escravo caribenho nas percepes pol-ticas dos senhores de escravos da Amrica portuguesa, no aparecem docu-mentos compostos por colonos, apenas missivas trocadas entre representantesdo poder metropolitano em Portugal e no ultramar. o que se observa em umacarta de 21 de fevereiro de 1792, endereada pelo secretrio de Estado da Ma-rinha e de Ultramar, Martinho de Mello e Castro, a diversos governadores decapitania da Amrica portuguesa, tambm citada por outros historiadorescomo prova dos temores coevos a respeito das repercusses da Revoluo deSaint-Domingue no Brasil26. A carta autorizava dois navios franceses em via-gem cientfica a aportarem no litoral brasileiro, com a recomendao expressa

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    30 RAFAEL MARQUESE E TMIS PARRON

    24 Ibidem: 127.25 Maxwell, 1999.26 Ver, a respeito, Lara, 1988: 35, correspondncia enviada para o Rio de Janeiro e Va-

    llim, 2007: 31, correspondncia enviada para a Bahia. Reis e Gomes, 2009: 285-6 citam o mes-mo documento para Pernambuco, no entanto datado de 4 de junho de 1792.

  • para que sua tripulao fosse vigiada de perto, em vista dos rumores correntesem Paris de que os clubes revolucionrios pretendiam propagar os abomin-veis e destrutivos princpios da Liberdade. Esses princpios, que j haviamateado o fogo da revolta, insurreio, fazendo levantar os escravos contra osseus senhores, e excitando na parte francesa da ilha de S. Domingos uma gue-rra civil entre uns, e outros, em que se cometeram as mais atrozes crueldadesque jamais se praticaram, nem ainda entre naes mais brbaras, e ferozes27,espalhavam-se rapidamente tambm pela Europa continental. Ou seja, a revol-ta em Saint-Domingue era lida pelas autoridades portuguesas como parte in-dissocivel do processo revolucionrio francs. Por essa razo e no pelo te-mor de uma maior receptividade daquele exemplo na sociedade escravista co-lonial brasileira que se deveria atentar para as atividades de quaisquerfranceses que porventura chegassem ao Brasil.

    H dois casos-limites para avaliar o peso poltico que a experincia revolu-cionria de Saint-Domingue teve na mobilizao escrava da Amrica portugue-sa. O primeiro est no projeto de sedio baiana de 1798. Vrias leituras histo-riogrficas postularam que a chamada Inconfidncia Baiana foi marcada pelaparticipao exclusiva dos setores social e racialmente subalternos da capitania,que, inspirados pelo caso francs, pretendiam subverter a ordem colonial pormeio do fim da sujeio a Portugal, da proclamao de uma repblica represen-tativa, sem distines de condio e raa, fundada na igualdade perante a lei.Sua abrangncia social restrita, concentrada nas camadas pardas e negras livres,teria alarmado os poderes escravistas; para os senhores de escravos, afirmaKenneth Maxwell28, as palavras dos mulatos baianos tornaram o contgio deSaint-Domingue uma realidade concreta. Contudo, como bem ressalta o histo-riador Istvn Jancs em diversos trabalhos29, h um problema nevrlgico nessainterpretao: o arco de participantes em 1798 foi manifestadamente mais am-plo do que tradicionalmente se postula, ao englobar jovens membros da elite lo-cal na elaborao doutrinria do plano de sedio. Em sua ao repressiva, a co-roa portuguesa restringiu a abrangncia social do evento apenas arraia midade Salvador, livrando a pele dos filhos da elite local envolvidos na conjura, ati-tude que se inscrevia no projeto metropolitano de reforma das relaes colo-niais. Foi a, na boca dos agentes metropolitanos sediados na Bahia, na pena dogovernador D. Fernando Jos de Portugal, que apareceu o espectro da revoltaescrava: como esclarece Jancs30, a violncia da represso mostrava queles

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    REVOLTA ESCRAVA E POLTICA DA ESCRAVIDO: BRASIL E CUBA, 1791-1825 31

    27 Carta, 1924: 449-452.28 Maxwell, 2004: 538.29 Jancs, 1996, 2001.30 Jancs, 2001: 372.

  • setores das elites coloniais que se deixaram iludir com quimeras polticas queseus verdadeiros interesses os ligavam a Lisboa, indicando assim que essa re-voluo, caso triunfasse, seria chefiada por homens pardos de poucas luzes ebaixa condio, o que equivalia a anunciar o colapso da ordem social, uma novaSaint-Domingue.

