Embed Size (px)
Citation preview
Oroimenean barrena, 12
Azaleko diseinua:Iturri
Maketazioa:Erein
© Miren Billelabeitia etaMungia BHIko ikasleak
© Hitzaurrea:Ramon Saizarbitoria
© EREIN. Donostia 2019ISBN: 978-84-9109-469-2
L. G.: SS-574/2019EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 107
20018 DonostiaT 943 218 300
e-mail: [email protected]: Itxaropena, S. A.
Araba kalea, 45 ZarautzT 943 835 008
e-mail: [email protected]
1. argitalpena: 2019ko maiatzean
Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko,nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbuespenezko kasuetan salbu.
Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra(Centro Español de Derechos Reprográficos, www.conlicencia.com;
91 702 19 70 / 93 272 04 47)
Liburu honek Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Sailaren diru-laguntza jaso du.
erein
MIREN BILLELABEITIAeta MUNGIA BHIko ikasleak
Hitzaurrea:
RAMON SAIZARBITORIA
AURKIBIDEA
Lili eta biok institutuanRAMON SAIZARBITORIA . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Literatura irakurtzea plazera da,eta era berean hobekuntza gogoa
MIREN BILLELABEITIA . . . . . . . . . . . . . . . . 27
AITITA-AMAMENGUDA ZIBILA
Aititaren guda osteaANDER ABANDO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Gerra Zibila, txitak eta arrautzakJOANE ABAROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Gerra ostean etxe askotan ez zegoen urikMAIALEN ARESTI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Orain Sirian gertatzen ari den bezala…OLATZ ASUA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Manuel Diez Gerra naiz…ANDONI BARCINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Oroitzapen latz eta gogorrakLIDE MIKELE BILLELABEITIA URIARTE . . . . . 60
Amonak lau urte zituenAITOR CRUZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Dibortzioaren ondorioakMAHDIA ETTAHRI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Ai! Zuek mizkatuta zagoze!MARKEL FAYANAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
La barranca de LarderoASIER FERNANDEZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Liburua hormaren atzean, gizona zubipeanLIERNI GEZURAGA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Ez badizkidazu zure lurrak saltzen…JON HERRERO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Astelehenero joaten ziren GernikaraJON LEGARRETAETXEBARRIA . . . . . . . . . . . . 74
Beldurra, gosea, hotza…NEREA MANSILLA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Euskal Herrira etorri ziren lan bilaASIER MORENO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Garbantzuz egindako bola txiki batzukALEX PEREZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Batzuk bando batekoak eta beste batzukbeste batekoak
UGUTZ TORRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Hildakoekin utziaPEIO ZAMALLOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Hegazkinetik «jolasean»MIREN BILLELABEITIA. IRAKASLEA . . . . . . . . 86
Italiarrak «nagusi» amamaren etxeanSABIÑE AGIRRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Maruriko Anes Fullaondoren oroitzapenakANER ARTARAZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Gerra Portugaleko muganGABIREL CORREIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Diktadura Rif-enBILAL ERRAZOUKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
«Déjale»ENEKO GARCIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Garai latzak izan zirenJULENE GOIENAGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Batallón de trabajadoresMAIDER IBARZABAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Besoa moztu zion tiro hori…ANE LAPITZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Gernikako sutearen argitasunaANDER LARRINAGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Bonben zarata izugarriaASIER PEREZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Nire birramamaren aitak leihotik ikusi zuenaUXUE ATEKA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Pepitari galdetu nionean, hauxe esan zidanJUNE AURTENETXE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Jendeak zelako gauzak egin ditzakeenkontura gaitezen
AMAIA GONZALEZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Isidoro, 17 urteko mutil gaztea ExtremaduranMADDI LAPITZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Gerra eta El MaquisNEREA URRUTIKOETXEA . . . . . . . . . . . . . . 118
Errekaren kolore gorriaIRATI ZARRAGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Zorte itzela dugu gukENARA ZUMALDE ORUE . . . . . . . . . . . . . . 122
Hilobi bat euskarazOLAIA CANCELO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Francoren aldeko gehienak herrikoaberatsenak ziren
JOANE PASCUAL SAGASTI . . . . . . . . . . . . . . 126
Alde batetik, beldurra; bestetik, kuriositateaNEREA URIARTE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Valentin eta Antonia Zallan ezkondu zirenENZO VAZQUEZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Itsasontzia hartu eta jendea ebakuatzenANDER VILLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Granadako langile-familia arrunt batGORKA VILLEGAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Gure askatasun eta onurengatikELUR ZARRAGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
LITERATURA IRAKURTZEAPLAZERA DA, ETA ERA BEREAN
HOBEKUNTZA GOGOAMIREN BILLELABEITIA
2016-17 ikasturtean, beren aitita-amamek 1936-39koGuda Zibilean izandako bizipenei buruz zituzten oroi-tzapenak paperean jarri eta ondorengo atalean daudenkontakizunak idatzi zituzten Mungiako institutukoDBH 4. mailako ikasleek. Ariketa berez sortu zen, arazohandirik gabe. Irakasleak eskatu zien aititari edo amamarigudako oroitzapenen berri galdetzeko, eta oroitzapenhoriekin hirurehun hitzeko narrazio bat egiteko. Hasie-ran ekintza sinplea zirudien, hala zen irakaslearen ustez:galdera bat edo beste egin eta erantzuna kontakizuneran adierazi. Ez zen fikziorik eskatzen, asmakizunik ereez; aspaldian bizi izandakoa eta ahoz jasotako lekukota-suna idatziz jartzea baino ez.
Erraza zen, jarduera esaldi labur batzuetan azaltzenzen ikasgaiko proiektuaren atal batean:
Eleberrian… Lilik ere kontatuko du guda garaian bere
aitonak bizi izan zituen egoera larriak (63-65 or. eta 69-
76 or.). Bada ordua zuek idazten hasteko. Hirurehun hi-
tzeko narrazio laburra idatziko duzue. Zuen aitita-ama-
mek Guda Zibilean bizi izan zuten egoera kontatu.
Baina ikasleek ez zuten lana hain erraza ikusten,irakasleari kexak eta aitzakiak gehiegizkoak iruditzen
27
baitzitzaizkion ere. Irakurtzen ari ziren R. Saizarbitoria-ren Lili eta biok eleberrian zuten eredua, eta, hain zuzenere, idazketa-lan hau irakurketan oinarritutako lan za-balago bati lotuta sortu zen.
2016-17 ikasturtean, literaturak, irakurketak eta sor-men literarioak duten erantzukizuna eta garrantzia era-kutsi nahi izan da DBH 4. mailako Euskara eta Literaturaikasgaian. Ikasketaren eta irakaskuntzaren oinarrietako batizan da irakurketa; horrela zehaztu da azken urteotako ira-kaskuntza-curriculumean. Curriculumak, batez ere hiz-kuntza-gaietan, Literaturaren garrantzia agertu badu ere,
Literaturaren XX. mendera arteko testu osoak edo pasar-teak ulertzea, denen artean irakurrita eta entzunda, eta iri-tzi pertsonala ematea, oinarrizko literatura-ezaguerak era-biliz. (…) Literatura asmoko testuak sortzea, ahozkoak,idatzizkoak nahiz ikus-entzunezkoak, hainbat generota-koak, sormena sustatzeko teknikak erabiliz, ereduen go-goetan eta azterketan oinarrituta. (…) Literatura-generoeneta literaturaren historiako etapa eta lan nagusien oina-rrizko arauei buruz ikasitakoak erabiltzea, denen artean li-teratura-testuak ondo ulertzeko, eta hori dela eta, litera-tura-ondarea esperientzia indibidual nahiz kolektibo gisasinbolizatzeko, eta norberaren kultura-identitatea eraiki-tzeko bidetzat hartzeko.
Irakurketari eta bere inguruko lanari eta gozamenarieman dio lehentasuna: «Irakurtzeko ohitura garatzea, etaliteratura gozamen-iturritzat hartzea» eskatzen digu, eta
Mundua ezagutzeko bidetzat, kultura eta hizkuntza abe-rasteko modutzat, eta nortasun pertsonala, kulturala nahiz
28
soziala eraikitzeko eratzat… Norberak hautatutako ida-tzizko, ahozko eta ikus-entzunezko literatura-testu erre-ferentzialez gozatzea, norberaren esperientziari zentzuaemateko, mundua ulertzeko eta sentsibilitate estetikoanaurrera egiteko.
Nola hurbildu gara literatura den gozamen-iturrira?Solasaldi literarioen bidez, irakurketan sakonduta. Bainabatez ere, irakurketa-proiektu osoa biribildu nahi izandugu, eta, horretan oinarrituz, baita hizkuntzari bu-ruzko gogoeta, literaturari buruzkoa, estiloari buruzkoaeta giza balioei buruzkoa ere. Ramon Saizarbitoriaren Lilieta biok eleberria gune nagusitzat hartuta, irakurmena etaahozko adierazpen kritiko eta argudiatuak garatu di-tugu solasaldi literarioetan.
Solasaldi literarioak ez dira berriak gure hizkuntza etaliteraturaren irakaskuntzan, ezta Mungiako Institutukojardueran ere. 2001-2002 ikasturtean hasi ginen jarduerahauek literatura eta irakurketaren ardatz legez erabiltzen.DBHn, batez ere gaur egungo erreferentziazko lan lite-rarioak hautatu eta, zenbaitetan banakako irakurketa,eta zenbaitetan irakurketa partekatua egin ondoren, ira-kurritakoaren atal bat aukeratu, taldearen aurrean iraku-rri eta haren inguruko gogoeta egin ostean, eztabaida abe-ratsa sortzea zen helburua. Baina oraingoan urrats batgehiago egin nahi izan dugu irakaskuntza jardueran.Oinkada erraldoia agian, irakurketa literarioari, Lili etabiok eleberriaren irakurketari, lotu baitizkiogu ikasgaiguztiaren beste arlo nagusiak: literaturaren historia, li-buruan aipaturiko euskal idazle nagusiak, haien idazlanaketa testuak, baita arlo sintaktikoa ere.
29
Ia berez sortu zen, ahalegin handirik gabe, euskara etaliteraturaren irakaskuntza era integralean antolatzeko bu-rutazioa ere. W. Faulknerrek elkarrizketa batean aipatuzuen bazela airean halako ideien hautsamoduko bat he-gan, eta sarritan ondorio edo sorkuntza antzekoetara heldaitezkeela sortzaileak (idazleak) elkarrengandik urrunegon arren. Bada, kontua da nik ere banuela horrelakoerantzunak, iritziak, irtenbideak emateko beharra nireikasleen galderei, irakaskuntzaren jarduera hobetzekoasmoei, nire lana antolatzeko moduari… eta itxuraz,arazoak, galderak eta ardurak ez ziren ez berdinak, ezmaila berekoak. Baina hortxe zeuden ekinean, noiz-behinka azaleratu egiten ziren, eta erantzun bat eman be-harra izaten nuen. Ikasleek, niri behintzat, sarritan ateradidate hizpidera zergatik ikasi behar ote dituzten gero«inork erabiltzen ez dituen hitzak edo gramatika- eta sin-taxi-formak». Jakina, aditzak azaltzen, ikasten eta arike-tak osatzen direnean jartzen dira mahai gainean hala-koak, «liezazkigukete» eta «biezazkigu» bezalako aditzformak ikasi eta ariketetan landu behar direnean. Orduanbai, denek aho batez «baina hori ez du inork erabil-tzen!» ihardesten dute. Une horretan irakasleak, niribehintzat hala gertatzen zait, erantzun argudiatu bateman beharrean ikusten du bere burua: «Gizakiek ho-rrelako aditz-formak edo kontzeptu gramatikalak men-peratu eta erabili behar dituztelako dagokien adinean, etanortasuna pertsona heldu batena bilakatzen ari den hei-nean, hizkuntzak eta adierazpen-erak ere heldutasunhori behar du». Beraz, arrazoitu egin behar izaten da, etafrogatu, baietz, garrantzitsuak direla adizkiok, eta adinean
30
aurrera doazen gazteok maila oneko hizkuntzaren erabi-lera aberats eta zehatza egiteko gai izatera heldu behar du-tela, eta ez txikitako eran hitz egiten jarraitu, beren hiz-kuntza garatu gabe, aspaldiko western-filmetan erakustenziren indiarren erara edo, Bernardo Atxagak zioen bezala,bere herrian turista legez bizi diren euskaldunen moduan.