    O segundo caso limite est novamente na Bahia, em especial no ciclo derebeldia escrava que se iniciou em 1807. Na avaliao de Stuart Schwartz31,na longa histria da resistncia contra a escravido brasileira no houve (...)nada parecido com a srie de revoltas e conspiraes que sacudiram a cidadede Salvador e a zona agrcola contgua, o Recncavo, entre 1807 e 1835. Emque pesem suas variaes, tais aes apresentaram certos padres comuns: aorganizao dos rebeldes conforme as identidades tnicas construdas na dis-pora, os esforos de escravos e libertos africanos para articular a resistnciaentre a zona rural e os centros urbanos, o freqente contato deles com as nu-merosas comunidades quilombolas do Recncavo baiano. Nesse ciclo, 1814foi um ano particularmente tenso. Em fevereiro, um levante hauss com maisde duzentos escravos iniciado nas armaes baleeiras ao norte de Salvador re-sultou em 58 mortos em combate do lado rebelde e 14 do lado da represso,quatro condenaes morte e 23 deportaes para colnias penais em Ben-guela. Em maro, um episdio de menor magnitude mas no menos srioocorreu na zona dos engenhos de Iguape, quando um projeto de levante de di-ferentes propriedades foi rapidamente debelado. Finalmente, em fins de maio,as autoridades tomaram cincia de um amplo levante que fora programadopara eclodir em junho; mediante cuidadosas investigaes, lograram repri-mi-lo antes que os rebeldes partissem para o confronto32.

    No contexto imediato das atribulaes dos primeiros meses de 1814, ossenhores de escravos baianos compuseram uma pea na qual indicavam suasansiedades quanto agitao escrava na capitania. Trata-se de uma fonte jbastante examinada pela historiografia33, mas que vale retomar brevementeaqui. Como bem demonstrou Joo Jos Reis34, o documento expressava a pro-funda oposio do senhoriato local contra a poltica de controle social adotadapelo conde dos Arcos, governador e capito general da Bahia a partir de 1810,que revira as medidas repressivas adotadas pelo seu predecessor, conde da

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    32 RAFAEL MARQUESE E TMIS PARRON

    31 Schwartz, 1996: 373.32 Reis, 2003: 68-89; Schwartz, 1996: 377-87.33 Reis, 2003: 82-87; Schwartz, 1988: 389; 1996: 376; Schultz, 2008: 192; Reis & Gomes,

    2009: 288-89; cpia integral em Ott, 1957: 103-108, parcialmente transcrita em Silva, 1978:101-3, e traduzida para o ingls em Conrad, 1994: 401-6.

    34 Reis, 2003: 82-87.

  • Ponte. Narrando os eventos de fevereiro de 1814 para o regente D. Joo (entoresidente no Rio de Janeiro), a voz senhorial afirmava que, ao permitir a mani-festao pblica e autnoma de expresses culturais africanas, o conde dosArcos revelara uma lenidade altamente perniciosa para a manuteno da or-dem escravista:

    Esses ensaios [de rebelio], Senhor, bem prognosticam que chegar (a no se to-marem medidas mui srias) um dia em que eles de todo acertem e realizem inteira-mente o seu projeto [de rebelar-se e matar todos os brancos], sendo ns as vtimasda sua rebelio e tirania. Isto nada tem de possvel ou de difcil porquanto quem de-cide o poder da fora. Esta de enorme desproporo a nosso respeito, pois queest calculado pelas listas tiradas nesta Cidade no tempo do Exmo. Conde da Pontecaberem de 24 a 27 negros a cada um branco ou mulato, isto pelo que respeita aosexistentes na Cidade, pois fora dela faz horror; basta saber que h 408 Engenhos eque estes, entrando lavradores de canas, tabacos e armaes, regulando a 100 cabe-as por cada engenho, deitam a 40.800, havendo em cada engenho, quando muitoat seis pessoas brancas e pardas.

    O argumento empregado pelo conde dos Arcos de que as rivalidades tni-cas impediriam o estabelecimento de uma aliana comum de escravos e liber-tos contra brancos no era mais vlido, pois que o motivo da liberdade deinteresse comum a todos os africanos, como a insurreio de fevereiro prova-ra com a participao de membros da nao Nag [e] Calabar ao lado dos[H]ausss. Sob o grito de Liberdade, vivam os Negros e seu Rei o ... (!) emorram os brancos e mulatos, os rebeldes deixaram

    claro que o partido grande entre si e que forosamente deve sucumbir o dos brancose pardos. Ningum de bom senso, mesmo prescindindo do prognstico do atual acon-tecimento, poder duvidar que a sorte desta Capitania venha ser a mesma da Ilha deSo Domingos por dois princpios, primeiro pela demonstrada enorme desproporode foras e em uma gente aguerrida e to brbara que, quando acometem, no tememmorrer; (...); e o segundo princpio para deduzir a mesma conseqncia a relaxaodos costumes e falta de polcia (...)35.