Nerabeak, baina, ez dira auziok erraz ahazten dituz-tenetakoak, eta erantzunak ez dira lehenengoetan onar-tzen. Kontua da, honelako galdera-erantzunak eta ira-kurliburuak solasaldietan tartekatuz zihoazelarik, halakobatean bestelako erantzun bat etorri zitzaidala burura; etaerantzun nien ikasleei, batzuetan bizitza oso bat eleberribatean islatzen den bezala, hizkuntza ere bere osotasu-nean islatzen dela berton, hizkuntza delako liburuakerabiltzen duen ispilua, eta, hori dela-eta, bere zabalta-sun osoan izan behar duela erabilgarri kontakizuna edopoema, saio-lana edo eleberria idaztean. Ikasleak isilik ge-ratu ziren halako erantzunaren aurrean, eta nik ere eznion bide hari jarraitu. Baina argudioa hantxe geratu zen,oroimenaren txoko batean.
Ikasturteak aurrera egin zuen, eta neure burua apurbat lasaiago ikusi nuenean, berriz ere oratu nion erantzunharen hariari. Buruan biraka nerabilen, behin eta berriro,irakurliburu on batean hizkuntzaren aberastasunaren es-pektro guztia ageri dela, gaia, argumentua, pertsonaiennortasunak, izaerak eta harremanak azaltzeko. Bainaideia oraindik gorpuztu gabe nuen buruan. Kontua dagarai hartan irakurri nuela lehen aldiz Ramon Saizarbi-toriaren Lili eta biok, eta eleberri horretan ikusi nuela is-latua hizkuntzaren guztizko aberastasuna narrazio-estilo
31
ezin biribilagoan. Ez zen soilik hizkuntzaren alde lin-guistiko eta semantikoa, edo DBHko 4. mailan azaldu be-har diren literatura aro eta hainbat idazleren aipamena.Bazen, baita ere, narratzeko estiloaren bikaintasuna, per-tsonaien karakterizazio zehatz eta kontraesanezkoa, bizi-tasuna lantzeko ironia fina, idazleak eskaintzen zituenideien zintzotasuna, egiaren bila aritzeko etengabekoekina, eta kulturak eskaintzen duen esku zabal eta sendoaezintasunak zein gaiztakeriak gainditzeko. Hori guztia,oihal eder bilakatuz, elkarrekin lotzen zihoazen hariak be-zala ageri zen nire begi aurrean, aspaldian irakurritako Ro-bert Gravesen poema baten zatitxo bat burura etorri etaideia azpimarratu zidanean:
Baina zuk, goizaldeko ihintz-tantak legezegiten duzu distira arrosa hostoaren gainean.Ihintz-tantak bere begian biltzen ditumendi eta baso, itsaso eta zeru.
Pentsatu nuen liburu batek, eleberri onak, literaturak,«ihintz-tantak» bezala, mundu oso bat bere begi boro-bilean biltzeko ahalmena duela, eta ondo begiratu beharzitzaiola eta duen balioa azpimarratu, besterik ez. Horrelahasi nintzaion duela ikasturte bi ikasmailako arlo guztiakirakurketari eta kontakizunari lotzen, ihintz-tantez josi-riko armiarma sarean bezala. Eleberriaren irakurketaizango zen ikasturtearen mamia, eta horrela hasi ginen la-nean.
Euskara eta Literatura ikasgaiaren irakaskuntzan arlobatek, linguistikoak, hartu du sarritan eremu nagusia.Egia da hizkuntzaren auzia ez dela erosoa gure gizartean,
32
baina horren ondorioz, neurri batean, gure hizkuntzanargitaratu diren sormen-lan literarioen inguruko irakur-keta, gozamena, ikuspegi kritikoa, iritzi pertsonala…albo batera uzteko tentaldian jausi gara nahi baino gehia-gotan. Erreakzioa logikoa da neurri batean, maila egokiaduen hizkuntza baten hedapena eta irakaskuntza ber-matu beharra dago. Baina horrek ez luke baztertu beharhizkuntzaren bidez sor daitekeen arterik garrantzitsue-netako eta gure kulturaren euskarririk nagusietako bat,sakontzera bultzatu baizik. «Nire hizkuntzaren mugeknire munduaren mugak adierazten dituzte» idatzi zuenWittgensteinek. Bada, gure munduaren mugak zabaldunahi izan ditugu literaturaren bidez, kalitatezko irakur-keta literarioari bere lekua emanez, literatura hizkuntza-ren bihotza baita. Literatura ez badugu ezagutzen, geurehizkuntzan eta kulturan sortu diren literatura lan nagu-siak ez baditugu barneratzen, literatura unibertsalak es-kaintzen dizkigun opariak ez baditugu gozatzen, nekezeskain diezaiekegu geure ume eta gazteei horrek opa lie-zaiekeen dohainik ederrenetariko bat: irudimena etabeste mundu batzuk geurera ekartzeko eta miresteko li-lura. Mundua erakusteko modu bat, geure burua, geurebihotza aztertzeko begi zorrotza dugu literatura. Irado-kitzaile behar du izan, miresgarria, eta irakurlearen arretapiztu behar du. Ezinbestekoa da burua askatzea eta ho-berena hautemateko gertu izatea, uste ez badugu ere,kontakizunak, poesiak, inguratu egiten gaituelako egu-neroko bizitzan.