    Vemos, na passagem, como a movimentao escrava foi lida de acordocom as lentes da experincia revolucionria haitiana. No entanto, para alm deexprimir um receio bastante palpvel quanto seriedade da situao na Bahia,o exemplo foi claramente mobilizado para reforar o ponto que os senhoresdefendiam na pea, isto , a necessidade de se retomar a estratgia de modura adotada pelo antecessor do conde dos Arcos. Como parte da linguagempoltica da Era das Revolues, o uso do tpico haitiano trazia uma srie de as-sociaes cujos efeitos poderiam ser decisivos nos rumos de uma discusso

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    REVOLTA ESCRAVA E POLTICA DA ESCRAVIDO: BRASIL E CUBA, 1791-1825 33

    35 Representao, 1814: 103-105.

  • poltica. Vimos como Jaurgui havia recorrido a essa linguagem em 1811.Mas, para o caso baiano, h um aspecto particular: a centralidade do argumen-to demogrfico para a construo da imagem dos riscos da repetio deSaint-Domingue. Afinal, lembravam os signatrios, quem decide o poderda fora. Caso ficasse demonstrado que a populao branca e parda no erato inferior em relao populao escrava africana, o uso retrico do exem-plo de Saint-Domingue perderia muito de sua eficcia. Um censo realizado em1807 durante o governo do conde da Ponte, portanto indicara um quadrobastante distinto da suposta proporo de 24 a 27 negros a cada um branco oumulato em Salvador: ento com pouco mais de 50 mil habitantes, a cidadecontava com uma proporo de 50% de negros, 22% de mulatos e 28% debrancos36. Enquanto o jogo dos nmeros estava sendo manipulado pelos sen-hores em 1814, os africanos rebeldes da Bahia se moviam de acordo com umaplataforma que no buscava inspirao direta na experincia de seus pares ca-ribenhos37.

    A trajetria do Haiti parece ter sido acompanhada com maior interesse pe-los grupos subalternos de Pernambuco durante a revoluo de 1817, a mais s-ria contestao ao mando colonial portugus na Amrica at ento verificada.Em que pesem discusses ocasionais sobre a escravido negra, como as queocorreram em torno da interpretao dos dispositivos sobre igualdade de direi-tos contidos na lei orgnica do governo provisrio ou, ento, da proposta pararecrutamento militar de escravos conforme a prtica adotada pelos patriotas nocurso das guerras de independncia na Amrica espanhola, durante os doismeses de governo revolucionrio em Pernambuco no houve quaisquer mani-festaes coletivas de resistncia escrava equivalentes s da Bahia38. O pontocentral de frico na ordem societria pernambucana em 1817 esteve na parti-cipao decisiva dos homens livres de cor, sobretudo por meio de sua atuaonos teros militares de pardos e pretos. Tratava-se de um grupo com perfil se-melhante ao dos principais lderes da Conspirao de Aponte, isto , afro-des-cendentes livres que exerciam ofcios manuais no ambiente urbano e que viamnas milcias negras e mulatas um caminho de projeo social. Havia, ademais,razes comuns para o engajamento poltico revolucionrio, ditadas pelas ten-tativas recentes de senhores e autoridades ilustradas hispano-cubanas eluso-brasileiras para revogar certas prerrogativas de que gozavam nas forasmilitares auxiliares39.

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    34 RAFAEL MARQUESE E TMIS PARRON

    36 Schwartz, 1996: 375; Reis, 2003: 20-22.37 Reis & Gomes, 2009: 306.38 Mello, 2004: 49-50; Mota, 1972: 99-100, 154; Silva, 2001.39 Childs, 2006: 89-91; Silva, 2003: 504-7.