Ikasturtean aurrera eginez irakurketari loturikobeste alde batzuk azaleratu zitzaizkigun, aipaturiko arlo
33
linguistiko eta literarioez gain. Eleberriaren argumentuaezin alde batera utzi, eta belaunaldien arteko loturaksendotu nahi izan genituen. Misterioak askatu ere bai,ulertezinari argi eman eta urteetan ezkutatutakoa bizi.Gertatu dena eta gertatu ez dena; sarritan, gertatutakoabaino biziago ageri zaigu bigarrena. Ahalegindu garamundua hobeto ulertzen, bestearen buruan jarri eta gi-zartea ikuspegi anitzetatik ikusten. Gogoetan sakondunahi izan dugu, zergatik eta zelan pentsatzen dugun etasentitzen dugun sentitzen duguna. Zein ederra den hiz-kuntza, eta nolako edertasuna eta zolitasuna lor dezakeenpertzepzioen ñabardura guztiak azaltzean.
Idazketa-jarduera aurkeztu zitzaienean, ikasleek hu-tsaren aurrean ikusi zuten beren burua, erreferenterikgabe. Baina eleberriaren zati on bat irakurria eta ko-mentatua zuten. Hor bilatu behar zen eredua, aitonak Li-liri esaten dion kontakizunean, beraiek irakurri duten ho-rretan. Eleberriak inguruko mundua gainbehera zetorrentoki eta garai batera garamatza. Eta hau agerikoa zen, ira-bazle eta galtzaileen arteko harremanetan ez ezik, baitaahaide eta auzokoen artean ere. Gaur egungo gazteek li-teraturaren bitartez antzeman dute hau, eta historiarenbitartez ere antzemango dute, baina horrek ez du ken-tzen errealitatearen eta fikzioaren artean dagoen aldea.V.Woolfek zioenez, «litekeena da literaturak gehiago iza-tea egiatik gertakizunek berek baino». Horrela, literatu-raren bitartez, irakurketaren bidez eskaintzen zaien kon-takizuna mantendu egiten da, beste maila batean. Bitxiabadirudi ere, ikasleak ez dira konturatzen 1936-39koGudaren errealitate suntsitzailea egiazko izan zela beren
34
herrian, ez oso aspaldian. Izan ere, denek dute bere se-nitarteen artean garai hura bizi izan zuen ahaideren bat,nahiz eta gero gomuta hori bere oroitzapenen bazter ba-tean gorderik utzi zuen. Senitartekoen eta auzokoenkontakizunek hurbildu egin dituzte ikasleak denboranhain urrun ez den egoera batera, eta haien gurasoei go-goratu die beren ingurua, Europako kontinentea, nonezin baita ulertu gaur egun halakorik gerta litekeenik, ezdagoela lurreko beste alde batzuetan sarriago gertatzen di-ren gerren arriskutik kanpo.
Aldika eta noizbehinka, gizartea, komunikabideak,teorialariak, hezkuntza saila, linguistak… arduratu izandira irakurketaren balioaz. Harritu eta asaldatu ere izandira gure gazteek irakurtzeko duten interes faltaz. Zeren,irakurtzeko gogorik ez duenari, bost axola zergatik da-goen munduan, zergatik garen gogoeta egiteko gai, sen-titzeko gai, zergatik azter eta deskriba dezakegun senti-tzen duguna. Halakoari ez dio inolako jakin-miniksortzen hizkuntza izatea eta hizkuntza horrek guztia azal-tzeko besteko zehaztasuna eta zolitasuna lortu izana.Misterioa egiazko artearen eta zientziaren iturri delazioen Einsteinek. Bada, misterioak hitzez, hizkuntzazazaltzen dira, eta liburuetan kontatzen dira. Han argitzenzaizkigu bai aurkikuntza zientifikoak, bai gudaren bila-kaera, edota bururik jakintsuenen burubideak. Haietanaurkitzen ditugu prosarik eta poesiarik landuenak, etahaiek laguntzen digute ulertezina ulertzen eta begizta-tzen, urteetan eta mendeetan lurperatua izan dena bizi-tzen. Liburuek hedatzen duten zoramen kutsagarritikbabestu nahi dena idatzizko hizkiak irakurtzeko gai izan
35
daiteke, baina analfabetoa izango da adimen eta emoziomailan. Liburuak, liburu on batek hizkuntza-esperientziaosoa eta nagusia transmititzen duenean, esperientzia li-terario eta emozionalaz batera transmititzen du. Eta es-perientzia horrek hizkuntza bere osotasunean bizitzekoaukera ematen du, hau da, baliabide guztiekin. Hiz-kuntzaren eta pentsamenduaren garapena ezina litza-teke irakurketa eta idazketarik gabe. Horregatik, litera-tura-jardunek, haien inguruko gogoetak eta solasaldiliterarioek, astia behar dute irakaskuntza-ikaskuntza jar-dunetan. Ezinezko baita irakurketaz gozatu irakurri gabeeta irakurketari zentzurik eman astiz irakurri gabe, eztaheziketa literarioa garatu ere, irakurketa eta idazketabaztertuz.