  • As semelhanas dos homens livres de cor de Pernambuco com seus parescubanos, no entanto, encerram-se aqui. Em Cuba, os milicianos negros e mula-tos foram empurrados para a aliana com os trabalhadores escravizados africa-nos e crioulos em 1811, em vista da reconfigurao substantiva das estratgiasde controle social concebidas pelos senhores hispano-cubanos aps o incio darevoluo em Saint-Domingue, em especial dos critrios de excluso social epoltica dos setores egressos do cativeiro. A Revoluo do Haiti teve impactodistinto do espao do Atlntico Sul, no gerando entre os senhores luso-brasi-leiros receios como os que levaram reviso de prticas seculares de incorpo-rao segregada de ex-escravos e seus descendentes no espao do Caribe es-panhol. Por essa razo, em momento algum se verificou na Amrica portugue-sa algo prximo ampla aliana que uniu escravos (africanos e crioulos) elivres (negros e mulatos) contra a ordem colonial escravista em Cuba. EmPernambuco, o alvo dos grupos racialmente subalternos envolvidos na Revo-luo de 1817 era a ordem colonial, mas no a ordem escravista. Como desta-ca Luiz Geraldo Silva, mesmo que tenham procurado se informar sobre os su-cessos do Haiti no curso de 1817, os milicianos negros e mulatos de Pernam-buco moviam-se conforme uma perspectiva barroca de mundo, na qual asmotivaes, os interesses, se consubstanciavam na obteno de cargos, privi-lgios, isenes, soldos e promoes que poderiam melhorar-lhes a vida, oufacilitar-lhes sua ascenso social nos termos do Antigo Regime40. Nessa pers-pectiva, deve-se adicionar, no se vislumbrava a possibilidade de uma asso-ciao poltica com os africanos submetidos ao cativeiro.

    A observao relevante frente s leituras que, na esteira do ensaio deMaxwell, enfatizaram os temores diante do espectro do levante escravo comoo elemento responsvel pelas hesitaes dos grupos senhoriais de Pernambucoe capitanias adjacentes em abraar sem embaraos o caminho da contestaorevolucionria ao mando colonial portugus. o que ocorre com o importantetrabalho de Carlos Guilherme Mota41. Ora, as fontes a citadas para fundamen-tar a hiptese sobre o medo do Haiti como o limite da conscincia social em1817 so, alm de poucas, retiradas ou da pena de observadores externoscomo a correspondncia do comodoro britnico William Bowles, remetidade Buenos Aires para Londres em 26 de maio daquele ano42 ou de agentesdiretamente envolvidos na represso ao movimento. Neste segundo caso, in-teressante notar como a proclamao emitida a bordo da fragata Prola duran-te o bloqueio do porto do Recife em abril de 1817, ao elaborar uma narrativa

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    REVOLTA ESCRAVA E POLTICA DA ESCRAVIDO: BRASIL E CUBA, 1791-1825 35

    40 Silva, 2005: 924.41 Mota, 1972: 119-120, 142-143.42 Ibidem: 43.

  • que ressaltava a fidelidade histrica dos pernambucanos ao imprio portugus(com destaque para Henrique Dias e seus teros militares negros), fez uso dotpico haitiano de modo idntico ao empregado pelos senhores baianos em1814, isto , como uma arma retrica de convencimento do campo poltico ad-versrio. Nas palavras do comandante Jos Maria Monteiro, o exemplo daIlha de S. Domingos to horroroso, e ainda est to recente, que ele s serbastante para aterrar os Proprietrios deste Continente; aos senhores de ho-mens e terras pernambucanos, portanto, restaria seguir o caminho da fidelida-de a D. Joo VI e ao imprio portugus43.

    No estamos afirmando que o ativismo escravo no teve impacto nos ru-mos polticos da Amrica portuguesa entre 1791 e 1817, mas sim que ele foide natureza distinta do que se verificou em Cuba, sem guardar relaes diretascom a experincia imediata do Haiti. Sem sombra de dvidas, tal experinciainovou profundamente o repertrio de contestao negra no mundo atlnti-co, passando a fazer parte do horizonte de expectativas de todos seus atoresaps 1804, independentemente de posio civil, social ou tnica44. No entanto,a sua lembrana sempre esteve bem mais presente, no Brasil, na boca das au-toridades do que nas aes escravas. O grande problema a ser enfrentado pelospoderes escravistas da Amrica portuguesa estava alhures, na politizao dolugar social ocupado pelos grupos egressos do cativeiro. Esta talvez tenha sidoa grande lio de 1817 para a aprendizagem da poltica da escravido no pero-do em tela: a participao dos estratos racialmente subalternos porm liv-res na contestao ordem absolutista portuguesa, em uma atuao que se-guia lgica prpria.

    REVOLTA ESCRAVA E A POLTICA DA ESCRAVIDO, 1820-1825

    Os representantes brasileiros presentes nas Cortes de Lisboa (1821-1822) ena Assemblia do Rio de Janeiro (1823) demonstraram uma clara percepodessa aprendizagem ao redefinir as relaes imperiais portuguesas no contextode sua crise definitiva e, na seqncia, ao discutir os critrios de cidadaniapara a nova ordem nacional que seria construda no Brasil.

    Os deputados brasileiros em Lisboa verbalizaram o que pensavam sobre osriscos de uma revolta escrava em larga escala na Amrica quando, na sessode 22 de julho de 1822, a deputao portuguesa props o envio de tropas paradar suporte ao brigadeiro Incio Luis Madeira de Mello em sua luta contra as

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    36 RAFAEL MARQUESE E TMIS PARRON

    43 Proclamao, 1817; Mota, 1972: 59.44 Tilly, 1993; Koselleck, 2006; Pimenta, 2004: 225-226.

  • foras contrrias s Cortes na Bahia. Ao votar favoravelmente a medida, o pe-ninsular Ferreira de Moura deu trs motivos: o avano da plataforma da inde-pendncia na Bahia, a proteo dos portugueses l residentes e, finalmente, aproteo da populao branca nativa, contra os negros que ameaam a reno-vao das cenas de So Domingos. Para fundamentar o terceiro motivo,Moura recorreu ao jogo dos nmeros j praticado anteriormente na Bahia: aordem das coisas nos ensina que em o nmero dos negros sendo maior que odos brancos, h de forosamente comear a luta entre uns e outros45. A reaodos deputados do Brasil foi imediata e operou no mesmo campo de Moura.Antonio Carlos Ribeiro de Andrada (So Paulo), Jos Ricardo Costa Aguiarde Andrada (So Paulo) e Cipriano Barata (Bahia) afirmaram no haver quais-quer riscos de eventos semelhantes aos de Saint-Domingue virem a ocorrer noBrasil, dada a especificidade da demografia brasileira, que contava com umgrande contingente de homens livres. Segundo Jos Ricardo,

    a populao do Brasil seguramente de 2.100.000 almas livres, e se a este nmeroacrescentarmos mais uma quarta parte, segundo os clculos do abade Corra (...),teremos perto de trs milhes de almas livres; e no ter este numero de gente bas-tante para reprimir os ataques da escravatura? A populao de escravos na Bahia,onde existe o maior numero deles, est para a de homens livres como 1 para 3; emoutras provncias os escravos so apenas o 5. da populao, e at ha algumas quetem apenas um 8. ou talvez mesmo um 10.: ora para tudo isto basto perto de trsmilhes de habitantes livres que existem no Brasil, e todos interessados em reprimire subjugar os pretos46.

    O debate em Lisboa reverberou no Rio de Janeiro, onde o argumento demo-grfico foi retomado para desautorizar os partidrios da unio a Portugal que re-correram retrica do Haiti com o objetivo de frear o processo de inde-pendncia47. Mesmo na Bahia, epicentro das manifestaes coletivas de re-sistncia escrava no Brasil, o senhoriato local no se deixou levar pela retricado Haiti, a qual, alis, eles prprios haviam empregado com fins polticos em1814. Basta prestarmos ateno s fontes utilizadas por Joo Jos Reis em seupioneiro ensaio sobre o partido negro na independncia da Bahia (1989:79-98), anlogas s que Carlos Guilherme Mota empregou para o estudo de1817. Os atores que recorreram ao exemplo revolucionrio haitiano para alertarsobre os riscos de uma guerra que estava fracionando a unidade entre os brancosAlbert Roussin, Francisco de Sierra y Mariscal e um informante francs an-nimo da Coroa portuguesa eram estrangeiros ou membros do partido portu-

    Revista de Indias, 2011, vol. LXXI, n. 251, 19-52, ISSN: 0034-8341doi:10.3989/revindias.2011.002

    REVOLTA ESCRAVA E POLTICA DA ESCRAVIDO: BRASIL E CUBA, 1791-1825 37

    45 Dirio, 1821-1822: 894-895.46 Dirio, 1821-1822: 897.47 Youssef, 2010; Neves, 2000: 385-388.

  • gus; a exceo cabe a Jos Garcez Pinto de Madureira que, em carta ao seucunhado Lus Paulino dOliveira Pinto da Frana, senhor de engenho e deputadobaiano em Lisboa, referiu-se muito brevemente a So Domingos48, associan-do-o, no entanto, no ao escrava em particular, mas aos riscos da anarquiaem geral, um vocbulo cujo campo semntico era bastante alargado na lingua-gem poltica do perodo49. A prpria irm de Jos Garcez, Maria Brbara, enca-rregou-se de esclarecer em carta de 29 de junho de 1822 o ponto de vista quepodemos tomar como senhorial, ao afirmar que os perigos que podem haverem razo da escravatura na provncia da Bahia estavam sendo abertamente ma-nipulados para justificar o reforo das tropas portuguesas50.

    Joo Jos Reis reconhece que, para dona Brbara, o perigo vinha dos par-dos e crioulos livres, no dos escravos africanos. Neste ponto ela divergia, tal-vez com razo,