Garai batzuetan, XX. mendean bereziki, filologo etaakademiko askok literaturarako hurbilketa (ustez) zien-tifikoa eta sarritan soilki linguistikoa bultzatu zuten:kritika modernoaren tradizioa apurtuz, irakurketa sub-jektibo, pertsonal eta biografikoaren aurka babestu nahiizan zuten kritika, kultura eta gizartearen aurka man-tendu nahian. Oztopatu egin ziren, galzorian jartze-raino, gogoeta, baretasuna, elkarrizketa, ideien eztabaida,iradokizunen indarra, oroimena eta gizartearen eta kul-turaren identifikazioa. Horiek guztiak berreskuratu nahiizan ditugu hezkuntza- eta idazketa-ekimen honetan.Ikasleek ez zekiten askorik Guda Zibilari buruz, bainaaitita-amamekiko loturak sendotuz alde batetik, eta, bes-tetik, antzeko esperientzia bizi izan zuen giza komuni-tatearen parte legez hartuta, hurbilketa-lana egin nahiizan da. Eleberria biziki egokitu zaigu gure asmoetara,
36
irakurle gazteen identifikazioak Lilirekin garbi erraztuduelako, eta pertsonaiak bere aitonarekin duen loturanirakurle gazteek beren aitita-amamekin dutenaren islaikusi dutelako. Pertsonaien harremanean beraien harre-manaren ispilua izan dute gehienetan. Horrek errazagobideratu du ahaideen gaztetako esperientzia ezagutzekoasmoa…
Dena dela, liburuak irakurtzea ez da berezko zerbait,ez baita beharrezkoa, ibiltzea, jatea edo hitz egitea legez.Ez da hil edo bizikoa, ez alde fisiologikoan, ez gizartemailan. Ondoren garatzen da, arreta bereziki jakituna etagogokoa eskatzen du norberarekiko. Literatura irakurtzealuxua da, goi mailako grina. Plazera da, eta era berean ho-bekuntza gogoa. Jarduera konplexua da, idazlearen etairakurlearen artean elkarrizketa guztiz pertsonala sor-tzeko gai. Nolabaiteko barneraketa, kontzentrazio mailaeta gaitasuna eskatzen du. Norbere barnetik eta inguru-girotik ateratzeko modua da, baina baita ere nork bereburua hobeto ezagutzeko era, geure-geurea den ordenaeta anabasa mentalaren jabe izateko. Eleberriko pertso-naiekin identifikazioak, konparaketak eta loturak eginez,Lilirekin esaterako, haren bilakaera eta heldutasuna be-hatuz, norbere izaerari begirada egiteko aukera emandigu, identifikazio maila azalekoan edo sakonagoan. Etauste ez izan arren, Faustinoren jarrera eta joera bereziek,iritzi kritikoak eta etorkizunari buruzko inferentziak egi-ten lagundu digute.
Modernitatea dagoenetik –hau da, norbere burua-ren jabe izateko kultura, gogoeta kritikoa egitekoa,kontzientzia-askatasunarena, berdintasunarena eta giza
37
justiziarena: XXI. mendeko azken hezkuntza-aldaketenbarneko heziketa-gaitasunetan dirauten oinarriak–, ira-kurtzea ekintza anbiguoa da gizartearen eta kulturarenikuspegitik. Gizakien gizarteratzea bideratu eta areagotuegiten du, baina bere autonomiaren eta berezitasunarenalderen bati uko egitera ere bultzatzen ditu, irakurrita-koaren ikuspegia beste irakurleekin partekatzera akuila-tzen dituenez gero. George Steinerrek dioenez, «ondo ira-kurtzea testuari erantzutea da, erantzuna eta erreakzioaere baden ardura bat» eta Susan Sontagek pertzepzioareagotua delakoan definitzen du irakurketa. Eta egia da,irakurketan behin eta berriro sakonduz, eleberriaren ba-rrenak ateratzeraino, deslokatzeraino hel gintezkeela ira-kurketa eta gogoeta bakoitzean, maisulanaren aberasta-sunean urrats bat gehiago egiten dugulako ez balitz.Hori baita maisulanak ematen diguna, behin eta berrizirakurri, barneratu, senti daitekeen artelana. Irakurketa-rik arriskutsuenen artean (eraldatzaileen artean, halanahi bada), bizimodu aldaketa iradokitzen dutenak dira,mundutik alde egiteko edo gizartea aldatzeko, aregehiago, irakurle legez inguratzen gaituen gizartearekineta senitartekoekin dugun harremana aldatzeko eska-tzen dutenak. Elkarrekin irakurtzeak, batera irakurtzeak,gure irakurketak senitartekoekin partekatzeak, besteeniritziez eta irakurketez interesatzeak, eraldatu egiten gaitueta ingurukoekin ditugun harremanak eraldatzen ditu.Antzeko egoerak gogorarazten dizkigu, antzeko eraba-kiak, berrikustekoak eta aldatzekoak direnak, markatugintuztenak, edo gure ahaideak markatu ondoren estaliziren istorioak, berreskuratu eta beraietatik ikasteko.
38
Eraldaketa horren bidean, liburua, irakurlana etakontakizuna ikastetxe girotik ateratzeak eta senitarte-koen artera, eremu pertsonalera eramateak, nagusienahotsa eta esperientziak entzuteko aukera ematen du;konturatzeko, azaldutako gertaerak ez direla hain urru-nak denboran, denok dugula ahaideen artean gogora-tzen dituen norbait, bizi izan dituen bat agian. Ikasleenaitzakia zen aitita-amamek ez zietela ezer kontatuko,batzuenak hilda zeuden, ez ziren Euskal Herrikoak…Baina Guda Zibila Espainia osoan bizi izan zen, beraz,aititak edo amamak bere herrian edo familian bizi izan-dako esperientzia kontatzeko aukera zuten denek. Gu-rasoek askotan ez dute lekukotasuna jaso, ez dute galdetugurasoei ez sufriarazteagatik. Halakoetan, ilobek dutetransmisioaren hariari berriro lotzeko aukera. Guda etagatazkak, galerak, izuaren gomuta ez dela gugandik urru-negi dagoen zerbait egiaztatzeko. Irakurtzea irakurketazgogoeta egitea ere badela esan dugu, irakurritakoa par-tekatzea eta senitartekoengana eta gizartera eramatea,elkarrizketa eta kontakizunaren bidez. Beraz, ez da nahi-koa hizkuntza azaltzera edo irakastera eta ikastera mu-gatzea; esperimentatu egin behar da, esperientzia ho-rren alde nagusi batez, literaturaren arteaz gozatzeko.Solasaldi literarioetan hizkuntzaren lau trebetasunak es-perimentatzen dira: irakurketa, entzumena, ahozkoa etairitziaren idazketa. Guk urrunago joan nahi izan dugu,eta idazketa-sorkuntzara eraman eleberria irakurtzeaksortu digun iradokizuna.
Azken batean, aitonak Liliri kontatutako istorioa ezda beste edozein tokitan edo gaur egungo gudatan
39
gertatzen direnetatik hain desberdina. Fikzioan Lilikbere aitonarekin duen harremana ez da irakurleek aititaedo amamarekin dutenaren oso bestelakoa, eta aitonahark ilobari kontatutako bere haurtzaroko gudaren es-perientzia ez dago hain urrun ikasleek ere amama edoaititari entzun diezaioketenetik. Gizartean ere haute-man da halako eraginik. Azken urtean guda garaiko hi-lobi galduen hainbat aurkikuntza izan dira, Aranzadielkarteak izengabe ehortzitako gudarien identifikazioakegin ditu, eta memoria historikoari buruzko zenbait be-rri agertu dira egunkarietan. Faulknerrek zioen ideienhauts hura nabari izan da giroan. Ikasketara eta jakituriarabideratzen gaituzten bide eta hauts bereziek ez luketeausarkeriazko salbuespena izan behar, ohiko gauza baino.
Egia esan, historia ulertezina da dokumentu histori-korik gabe eta ondo kontaturiko gertaera zehatzen ira-kurketarik gabe. Pentsatu behar dugu antzinaroan jadagutxiegi zela gizakiarentzat esanahiak sortzeko eta gauzakizendatzeko tresneria miresgarria den hizkuntza. Kontatubeharra zegoen, istorioak asmatu beharra, azaldu beha-rra. Aristoteles konturatu zen gure inteligentziak sorme-naren bidez ikasten zuela, asmamenaren bidez, fikzioakeratuz. Horregatik deitu zion nous poietikós, poetizatzenduen intelektua. Hölderlinek ere esan zuen: «Poetikokibizi du gizakiak lurra». Bestalde, Mark Turnerren ustez,istorioak kontatzeko asmatu zen hizkuntza; giza gogoa-ren berezko tasuna da kontatzeko gaitasuna. JeromeBruner-ek, XX. mendeko psikologorik berritzaileene-tako batek, baieztatzen zuen bazela burmuin kontzep-tuala alde batetik, eta burmuin kontalaria bestetik,
40
narrazioa gogoeta egiteko era bat zela, gure kontzientziaantolatzeko egitura. Are gehiago, esango nuke narra-zioa, kontaketa, badela oroitzapenak gordetzeko modubat, eta esperientzia hori gogoratzen dugula ziurtatzenduen ekintza. Baina era berean, bada, baita ere, ikasketa--prozesua bermatzen duen jarduera bat. Ikasketa-proze-sua ziurtatzeko, sarritan kontatu egin behar diogu geureburuari, edo kide bati, ikasi, ikusi eta bizi izan duguna,edo beste batek bizi eta kontatu digun esperientzia.
Kontakizunak, fikzioak, errealitatea ikusten eta uler-tzen laguntzen digu, aspaldikotzat jotako kontuak geuregaraietara ekartzen ditu… Kontakizunaren bidez datoz-kigun emozioak sentitzen dira. Beraz, hobe aitita-ama-mak elkarrizketatzea eta egiazko bizipenei behatzea. Ho-rrela hasten dira nobelak eta poesia irakurtzen, eta biziizandakoa eta irudikatutakoa alderatzen. Kontakizunekopertsonaien azalean sartuz hasten dira. Eta haste hori hur-bilago egin nahi izan dugu ikasleek eleberrian aurkitu du-ten Lilirekin identifikatuz, adinaren eta izaeraren aldetik.Liliren antzera, badituztelako aitita eta amama beraie-kiko harremana eta maitasuna sendotzeko. Eta agian Li-lik bere aitonarekin izan duen bizipena eta harremana,aitonak kontatu dizkion haurtzaroko gertaerak, ez dau-delako urrunegi irakurleek dituztenetatik eta beren aiti-tak edo amamak bizi izan zituztenetatik. Agian, hauekere, Liliren aitonak legez, ez dizkietelako gudako bizipe-nak seme-alabei kontatu, hurbilegi zirelako, mingarriegi.
Baina ez da erraza kontakizunari hasiera ematea. Kon-takizun bat sortzerakoan, ez da kontakizuna behatzenden gauza bakarra, norberaren burua baino. Hirurogeiko
41
hamarkadan Enzensberger-ek zioen dagoeneko ezinezkoazela sorkuntza kritikatik bereiztea. Eta hori hala da ira-kurketa mailan ere, zeren irakurketaren ikuspegi kritikoabaita –gozamena baztertzen ez duena– gazteak idazterabultza dezakeena. Literaturak, liburu on batek, ez du sa-rritan ondoriorik ematen, galderak eta zalantzak azale-ratzen baino. Irakurleak idazle bilakatzeko arriskua du,idazle bilakatu nahi izatekoa. Eta irakurle sutsuak bereizaeraren bilakaeran biltzen ditu irakurketarik gogokoe-nak, irakurketak eta idazketak sakoneko izaeraren –berekaos eta guzti– eta gizarte izaeraren arteko zubiak bide-ratzen baititu. Kasu honetan gaur egungo gazteen jakin--mina bere aitita-amamen haurtzaro edo gaztaroko ger-taerekin lotu du. Erakutsi egin dizkie, azaleratu etaagerian jarri, guda garaiko eta osteko gertaerak, sarritanirakasten ez direnak, ikasturtean astirik ez dagoelako,ikuspuntu orokorragoa, ez hain pertsonala, ematen zaie-lako edo oso azaletik aipatzen direlako. Irakurle-idazleekoraingoan pertsonalki inplikaturik ikusi dute beren bu-rua kontakizunean, kontakizuna hurbilekoa delako, se-nitartekoa.
Narrazioak moldatzeko unean, saiatu gara arretazentzun eta barneratu behar zituzten kontakizunak ikas-keta-giroak irreal bilaka ez ditzan, irakaskuntza-gai hutseta hotz. Horretarako, hainbat erabaki hartu izan diraaurretiaz: kontakizunak ez zuen luzeegi jo behar, labu-rregi ere ez, ez da anekdota hutsa, baina eleberria ere ez.Kontakizun laburra izan daiteke, beraz, orrialde batekoaedo bikoa, luzerak ez dezan interesa ahitu. Hutsala ez denbeste erabaki bat da atal luzeetan antolatuko den edo ez
42
ere, zein pertsonatan idatziko den. Aitita edo amamarenahots hurbila entzungo ote dugu irakurtzen dugun hitzbakoitzean? Ala ilobak hirugarren pertsonan eta tarte bathartuta kontatuko ote du zuzenean entzundakoa? Ho-rretan, berebiziko garrantzia du kontaketaren tonua zeinizango den erabakitzeak. Non kokatzen den kontalaria,haren jarrera etikoa, nola nahi duen kontakizuna irakurdezagun. Narrazioak planteatzerakoan, tonu hurbil etaberoari eutsi nahi izan diogu.
Kontakizunak aitita-amamek kontatzen dizkiete ilo-bei, baina ez hori bakarrik, beren buruari ere kontatzendizkiete, ilobek norberarentzat idatzi eta irakurleek be-ren baitarako irakurri eta entzuten dituzten legez, barnebakarrizketan. Tonua iradokitzailea eta goxoa da. Sa-murra eta zuzena da, errealista eta arreta egiaz garrantzi-tsua den arlotik urrunduko lukeen apaindurarik gabe,norbere bihotzean murgiltzeko arbasoen bizipenen bidez.
Izan dira bere garaian idazketa eta narrazio ariketaugari: deskribapenak, pertsonaien karakterizazio-arike-tak, zehar-estiloa eta zehar-estilo askea lantzekoak, hain-bat kontakizun-egitura lantzeko jarduerak, kontakizunakontakizunaren barnean garatzen dutenak… Baina de-naren gainetik ahozko lekukotasunari zintzo eutsi nahiizan diogu, antzinako ahotsa isildu gabe, eta kontakizunairakurtzerakoan, astiro irakurtzerakoan, urruneko gerta-kizunak kontalariaren antzinako ahots hurbila ekartzendigulako sentipena gorde. «Kontakizunak errealista izanbehar du, eta benetako lekukotasunean oinarritua. Baina,batez ere, tonu hurbila lortu behar duzue, PERTSO-NALA»: hori izan zen emandako aholkua.
43
Beraz, landu ostean, alde batera utzi ditugu narrazio--jarduera eta ariketa guztiak, eta ahozko kontakizunarieman diogu lehentasuna, ahotsari, ez pertsonaiaren ka-rakterizazioari edo tokian tokiko deskribapenei. Azalpenhistorikoei ere ez, lekukoen bizipenei baizik. Horrela, ze-har-estiloari eta iraganeko ikuspuntuari eusteko ahaleginaegin dute idazle guztiok.
Eta, halako batean, lehen paragrafoari ekin beharzaio. Hasierak berebiziko garrantzia du. Narrazioaren ar-lorik zailenetakoa da, berak markatuko baitu narrazioa-ren bidea eta erritmoa. Tonua, egitura, estiloa eta buka-era ere erabaki zailak izan daitezke, baina nola hasi dakontua, nola lotu irakurlea kontakizunari. Berak ematendu kontakizuna izango denaren lerroa. Honen ostean da-tor beste guztia. Ordenan ala desordenan, iraganean edoorainaldian, lehen pertsonan edo hirugarrenean, zehar--estiloan edo zuzenean, eszenaz eszena. Huts egindakohasiera ugari daude, ahal den erarik zentzuzkoenaz hi-tzetan jarri arte, barrenetik atera arte sarritan adierazezinadena.
Literaturan oraindik esan ez diren gauzak komuni-katzen dira. Hitz iradokitzaileen laino artean, irakurleenburua askatzen dutenak dira egiazko narrazioak, berrizirakurtzeko gogoa emanez, kontakizunetan laurogei urtegeroago idatziriko hitz bakoitzarekin gure belarrietandirauen antzinako ahotsa berriz entzuteko. Agian, Lili etabiok eleberriak eta aitita-amamen esperientzien konta-kizunek gogoratu izan die gurasoei beren gaztaroan edonerabezaroan mehatxatu zituen antzeko egoera izan zelaBalkanetan, kulturan eta espazioan hain urrun ez den
44
tokian, hiru ordu eskas hegazkinez. Gogoeta gero etazailagoa den mundu arinegi batean, gizarteko harrema-nek lotura komunikatibo eta komunitarioei esker sortueta diraute. Horrenbestez, egokia litzateke agian, epebat igaro ondoren, esperientzia hori kontatzea ezagutu etabizi ez zutenei, norbere buruari beste begirada bat es-kaintzeko. Mundua itxaropenik gabe ageri denean na-rrazioa da irtenbidea, denbora historikoak eta biografi-koak transzendentzia duenari esker baino ez duelakozentzurik hartzen. Kontakizun-proiektu batean, ez da ze-hazki hasiera bat, inoiz ez zaiolako berriz hasteari uzten.Literatura ere horrela uler daiteke, ondarea eta sormenalegez, oroimena eta generazioa.
45
OHARRA
«Geure aitita-amamen Guda Zibila» Mungiako insti-tutuko DBHko 4. mailako ikasleekin egindako idaz-keta-proiektua da. Ikasle hauek Ramon SaizarbitoriarenLili eta biok eleberria irakurri dute ikasturte hauetan.Eleberrian, beste gai batzuen artean, aitona-ilobaren ar-teko harreman estua erakusten da, eta horrekin bateraoroitzapenak, Guda Zibilaren garaiko oroitzapenen be-rreskurapena eta transmisioa. Eleberriaren irakurketaneta horren inguruan egindako solasaldi literarioetan,ikasleek eta irakasleak behin baino gehiagotan gogoratuizan dituzte beraiek aitita-amamekin izandako berri-ketak.
Horren harira sortu zen proiektu hau. Eleberriko Li-lik egiten duen moduan, geure gazteek ere beren aitita--amamen guda eta gudaoste garaiko oroitzapenak gogoraekartzeko aukera izan dute. Lurperatutako mamuak age-rian jartzeko eta ahaztutzat utzitakoa azaleratzeko.
Kontakizunak era zuzen, xalo eta garbian emandadaude, idatzitik baino ahozkotik hurbilago. Tonua ere ha-lakoa da, biguna, eta hizkera herrikoia sarritan. Hunki-garriak dira beren apaltasunean, ez digute kontatuko sa-rritan irakurri edo entzun ez dugunik, baina oraingoangeure hurbilekoei gertaturikoak dira bertan azaltzen di-renak. Belaunaldien arteko tarteak laburtu egin dira,mugak lausotu.
Aititaren guda osteaANDER ABANDO
1951. urtean, nire aitita kantauriarra Bizkaira heldu zen.Espainian guda osteko garaia zen, eta Guardia de Asal-toko poliziek, lehengo Polizia Nazionalak, salaketa hu-tsarekin espetxeratzen zuten jendea. Nire aititak esatendidan bezala, bere Bizkaiko pisuan bazeuden auzoko bioso txarto konpontzen zirenak. Halako batean, auzokobatek bestea salatu eta, frogarik gabe, espetxeratu egin zu-ten. Aititak ez zuen gizon hori berriro ikusi.
Aititak Berastegi eskolan ikasi zuen, debekatua zegoeneuskaraz hitz egitea edo ikastea, baina graduado escolaratera eta hamalau urterekin lanean hasi zen. Lana sobe-ran zegoen eta berak politikaria izan nahi zuen, bainaFrancoren erregimenari kontra egiten ziotenak espetxeratuegiten zituztelako, elektrizista egin zen. Lan egiten ari zenlantegi horretan, paper bat ematen zieten erregimen fran-kistari buruzko hitzaldi antzeko batera joateko. Paperhori leihatila batean sinatu behar zuten hitzaldi horretanegon zirela egiaztatzeko, bestela ez zuten dirurik irabaz-ten. Askotan nire aititak «piper» modukoak egiten zituenpaper hura markatu ostean, lagunekin batera.
Garai horretan janaria urria zen, baina nire aititarenfamiliakoek dirua zutenez, bazeukaten beharrezkoa zenjanaria erosteko diru nahikoa.
Lanean zebilela, Tomason izeneko pintore bat eza-gutu zuen, eta geroago konturatu zen ETA sortu zute-netariko bat izan zela.
49
Horrelakoa izan zen nire aititaren guda ostea. Ez zenoso txarto bizi izan, baina ikusi ahal den bezala zorte one-koa izan zen.
50
Gerra Zibila, txitak eta arrautzakJOANE ABAROA
Nire aitita 1926an jaio zen, beraz hamar urte zitue-nean Gerra Zibila bizi izan zuen. Beldurra sentitzenzuela aitortzen du, eta hegazkinak entzun bezain laster fa-milia osoa lur azpian zeukaten bunkerrera joaten zela.Bonben zarata entzunez gero, eta etxean ez bazeuden, al-boko etxeetara sartzeko korrika egiten zuten, eta bertanFrancoren aldekoak bizi baziren, besoa altxatu eta «ArribaFranco!» esatera behartuta ikusten ziren, kanpoan ez gel-ditzeko. Umeek zein nagusiek esan behar zuten, eta kasubatzuetan zer esaten ari ziren ere jakin gabe egiten zuten.
Bere aitak esan omen zion frankistak Bizkaiganerajoan zirela, eta handik bista onak zituztela konturatu zi-renean euren buruzagiari, Francori, esan ziotela. Hori ja-kin bezain laster, Bizkaiganera iritsi eta aginduak ema-ten hasi zela zer bonbardatu eta zer ez esanez. Gogoandu frankistak Bizkaiganera iristerakoan bere amaketxeko oiloaren arrautzak mendi bateko muino bateanezkutatu zituela, norbaitek lapurtuko ote zituen beldu-rrez, eta bueltan, frankistak joan zirenean, arrautzakapurtuta zeudela ikusi zuen eta txitak jaioak zeudelakonturatu zen.
Etxetik kanpora irteten ez zirela ausartzen esan zidan,noizbait irten behar zutela derrigorrez, baina ez zirelaausartzen. Bilbo inguruan sortutako gotorleku-sistemabat aipatu zidan, Burdin Hesia, Euskal Herriko azkenerresistentzia egunetan eusko gudariek Bilboren inguruan
51
eraikitakoa, Plentzian hasi eta Bilbo inguratuz Muskizenamaitzen zena. Bilboren defentsa oinarria zen.
Tiroka hasten zirenean, hormaren kontra jartzen zi-rela komentatu dit, eta bere amak baztertzeko esatenzuela. Beldurra handia zen, jendea edozein momentutanhiltzen zutelako, edo momentu berean ez bazen ere, kar-tzelara eraman eta han fusilatzen zutelako. Ikurrinak etaliburu asko ere erretzen ikusi zituelako oroitzapenak ba-ditu. Eta gauza guzti horietarako zegoen erremedio ba-karra isilik egotea zen.
52
